KKU Res. J. 2012; 17(2) 245 KKU Res. J. 2012; 17(2):245-256 http : resjournal.kku.ac.th อนุกรมวิธานของดวงหนวดยาวออย Dorysthenes spp. ในภาคเหนือ และภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย Taxonomy of sugarcane longhorn beetle Dorysthenes spp. derived from North and Northeast of Thailand ดวงรัตน ธงภักดิ์ * และ ชลลดา หาญเลิศฤทธิ์ Duangrat Thongphak* and Chonlada Hanlaoedrit สาขาวิชากีฏวิทยา ภาควิชาพืชศาสตรและทรัพยากรการเกษตร คณะเกษตรศาสตร มหาวิทยาลัยขอนแกน * Correspondent author: [email protected] Received May 10,2011 Accepted April 24,2012 บทคัดยอ การจําแนกดวงหนวดยาวอ อยในสก ุล Dorysthenes spp. ดาเนํ ินการโดยรวบรวมตวอยั างทงตั้ ัวหนอนและ ตวเตั มว็ ยั จานวนํ 564 ตวอยั าง จากแหลงปล กอู อยท งหมดั้ 8 แหลงในเขตภาคตะว นออกเฉั ยงเหนี อและภาคเหนื อของื ประเทศ ไดแก กาฬสินธุ ขอนแกน ชัยภูมิ บุรีรัมย มหาสารคาม อุดรธานี กําแพงเพชร และนครสวรรค โดยจําแนก ตัวอยางแมลงจากลักษณะทางสัณฐานวิทยาภายนอกและลักษณะโครงสรางอวัยวะสืบพันธุ ดวยกลองสเตอริโอ ซึ่ง พบวาตัวหนอนดวงหนวดยาวออย Dorysthenes spp. จัดอยูในวงศยอย Prioninae แตการวิจัยครั้งนี้ตัวหนอนดวง หนวดยาวไมสามารถจําแนกถึงระดับชนิด (species) ได เนื่องจากตัวหนอนแตละแหลงมีลักษณะทางสัณฐานวิทยา คลายก นมากั การจาแนกทางสํ ณฐานวั ทยาของติ วเตั มว็ ยสามารถจั าแนกไดํ 2 ชนดิ คอื Dorysthenes granulosus และ D. buqueti การศึกษาครั้งนี้พบเปนครั้งแรกวา D. granulosus เขาทําลายออยในประเทศไทย Abstract Taxonomy of Dorysthenes spp. was determined from 564 specimens of larva and adult. The specimens were collected from eight locations in Northeast and the North of Thailand, Kalasin, Khon Kaen, Chaiyaphum, Buriram Maha Sarakham, Udon Thani, Kamphaeng Phet and Nakhon Sawan. The specimens were identifi ed and described based on morphology both external and terminalia characters under stereomicroscope. The results show that the larvae of Dorysthenes spp. belong to subfamily Prioninae, however in this study the larvae can not be identi- fi ed into species level, since the larvae of all locations were not signifi cantly different in morphological characters. Two species of longhorn beetles were identifi ed based on morphological characters of adult. These included Dorysthenes granulosus and D. buqueti. In this study, D. granulosus is recorded fi rstly as pest of sugarcane in Thailand. คําสําคัญ : ดวงหนวดยาวออย ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ภาคเหนือ สัณฐานวิทยา อนุกรมวิธาน อวัยวะสืบพันธุ Keywords: sugarcane longhorn beetle, northeast, north, morphological characters, taxonomy, genitalia characters 246 KKU Res. J. 2012; 17(2) 1. บทนํา 2.วิธีการวิจัย ดวงหนวดยาวออย Dorysthenes spp. (Ceram- 2.1 ตัวอยางแมลงที่ใชศึกษา bycidae: Prioninae) เปนด วงท มี่ ขนาดลี าตํ วปานกลางถั งึ ตัวอยางดวงหนวดยาวทั้งในระยะที่เปนตัว ขนาดใหญ สนี าตาลปนแดงํ้ มลี กษณะเดั นค อมื หนามแขี ง็ หนอนและตวเตั มว็ ยซั งเกึ่ บรวบรวมตามแหล็ งปล กอู อยท ี่ ขนาดใหญยื่นยาวออกทางดานขางของอกปลองแรก จัด สาคํ ญในเขตของภาคตะวั นออกเฉั ยงเหนี อและภาคเหนื อื เปนแมลงศ ตรั อู อยท สี่ าคํ ญชนั ดหนิ งึ่ พบการแพรระบาด ทงหมดั้ 8 แหลง โดยตวอยั างต วหนอนเกั บจากแปลงอ็ อย ในแหลงปลูกออยที่สําคัญในเขตภาคตะวันออกเฉียง ตอหรอเหงื าอ อยท แสดงอาการการเขี่ าท าลายของหนอนํ เหนือและภาคกลางของประเทศไทย โดยเฉพาะในเขต ดวง ตัวอยางตัวเต็มวัยเก็บจากกับดักแสงไฟ พ้ืนที่ที่เปนดินรวนปนทราย การทําลายของดวงหนวด 2.2 การตรวจวิเคราะหทางสัณฐานวิทยา ยาวจะเขาทําลายออยในระยะตัวหนอน โดยตัวหนอน ตัวอยางที่เปนตัวหนอนนํามาวิเคราะหชนิด กัดกินออยในสวนของลําตนที่อยูใตดิน มีผลทําใหออย ดวงหนวดยาวจากลักษณะสัณฐานวิทยาภายนอก วัด แหงตาย จากรายงานของ Pipat (1) พบวา แปลงออยมี ขนาดลําตัว บันทึกรูปรางลักษณะสีสันและรายละเอียด การระบาดของดวงหนวดยาวในสวนของออยตอทําให อื่นๆ ที่ตรวจพบโดยใชกลองสเตอริโอ บันทึกภาพหรือ สูญเสียผลผลิตถึงรอยละ 54 ลักษณะการทําลายออย วาดภาพลกษณะตั างๆ ทพบในตี่ วหนอนดั วงแต ละแหล ง ของดวงหนวดยาวชนิดนี้แตกตางกันไปตามสภาพพื้นที่ กรณีที่ศึกษารายละเอียดของสวนปาก เชน กราม ฟน ริม ความรุนแรงก็แตกตางกันไปตามสภาพฤดูกาล ซึ่งสวน ฝปากบน และรมฝิ ปากล าง เพอความชื่ ดเจนในการศั กษาึ ใหญพบมีการระบาดมากในสภาพแหงแลง (1- 4) จาก รายละเอียดโครงสราง ไดทําการดึงชิ้นสวนตางๆ นํามา การตรวจสอบเอกสารขอมูลดานอนุกรมวิธานของดวง แชในนํ้าสะอาด เพื่อลางสวนของดินที่ติดมา จากนั้น หนวดยาวออยในประเทศไทยย งไมั พบรายงานการศ กษาึ นําอวัยวะตางๆ มาศึกษารายละเอียดดวยกลองสเตอริโอ มากอน แตม รายงานวี าด วงหนวดยาวท เขี่ าท าลายอํ อยใน แตละตัวอยางแมลงที่ศึกษนํามาแยกดองในแอลกอฮอล ไตหว นไดั แก ด วงหนวดยาวอ อย Dorysthenes hydropicus 75 เปอรเซ็นต ในขณะที่ประเทศไทยมีรายงานวามีเพียงดวงหนวดยาว ตัวอยางตัวเต็มวัยตรวจวิเคราะหชนิด จาก D. buqueti เทานั้นที่เขาทําลายออย ดังนั้นการวิจัยครั้งนี้ ลกษณะสั ณฐานวั ทยาภายนอกและอวิ ัยวะสบพื นธั เพศผุ ู จึงมุงศึกษาจําแนกชนิดของดวงหนวดยาวออยทั้งระยะ (male genitalia characters) ดวยกลองสเตอริโอ บันทึก เปนตัวเต็มวัยและระยะตัวหนอนโดยวิธีทางสัณฐาน รปรู าง สสี นและรายละเอั ยดอี นๆื่ ลกษณะความแตกตั าง วิทยา ซึ่งขอมูลเหลานี้เปนพื้นฐานที่สําคัญที่นําไปเชื่อม ระหวางตัวเต็มวัยเพศผูและเพศเมีย ขอมูลรายละเอียด โยงกับลักษณะนิสัยและพฤติกรรมของแมลง เพื่อหา สวนตางๆของแมลงนั้นบันทึกดวยการถายรูปและวาด แนวทางควบคมปุ องก นทั เหมาะสมและถี่ กตู อง นอกจาก ภาพ การเตรียมตัวอยางอวัยวะสืบพันธุของดวงหนวด นั้นการศึกษาความแปรปรวนและความหลากหลายใน ยาวตามวิธีการของ Thongphak and Wang (5) กลุมประชากรของดวงหนวดยาวในแหลงปลูกออยใน 2.3 วิธีการจําแนกชนิดดวงหนวดยาว แตละพ นทื้ นี่ นมั้ ความสี าคํ ญเปั นอย างย งติ่ อการพ จารณาิ ตัวหนอน จากการตรวจเอกสารพบมีรายงาน ปรับปรุงพันธุออยตานทานใหเหมาะสมในแตละทอง การศึกษาอนุกรมวิธานของหนอนดวงหนวดยาวสกุลนี้ ถิ่น ซึ่งเปนวิธีการปองกันที่ประหยัดและไมกระทบตอ นอยมาก เอกสารทางวิชาการที่ใชประกอบการจําแนก สิ่งแวดลอมไดอีกทาง และบรรยาย (Description) ลักษณะตัวหนอน ไดแก Craighead (6), Morelli และคณะ (7 - 9) KKU Res. J. 2012; 17(2) 247 การวิเคราะหชนิดตัวเต็มวัยดวงหนวดยาว ผลการศึกษาลักษณะทางสัณฐานวิทยาดวง เนื่องจากไมสามารถระบุแหลงที่เก็บแมลงตนแบบ หนวดยาวออยครั้งนี้พบวา การจําแนกชนิดทางสัณฐาน (Holotype) ของดวงหนวดยาวออยกลุมนี้ได ดังนั้นการ ภายนอกของตัวหนอนยังไมสามารถระบุชนิดของตัว วิเคราะหจําแนกชนิดของดวงหนวดยาวออยทําโดย หนอนดวงหนวดยาวไดชัดเจน เนื่องจากตัวหนอนที่เก็บ การนําตัวอยางที่ไดเปรียบเทียบกับตัวอยางที่มีในหอง ไดในแต ละแหล งม ลี กษณะทางสั ณฐานภายนอกคลั ายก นั พิพิธภัณทมหาวิทยาลัยขอนแกน และมหาวิทยาลัย ในขณะที่การจําแนกชนิดของดวงหนวดยาวในระยะตัว เกษตรศาสตร เพื่อความถูกตองมากที่สุดใน การจําแนก เต็มวัยสามารถจําแนกชนิดดวงที่เขาทําลายออยทั้งหมด และไดร วมปร กษาการจึ าแนกระดํ บชนั ดจากิ ผเชู ยวชาญี่ ได 2 ชนิด คือ D. granulosus และ D. buqueti โดยมี ดวงหนวดยาว (Prof. Lu Wen, College of Agriculture รายละเอียดผลวิจัยดังนี้ Guangxi University, China ) และศึกษาจากเอกสารทาง 3.1 ลักษณะทั่วไปของหนอนดวงหนวดยาว วิชาการดั้งเดิมที่มีการบรรยายแมลงตนแบบ ของดวง ออย Dorysthenes spp. หนวดยาวกลมนุ ี้ไดแก Guérin-Méneville (10) Thomson ลักษณะเดน ลําตัวยาวเรียว รูปรางกึ่งทรง ( 11) Gahan, (12 ) และ Gressitt (13 - 15) กระบอก ลําตัวสวนบนกวางกวาสวนทายเล็กนอย (รูป ที่ 1 ) ลําตัวยาวประมาณ 36.66 – 59.01 มิลลิเมตร กวาง 3. ผลการวิจัยและอภิปราย ประมาณ 9.76 – 12.34 มิลลิเมตร ลําตัวออนนิ่ม สีขาว นวลออกเหลือง กรามขนาดใหญแข็งแรง ขาจริงขนาด ตวอยั างด วงหนวดยาวท ใชี่ ในการศ กษาครึ งนั้ มี้ ี เล็ก 3 คู ลําตัวแตละปลองมีตุมนูนขึ้น (pleural tubercle) จํานวนทั้งหมด 564 ตัวแบงเปนตัวหนอน 357 ตัว ตัว บรเวณดิ านข างใต ร หายใจแตู ละปล อง และมเสี นขนส นๆั้ เต็มวัย 207 ตัวโดยเปนเพศผู 184 ตัวและเพศเมีย 23 ตัว กระจายอยูทั่วลําตัวแตไมหนาแนน ซึ่งตัวอยางทั้งหมดเก็บจากแปลงปลูกออยของเกษตรกร สวนหัว (head) (รูปที่ 2) มีความยาวมากกวา ทั้งหมด 8 แหลงตามตารางที่ 1 ความกวางเล กน็ อย เมอมองจากดื่ านบนส วนห วมั ลี กษณะั ตารางที่ 1. ตัวอยางดวงหนวดยาวที่ใชในการศึกษา จํานวนตัวอยางที่ใชในการศึกษา แหลงท ี่ แหลงที่เก็บ ตัวหนอน ตัวเต็มวัย เพศผ ู เพศเมีย 1 กาฬสินธ ุ 0 9 1 2 ขอนแกน 2 94 5 3 มหาสารคาม 3 34 2 4 บุรีรัมย 33 5 - 5 ชัยภูม ิ 0 13 1 6 อุดรธาน ี 20 17 5 7 กําแพงเพชร 37 6 - 8 นครสวรรค 262 6 9 รวม 357 184 23 248 KKU Res. J. 2012; 17(2) เปนรูปสี่เหลี่ยม ขอบดานหนาและดานทายมีลักษณะ (รูปที่ 2 จ) จํานวน 3 ปลอง สวนของ cardo มีพื้นผิวเรียบ กลมมน ขอบดานขางของสวนหัวเวาตรงกลางเล็กนอย ดานนอกของ stipe มเสี นขนยาวปกคล มุ lacinia มเสี นขน ขอบดานหนาของสวนหนา (anterior margin of frons) สั้นขึ้นปกคลุมหนาแนน คอนขางกวาง สีนํ้าตาลเขม ผิวคอนขางขรุขระเปนรอย สวนอก (thorax) เปนร ปทรงกระบอกู ประกอบ หยักตามขวาง (transverse rugose) มีเสนขนยาวเรียงเปน ดวย 3 ปลองเรียงตอกัน อกปลองแรกขนาดใหญกวา แถวตามแนวขวางประมาณ 4 เสน ขอบดานหน าของ fron อกปลองที่สองและสามรวมกัน สันหลังอกปลองแรก แตละขางม ีรองเวาลึกเขาไปเรียกวา postcondylar carina (Pronotum) กวางประมาณสองเทาของลําตัว ขอบดาน ลักษณะโคงมน ผิวขรุขระ ไมมีเสนขน median suture หนาลักษณะกลมมน มีเสนขนสั้นเรียงเปนแถว 1-2 แถว ลักษณะเปนรองลึกชัดเจน สีนํ้าตาลเขม เปนเสนที่พาด บริเวณสันหลังอกปลองแรกมีแผนแข็ง (sclerite) ขนาด ผานระหวางกลางของขอบสวนหนาถึงทายกะโหลก ใหญปรากฎอย รู ปสู เหลี่ ยมี่ สเหลี องซื ดี ขอบดานท ายของ frontal suture คอนขางชัดเจน epistoma มีลักษณะเปน pronotum นูนโคง มีรองตามยาวเห็นไมชัดเจน median ทรงสามเหลี่ยมเล็กๆ ยื่นออกมาติดกับฐานริมฝปากบน suture ชัดเจน รูหายใจ (spiracle) ที่ดานขางของปลอง (clypeus) แตละข างม สี นี าตาลดํ้ าํ มเสี นขนข นประมาณึ้ 3 อกรปกลมรู ีขนาดใหญกว าร หายใจทู ปลี่ องท องประมาณ หรอื 4 เสน ฐานรมฝิ ปากบนค อนข างกว างต ดกิ บสั วนร มิ สองเทา ขาจริงมีทั้งหมด 3 คู ตั้งอยูบริเวณดานลางอก ฝปากบน (labrum) (รูปที่ 2 ง) มีลักษณะเปนรูปสี่เหลี่ยม ปลองที่ 1, 2 และ 3 มีขนาดเลกมาก็ สั้น รูปทรงกรวย คางหมู ผิวเรียบมันวาว นูนเล็กนอย สีนําตาลอ้ํ อน ไมมี ประกอบดวยจํานวน 3 ปลอง ปลอง สุดทายปลายแหลม เสนขนปกคล มุ ขอบดานหน าของร มฝิ ปากบนโค งมน รปรู าง คลายเล็บไมมีเสนขน ที่ฐานมีเสนขนประมาณ 6-8 เสน กลมรี บริเวณดานหนามีเสนขนยาวปกคลุมหนาแนน สวนทอง (abdomen) เห็นไดชัดเจนจํานวน 9 ประมาณครงหนึ่ งของพึ่ นทื้ ที่ งหมดั้ หนวดขนาดเลกมาก็ ปลอง แตละปลองมีลักษณะเปนรูปสี่เหลี่ยมจตุรัส ดาน จํานวนปลอง 3 ปลอง แตละปลองมีรูปรางทรงกระบอก บนและดานลางของสวนทองปลองที่ 1 ถึง 6 มีบริเวณ หนวดปลองที่ 2 มีขนาดความยาวยาวมากกวาปลองแรก ที่เปนรอยยนลึกมีลักษณะเปนสี่เหลี่ยม มีเสน median ในขณะที่ปลองที่ 3 มีขนาดเล็กที่สุด ไมมีตาเดี่ยว (ocelli) suture พาดผานตรงกลางทําใหแบงเปน