O'zbekiston Respublikasi Oliy Va

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI

BUXORO MUHANDISLIK - TEXNOLOGIYA INSTITUTI

‘Elektrotexnika va ishlab chiqarishda axborot kommunikatsiya texnologiyalari’ fakulteti

‘Informatika va axborot texnologiyalari’ kafedrasi

INFORMATIKA

AXBOROT TEXNOLOGIYALARI

FANIDAN

Amaliy ishlar va ularni bajarish uchun

USLUBIY KO’RSATMA

1 qism

Buxoro – 2015 y.

Ushbu uslubiy qo’llanma oliy o’quv yurtlarida turli mutaxassisliklar bo’yicha ta`lim oluvchi talabalar va o’qituvchilar uchun mo’ljallangan. Qo’llanmada yoritilgan materiallardan har bir mutaxassislikka doir ishchi dasturda ko’rsatilgan soatlar asosida kengaytirilib yoki qisqartirilgan holda foydalanish mumkin. Qo’llanmada amaliy ishlarda bajarish uchun turli mavzulardagi __ ta ish keltirilgan.

Tuzuvchilar: R.B. Sariev., BuxMTI ‘Informatika va axborot texnologiyalari’ kafedrasi katta o’qituvchisi. S.S. Raxmatov., BuxMTI ‘Informatika va axborot texnologiyalari’ kafedrasi assistenti.

Taqrizchilar: f-m.f.n., dots. J. Jumaev, Bux DU ‘Axborot texnologiyasi va tizimlari’ kafedrasi. f.-m. f. n., dots. O.O Yodgorov, BuxMTI ‘Informatika va axborot texnologiyalari’ kafedrasi.

201___ yil ‘___’ ______‘Informatika va axborot texnologiyalari’ kafedrasi umumiy majlisida muhokama qilindi va ma`qullandi.

Fakultet o’quv-uslubiy kengashida tasdiqlandi (Bayon № ‘ ___’______201___ y.).

Institut o’quv-uslubiy kengashida tasdiqlandi (Bayon № ‘ ___’______201___ y.).

Mundarija

KIRISH ……………………………………………………..………………….. 4 I. AXBOROT NAZARIYASI VA MA`LUMOTLARNI KODLASH ASOSLARI 1.1. Amaliy ish. Ma`lumotlarni kodlash………………………………….… 5 II. AXBOROT JARAYONLARINING APPARAT TA`MINOTI 2.1. Amaliy ish. Zamonaviy kompyuter qurilmalarining tasnifi …..….. 13 III. AXBOROT JARAYONLARINING DASTURIY TA`MINOTI 3.1. Amaliy ish. Dasturiy ta`minot tahlili …………………………….... 19 IV. OPERATSION TIZIMLAR 4.1. Amaliy ish. Operatsion tizim foydalanuvchi interfeysi va fayl menejeri .……………………………………………………………….. 23 4.2. Amaliy ish. Operatsion tizimda dasturiy ta`minot, qurilmalarga xizmat ko’rsatishni tashkil etish ……………………………………... 32 V. AXBOROTGA ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYALARI 5.1. Amaliy ish. Matn muharrirlarining o’ziga xos xususiyatlari ……… 37 5.2. Amaliy ish. Elektron jadvallarda ma`lumotlarni qayta ishlash …. 46 5.3. Amaliy ish. Elektron jadvalda ob`ektlar bilan ishlash ………..….. 58 5.4. Amaliy ish. Taqdimot texnologiyalari ………………………………... 63 Tavsiya etilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………………… 74

3 KIRISH Rеspublikamizda olib borilayotgan isloxotlarning taqdirida Yuqori malakali mutaxassislarning roli bеnixoya kattadir. Prеzidеntimiz ta'kidlaganlaridеk: «Ertangi kun yangicha fikrlay oladigan, zamonaviy bilimga ega bo`lgan yuksak malakali mutaxassislarni talab etadi». Shu sababli xalqimizning boy intеllеktual mеrosi va umumbashariy qadriyatlari, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, tеxnika va tеxnologiyalar asosida yеtuk mutaxassislar tayyorlash tizimi ishlab chiqildi va jadal sur'atlar bilan xayotga tatbiq etilmoqda. Bu ishlarni amalga oshirishda o`rta maxsus, kasb-xunar ta'limi vazifalari aloxida e'tiborga loyiqdir. Xozirgi kunda ta'lim tizimida yangi bosqich bo`lgan kasb- xunar ta'limini zarur mе'yoriy xujjatlar, zamonaviy tеxnika va tеxnologiyalar bilan ta'minlash borasida bir qator ishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda. Jumladan, O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Maxkamasining qarori bilan «O`rta maxsus, kasb- xunar ta'limining davlat ta'lim standarti» va «O`rta maxsus, kasb-xunar ta'limining umumta'lim fanlari davlat ta'lim standarti» tasdiqlandi. Ularda ko`rsatib o`tilganidеk, o`rta maxsus, kasb-xunar ta'limi muassasalarining bitiruvchilariga qo`yiladigan fundamеntal fanlar va aniq kasb soxasi doirasida nazariy va amaliy bilimlarga ega bo`lish, kompyutеr va tеlеkommunikatsiya vositalaridan foydalana olish, o`quv fanlari bo`yicha oliy ta'lim muassasalarida taxsil olish uchun zarur bo`lgan bilimlar majmuasiga ega bo`lish vazifasi qo`yilgan. Shu talablardan kеlib chiqqan xolda, kasb-xunar kollеjlari uchun «Informatika» fanidan namunaviy o`quv dasturi ishlab chiqildi va O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligining O`rta maxsus, kasb-xunar ta'limi Markazi tomonidan tasdiqlandi. Qo`lingizdagi ushbu «Informatika va axborot texnologiyalari» uslubiy ko’rsatma oily o’quv yurtlari uchun mo`ljallangan. U Yuqorida aytib o`tilgan namunaviy dastur asosida yozilgan bo`lib, 5 bobdan iborat va 36 soatga mo`ljallangan xajmdagi matеriallarni o`z ichiga olgan. Talabalar o`zlarini sinab ko`rishlari uchun tеst savollari xam bеrilgan. Ushbu uslubiy ko’rsatma oily o’quv yurti talabalarining informatika asoslarini o`zlashtirishlari va kompyutеrlardan o`z kasbiy faoliyatlarida foydalana olish malaka va ko`nikmasini xosil qilishga qaratilgan. Unda vatanimizda informatika fanining taraqqiyoti va istiqbollari, zamonaviy kompyutеrlarning tuzilishi va imkoniyatlari, 4 tеxnik va dasturiy ta'minotiga oid matеriallar bеrilgan. Jumladan, MS DOS, WINDDOWS kabi opеratsion tizimlar, xujjatlar bilan ishlash (WORD), grafik muxarrir (Paint), prеzеntatsiya (taqdimot) yaratish tеxnologiyasi (PowerPoint), jadvallar bilan ishlash (EXCEL), ma'lumotlar ombori va ularni boshqarish tizimlari xaqidagi mavzular o`z aksini topgan.

5 I. AXBOROT NAZARIYASI VA MA`LUMOTLARNI KODLASH ASOSLARI 1.1. Amaliy ish. Mavzu: Ma`lumotlarni kodlash. Maqsad: Talabalarda axborotlarning tuzilishi, turlari, shakllari, turkumlanishi, xossalari hamda ularni to’plash, saqlash, uzatish, qayta ishlash jarayonlari, umumiy qonuniyatlari, uni o’lchash va sanoq tizimlarida amallar bajarilishi haqida bilim va malakalarni hosil qilish. Vazifa: Talabalar mustaqil ravishda quyidagilarni bajarishi, ular haqida malaka va ko’nikmaga ega bo’lishi lozim. 1. Sonli ma`lumotlarni kodlash. 2. Matnli axborotni ikkilikda kodlash. 3. Belgining kodini aniqlash. 4. Grafik axborotni ikkilikda kodlash. 5. Sanoq sistеmalarida amallar bajarish. Jihozlar: Kompyuter. Uslubiy ko’rsatma: Sonli ma`lumotlarni kodlash. Sonli axborot bilan kompyuter ikkilik sanoq tizimida ishlaydi. Shuning uchun sonlar kompyuterda 0 va 1 larning yoki bitlarning ketma-ketligi ko’rinishida ifodalanadi. 80- yillarning boshida kompyuterlar uchun protsessorlar 8 razryadli edi, protsessorning 1 takt ishida kompyuter 8 bitli axborotni ishlay olgan, ya`ni ishlanayotgan o’nlik butun sonning eng yuqori qiymati 11111111(2) dan oshmagan. Keyin protsessorlarning razryadliligi oshdi 16 lik, 32 lik, 64 lik, 128 razryadlik protsessorlar paydo bo’ldi, bunga mos ravishda bir taktda qayta ishlanadigan sonning eng yuqori qiymati miqdori ham oshib bordi. Matnli axborotni ikkilikda kodlash. Kompyuterlar 60-yillarning oxiridan boshlab matnli axborotni qayta ishlashda ko’proq qo’llanila boshlandi. Hozirgi kunda dunyoda kompyuterlarning ko’proq qismi (ko’proq vaqti) aynan matnli axborotni qayta ishlash bilan shug’ullanadi. Bitta belgini kodlash uchun 1 bayt (8 ta ikkilik razryad-xona) dan foydalaniladi. U N=28=256 ta har xil belgilarni kodlashga imkon beradi. Bu belgilar, odatda, matnli axborotni (kirill, lotin alifbosining bosh, kichik harflari, raqamlar, tinish belgilar, grafik belgilashlar va h-zo.) ifodalash uchun etarli bo’ladi. Matnli axborotni ikkilikda kodlashda har bir belgiga uning sakkizta nollar va birlaridan iborat – 00000000 dan 11111111 gacha bo’lgan (o’nlik kodda 0 dan 255 gacha) ikkilik kodi mos qilib qo’yiladi. Bu ma`lumotlar kodlar jadvalida keltiriladi. Odatda 0 dan 32 gacha bo’lgan 33 ta kod amallarga (satrni o’tkazish, bo’shliq, kiritish va h-zo.), 33 dan 127 gacha bo’lgan kodlar xalqaro kodlashga, demak lotin alfaviti belgilariga, raqamlarga, arifmetik amal va tinish belgilariga to’g’ri keladi. 128 dan 255 gacha bo’lgan kodlar-milliy, ya`ni milliy kodlarda bitta kodga har xil belgilar mos keladi. Bugungi kunda rus harflari uchun 5 ta har xil kod jadvallari bor, shuning uchun bir kodlashda yaratilgan matnlar kompyuterda boshqa kodda xato ifodalanadi. Kompyuterda rus harflarini birinchi bo’lib kodlash standarti KOI-8 (‘Kod obmena informatsiey 8-bitniy’) edi. Bu kodlash UNIX operatsion tizimi o’rnatilgan kompyuterlarda ishlatiladi.

6 Eng keng tarqalgan kodlash bu Microsoft Windows ning CR 1251 deb qisqartirib aytiladigan (CR-‘Code Rage’ - kodli sahifa ma`nosini bildiradi) standart kirillcha kodlashdir. Rus tilida ishlovchi barcha Windows ilovalar bu kodlashda ishlaydi. MS-DOS operatsion tizimi muhitida ishlash uchun ‘alternativ’, Microsoft firmasining iborasi bilan aytganda, CR866 kodlash qo’llaniladi. Macintosh kompyuterlari uchun Apple firmasi o’zining rus harflari kodlashini (Mac ni) ishlab chiqdi. Standartlash bo’yicha xalqaro tashkilot (International Standarts Organization, ISO) rus tili uchun standart sifatida ISO 8859-5 nomi bilan yana bitta kodlashni tasdiqladi. Windows ilovalari bilan ishlayotganda MS-DOS ilovalarida yaratilgan hujjatlar avtomatik ravishda qayta kodlanadi. Internetda Internet Explorer va Netscape Communicator brouzeridan foydalanib, ishlash vaqtida Web sahifa avtomatik qayta kodlanadi. Keyingi vaqtlarda Unicode deb nomlanadigan yangi xalqaro standart paydo bo’ldi. U har bir belgiga bir emas, ikkita bayt ajratadi. Shuning uchun uning yordamida 256 ta belgini emas, balki N=216 =65536 har xil belgilarni kodlash mumkin. Bu kodlashni Windows va MS Office qo’llaydi. Belgining kodini aniqlash. Kod jadvali bo’lmasa, belgi kodini Windows platformasidagi kompyuter orqali aniqlash mumkin. Buning uchun Word matn muharriri yuklanadi va menyuning ‘Вставка/Символ’ buyrug’i tanlanadi. Ekranga ‘Символ’ muloqot oynasi chiqadi. Muloqot oynaning markaziy qismini ma`lum shrift uchun (masalan, ‘обычный tekst’ yoki ‘Times New Roman Cyr’) belgilar jadvali egallaydi. Belgilar chapdan o’ngga tomon yuqori chap burchakdagi bo’shliq (probel) belgisi bilan boshlanib, jadvalning qo’yi o’ng burchagidagi ya harfi bilan tugaydi. Belgining kodini aniqlash uchun sichqon yoki kursor orqali kerakli belgi tanlanadi. Masalan, rus alfavitidagi A bosh harfi.

Bu belgining ‘ASCII(shestn.)’ kodi 00C0.

Bu belgining ‘kirilitsa(shestn.)’ kodi 192. Xuddi shunday barcha belgilarning ‘Yunikod(shestn.)’, ‘ASCII(des.)’, ‘ASCII(shestn.)’, ‘kirilitsa(des.)’ va ‘kirilitsa(shestn.)’ kodlarini ko’rish mumkin. Unicode xalqaro standartda N=216 = 65536 ta belgi berilgan. Buning uchun ‘Yunikod(shestn.)’ tanlansa quyidagi belgilar tasvirlanadi.

8 Belgini sonli kodiga ko’ra aniqlash. Ixtiyoriy belgini kodini kiritish orqali kerakli belgini olish mumkin. Masalan, Word matn muharriri yuklanadi va klaviaturadan 1 dan 65536 gacha bo’lgan sonlarni kiritish orqali barcha Unicode belgilarini olish mumkin. Buning uchun ‘Num Lock’ klavishni bosib klaviaturaning yordamchi son klavishlari faol qilinadi. Keyin esa ‘Alt’ klavishni bosib turgan holda yordamchi son klavishlaridan 1 dan 65536 gacha bo’lgan sonlardan biri kiritiladi va ‘Alt’ klavishi bo’shatiladi. Natijada sohada belgi paydo bo’ladi. Masalan, 1=☺, 2=☻, 3=♥, 4=♦, 5=♣, 6=♠ va h-zo. Grafik axborotni ikkilikda kodlash. 80-yillardan boshlab kompyuterda grafik axborotni qayta ishlash texnologiyasi rivojlanib ketdi. Kompyuter grafikasi rasmlarni, sxemalarni, chizmalarni yaratishga va tahrirlashga, tasvirlarni (fotorasmlar, slaydlar va h-zo.) o’zgartirishga, statistik ma`lumotlarni ish garfikasi ko’rinishida ifodalashga, animatsion (namoyishli) modellar yaratishga, ‘jonli Video’ ni qayta ishlashga imkon beradi. Monitor ekranida grafik axborot nuqtalar ‘piksel’ lardan tuzilgan tasvir ko’rinishida ifodalanadi. Eng oddiy holda (oq-qora tasvirda) har bir nuqta faqat ikkita holatda – ‘qora’ yoki ‘oq’ holatda bo’lishi mumkin, ya`ni uning holatini saqlash uchun 1 bit zarur. Rangli tasvirlar rangning har xil chuqurligiga ega bo’lishi mumkin (nuqtaga 4, 8, 16, 24 bit). Har bir rangga nuqtaning mumkin bo’lgan holati deb qarash mumkin. Unda N=2i formula bilan monitor ekranida tasvirlanayotgan ranglar sonini hisoblanadi. Tasvirlanayotgan ranglar soni Ranglar chuqurligi (i) Tasvirlanayotgan ranglar soni (N) 4 24=16 8 28=256 16 216=65536 24 224=16777216 Tasvir gorizontal va vertikaldagi nuqtalar soni bilan aniqlanadigan har xil o’lchamga ega bo’lishi mumkin. Zamonaviy monitorda odatda tasvirning to’rtta asosiy o’lchami yoki yuza nuqtalari zichligi (razreshayuщie sposobnosti) ishlatiladi: 640x480; 800x600; 1024x768 va 1280x1024 nuqtalar. Tasvirni ekranga chiqarishning grafik rejimi ekran o’lchamining imkoniyati va ranglar chuqurligi bilan aniqlanadi. Tasvirning Vidleo xotirada saqlanadigan hamma nuqtalari haqidagi to’la axborot tasvirning bit kartasi deyiladi. Monitor ekranida tasvir hosil bo’lishi uchun uning har bir nuqtasi haqidagi axborot (nuqta rangi) kompyuter Videoxotirasida saqlanishi kerak. Masalan, grafik rejim 800x600 nuqtali. Har bir nuqtaga 16 bit Video xotira ajratilsa, zaruriy sig’im quyidagicha hisoblanadi: Ekrandagi hamma nuqtalar soni: 800x600=480000. Videoxotiraning zaruriy sig’imi: 16 bit x 480000 = 7680000 bit = 960000 bayt = 937,5 Kb. Xuddi shunday boshqa grafik rejimlar uchun Video xotiraning zaruriy hajmi hisoblanadi. Zamonaviy kompyuterlar tabiiy ob`ektlarning Videotasvirlarini (‘jonli Video’) chiqarishga va qayta ishlashga imkon beruvchi texnik harakteristikalarga ega. Videotasvirlar alohida kadrlardan iborat, bu kadrlar, ko’z bilan sezilmaydigan katta

9 chastota bilan, bir-birini almashtiradi. Odatda kadrlar chastotasi 25 Gts ga teng bo’ladi, yani 1 sekundda 25 ta kadr almashinadi. Tovushli axborotni ikkilikda kodlash. 90-yillardan boshlab kompyuterlar tovushli axborot bilan ishlash imkoniyatiga ega bo’ldilar. Tovush platasi, mikrofon va kolonkalarga ega bo’lgan har bir kompyuter tovushli axborotni yoza oladi, saqlaydi va tovushli axborot hosil qila oladi. Maxsus dastur vositalari (audiofayl muharrirlari) yordamida tovushli fayllarni yaratish, tahrirlash va tinglash bo’yicha katta imkoniyatlar mavjud. Nutqni tanuvchi dasturlar yaratish va tovush yordamida kompyuterni boshqarish imkoniyati paydo bo’lmoqda. Tovushli signal-bu o’zgaruvchan amplituda va chastotaga ega bo’lgan uzluksiz to’lqin. Signalning amplitudasi qancha katta bo’lsa, u odam uchun shuncha baland, signal chastotasi qancha katta bo’lsa, ohang shuncha baland. Kompyuter uzluksiz tovush signalini qayta ishlay olishi uchun u destritizirlanishi, ya`ni elektr impulslar ketma-ketligiga (ikkilikdagi nol va birlarga) aylantirilishi kerak. Uzluksiz tovush signali ikkilikda kodlanganda, u uning alohida hisob bo’laklari (vыborka) seriyasi bilan almashtiriladi. Har bir bo’lak signalning real amplitudasini belgilaydi va unga ma`lum, eng yaqin diskret qiymat beradi. Tovush kartasi qancha ko’p diskret qiymat bilan ta`minlay olsa, 1 sekundda shuncha ko’p miqdorda bo’laklash amalga oshiriladi va ikkilikda kodlash shuncha aniqroq bo’ladi. Zamonaviy tovush kartalari signalning 65536 ta har xil darajasini yoki holatini kodlashtira oladi. Kodlashtirish uchun zaruriy bitlar sonini aniqlashda 65536=2i ko’rsatkichli tenglama echiladi 65536 =216 bo’lgani uchun =16 bit. Shunday qilib, zamonaviy tovush kartalari tovushning 16 bitli kodlanishini ta`minlaydi. Har bir bo’laklashda tovush signali amplitudasi qiymatiga 16 bitli kod o’zlashtiriladi. Sekunddagi bo’laklar soni 8000 dan 48000 gacha sohada bo’lishi mumkin, ya`ni o’xshash tovush signali diskretizatsiyasining chastotasi 8 dan 48 Kgts gacha qiymat qabul qilishi mumkin. 8 Kgts chastotada diskretlashgan tovush signali chastotasi radiotranslyatsiya sifatiga, 48 Kgts chastotada esa audio - CD ohangining sifatiga mos keladi. Shuningdek mono - va stereo - rejimlarning bo’lishini ham hisobga olish kerak . Tovushning o’rtacha sifatida (16 bit, 24 Kgts) monoaudiofaylning informatsion sig’imini ohang uzunligi bilan baholash mumkin. Buning uchun bitta bo’lakdagi bitlar sonini bir sekundagi bo’laklar soniga ko’paytirish kerak: 16 bit x 24000 = 384000 bit = 48000bayt  47 Kb Texnikaning rivojlanishiga bog’liq holda axborotlarni kodlashning va dekodlashning har xil usullari topildi. Bu usullardan birini tanlash, kodlanishi lozim bo’lgan axborotning turiga bog’liqdir.

10 Sanoq sistеmalarida amallar bajarish

2 lik sanoq sistеmasi (0 va 1) - sonlardan iborat bo’ladi. 2 lik sanoq sistеmasida qo’shish amali quyidagicha bajariladi. Masalan A=1011011101 ga tеng, V=111100101 bo’lsa u holda A va V sonlarini yiђindisi quyidagicha bo’ladi: + А=1011011101 В= 111100101 С=10011000010 2 lik sanoq sistеmasida ayrish amali quyidagicha bajariladi. Masalan: A=1011, 11001 ga tеng, V=110, 011111 bo’lsa u holda A va V sonlarini ayirmasi quyidagicha bo’ladi. -A=1011,11001 В= 110,01111 С= 101,01010

2 lik sanoq sistеmasida ko’paytirishamali quyidagicha bo’ladi. Masalan A=11,11 ga tеng V=111 bo’lsa, u holda A va B sonlarini ko’paytmasi quyidagicha bo’ladi. A=11, 11 * B=111 1111 1111 1111 11010,01

2 lik sanoq sistеmasida, bo’lish quyidagicha bajariladi. Masalan A=1000 ga tеng, B=100 tеng bo’lsin u holda A va B sonlarini bo’linmasi quyidagicha bo’ladi.

А= 1000 B= 100_ C= 10

8 lik sanoq sistеmasida = (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7) gacha. 10 lik sanoq sistеmasida = (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) gacha. 16 lik sanoq sistеmasida = (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) gacha sonlar va 10 dan 15 gacha lotin xarflarida (A, B, C, D, E, F) ifodalanadi. Bеlgilarning EHMda kodlanishi Yagona sistеmadagi elеktron hisoblash mashinalarida 4 ta kod mavjud. 1. Kod KOI - 7 (7 - bitli axborotlarni almashtiruvchi kod) 2. Kod KOI - 8 (8 - bitli axborotlarni almashtiruvchi kod) 3. Kod DKOI - (ikkilik axborotni almashtiruvchi kod) 4. Kod KPK - 12 (pеrfokartali kod)

Sanoq sistеmalarida amallar bajarish Bir sanoq sistеmasidan boshqa sanoq sistеmasiga o’tkazish Butun sonni bir sanoq sistеmasidan boshqasiga o’tkazish uchun bеrilgan sonni o’tilayotgan sanoq sistеmasining asosiga bo’lib borish kеrak. Bo’lish jarayoni, bo’lishdan hosil bo’ladigan sonning butun qismi 0 ga tеng bo’lguncha davom ettiriladi. Yangi sanoq sistеmasidagi son bo’lishdan hosil bo’ladigan qoldiqlarni kеtma- kеt yozishdan hosil bo’ladi. Shuni ta'kidlash lozimki, barcha amallar o’nlik sanoq sistеmasida bajariladi. 1 - Misol. Quyidagi 64 sonini ikkilik sanoq sistеmasiga o’tkazing. Еchish: 6 2 4 6 3 2 4 2 0 3 1 2 2 6 0 1 8 2 6 0 8 4 2 0 4 2 2 0 2 1 0

Natija: 64 = (1000000)

2 - Misol. Quyidagi son 78 ni 8 lik sanoq sistеmasiga o’tkazing

Е 7 8 chish: 8 7 9 8 2 6 9 1 1

Natija: 78 = (116)

12 3-Misol. Quyidagi son 399 ni 16 lik sanoq sistеmasiga o’tkazing.

Е 3 1 chish: 99 6 3 2 1 2 4 6 1 1 79 6 8 64

Natija: 399 = (18F)

Ikkilik sanoq sistemasida amallar bajarish

Ikkilik sanoq sistemasida 2 ta raqam: 0 va 1 mavjud. O‘nlik, sakkizlik sanoq sistemasidagi sonlar ikkilik sanoq sistemasida quyidagicha ifodalanadi:

O‘nlik 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 1 s/s. son 0 1 Sakkiz 0 1 2 3 4 5 6 7 1 1 1 1 lik s/s. son 0 1 2 3 Ikkilik 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 s/s. son 0 1 00 01 10 11 000 001 010 011 Sanoq tizimlarida bajariladigan amallar. Kompyuterlarning arifmetik asosini turli sanoq tizimlar (ST) va amallarni bajarish tartibi, sonlarni mashina xotirasida tasvirlash tashkil qiladi. Shu sababli STlarida bajariladigan amallarga to’xtalib o’tamiz. Ikkilik ST. Bu STda ikkita rakam ‘0’ va ‘1’ lar bo’lib, sonlari cheksizdir. 101000 – son ‘bir nol bir uchta nol’ deb o’qiladi. 1.1- jadval. Ikkilik STda matematik amallar (me - mumkin emas) Qo’shish Ko’paytirish Ayirish 0 + 0 = 0 0 * 0 = 0 0 - 0 = 0 1 + 0 = 1 1 * 0 = 0 1 - 0 = 1 0 + 1= 1 0 * 1 = 0 0 - 1 = me 1 + 1 = 10 1 * 1 = 1 1 - 1 = 0 O’nlik STdan ikkilik STga o’tish uchun o’nlik STdagi sonni ikkiga bo’lib borilaveriladi to ikkiga bo’linmaguncha va oldilari teskariga yoziladi. Masalan, 25(10) sonni ikkilik STga o’tkazish talab kilingan bo’lsin. Odatda STlar bilan amallar bajarganda sonning pastki o’ng tomoniga qaysi STga tegishli ekanligi ko’rsatiladi. 25(10) = 11001(2) Ikkilik STdan o’nlik STga o’tish usuli quyidagicha: 4 3 2 1 0 11001(2) = 1*2 +1*2 + 0*2 + 0*2 +1*2 = 16+8+0+0+1=25(10)

13 Sakkizlik ST. Bu STda sakkizta raqam ‘0’, ‘1’, ‘2’, ‘3’, ‘4’, ‘5’, ‘6’, ‘7’ lar bo’lib, sonlari cheksizdir. 1.2-jadval. Sakkizlik STda matematik amallar Qo’shish + 0 1 2 3 4 5 6 7 0 0 1 2 3 4 5 6 7 1 1 2 3 4 5 6 7 10 2 2 3 4 5 6 7 10 11 3 3 4 5 6 7 10 11 12 4 4 5 6 7 10 11 12 13 5 5 6 7 10 11 12 13 14 6 6 7 10 11 12 13 14 15 7 7 10 11 12 13 14 15 20

Ko’paytirish * 0 1 2 3 4 5 6 7 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 2 3 4 5 6 7 2 0 2 4 6 10 12 14 20 3 0 3 6 11 14 17 22 25 4 0 4 10 14 20 24 30 34 5 0 5 12 17 24 31 36 43 6 0 6 14 22 30 36 44 52 7 0 7 20 25 36 43 52 61 Ayirish - 0 1 2 3 4 5 6 7 0 0 me me Me me me Me me 1 1 0 me Me me me Me me 2 2 1 0 Me me me Me me 3 3 2 1 0 me me Me me 4 4 3 2 1 0 me Me me 5 5 4 3 2 1 0 Me me 6 6 5 4 3 2 1 0 me 7 7 6 5 4 3 2 1 0 O’nlik STdan sakkizlik ST o’tish usuli quyidagicha: O’nlik STdagi sonni sakkizga bo’lib boraveriladi toki sakkizga bo’linmaguncha va oldilari teskariga yoziladi. 25 | 8 Demak oldilarni ketma-ket teskariga 24 | 3 yozsak, 31(8) hosil bo’ladi. 1 Sakkizlik STdan o’nlik STga o’tish usuli quyidagicha: 1 0 31(8) = 3*8 +1*8 = 24+1=25(10) Sakkizlik STdan ikkilik STga o’tish usuli quyidagicha: Bunda triada (uchlik) usulidan foydalanamiz. Bu uchun quyidagi jadval kerak bo’ladi. 1.3-jadval. Triada Sakkizlik 0 1 2 3 4 5 6 7 Ikkilik 000 001 010 011 100 101 110 111

14 45621(8) sonni ikkilikka o’tkazish talab qilinsin. Buning uchun 4(8)-100(2), 5(8)- 101(2), 6(8)-110(2), 2(8)-010(2), 1(8)-001(2). Natijada 100101110010001(2) soni hosil bo’ladi. 10110(2) sonni sakkizlik STga o’tish usuli quyidagicha (bunda ham triada usulidan foydalanamiz): 010(2) -2(8), 110(2) -6(8). Natijada 26(8) soni hosil bo’ladi. Tekshirish uchun ikkilik STdagi sonni o’nlikka so’ng esa sakkizlikka o’tkazing. O’n oltilik ST. Bu STda o’n oltita raqamlar (‘0’, ‘1’, ‘2’, ‘3’, ‘4’, ‘5’, ‘6’, ‘7’, ‘8’, ‘9’, ‘A’, ‘B’, ‘C’, ‘D’, ‘E’, ‘F’) bo’lib, sonlari cheksizdir. 1.4-jadval. O’n oltilik STda matematik amallar Qo’shish + 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 10 2 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 10 11 3 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 10 11 12 4 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 10 11 12 13 5 5 6 7 8 9 A B C D E F 10 11 12 13 14 6 6 7 8 9 A B C D E F 10 11 12 13 14 15 7 7 8 9 A B C D E F 10 11 12 13 14 15 16 8 8 9 A B C D E F 10 11 12 13 14 15 16 17 9 9 A B C D E F 10 11 12 13 14 15 16 17 18 A A B C D E F 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 B B C D E F 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 C C D E F 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 D D E F 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 E E F 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 F F 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

Ko’paytirish * 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 2 0 2 4 6 8 A C E 20 22 24 26 28 1A 1C 1E 3 0 3 6 9 C F 12 15 18 1B 1E 21 24 27 2A 2D 4 0 4 8 C 10 14 18 1C 20 24 28 2C 30 34 38 3C 5 0 5 A F 14 19 1E 23 28 2D 32 37 3C 41 46 4B 6 0 6 C 12 18 1E 24 2A 30 36 3C 42 48 4E 54 5A 7 0 7 E 15 1C 23 2A 31 38 3F 46 4D 52 5B 62 69 8 0 8 20 18 20 28 30 38 40 48 50 58 60 68 70 78 9 0 9 22 1B 24 2D 36 3F 48 51 5A 63 6C 75 7E 87 A 0 A 24 1E 28 32 3C 46 50 5A 64 6E 78 82 8C 96 B 0 B 26 21 2C 37 42 4D 58 63 6E 79 84 8F 9A A5 C 0 C 28 24 30 3C 48 52 60 6C 78 84 90 9C A8 B4 D 0 D 1A 27 34 41 4E 5B 68 75 82 8F 9C A9 B6 C3 E 0 E 1C 2A 38 46 54 62 70 7E 8C 9A A8 B6 C4 D2 F 0 F 1E 2D 3C 4B 5A 69 78 87 96 A5 B4 C3 D2 E1

Ayirish - 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 0 0 me me me me me me me me me me me me me me me 1 1 0 me me me me me me me me me me me me me me

15 Ayirish - 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F 2 2 1 0 me me me me me me me me me me me me me 3 3 2 1 0 me me me me me me me me me me me me 4 4 3 2 1 0 me me me me me me me me me me me 5 5 4 3 2 1 0 me me me me me me me me me me 6 6 5 4 3 2 1 0 me me me me me me me me me 7 7 6 5 4 3 2 1 0 me me me me me me me me 8 8 7 6 5 4 3 2 1 0 me me me me me me me 9 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 me me me me me me A A 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 me me me me me B B A 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 me me me me C C B A 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 me me me D D C B A 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 me me E E D C B A 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 me F F E D C B A 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 O’nlik STdan o’n oltilik STga o’tish usuli quyidagicha: O’nlik STdagi sonni o’n oltiga bo’lib borilaveriladi toki o’n oltiga bo’linmaguncha va oldilari teskariga yoziladi. 25 | 16 Demak oldilarni ketma-ket teskariga 16 | 1 yozsak, 19(16) hosil bo’ladi. 9 O’n oltilik STdan o’nlik STga o’tish usuli quyidagicha: 1 0 19(16) = 1*16 +9*16 = 16+9=25(10) O’n oltilik STdan ikkilik STga o’tish usuli quyidagicha: Bunda tetrada (to’rtlik) usulidan foydalanamiz. Buning uchun quyidagi 1.5-jadval kerak bo’ladi. 9A4D(16) sonini ikkilikka o’tkazish talab qilinsin. Buning uchun 9(16)- 1001(2), A(16)-1010(2), 4(16)-0100(2), D(16)-1101(2). Natijada 1001101001001101(2) soni hosil bo’ladi. 1.5-jadval. Tetrada

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

B C

A D

lik

O’n Olti

0 1

10 11

100 101 110 111

lik

000 000 00 00 0 0 0 0 1000 1001 1010 1011 1100 1101 1110 1111

Ikki

1110110(2) sonini o’n oltilik STga o’tish usuli quyidagicha (bunda ham tetrada usulidan foydalanamiz): 0111(2) -7(16), 0110(2) -6(16) . Natijada 76(16) soni hosil bo’ladi. Tekshirish uchun ikkilik STdagi sonni o’nlikka so’ng esa o’n oltilikka o’tkazing. O’n oltilik SSdagi amallar o’nlik SSdagi matematik amallar va oddiy turmushda ishlatilgani kabi ishlatiladi. Sanoq sistemalarida arifmetik amallarga doir misollar keltiramiz. Qo’shish va ayirish

Rus harflari kodirovkasi. Kompyuterga kiritilgan ma`lumotlarning barchasi son ko’rinishida kodlab saqlanadi. Eng birinchi standart kodlashtirish ASCII (American Standard Code for Information Intechange) hisoblanadi. U 1950 yillarda yaratilgan va 1968 yil ANSI tomonidan tasdiqlangan. ASCII da belgilar 0 dan 127 gacha sonlar bilan kodlanadi. Harflar 32 dan 126 gacha, qolgan 0 dan 32 gacha va 127 sonlar matn bo’lmagan belgilardir (masalan, yangi qatorga o’tish, karetkani qaytarish singarilar). 0 dan 127 gacha bo’lgan sonlarning ikkilik ko’rinishi 7 tadan ortiq bo’lmagan raqamlardan iborat bo’ladi. Shuning uchun ASCII kodning har bir belgisi kompyuter xotirasida 7 bit joyni egallaydi, ya`ni unga eng maqbuli, 1 bayt joy ajratiladi. Bir baytga 256 ta belgini joylashtirish mumkin (0 dan 255 gacha), shuning uchun ASCII kod belgilaridan tashqari yana 128 ta belgini kodlashtirish mumkin. Masalan, rus, grek yoki boshqa bir alfavit belgilarini son ko’rinishida kodlash mumkin. Belgi kodi deb shunday songa aytiladiki, uni chiqarishda u belgiga aylanadi. Til belgilari va sonlar to’plami esa kodlash jadvali yoki oddiygina qilib kodlash deyiladi. Rossiyada eng ko’p tarqalgan kodlash KOI-8 bo’lib, uni DOS kodlashtirish deyiladi. Windows operatsion tizimi uchun rus Windows kodlashtirish ham ishlatiladi. U kompyuterda ishlash uchun standart rus kodlashtirishi deyiladi. Matnlarni kodlashtirish uchun xalqaro UCS (Universal Character Set — belgilarning hammabop to’plami) ishlab chiqilgan bo’lib, unga dunyoning barcha tillari belgilari kiritilgan. Hozirgi kunda ikkita xalqaro kodlashtirish, Unicode va ISO/IEC 10646 ishlatiladi. Uning bir belgisi uchun kompyuter xotirasidan 2 bayt joy ajratiladi. Topshiriq 1. Axborot ustida bajariladigan quyidagi ifodalarga misol keltiring va ularni izohlab bering. yaratish; o’zlashtirish; birlashtirish; saqlash;

17 uzatish; nusxa olish; qayta ishlash; izlash; qabul qilish; shakllantirish; bo’laklash; o’lchash; foydalanish; tarqatish; soddalashtirish; yo’qotish; eslab qolish; qayta qurish; to’plash; va h-zo. 2. Axborotning reprezentativligi, mazmundorligi, etarliligi, aktualligi, o’z vaqtidaligi, aniqligi, ishonarliligi va barqarorligi doir misol keltiring va ularni izohlab bering. 3. ‘Men informatika fanidan amaliy mashg’ulotni bajaryapman.’ gap kompyuter xotirasida necha bayt joyni egallaydi (Bir belgi uchun xotiradan 1 bayt joy ajratiladi va so’zlar orasiga bir probel qo’yiladi). 4. Olim, Karim va Ahmad navbatda turishni rejalashtirishmoqchi. Navbat tashkil qilish holatlarining barchasini yozing. 5. Ikkita turli xil notalar kombinatsiyasini yozing (Musiqa notalari 7 ta, ya`ni: do, re, mi, fa, sol, lya, si). 6. O’nlik STdagi 1101 sonni ikkilikka so’ng esa sakkizlikka va o’noltilikka o’tkazing. 7. Ikkilik STdagi 11010011 sonni o’nlikka so’ng esa sakkizlikka va o’noltilikka o’tkazing. 8. Ikkilik, sakkizlik va o’noltilik STlarida arifmetik amallarni bajarilishiga doir misollar keltiring. 9 - Topshiriq Berilgan butun sonlarni o’nlik sanoq tizimidan ikkilik sanoq tizimiga o’tkazing: 1) 207 5) 85 9) 112 13) 128 17) 124 21) 111 2) 189 6) 66 10) 99 14) 150 18) 151 22) 222 3) 113 7) 71 11) 120 15) 200 19) 117 23) 142 4) 164 8) 63 12) 100 16) 166 20) 131 24) 134 10 - Topshiriq Berilgan butun sonlarni o’nlik sanoq tizimidan o’n oltilik sanoq tizimiga o’tkazing: 1) 44 5) 99 9) 386 13) 694 17) 451 21) 881 2) 97 6) 33 10) 592 14) 777 18) 572 22) 942 3) 22 7) 87 11) 110 15) 274 19) 378 23) 816 4) 29 8) 48 12) 829 16) 555 20) 496 24) 778 11 - Topshiriq Berilgan aralash sonlarni ikkilik sanoq tizimidan o’nlik sanoq tizimiga o’tkazing: 1) 100,1 7) 1100,101 13) 1111,01 19) 100,1011 2) 101,0101 8) 11,0101 14) 1001,0101 20) 110,0101 3) 1010,101 9) 1101,10 15) 110,110 21) 10101,1 4) 111,01 10) 1001,110 16) 11111,11 22) 10001,011 5) 110,10 11) 1011,111 17) 11001,01 23) 11011,110 6) 1011,11 12) 1001,101 18) 11101,11 24) 10110,101 12 - Topshiriq Berilgan sonlarni o’n oltilik sanoq tizimidan o’nlik sanoq tizimiga o’tkazing: 1) 34AE 5) FFFF 9) F5S1 13) 1234 17) 6A6F 21) ADEC 2) F695 6) V8S5 10) 80D2 14) 7A7A 18) 76AD 22) 7EFB 3) 70AS 7) A8F1 11) 4A70 15) 19FA 19) 43FE 23) FA4D 4) 2F4D 8) 4170 12) DSDS 16) 5019 20) 76DD 24) DD67

Amaliy mashg’ulotni bajarish tartibi 1. Amaliy mashg’ulot ishining uslubiy qismini o’rganib chiqing. 2. Topshiriqlarning barchasi navbat bilan bajariladi. 3. Topshiriqlarni qo’yilgan sharti asosida bajaring. Amaliy mashg’ulotni topshirish tartibi Amaliy mashg’ulot ishining hisoboti quyidagilardan iborat bo’lishi kerak: 1. Topshiriqlarni bajarish qadamlarini izohlang va uni yozma ravishda topshiring.

19 II. AXBOROT JARAYONLARINING APPARAT TA`MINOTI 2.1. Amaliy ish. Mavzu: Zamonaviy kompyuter qurilmalarining tasnifi. Maqsad: Talabalarda zamonaviy kompyuterlarning arxitekturasi va strukturasi haqida bilim va malakalarni hosil qilish. Vazifa: Talabalar mustaqil ravishda quyidagilarni bajarishi, ular haqida malaka va ko’nikmaga ega bo’lishi lozim. 1. Shaxsiy kompyuterning qurilmalari. 2. Axborotlarga ishlov berish qurilmalari va ularning tasnifi. 3. Axborotlarni kiritish qurilmalari va ularning tasnifi. 4. Axborotlarni chiqarish qurilmalari va ularning tasnifi. 5. Axborot tashuvchi va saqlovchi vositalar. Jihozlar: Kompyuter. Uslubiy ko’rsatma: Shaxsiy kompyuterning qurilmalari. Kompyuter tarkibiga quyidagi qurilmalar kiradi: tezkor xotira, markaziy qurilma (protsessor) va tashqi qurilmalar.

Tashqi hotira

Kiritish qurilmasi Tezkor hotira qurilmasi Chiqarish qurilmasi

Kiritish qurilmasi Arifmetik mantiqiy qurilma

Markaziy qurilma (prosessor)

Markaziy qurilma (protsessor) kompyuterlarning asosiy qurilmasi bo’lib, u o’z navbatida ikki qismdan arifmetik – mantiqiy qurilma va boshqarish qurilmasidan tashkil topgan bo’ladi. Arifmetik – mantiqiy qurilma axborot ustida arifmetik va mantiqiy amallarni bajaradi. Amallar bajarilishi uchun zarur bo’lgan ma`lumotlar ichki tezkor xotiradan arifmetik-mantiqiy qo’rilmaning xonalariga (registrlariga) chiqarib olinadi va hosil bo’lgan natija jamlagich xonaga yozib qo’yiladi, undan keyin esa, saqlab turish uchun tezkor xotira qurilmasiga jo’natilishi mumkin. Boshqarish qurilmasi kompyuter tarkibiga kirgan hamma qurilmalarni avtomatik tarzda ishlashini ta`minlab turadi. U yordamida dasturni bajarish buyruqlariga ishlov berilib, kerakli qurilmalarni ishga tushirish uchun boshqarish alomatlari uzatib turiladi. Axborotlarga markaziy qurilmadan tashqarida ishlov beruvchi qurilmalar tashqi qurilmalar deb ataladi. Tashqi qurilmalar axborotlarni kiritish va chiqarish qurilmalariga bo’linadi. Kiritish qurilmalari oldindan tayyorlangan ma`lumotlarni uzatuvchi tashqi vositalaridan tezkor xotira qurilmasiga kiritish uchun xizmat qiladi. Ma`lumotlarni uzatuvchi tashqi vositalariga magnit disklar kiradi. Ma`lumotlarni asosiy xotiraga kiritish uchun ko’proq klaviatura qurilmasi xizmat qiladi. Xotira qurilmalari ikki turga: ichki va tashqi xotiraga bo’linadi. 20 Tezkor xotira kompyuterga kiritilgan bashlang’ich, oraliq ma`lumotlarni, hisoblash natijalarini va masalaning echish dasturini saqlab turish uchun xizmat qiladi. Xotira qurilmasi sig’imi va murojaat qilish vaqti bilan aniqlanadi. Xotira sig’imi odatda Gbayt larda o’lchanadi. Murojaat qilish vaqti esa ma`lumotlarni kiritishni boshlash va uni tugatishga ketgan vaqt bilan o’lchanadi. Bu xotira har xil kompyuterlar uchun turlicha, 10 Gbayt gacha o’lchamga ega. Doimiy xotira. Doimiy xotiradagi axborot protsessor tomonidan o’zgartirilmaydi va kompyuter o’chishi bilan xotiradagi axborot o’chirilmaydi. Bu xotiradagi axborotni faqat o’qish mumkin. Tashqi xotira sifatida magnitli disklar va har xil flesh xotiralar xizmat qiladi. Chiqarish qurilmalari ma`lumotlarni tezkor xotiradan tashqi vositalarga chiqarishga xizmat qiladi. Ular monitor, chop qilish (printer), nusxa olish (skaner), tovush kolonkalari qurilmalari va magnit disklar hamda flesh xotiralardir. Tezkor xotirada ma`lumotlarni saqlash. Kompyuter tashqi xotirasida barcha ma`lumotlar (matnlar, sonlar, tovushlar, tasvirlar, grafik tasvirlar, audio-Video va h- zolar) kodlashtirilgan holda saqlanadi. Ular tashqi xotiradan olinib ichki xotiraga ko’chirilganda tezkor xotirada saqlanadi. Xotiradagi hamma ishchi dasturlar, qiymatlar va buyruqlar xotirada bir nechta yacheykalarga-baytlarga joylashtirilgan bo’ladi. Har bir amal buyruq shaklida saqlanadi. Har bir buyruq - ko’rsatma, maxsus kodga ega bo’lib, kompyuterga u yoki bu amalni bajarishi kerakligini bildiradi. Buyruqlar sifatida – ikki son ustida biror arifmetik amal, diskdan ma`lumotni o’qish, ekranga belgini uzatish, printerda belgini chop qilish kabi ko’rsatmalar bo’lishi mumkin. Masalan, c  d yig’indini hisoblash uchun quyidagi formatdagi buyruq kodi bo’lishi mumkin. Buyruq kodi ( amali) 1-operand адресi (s) 2-operand адресi (d) 010110 111010101001 110001100101 Bu erda 010110 qo’shish ‘ ‘ amalining kodi, 111010101001 s o’zgaruvchi uchun xotirada ajratilgan joyning адресi, 110001100101 esa d o’zgaruvchi uchun qiymatlar ustida amalini bajarib, natijani xotira registilarining biriga joylashtiradi, ko’p hollarda bu summator deb nomlanuvchi A registr bo’ladi. Dasturga kiruvchi bunday buyruqlar ketma-ketligi xotiraning ma`lum bir qismida joylashadi. Dastur bo’yicha kompyuter ishi boshqaruv qurilmasini (BK) buyruq адресi sanagichi (BAS) deb nomlanuvchi registrga ‘qarashdan’ boshlanadi. BAS da dasturdagi birinchi buyruqning hotiradagi адресi bo’ladi. Shu buyruqni bajarilishi bilan kompyuter ish boshlaydi. Bu buyruq bajarilish paytida BAS da navbatdagi buyruq адресi paydo bo’ladi. Kompyuter buyruqni bajaradi, keyin esa navbatdagi buyruqni bajarishga kirishadi va h-zo. Bu jarayon BAS da ‘dastur bo’yicha ishlash tugashi’ buyrug’ining адресi paydo bo’lguncha davom etadi va shundan keyin kompyuter o’z ishini tugatadi. BK ko’rsatilgan адрес bo’yicha xotiradan ma`lumotni o’qiydi va arifmetik- mantiqiy qurilmani (AMK) amalni bajarishga sozlaydi. BK qiymatlarni buyruqdagi адресlari orqali xotiradan topadi. Bu ishlardan keyin BK ‘dam oladi’, ya`ni AMK ga ko’rsatilgan amalni bajarishga imkon beradi. AMK bajarilgan amal natijasini o’zining chiqishlarida nomoyon qiladi. O’z ishini tugatgan AMK bu haqida BK ga signal orqali ma`lum qiladi. BK natijani ko’rsatilgan xotira адресiga yoki translyator tomonidan ko’zda tutilgan joyga (registrga) joylashtiradi. Shundan keyin BK BAS

21 dan navbatdagi buyruqni o’qiydi va yuqoridagi jarayon takrorlanadi. Shunday bo’lishi mumkinki, keyingi buyruq ma`lumotni biror-bir tashqi qurilmaga (ekranga, qog’ozga, diskka) chiqarish buyrug’i bo’lishi mumkin. Bu holda BK mos qurilmaga murojaat qiladi, uni ishga tayyorlaydi va uni ishga tushiradi. Ma`lumotni chiqarish tugagandan keyin chiqarish qurilmasi BK ga bu haqida signal beradi. Xuddi shunday, keyingi buyruq ma`lumotni kiritish bo’lsa, boshqaruv klaviatura, diskdan o’qish va boshqa qurilmalarga beriladi va ular o’z ishini boshlaydi va tugatgach BK ga bu haqida signal beradi. Keyin BK BAS dan navbatlagi buyruqni oladi va uni bajarishga o’tadi. Shunday qilib, kompyuter dasturga rioya qilgan holda mashinaning barcha qurilmalarini muvofiq ishlashini taminlaydi. Sonlarning kompyuter xotirasida saqlash uchun ikkilik sanoq tizimidan foydalanish juda ham qulay. Bu sanoq tizimini qo’llash, ikki turg’un holatga o’tish imkonini beradi. Bu holatlardan biri sonning razryadi 1 uchun boshqasi esa 0 uchun xizmat qiladi. Bunday elementlar tuzilish jihatdan sodda va ishonchlidir. Xuddi shunday sonning ishoralari uchun undan foydalanish mumkin. Odatda elementning 0 ga mos keluvchi holati, ishora registrida + ishorasi uchun, birga mos keluvchi holati esa, - ishorasi uchun foydalaniladi. Ikki baytlik ishorali butun sonning kompyuter xotirasidagi tasvirlanishi: 0 1 0 1 0 1 1 0 0 0 1 1 1 1 0 1

Son ishorasi 15 bit- Sonning absolyut qiymati To’rt baytlik haqiqiy sonning tasvirlanish sxemasi: Ishora Sonning tartibi Sonning mantissasi 1 bit 6-bit 25-bit Sanoq tizimlariga bog’liq bo’lmagan holda, sonlarni fiksirlangan va suzuvchi vergulli kabi ikki ko’rinishlarda ifodalash mumkin. Fiksirlangan vergulli sonlardan foydalanuvchi mashinalarda, ishora razryadlaridan boshqa hamma registr razryadlari yoki yacheykalar sonlarning razryadlarini ifodalash uchun xizmat qiladi. Registrning har bir razryadiga sonning aniq va har doim bitta razryadi mos keladi. Bu holat arifmetik amallarni bajarishni soddalashtiradi, ammo mashinada foydalaniladigan sonlar diapazonini juda cheklab qo’yadi. Odatda bu diapazon -1

22 bajarib bo’lmaydi. Zamonaviy kompyuterlarda sonlarni yozish uchun har xil uzunlikdagi yacheykalar (so’zlar) hamda kodlashning (ishorali va ishorasiz) turli usullari foydalaniladi. Belgili va satr o’zgaruvchilarini kodlash uchun ASCII jadvalidan foydalaniladi. Bu jadvalda 256 ta belgini har biriga [0,255] oraliqdagi bir butun son mos keladi. Mantiqiy qiymatlar odatda bitta razryadga bir yoki nolni yozish orqali aniqlanadi. Topshiriq 1. Kompyuterning asosiy va qo’shimcha qurilmalari hamda ularning vazifalarini izohlab bering. 2. Kompyuterga ulangan qurilmalarning o’zaro ulanishini ko’zdan kechiring va izohlab bering. 3. Kompyuterdagi disklarni ko’rsating va ular tashqi yoki ichki disk ekanligini ayting. 4. Tashqi qurilmalarni kompyuterga ulang 5. Kompyuterni yoqing va tizimni yuklanishini kuzating 6. Kompyuterni yuklanish jarayonida ‘Pause Break’ tugmachasini bosing va uning xarakteristikalarini yozib oling . 7. Disk yurituvchiga kompakt diskni joylashni o’rganing. 8. Klaviaturadagi tugmalarni joylashishini va ularni vazifalarini o’rganing. 9. Klaviatura yordamida ‘Bloknot’ dasturiga matn kiriting. 10. Disklarga va undagi papkalarga kiring hamda undagi papka va fayllarni ko’rsating. 11. Papkalar yo’lini izohlab bering. 12. ‘Калькулятор’ dasturi yordamida sonlarni o’nlik sanoq tizimida kiritib, ularni ikkilik, sakkizlik va o’noltilik sanoq tizimlariga o’tkazing. (Dec – o’nlik, Bin – ikkilik, Oct – sakkizlik, Hex – o’noltilik sanoq tizimlarini tanlash) 13. ‘Калькулятор’ dasturi yordamida sonlarni ikkilik sanoq tizimida kiritib, ularni o’nlik, sakkizlik va o’noltilik sanoq tizimlariga o’tkazing. 14. ‘Калькулятор’ dasturi yordamida sonlarni sakkizlik sanoq tizimida kiritib, ularni o’nlik, ikkilik va o’noltilik sanoq tizimlariga o’tkazing. 15. ‘Калькулятор’ dasturi yordamida sonlarni o’noltilik sanoq tizimida kiritib, ularni o’nlik, ikkilik va sakkizlik sanoq tizimlariga o’tkazing. 16. Kompyuterni o’chiring va tizimni yopilishini ko’zating. Amaliy mashg’ulotni bajarish tartibi 1. Amaliy mashg’ulot ishining uslubiy qismini o’rganib chiqing. 2. Topshiriqlarning barchasi navbat bilan bajariladi. 3. Topshiriqlarni qo’yilgan sharti asosida bajaring. Amaliy mashg’ulotni topshirish tartibi Amaliy mashg’ulot ishining hisoboti quyidagilardan iborat bo’lishi kerak: 1. Topshiriqlarni bajarish qadamlarini izohlang va uni yozma ravishda topshiring.

23 III. AXBOROT JARAYONLARINING DASTURIY TA`MINOTI 3.1. Amaliy ish. Mavzu: Dasturiy ta`minot tahlili. Maqsad: Talabalarda kompyuterning dasturiy ta`minoti haqida bilim va malakalarni hosil qilish. Vazifa: Talabalar mustaqil ravishda quyidagilarni bajarishi, ular haqida malaka va ko’nikmaga ega bo’lishi lozim. 1. Amaliy dasturlar paketi. 2. ‘Блокнот’. 3. Xizmat ko’rsatuvchi dasturlar va utilitalar. Jihozlar: Kompyuter. Uslubiy ko’rsatma: Amaliy dasturlar paketi. Windows da juda ko’plab amaliy paketlar dasturlari mavjud. Ularga ‘MS Office’ va standart dasturlar paketlarini misol sifatida keltirishimiz mumkin. Windows OT ning standart dasturlari OT bilan birga o’rnatiladi va u umumiy oddiy amaliy ishlarni bajarishgga mo’ljallangan dasturlardir. ‘Блокнот’ (NotePad) dasturida ishlash. Bu dastur yordamida eng sodda matnli (txt va wri kengaytmali) fayllarni yaratishimiz va tahrirlashimiz mumkin. Bu dasturda hamma matn bitta harflar shrifti (shakli) bilan va bitta o’lchovda (kattalikda) yoziladi, rasm va jadvallar bilan ishlash imkoniyati yo’q. Bu dastur ‘Пуск-Все программы-Стандартные- Блокнот’ ketma-ketlik orqali ishga tushiriladi va ekranda ‘Блокнот’ oynasi ochiladi. Uning asosiy ish sohasi oq varaqga o’xshash bo’lib unda qora chiziqcha - kursor joylashadi. Bu kursor turgan joyda klaviaturadan kiritilgan matn paydo bo’ladi. Menyu qatoridagi buyruqlar quyidagi vazifalarni bajaradi va ularda {Ctrl+N} singari tezkor tugmalar mavjud bo’lib, ular yordamida menyuga kirmasdan belgilangan buyruqni bajarish mumkin: 1. ‘Файл’ menyusi. ‘Создать’ {Ctrl+N} - yangi fayl matnini yaratish va yangi oynaga o’tish. ‘Открыть’ {Ctrl+O} - kompyuter xotirasida va diskida mavjud bo’lgan matn faylini ochish. Qaysidir matnli faylni tahrirlash yoki ko’rish uchun ochmoqchi bo’lsak u holda sichqoncha bilan menyuning ‘Открыть’ buyrug’ini tanlaymiz. ‘Открыть’ nomli oyna ochiladi. Oynadan kerakli faylni topib, tanlab ‘Открыть’ tugmasini bosamiz.

24 ‘Сохранить’ {Ctrl+S} - yaratilgan faylni standart nomi bilan saqlash. Yangi matn yaratilgan bo’lsa u ‘Безимянный’ nomi bilan ochiladi. Yozilgan matnli faylni saqlash uchun sichqoncha bilan menyuning ‘Сохранить’ buyrug’ini tanlaymiz. ‘Сохранить как’ nomli oyna ochiladi. U ‘Открыть’ nomli oynaga o’xshash. Bu oyna orqali fayl saqlanishi kerak bo’lgan papka ichiga kirib oynaning pastki qismida joylashgan ‘Imya fayla’ satriga saqlanayotgan faylning nomini yozamiz va ‘Сохранить’ tugmasini bosamiz. ‘Сохранить как’ – mavjud saqlangan matn faylini yangi nom bilan saqlash. ‘Параметры страницы’ - hujjat chegaralarini o’zgartirish, qog’oz yo’nalishini o’rnatish. ‘Печать’ {Ctrl+P} - hujjatni bosmaga berish. ‘Выход’ - dastur ishini to’xtatish. 2. ‘Правка’ menyusi. ‘Oтменить’ {Ctrl+Z} – Oxirgi kiritilgan belgilarni bekor qilish va oldingi ko’rinishga o’tish. ‘Вырезать’ {Ctrl+X} - ajratilgan matn bo’lagini buferga kesib olish. ‘Koпировать’ {Ctrl+C} - ajratilgan matn bo’lagini buferga olish. ‘Вставить’ {Ctrl+V} - buferdagi ma`lumotlarni kursor turgan joyga qo’yish. ‘Удалить’ {Del} - matnning belgilangan qismini o’chirish. ‘Найти ’ {Ctrl+F} – biror matn bo’lagini qidirish. ‘Найти далее’{F3} – biror matn bo’lagini qidirish va u qidirib topilgan bo’lsa yana qidirishni davom ettirish. ‘Заменить’ {Ctrl+H} - belgilangan matn bo’lagini boshqa matn bilan almashtirish. ‘Перейти’ {Ctrl+G} - biror matn bo’lagiga yoki sahifa raqamiga o’tish. ‘Выделить все’ {Ctrl+A} - matnning barcha qismni belgilash. ‘Время и дата’ {F5} – joriy sana va vaqtni matnga qo’yish. 3 Формат menyusi. U ‘Перенос по словам’ (kursorni matn boshlanishiga keltirish) va ‘Shrift’ buyrug’idan iborat. ‘Shrift’ buyruq ishga tushirilsa ‘Shrift’ soha ochiladi va unda matn o’lchamini va turini o’zgartirish hamda matn qalinligi, ostiga chizish amalga oshiriladi). 4. Вид menyusi. Matn holatini o’zgartirish. 5. Справка menyusi. Dasturidan foydalanish haqida malumotlarni beradi. Matn kiritish va tahrirlash. Eng avvalo matn o’lchami va shrift belgilanadi, so’ngra matn tili o’rnatiladi. Til masalalar paneledagi ‘Русский’ tugma yoki klaviaturadagi {Alt+Shift} orqali o’rnatiladi.

25 Matn asosan klaviaturadan kiritiladi va yangi abzatsga o’tish uchun {Enter} tugma bosiladi, aks holda matn kiritish davom ettiriladi. Kursor turgan joydan chap tomondagi belgini o’chirish uchun {Del}, o’ng tomondagisini esa {Backspace} ( ) tugmasi bosiladi. Mantlarni bo’lagini belgilash (boshqa rang foniga olish) uchun sichqoncha ko’rsatkichi belgi yoniga keltiriladi va klaviaturadan {Shift+Kerakli yo’nalish tugmasi} harakat bajariladi. Barcha matnni belgilashda ‘Правка’ - ‘Выделить все ’, klaviaturadan {Ctrl+A} bosiladi. Sichqoncha yordamida belgilash uchun quyidagi vazifalar bajariladi: Belgini belgilash - sichqoncha ko’rsatkichi belgi yoniga keltirilib chap tugmani bosgan holda o’ng yoki chap tomonga siljish amalga oshiriladi. So’zni belgilash - sichqoncha ko’rsatkichi shu so’zdagi istalgan belgiga keltirilib chap tugma 2 marta bosiladi. Qator ajratish - sichqoncha belgisini shu qator boshiga keltirib chap tugma bir marta bosiladi. Gap ajratish uchun sichqonchani shu gapdagi istalgan belgiga keltirib {Ctrl} ni ushlab chap tugma 1 marta bosiladi. Abzats ajratish uchun sichqoncha shu abzats boshiga keltirilib chap tugma 2 marta bosiladi yoki ixtiyoriy belgiga keltirilib chap tugma 3 marta bosiladi. Bir necha qatorni belgilash uchun sichqoncha ko’rsatkichini belgilanayotgan qatorning boshiga yoki oxiriga keltirib chap tugmani bosib turib yuqoriga quyiga suriladi. Bir necha qatorni belgilash uchun sichqoncha ko’rsatkichini belgilanayotgan sohaning yuqori yoki quyi chegarasi so’ziga keltirib chap tugma bosiladi, keyin esa sohaning qarama qarshi burchagi belgisiga sichqoncha ko’rsatkichi olib borilib {Shift} tugmani bosib turgan holda sichqoncha chap tugma bosiladi. Sohani belgilagach klaviaturaning ixtiyoriy belgisi kiritilsa belgilangan soha o’chadi va uning o’rniga kiritilgan belgi yoziladi. Agar probel tugma bosilsa bir pozitsiya bo’sh joy kiritiladi. Agar {Delete} tugma bosilsa belgilangan soha o’chadi. Prokrutka - siljish yordamida tez harakatlanish. Agar kiritilgan matn ishchi sohadan oshsa vertikal va gorizontal prokrutkalar paydo bo’ladi. Prokrukrutkadagi amallarni bajarish uchun sichqoncha ko’rsatkichini shu prokrutkadagi tugmaga keltirib sichqonchaning tugmasini bir marta bosish yoki bosib surish kerak. Matn bo’yicha tez harakatlanish. Matnni tez tahrirlash uchun matn bo’yicha tez harakatlanish kerak. Buning uchun sichqoncha ko’rsatkichini matnning istalgan joyiga keltirib chap tugma bir marta bosilsa kursor shu joyga o’tadi Klaviatura yordamida matn bo’yicha tez harakatlanish uchun: Home - kursorni qator boshiga keltiradi. End - qator oxirga keltiradi. Ctrl+Home - hujjat boshiga Ctrl+End - hujjat oxiriga PgUp - oyna yuqorisiga 26 PgDown - oyna pastiga Ctrl + bosilsa kursorni abzats boshiga olib boriladi. Ctrl + bosilsa kursorni abzats oxiriga olib boriladi. WordPad matn muharriri. Dastur yordamida murakkabroq (doc txt wri rtf kengaytmali) matnli fayllarni yaratishimiz mumkin. Bu dasturda matn har xil harflar shrifti (shakli), har xil o’lchovda (kattalikda) va har xil ko’rinishida yoziladi, rasmlar bilan ishlash imkoniyat bor. Ammo, jadvallar bilan ishlash imkoniyati yo’q. Bu dastur ‘Пуск-Все программы-Стандартные- WordPad’ ketma-ketlik orqali ishga tushiriladi va ekranda ‘WordPad’ oynasi ochiladi.

Menyu qatorida ‘Файл’, Главная, ‘Вид’, menyulari mavjud. 1. ‘Файл’ menyu guruhi. Menyuning ‘Создать’, ‘Открыть’, ‘Сохранить’, ‘Сохранить как’, ‘Параметры страницы’, ‘Печать’, ‘Выход’ buyruqlari ‘Блокнот’ dasturining ‘Файл’ menyusi buyruqlari nomi va vazifasi bilan bir xil. ‘ Предварителный просмотр’ – kiritilgan matnni qog’ozda joylashish holatini ko’rish. Rejimdan sohadagi ‘Закрыть’ tugmasini bosib chiqiladi. ‘Отправить’ – faylni uzatish. 3. ‘Вид’ menyu guruhi. ‘Панель инструментов’ - Asosiy asboblar paneli satrini ekranga chiqarish. ‘Панель форматирования’ - Matn ustidan amallar bajaruvchi asboblar paneli satrini ekranga chiqarish. ‘Линейка’- Ekranda chizg’ich ko’rinishini ta`minlash. ‘Панель состояния’ - Ma`lumotlar satrini ko’rinishini ta`minlash ‘Параметры’- Matn saqlash xususiyatlarini o’zgartirish. Asboblar paneli qatorida ikkita tugmalar guruhi mavjud: 1. ‘Панель инструментов’ 2. ‘Formatirovani’

Agar ixtiyoriy tugma ustiga sichqoncha ko’rsatkichi olib borilsa, tugmaga tegishli izoh chiqadi. Izoh so’zi menyuning biror bir buyrug’i bilan bir xil. Demak, ushbu tugma vazifasi va menyu buyrug’i vazifasi bir xil. Matn kiritish va uni tahrirlash ishlari xuddi ‘Блокнот’ matn muharriri singari bo’lib, bu erda yana qo’shimcha imkoniyatlar mavjud. ‘Калькулятор’ Eng ko’p ishlatiladigan dastur ‘Калькулятор’ dir. Bu dastur ‘Пуск-Все программы-Стандартные- Калькулятор’ ketma-ketlik orqali ishga

27 tushiriladi va ekranda ‘WordPad’ oynasi ochiladi. Ushbu dastur odatda foydalanilayotgan Kalkulyator vazifasini to’liq bajaradi. Ko’rinish va ishlash printsipi bir xil. Калькуляторning ikki xil varianti taqdim qilinadi. Sodda va injenerlik hisoblashlari uchun. Калькуляторda to’liq sichqoncha yoki klaviatura orqali ishlash mumkin. Oynaning menyular qatorida quyidagi bo’limlar mavjud. ‘Правка’ – bunda hisoblash natijasida hosil bo’lgan sonlarni vaqtincha xotiraga olish va qo’yish buyruqlari joylashgan: ‘Копировать’, ‘Вставить’. ‘Вид’ – bu yerda Калькуляторning ko’rinishini o’zgartiruvchi, ya`ni ‘Obыchniy’ (Oddiy, yuqoridagi ko’rinish) va ‘Инженерный’ (Muhandislik, quyidagi ko’rinish) shakllariga o’tkazuvchi buyruqlar joylashgan. Справка bo’limida esa Калькуляторning imkoniyatlari haqida ma`lumotlarni olish mumkin. Ushbu Калькуляторda turli sanoq sistemalaridagi amallarni ham bajarish mumkin. 16, 10, 8, 2 lik sanoq sistemalarida amallarni bajarish uchun mos ravishda hex, dec, oct, bin (Dec – o’nlik, Bin – ikkilik, Oct – sakkizlik, Hex – o’noltilik sanoq tizimlarini tanlash) bo’limlariga belgi qo’yish kerak bo’ladi. Xizmat ko’rsatuvchi dasturlar. ‘Standart’ dasturlari tarkibidagi ‘Spetsialnыe vozmojnosti’ va ‘Служебные’ papkalaridagi fayllar xizmat ko’rsatuvchi dasturlar turkumiga kiradi. Biz quyida, ulardan biri hisoblangan ekran klaviaturasi bilan tanishamiz. Ekran klaviaturasi. Bu dastur yordamida klaviaturasiz matnlarni sichqoncha yordamida biror bir sohaga kiritishimiz mumkin. Masalan, ‘Блокнот’ matn muhariririga. Ekran klaviaturasida ham xuddi klaviaturada ishlagandek ishlash mumkin, faqat tugmalar qo’l orqali emas, balki sichqoncha orqali bosiladi. Ekran klaviaturasini ishlashini ko’rish uchun eng avvalo ‘Блокнот’ dasturini ishga tushiramiz. Keyin esa ‘Блокнот’ dasturini ishga tushirgandek ‘Пуск-Все программы-Стандартные-Специальные возможности-Экранная клавиатура’ ketma-ketlik ishlatilsa quyidagi oyna ochiladi.

Kompyuterda beriladigan test topshirig’i namunasi. Savol: WordPad da ‘Shrift’ ni tanlash qanday amalga oshiriladi? Javob variantlari:

28 A) ‘Format’ menyusidagi ‘Shrift’ buyrug’i orqali V) Kontekst menyudagi ‘Shrift’ buyrug’i orqali S) Uskunalar panelidagi shrift nomini tanlash orqali D) Barcha javoblar to’g’ri. Topshiriq 1. Ishchi stol tasvirini va unda joylashgan obèktlarni tahlil qiling. 2. ‘Пуск’ tugmasini bosib bosh menyuni oching va uning obèktlarini tahlil qiling. 3. ‘Пуск-Все программы’ ketma-ketlik orqali dasturlar ro’yxatini oching va undagi dasturlarni tahlil qiling. 4. ‘Пуск-Все программы-Стандартные-Служебные-Сведение о системе’ ketma-ketlik orqali ‘Сведение о системе’ dasturini ishga tushiring va tizim haqidagi ma`lumotlar bilan tanishib chiqing. 5. ‘Пуск-Все программы-Стандартные-Специальные возможности-экранная лупа’ ketma-ketlik orqali ‘Экранная лупа’ dasturini ishga tushiring va ekran obèktlarini kattalashtirib ko’rib chiqing. 6. ‘Пуск-Все программы-Стандартные-Служебные-Таблица символов’ ketma-ketlik orqali ‘Таблица символов’ dasturini ishga tushiring va turli xil belgilarni ko’rib chiqing. 7. ‘Пуск’ tugmasini bosib bosh menyuni oching va uning obèktlarini tahlil qiling. Qanday o’zgarishlar sodir bo’ldi? Amaliy mashg’ulotni bajarish tartibi 1. Amaliy mashg’ulot ishining uslubiy qismini o’rganib chiqing. 2. Topshiriqlarning barchasi navbat bilan bajariladi. 3. Topshiriqlarni qo’yilgan sharti asosida bajaring. Amaliy mashg’ulotni topshirish tartibi Amaliy mashg’ulot ishining hisoboti quyidagilardan iborat bo’lishi kerak: 1. Topshiriqlarni bajarishni izohlang va uni yozma ravishda topshiring.

29 IV. OPERATSION TIZIMLAR 4.1. Amaliy ish. Mavzu: Operatsion tizim foydalanuvchi interfeysi va fayl menejeri. Maqsad: Talabalarda operatsion tizimlar, ularning vazifasi, tarkibi, asosiy funktsiyalari, grafik interaktiv qobig’i, komandalar protsessori, fayllar menejeri va qobiq dasturlar haqida bilim va malakalarni hosil qilish. Vazifa: Talabalar mustaqil ravishda quyidagilarni bajarishi, ular haqida malaka va ko’nikmaga ega bo’lishi lozim. 1. Windows 7 ni o’rnatish Operatsion tizimlar, ularning vazifasi, tarkibi va asosiy funktsiyalari. 2. Fayllar va papkalar. 3. Fayl tizimi va uni boshqarish. 4. Operatsion tizim grafik interaktiv qobig’i. 5. Komandalar protsessori. 6. Operatsion tizim fayllar menejeri. 7. Qobiq dasturlari haqida asosiy tushunchalar va ularning turlari. 8. Qobiq dastur buyruqlari. Jihozlar: Kompyuter. Uslubiy ko’rsatma: Windows 7 OSni o'rnatish

Windows 7 operatsion tizimi 2009-yilda ishlab chiqarilgan bo'lib sotuvga 2010- yilning 22-oktabrida chiqarilgan. U dizayn buyicha Windows VISTAdan va tezlik buyicha Windows XP dan o'zib ketdi. "7" soni Microsoft Windows korporatsiyasini yangi Operatsion tizimi ekanligini bildiradi. Windows 7 ni o'rnatish haqida gapiradigan bo'lsak ushbu maqolani printerdan chiqarib olib qo'llanma sifatida ishlatishingiz tavsiya qilinadi. Windows 7 operatsion tizimini texnik talablari: Xar qanday dasturni kompyuteringizga o'rnatishdan oldin uning texnik talablari bilan tanishib chiqishingizni maslaxat bergan bo'lardim. Bu ayniqsa OT o'rnatguncha muhim ahamiyatga ega. Windows 7 OT ni to'liq talablari bilanmana bu yerda tanishishingiz mumkin. Qisqacha (odatdagi) talablar:

 x32 yoki X64 razryadli protsessor. Ish chastotasi 1 Gigagers (1GHh) yoki undan yuqori;  1GB (x32 uchun) yoki 2 GB (x64 uchun) operativ xotira (OZU);  16 GB (x32 uchun) yoki 20 GB (x64 uchun) vinchesterda bo'sh joy;  Videokarta DirectX 9 WDDM 1.0 versiyasi bilan yoki undan yuqori.

O'RNATISH: Agar sizda XP yoki Vista o'rnatilgan bo'lsa siz uni windows 7 ga yangilasangiz buladi, buning uchun o'rnatguncha «Обновление» ga bosing. Lekin biz kerakli

30 fayllaringizni kerakli joyga saqlab quyib xammasini 0 dan o'rnatishingizni maslaxat beramiz. Diskni kompyuterga qo'yib, kompyuterimizga perezagruzka beramizda diskni birinchi bo'lib o'qitamiz. Keyin disk kompyuterga kerakli fayllarni tashlab olayotganini kuramiz. Keyin esa kerakli tilni tanlashni so'raydi (agar disk Rossiyadan chiqqan bulsa rus tilini avtomatik tarzda tanlaydi)

Navbatdagi oynada bilga kelishuv shartlarini tasdiqlashni taklif qilinadi. Galochkani quying va davom etib ketavering

Chiqqan oynada bizga 2 ta variant berishadi. Birinchi variant xaqida yuqorida

aytgandik. Buning uchun bir necha soat vaqt ketadi. Xozirgi xolatda biz «Полная установка» ga bosamiz

Keyingi oynada biz kerakli yana bir savolga javob topamiz: Vinchesterda yangi bo'lim ochish yoki uni bo'laklarga bo'lish Odatda vintni biz 2 bo'lakga bo'lamiz: 1-bo'lakka tizim bilan bog'liq fayllarni saqlaymiz. 2-bo'lakka esa bizga kerakli faylar (qo'shiqlar, videolar, xujjatlar va boshqalar)ni saqlaymiz. Chunki keyinroq tizimga zarar yetganda qaytadan windows o'rnatishimizga to'g'ri kelganda noqulayliklar tug'ilishi yoki bulmasa fayllar o'chib ketmasligi uchun. Demak davom etamiz. «Полная установка» bulimiga kirganimizdan keyin quyidagi oyna ochiladi

32 Yangi bulim ochish uchun biz «Настройка диска» ga bosamiz. Yangi oyna ochiladi va qismlarga bulish uchun qushimcha variantlar chiqadi. Kerakli xajmni kursatib «Применить» ga bosamiz. Natijada:

"OK" ga bosganimizdan keyin esa:

Endi qarasak 100 MB joyni windows 7 o'zi uchun egallab olganini kuramiz. Eng pastda esa biz yaqinda xosil qilgan bulimimiz kurinib turadi. Unga esa unchalik xam chiroyli bulmagan nom berilgan: «Незанятое место на диске» Endi esa windows 7 ni o'rnatish boshlandi hisob buning uchun «незанятом месте» ga bosib «Создать» ga bosamiz. Holat takrorlanayapti faqat bu safar shunchaki «Применить» ga bosamiz

Endi esa winwoswni qaysi bulimga o'rnatishni tanlab «Далее» ga bosamiz. Windows 7 ni o'rnatish davom etamiz

O'rnatish vaqtida sizning kompyuteringiz bir necha bor o'chib yonadi (perezagruzka). Sizga bu jarayonda ishtirok etmasdan sizning ismingiz suralguncha kutib turishingizni maslaxat beraman. DIQQAT! Qandaydir sababga ko'ra o'rnatish juda uzoq vaqtga cho'zilsa a ekran o'zgarishsiz tursa amallarni qaytadan bajarishingizni maslaxat beraman.

Ismingizni kiriting. Ismni tizim o'zicha quyadi. Xoxlasangiz almashtirishingiz mumkin. Keyingi oynada sizdan asosiy administratorga parol quyishni suraydi

Keyingi oynada siz operatsion tizimni aktivlashtirish uchun regstratsiya kodingizni kiritishingiz kerak. U sotib olgan diskingizni qutisini ustida yoki diskni ustida buladi. (O'zi xamma firmalar kabi Microsoft koorporatsiyasi xam dasturlarini sotish uchun chiqaradi lekin bizlar noqonuniy usul bilan foydalanib urganib qolganmiz, sotib olish xayolimizga xam kelmagan bulsa kerak) Agar siz litsenziyani sotib olmagan bulsangiz va demo versiyadan foydalanmoqchi bulsangiz katakni bush qoldiring va avtomatik aktivlashtirishdan galochkani olib kani olib quyamiz. Biz endi tizimni xavfsizligini sozlash oynasiga tushamiz. Xamda windows avtomatik yangilanishini xam belgilaymiz. Diqqat xar oyda yangilanish uchun bir necha yuz megabayt trafik ketadi. Agar sizda internet unchalik yaxshi bulmasa yangilashni maslaxat bermayman. Siz esa «Отложить решение» ga bosing.

Keyingi oynada sizga sot belbog'i (Часовой пояс) tanlash imkoni bor. Bizni mintaqa uchun "GMT +5 Tashkent" ni tanlash maqsadga muvofiq buladi. «Далее» ga bosamiz:

Keyingi qadamda siz brandmauerni sozlashga kirasiz. Brandmauer - Tarmoqdan ximoyalanish uchun yaratilgan dasturdir. Bu dastur sizni xakerlar xujumi va boshqa xildagi zararlovchilardan ximoyalaydi. Agar siz kompyuterni uyda ishlatsangiz "Домашняя сеть" ni tanlangva jarayon tugashini oxirigacha kuting.

Endi esa kutilgan lahzalar keldi - Sizning kompyuteringizda o'z qo'lingiz bilan o'rnatgan Windows 7 operatsion tizimi ishga tushadi! Avtomatik tarzda o'rnatilgan dasturlarni siz puskdan ochib kursangiz buladi

Fayl tizimi va uni boshqarish. Windows da fayl tizimini boshqarib turuvchi ‘Мой компьютер’ va ‘Проводник’ ilovalari mavjud. ‘Мой компьютер’ ni ishga tushirish, uning oynasi elementlari va unda ishlash haqida 4.1. amaliy mashg’ulotda ma`lumotlar berilgan. Uning oynasi:

Диск жамлагичлар курсатилган унг соха

Бошка сохааларга утиш курсатилган чап соха

Bu oynada kompyuterning disk yurituvchilari quyidagicha: Vinchester uch mantiqiy qismga bo’lingan va ular ‘Локальный диск (S:)’, ‘Локальный диск (E:)’, ‘Локальный диск (F:)’; DVD-RW diskovod (G:) – kompakt disk yurituvchi; ‘A- DATA (D:)’ – flesh xotira, unga ‘A-DATA’ nomi berilgan. Bundan tashqari ‘Общие Документы’ va ‘Документы User’ papkalari ko’rsatilgan. ‘Мой компьютер’ oynasining chap sohasidan quyidagi sohalarga kirish mumkin: ‘Системные задачи’ sohasi:  ‘Просмотр сведений о системе’ (Tizim haqidagi ma`lumotlarni ko’rish - 4.1. amaliy mashg’ulotda ‘Мой компьютер’ kontekst menyusidan ‘Свойства’ buyrug’i orqali ochilgan oyna haqida ma`lumotlar berilgan).  ‘Установка и удаление программы’ (Dasturlarni o’rnatish va o’chirish - 4.2. amaliy mashg’ulotda ma`lumotlar berilgan).  ‘Изменение параметра’ (Parametrlarni o’zgartirish – ishga tushirilsa Панель управления oynasi ochiladi va u haqida 4.2. amaliy mashg’ulotda ma`lumotlar berilgan). ‘Другие места sohasi:  ‘Сетевое окружение’ (Tarmoq muhiti).  ‘Мои документы’ (Mening hujjatlarim papkasi).  ‘Общие Документы’ (Umumiy hujjatlar papkasi).  ‘Панель управления’ (Boshqaruv paneli - 4.2. amaliy mashg’ulotda ma`lumotlar berilgan). ‘Подробно’ sohasi:  Oynaning o’ng tomonida ochilgan soha haqida ma`lumotlar beriladi. Ayni vaqtda tizimli papka ochilganligi haqida ma`lumot berilgan.

38 Sichqoncha parametrlarini o’rnatish. ‘Мой компьютер’ oynasidan ‘Панельуправления’ ni tanlab, sichqonchani chiqillatamiz. Ochilgan boshqarish paneli oynasidan ‘Mышь’ piktogrammasini tanlab sichqonchani chiqillatsak, sichqonchaga tegishli bo’lgan oyna ochiladi. Oynadan sichqoncha parametrlari o’zgartiriladi. Xuddi shuningdek, boshqaruv panelining boshqa ob`ektlarini ham ishga tushirish mumkin. Fayllar va papkalarni ko’rish. Diskdagi axborotlar deyilganda disk (vinchester)ning axborot sig’imi, undagi band va bo’sh joylar bo’yicha ma`lumotlarni aniqlash tushuniladi. Bu ish quyidagicha amalga oshiriladi: 1. ‘Мой компьютер’ oynasidan kerakli disk faollashtiriladi va uning kontekst menyusi chaqiriladi. Masalan, ‘Локальный диск (E:)’. 2. Kontekst menyudan ‘Свойства’ buyrug’i beriladi. Natijada ekranga ‘Свойства: Локальный диск (E:)’ muloqot oynasi chiqariladi. Bu oynaning ‘Занято’ (band joy) va ‘Свободно’ (bo’sh joy) yozuvli maydonlarida kerakli ma`lumotlar beriladi. Bu oynadan ‘Сервис’ varaq ochilsa quyidagi soha paydo bo’ladi. Bu sohadan disklarga tegishli Дефрагментация файлов, хранящихся на этом томе yoki Архивация файлов, хранящихся на этом томе singari сервисxizmatlarni amalga oshirish mumkin. Kompyuterda mavjud bo’lgan disk qurilmalari va vinchester mantiqiy qismlaridagi fayllar va papkalar haqidagi ma`lumotni ko’rish uchun kerakli diskka sichqoncha ko’rsatkichi olib borilib chiqillatiladi yoki klaviaturadan {Enter} tugma bosiladi. Diskdagi kerakli papkaga kirish uchun sichqoncha ko’rsatkichi ushbu papkaga olib borilib chiqillatiladi yoki klaviaturadan {Enter} tugma bosiladi. Masalan, (F:) diskning ‘Ishchi reja’ papkasiga kirilsa, oyna ko’rinishi quyidagicha bo’ladi:

Папка манзили курсатилган соха.

Папка ва файллар руйхати курсатилган соха.

Bu papka manzili quyidagicha yoziladi: ‘F:\windows\Operatsion tizimlar

39 Kerakli mantikiy diska yoki biror papkaga tez o’tish uchun oynaning ‘Адрес’ qismi oxiridagi tugma bosilsa disk va papkalarning daraxtsimon sohasi ochiladi.

Диск ва папкаларнинг дарахтсимон сохаси очилади.

Kerakli faylni ishga tushirish uchun sichqoncha ko’rsatkichi ushbu faylga olib borilib chiqillatiladi yoki klaviaturadan {Enter} tugma bosiladi. Agar oynaning o’ng sohasidan papka tanlansa, u holda chap tomondagi ‘Задачи для файлов и папок’ sohada papkaga tegishli ‘Переименовать папки’, ‘Переместить папки’, ‘Копировать папку’, Опубликовать папку в вебе’, ‘Отправить содержимое этой папки по электронной почте’’, ‘Удалить папки’ singari buyruqlar paydo bo’ladi. Agar oynaning o’ng sohasidan fayl tanlansa, u holda chap tomondagi ‘Задачи для файлов и папок’ sohada faylga tegishli ‘Переименовать файл’, ‘Переместить файл’, ‘Копировать файл’, ‘Опубликовать файл в вебе’, ‘Отправить этот файл по электронной почте’, ‘Печатать файл’, ‘Удалить файл singari buyruqlar paydo bo’ladi. Obèktni siljitish. 1) Sichqoncha ko’rsatkichi bilan obèkt faollashtiriladi; 2) Sichqoncha o’ng yoki chap tugmasini bosib turgan holda obèkt kerakli joyga siljitiladi.

40 ‘Проводник’ (Boshlovchi) kompyuter disklaridagi ma`lumotlarga murojaat qilishda eng qulay vosita hisoblanadi. ‘Проводник’ va ‘Мой компьютер’ oynalari bir xil bo’lib, faqat chap tomon sohasida joylashgan ob`ektlar bilan farq qiladi. Shuning uchun, 4.1. amaliy mashg’ulotda berilgan ‘Мой компьютер’ oynasi elementlari haqida ma`lumotlar ‘Проводник’ uchun ham o’rinli. ‘Проводник’ ni ishga tushirish va unda ishlash haqida 4.2. amaliy mashg’ulotda ma`lumotlar berilgan. Uning oynasi:

Очилган папка манзили.

Папка ва файллар руйхати сохаси.

Танланган файл хакида изох.

Диск жамлагичлар ва папкаларнинг дарахтсимон руйхати сохаси.

Танланган файл хакида маълумот.

41 ‘Мой компьютер’ yoki ‘Проводник’ oynalarida papkadagi fayllar haqida ma`lumotni to’liq ko’rish uchun menyudan ‘Вид-Таблица’ buyruq ishga tushiriladi. Fayl haqidagi to’liq ma`lumotda uning o’lchami, tipi, yozilgan kuni va vaqti ko’rsatiladi. Ro’yxatdagi fayllar alfavit bo’yicha tartiblanib yoziladi. Tartiblashning boshqa

ko’rinishlarini o’rnatish uchun menyuning ‘Вид-Упорядочить значки’ menyu ostisi buyruqlaridan foydalanish kerak. Bundan tashqari o’ng sohadagi ‘Imya’, ‘Размер’, ‘Тип’, ‘Изменен’ so’zlariga sichqoncha ko’rsatkichi olib borilib, chap tugma bosilsa, tanlangan ustunga muvofiq ma`lumotlar o’sish yoki kamayish tartibida yoziladi. Faylni izlash uchun ‘Пуск’ tugmasini bosib, ochilgan menyudan Поиск (Izlash) buyrug’ini ishga tushiring. ‘Результаты поискa’ oyna ochiladi. Windows da faylni izlash uchun uning nomidagi bir nechta belgini kiritish kifoya. Nomida shu simvollar bor bo’lgan barcha fayllar ro’yxati ekranga chiqariladi. Bundan tashqari, agar shu fayl nomini unutgan bo’lsangiz-u, lekin uni qachon yozilganini bilsangiz, faylni yozilgan kuniga ko’ra qidirishingiz mumkin. Bundan tashqari faylni faqat tipiga ko’ra qidirish ham mumkin. Faylni qidirish uchun ‘Часть имени файла или имя файла целиком:’ yoki ‘Слово или фраза в файле:’ sohalarga fayl nomi yoki nomning bir qismi kiritiladi. Keyin esa uning tipi berilishi mumkin. Izlanayotgan diskni, fayl yaratilgan taxminiy sanani tanlashingiz mumkin. Oxirida ‘Найти’ tugmani bosing. Izlash natijasi muloqot oynasining o’ng qismida ko’rinadi. Topilgan fayllar ro’yxatidan kerakli faylni ochish uchun uning belgisi ustida sichqoncha chiqillatiladi. Disklarni formatlash – bu undagi barcha ma`lumotlarni o’chirib tozalash demakdir. Ixtiyoriy vaqtda flesh xotirani formatlash mumkin. Buning uchun ‘Мой компьютер’ oynasidan kerakli disk obèkti tanlanib kontekst menyu chaqiriladi va undan ‘Форматировать’ buyrug’i ishga tushiriladi. Formatlashdan avval muloqot oynasi chiqada. Disklarni formatlashning 2 ta usuli bor: to’liq va tez. To’liq formatlash (magnit qatlamining sifatini aniqlash, yo’laklar va sektorlarga belgilar qo’yish) va mantiqiy 42 (o’zak katalog va fayllarni joylashtirish jadvallarini yaratish) formatlash kiradi. To’liq formatlashdan keyin diskdagi hamma ma`lumot yo’qoladi. Tez formatlash o’zak katalog va fayllarni joylashtirish jadvallarini faqat tozalaydi, xolos. Bunda ma`lumot, ya`ni fayllarning o’zi saqlanadi, faylli tizimni tiklash imkoniyati ham bo’ladi. Qattiq disklarning mantiqiy tuzilmasi egiluvchan disklarning mantiqiy tuzilmasidan farq qiladi. Qattiq diskda адресli eng kichik element, bir necha sektorlarni o’z ichiga olgan, klasterda saqlanadi. Klasterning o’lchami ishlatilayotgan FAT jadval turiga va qattiq disk sig’imiga bog’liq. Fayllar joylashishi haqidagi ma`lumotni ishonchli saqlash maqsadida FAT jadval diskda 2ta bir xil nusxada saqlanadi. Kerakli tanlovlar berilgach formatlashni amalga oshirish mumkin. Eslatma: Vinchesterning mantiqiy disklari formatlansa, undagi ma`lumotlar o’chadi. Shuning uchun ushbu buyruq bilan ishlashda alohida ehtiyot bo’lish kerak. Yorliqni yaratish uchun kerakli ilova papkasiga kiriladi va ilova tanlanadi. Ilovaning kontekst menyusidan ‘Создать ярлык’ buyrug’i ishga tushirilsa ilova nomi bilan bir xil nomdagi va 1 Kb hajmli yorliq yaratiladi. Keyin ushbu yorliqni ishchi stolga yoki boshqa joyga ko’chirish mumkin. Papka hosil qilish uchun: 1. Yangi papka hosil qilish kerak bo’lgan joyga kursorni olib boring. 2. Menyudan ‘Файл-Создать-Papka’ yoki kontekst menyudan ‘Создать-Papka’ buyruqni ishga tushiring. 3. ‘новая papka’ ochiladi va papkaga nom berib {Enter} ni bosing. Drag & Dror usuli Fayllarni ko’chirish yoki nusxa olish uchun Drag & Drop usuli ishlatiladi. Buning uchun manba va manzil holati ekranda ko’rinarli bo’lishi kerak. Bu amalni ‘Проводник’ orqali bajarish juda oson, chunki ‘daraxt qism’ oynasi hamma darajalarni ko’rsatib turadi. ‘Мой компьютер’ oynasida Drag & Drop usulini ishlatish uchun ikkita oyna ochish lozim: birinchi oyna obèktning hozirgi holatini ko’rsatib turadi, ikkinchi oyna esa obèkt manzilini ko’rsatib turadi. 1. Obèktni tanlang va uni kerakli disk yoki papkaga ko’chiring. Sichqonchaning chap tugmasini ishlatib, obèktni manzil bo’yicha ko’chiring. Obèktning ko’chirilgan yoki nusxa olinganligi obèkt va manzilining holati bilan bog’liq, Agar Drag & Drop usulini qo’llashda ayrim tugmalar bosib turilsa (holatidan qatì nazar), bu ko’rsatmalar o’zgartirilishi mumkin: Siz klaviatura yoki sichqoncha bilan birgalikda ishlashni xohlasangiz yoki qaysi tugmani ishlatish kerak ekanligini eslay olmasangiz, har doim mos obèktga tegishli kontekst menyudan foydalanishingiz mumkin. Buning uchun obèkt ustida sichqonchaning o’ng tugmasini bosish kerak va hosil bo’lgan kontekst menyuning quyuq, yozilgan bo’limlariga e`tibor berish kerak. Bu yozuvlarda Drag & Drop usuli

43 bilan sichqonchaning chap tugmasi bosilganda amalga oshirish mumkin bo’lgan buyruqlar ko’rsatiladi. Kesish (Вырезать), Nusxa olish (Копировать) va Qo’yish (Вставить) buyruqlarini ishlatish. 1. Kesish, nusxa olish va qo’yish buyruqlari ‘Правка’ menyusida joylashgan. Ular obèktlarni ko’chirish va nusxa olishda ham ishlatiladi: 2. Kesish, nusxa olish va qo’yish buyruqlarini kontekst menyudan ham tanlash mumkin. Obèktdan flesh xotiraga tez nusxa olish uchun kontekst menyudan yuborish (Отправить..) buyrug’ini tanlang. Obèktlarning nomini o’zgartirish. Obèktning nomini ‘Мой компьютер’ va ‘Проводник’ oynasida o’zgartirish uchun: 1. Obèktni tanlang va uning nomida sichqoncha tugmasini bosing. Ko’pi bilan 255 belgigacha bo’lgan yangi nomni kiriting va {Enter} ni bosing. 2. Kontekst menyuda nomini o’zgartirish uchun ‘Переименовать’ buyrug’ini tanlang. Nomni kiriting va {Enter} ni bosing. Sichqoncha tugmasini ikki marta tez-tez bosishni hujjat va ilovani ishga tushiruvchi ikkita qisqa birlamchi bosishlar bilan adashtirmang. Faylning nomini o’zgartirishda ogoh bo’ling, fayl kengaytmasini o’z holicha saqlab qoling. Kengaytma nuqtadan keyin keluvchi uch belgidan iborat birikma (ba`zan to’rt va undan ortiq bo’lishi mumkin). U fayl bilan bog’liq bo’lgan ilovani bildiradi. Masalan, dos —Word hujjatlari kengaytmasi, xls esa Exsel elektron jadvallar kengaytmasi. Tanlash usullari. Bir vaqtning o’zida bir necha obèktlarni ko’chirish, qayta nomlash yoki o’chirish mumkin. Bu amalni bajarish uchun birinchi o’rinda obèktlar tanlangan bo’lishi kerak. Obèktlarni turli yo’llar bilan tanlash mumkin. Bunday usullardan biri klaviatura va sichqonchani birgalikda ishlatishdan iborat. Yonma-yon jonlashgan bir necha obèktlarni tanlash. 1. Obèktlar ketma-ketligidan birinchi obèktda sichqonchaning chap tugmasini bosing. 2. {Shift} tugmasini bosib turib, oxirgi obèkt ustida sichqoncha tugmasini bosing. Butun diapazon tanlanadi. Har xil joylarda turgan obèktlarni tanlash 1. Sichqonchaning chap tugmasini bosib turib, birinchi obèktni tanlang. 2. {Ctrl} tugmasini ushlab turib, tanlanishi kerak bo’lgan har obèkt ustida sichqoncha tugmasini bosing. 3. {Ctr1} ni hamma obèktlar tanlanmagunicha qo’yib yubormang. Obèktni o’chirish. Siz xohlagan vaqtingizda kerakmas papka va hujjatlarni yo’qotishingiz mumkin. O’chirilishi kerak bo’lgan obèktni tanlang, keyin quyida keltirilgan usullardan birini qo’llang: 1. ‘Fayl’ menyusidan yoki kontekst menyudan ‘Удалить’ buyrug’ini ishga tushiring. 2. Klaviaturada {Delete} tugmasini bosing. Hamma hollarda muloqot oynasi o’chirishga rozi ekanligingizni so’raydi. Bu hollarda hujjat ‘Корзина’ ga joylashtiriladi. Agar hujjat boshqa kerak bo’lmasa {Shift+Delete} klavishlari orqali o’chiriladi. Bu holatda o’chirilgan hujjatni boshqa tiklab bo’lmaydi.

44 Agar ish stoli turli yorliqlar, ilovalar va dasturlar belgilari bilan to’lib ketsa, uni ‘tozalash’ mumkin. ‘Корзина’ ni tozalash uchun ‘Fayl’ menyusidagi ‘Очистить korzinu’ (Savatni tozalash) buyrug’i ustida sichqonchaning chap tugmachasini bir marta bosing. Topshiriq 1. ‘Мой компьютер’ ni necha xil usulda ishga tushira olasiz, tavsiflang? 2. ‘Мой компьютер’ oyna elementlarini tahlil qiling. 3. ‘Мой компьютер’ oynasidan biror mantiqiy diska kiring va undagi fayl va papkalar bilan tanishing hamda oyna elementlarini tahlil qiling. 4. ‘Мой компьютер’ oynasining asboblar panelidan ‘Папки’ tugmani bosib ‘Проводник’ni ishga tushiring va undagi fayl va papkalar bilan tanishing hamda oyna elementlarini tahlil qiling. 5. ‘Проводник’ ni necha xil usulda ishga tushira olasiz, tavsiflang? 6. Ishchi stolni sozlashning barcha sohalari elementlarini tavsiflang. 7. Masalalar panelini sozlashning barcha sohalari elementlarini tavsiflang. 8. Komandalar protsessorini ishga tushiring va fayl va papkalarni ko’rish uchun ‘dir’, sanani o’zgartirish uchun ‘time’ va ‘D:\>md\work’ buyrug’ini bering va ishni bajarilishini izohlang. 9. Total Commander dasturini ishga tushiring va sohadagi elementlarni tavsiflang hamda fayl va papkalarni ko’chirish, nusxasini olishni bajaring. Amaliy mashg’ulotni bajarish tartibi 1. Amaliy mashg’ulot ishining uslubiy qismini o’rganib chiqing. 2. Topshiriqlarning barchasi navbat bilan bajariladi. 3. Topshiriqlarni qo’yilgan sharti asosida bajaring. Amaliy mashg’ulotni topshirish tartibi Amaliy mashg’ulot ishining hisoboti quyidagilardan iborat bo’lishi kerak: 1. Topshiriqlarni bajarish qadamlarini izohlang va uni yozma ravishda topshiring.

45 4.2. Amaliy ish. Mavzu: Operatsion tizimda dasturiy ta`minot, qurilmalarga xizmat ko’rsatishni tashkil etish. Maqsad: Talabalarda operatsion tizim servis dasturlari va ularning imkoniyatlari, qurilmalarni va mantiqiy ob`ektlarni boshqarish, diagnostika va monitoring vositalari, dasturlarni o’rnatish va o’chirish, qattiq disklarga xizmat ko’rsatishni tashkil haqida bilim va malakalarni hosil qilish. Vazifa: Talabalar mustaqil ravishda quyidagilarni bajarishi, ular haqida malaka va ko’nikmaga ega bo’lishi lozim. 1. Boshqarish paneli. 2. Qurilmalarni boshqarish tizimi. 3. Mantiqiy ob`ektlarni boshqarish. 4. Diagnostika va monitoring vositalari. 5. Dasturlarni o’rnatish va o’chirish. 6. Chop etuvchi qurilmalarni o’rnatish va sozlash. 7. Qattiq disklarga xizmat ko’rsatishni tashkil etish. Jihozlar: Kompyuter. Uslubiy ko’rsatma: Windows ning ‘Панель управления’ (Boshqarish paneli) bo’limida ba`zi qurilmalarning imkoniyatlari, xususan parametrlarini ehtiyojlaringizga mos ravishda o’zgartirishingiz mumkin. Masalan, ushbu bo’lim yordamida sichqonchaning, klaviaturaning parametrini o’zgartirish mumkin. Uni ishga tushirish: 1. ‘Пуск-Панель управления’ buyrug’i orqali. 2. ‘Мой компьютер’ oynasining chap tomonidagi ‘Панель управления’ buyrug’i orqali.

46 Bu oynada quyidagi qurilmalar va vositalar joylashgan:

Boshqaruv paneli orqali kompyuterga ulangan qurilmalar, vositalar va o’rnatilgan dasturlar optsiyalari hamda parametrlarini o’rnatish yoki olib tashlash singari amallarni bajarish mumkin. Ularning ba`zi bir vositalari vazifalarini tavsiflab o’tamiz: ‘Установка оборудования’ ishga tushirilsa, kompyuterga yangi ulangan, ammo drayverlari o’rnatilmagan qurilmalarni izlash diognostikasi amalga oshiriladi. Agar drayveri o’rnatilmagan qurilma mavjud bo’lsa, muloqot oynalarida berilgan savollarga ketma-ket javob berib boramiz. Tizim diskni so’raganda qurilmaga tegishli drayverlar yozilgan diskni diskovodga solamiz. Agar kompyuter qurilmaga tegishli drayverni o’z xotirasidan topa olsa, sizning yordamingiz kerak bo’lmaydi. ‘Принтеры и факсы’ bo’limida printerni o’rnatish va sozlash ishlari bajariladi. Printerni kompyuterga ulagandan so’ng kompyuterga yangi qurilma haqida ma`lumot berish va shu ma`lumotni xotiraning biror joyiga yozib qo’yish kerak. Bu jarayon installyatsiya jarayoni deyiladi. ‘Принтеры и факсы’ qismini ishga tushiramiz va ochilgan oynadan ‘Ustanovka printera’ qatorini faollashtiramiz. Muloqot oynalarida berilgan savollarga ketma-ket javob berib boramiz. Tizim diskni so’raganda printer majmuasiga kiruvchi installyatsion diskni diskovodga solamiz. Agar kompyuter printerga kerak bo’lgan drayverni (ma`lumotlarni bir ko’rinishdan boshqa ko’rinishga o’giruvchi dastur) o’z xotirasidan topa olsa, sizning yordamingiz kerak bo’lmaydi. Ish nihoyasida tizim sizdan bir namoyish varag’ini (probnaya страницa) chiqarish zarur-zarur emasligini so’raydi. Ijobiy javobdan keyin bir varaqni printerga solib, natijani olasiz, agar

47 varaqdagi ma`lumotni o’qiy olsangiz — printerni yaxshi o’rnatibsiz, aks holda yuqoridagi amallarni yana bir marta bajarasiz. ‘Панель задач и меню Пуск’ bo’limida masalalar panelining shakli tanlanadi. ‘Панель задач и меню Пуск’ qismini ishga tushiramiz va ochilgan oynadan masalalar paneli optsiyalari o’rnatiladi. Masalalar panelini barcha oynalar ustida yoki avtomatik ravishda yashirish hamda soatni ko’rsatish singari optsiyalar o’rnatiladi yoki bekor qilinadi. Shu oynaning ‘Пуск’ varag’idan bosh menyu optsiyalari o’rnatiladi hamda ‘Настроить’ tugmasi orqali sozlash oynasini ochib, kerakli sozlashlarni bajarish mumkin. ‘Установки и удаление программы’. Boshqaruv panelining bu qismi orqali dasturlarni o’rnatish yoki olib tashlash singari ishlar amalga oshiriladi. Buning uchun ‘Установки и удаление программы’ qismini ishga tushirib, quyidagi oynani ochamiz. Oynada barcha o’rnatilgan dasturlar tasvirlanadi.

O’rnatilgan dastur faollashtirilsa ‘Изменить’ va ‘Удалить’ tugmalari paydo bo’ladi. Kerakli ish tugmani bosish orqali amalga oshiriladi. ‘Проводник’ (Boshlovchi). Kompyuterga murojaat qilishning eng kerakli ko’nikmalariga ega bo’lishda ‘Проводник’ bilan ishlash hisoblanadi. U ayniqsa ob`ektlarni diskdan diska ko’chirish ishlarida, papka va fayllarga murojaat qilishda foydalanuvchilarga keng imkoniyatlar yaratadi. ‘Проводник’ ‘Пуск-Все программы-Стандартные-Проводник’ ketma-ketlik orqali ochiladi. Bu holatda ‘Проводник’ va ‘Мой компьютер’ bir oynada ochiladi. Bundan tashqari ‘Shift’ tugmasini bosib turgan holda ‘Мой компьютер’ da sichqoncha ikki marta bosilsa yoki ‘Мой компьютер’ kontekst menyusidan ‘Проводник’ nomi tanlansa yoki ‘Мой компьютер’ oyna menyusidan ‘Вид–Панель oбозревателя’ chaqirilsa yoki ixtiyoriy papka menyusidan ‘Проводник’ nomi tanlansa yoki asboblar panelidan ‘Папки’ tugma bosilsa ham ‘Проводник’ oynasi

48 ochiladi. Oynaning chap tomonida qo’shimcha soha beriladi. Bu sohada disk va papkalarning daraxtsimon ko’rinishi ochiladi. ‘Проводник’ bilan ishlash. ‘Проводник’ oynasida daraxtsimon ko’rinishida berilgan disk va papkalar ro’yxati keltiriladi. Ulardan kerakli ob`ektlarni tanlaymiz. Kerakli disk yoki papkada saqlanayotganlarni ochish uchun uning chap tomonida joylashgan “+” belgili tugmani bosamiz. Agar papkalarning ichida boshqa qism papkalar bo’lmasa, ular tegishli nishoncha, “+” ega bo’lmaydi. Ular faqat fayl va yorliqlardan iborat bo’ladi.

Chap tomonda disk yoki papkalar ajratilgan (faollashtirilgan)dan keyin oynaning o’ng tomonida ularda saqlanuvchilar namoyon bo’ladi. O’ng tomondagi oynada kerakli ob`ekt ustida nusxa olish yoki yo’qotish, fayllarni ishga tushirish ishlari amalga oshiriladi. Topshiriq 1. ‘Панель управления’ ni ishga tushiring. 2. ‘Панель управления’ dan ‘Дата и время’, ‘Звуки и аудиосвойства’ ‘Клавиатура’, ‘Мышь’, ‘Панель задач и меню Пуск’, ‘Принтеры и факсы’, ‘Свойства Папки’, ‘Система’, ‘Специальные возможности’, ‘Установка оборудования’, ‘Установки и удаление программы’, ‘Учетные записи ползователей’, ‘Шрифты’, ‘Экран’, ‘Электропитание’, ‘Язык и региональные стандарты’ bo’limlariga kirib o’rnatilgan sozlashlar bilan tanishing. (biror bir sozlashni amalga oshirmang va ma`lumotlar bilan tanishgach ‘Oтмена’ tugma orqali sohani yoping). 3. 5.2 –ma`ruzada keltirilgan qo’llanma-vazifalarni bajaring. 4. ‘Проводник’ oynasida daraxtsimon ko’rinishida berilgan disk va papkalar ro’yxati bo’yicha siljib, ularni tahlil qiling.

49 Amaliy mashg’ulotni bajarish tartibi 1. Amaliy mashg’ulot ishining uslubiy qismini o’rganib chiqing. 2. Topshiriqni qo’yilgan sharti asosida bajaring. Amaliy mashg’ulotni topshirish tartibi Amaliy mashg’ulot ishining hisoboti quyidagilardan iborat bo’lishi kerak: 1. Topshiriqlarni bajarish qadamlarini izohlang va uni yozma ravishda topshiring.

50 V. AXBOROTGA ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYALARI 5.1. Amaliy ish. Mavzu: Matn muharrirlarining o’ziga xos xususiyatlari. Maqsad: Talabalarda Microsoft Word matn muharriri, ularning imkoniyatlari, matn kiritish va tahrirlash hamda matnlar shrifti va ular o’lchovi, ranglarini o’zgartirish haqida, turli xil matnlarni yaratish, nusxa ko’chirish singari bilim va malakalarni hosil qilish. Vazifa: Talabalar mustaqil ravishda quyidagilarni bajarishi, ular haqida malaka va ko’nikmaga ega bo’lishi lozim. 1. Axborotlarni hujjatlar shaklida tahrirlash texnologiyasi. 2. Word matn muharriri menyusi. 3. Word matn muharriri asboblar paneli. 4. Matn protsessorlari yordamida murakkab, rasmiy va elektron hujjatlarni shakllantirish. Jihozlar: Kompyuter. Uslubiy ko’rsatma: Word матн мухарриридаги тезкор тугмалар

№ Буйруқ номи Модификаторлар Клавиша 1. Сеть Возвращается Alt+ Стрелка влево 2. Сеть Идет Вперед Alt+ Стрелка вправо 3. Бир каторда бир неча стил Alt+Ctrl+ Return 4. Схема(контур) Расширяется Alt+Shift+ =,Z 5. Выставка Heading1 Alt+Shift+ 1 6. Выставка Heading2 Alt+Shift+ 2 7. Выставка Heading3 Alt+Shift+ 3 8. Выставка Heading4 Alt+Shift+ 4 9. Выставка Heading5 Alt+Shift+ 5 10. Выставка Heading6 Alt+Shift+ 6 11. Выставка Heading7 Alt+Shift+ 7 12. Выставка Heading8 Alt+Shift+ 8 13. Выставка Heading9 Alt+Shift+ 9 14. Поле Слияния Вставки Alt+Shift+ F 15. Делайте Полевой Щелчок Alt+Shift+ F9 16. Выставка Схемы(контура) Сначала Alt+Shift+ L Выравнивает 17. Схема(контур) Расширяется Alt+Shift+ Num + 18. Близкое Подокно Alt+Shift+ P 19. Поля Модификации Alt+Shift+ U 20. Переключите Ведущие Поддокументы Ctrl+ \ 21. Поля Блокировки Ctrl+ 3 22. Расцепите Поля Ctrl+ 6 23. Поля Блокировки Ctrl+ F11 24. Перемещение Документа Ctrl+ F7 25. Размер Документа Ctrl+ F8 26. Разъедините Поля Ctrl+Shift+ F11 27. Выброс Вставки Ctrl+Shift+ F3 28. Олдинги ойна Ctrl+Shift+ F6 29. Вставкa аннотации ойнасини очиш Alt+Ctrl+ A 30. Изох урнат Alt+Ctrl+ W 31. Тизимли менюга кириш Alt+Shift+ -,Z 32. Олдинги майдон Alt+Shift+ F1 33. Курсорда юкорини белгилаш Alt+Ctrl+Shift+ PgUp 34. Источник Модификации Ctrl+Shift+ F7 35. Расцепите Поля Ctrl+Shift+ F9 36. Хужжат бошигача белгила Ctrl+Shift+ Home 37. Отступ ООН Ctrl+Shift+ M

51 № Буйруқ номи Модификаторлар Клавиша 38. Нормальный Жанр(стиль) Ctrl+Shift+ N 39. Подсчет Word Инструментальных средств Ctrl+Shift+ O Рассказывает 40. ООН Зависает Ctrl+Shift+ T 41. Переключите Полевой Дисплей Shift+ F9 42. Катор охирига бориш End 43. Ёрдам F1 44. Файлни бошка ном билан саклаш F12 45. «Авто Текст» куйиш F3 46. Белгилашни кенгайтириш (©) F8 47. Охирги амалдан воз кечиш Alt+ Backspace 48. Катор охирига бориш(жадвалда) Alt+ End 49. Кейинги майдонга утиш Alt+ F1 50. Ойнани тулик ва кичик куринишга Alt+ F10 келтириш 51. Visual Basiс мухаририни очиш Alt+ F11 52. «Авто Текст» яратиш Alt+ F3 53. Дастурдан чикиш Alt+ F4 54. Ойна дастурини кичрайтириш Alt+ F5 55. Кейинги ойнага утиш Alt+ F6 56. Кейинги Орфографик хато Alt+ F7 57. Макрокомандалар руйхати Alt+ F8 58. Мойдонларнинг киймат ва код куриниши Alt+ F9 59. Катор бошига бориш(жадвалда) Alt+ Home 60. Жадвални белгилаш Alt+ Num 5 61. Устуннинг охири Alt+ PgDn 62. Устуннинг боши Alt+ PgUp 63. Охирги амални такрорлаш Alt+ Return 64. Белгиланган рамз коди Alt+ X 65. Жадвалнининг олдинги устуни Alt+ Стрелка вверх 66. Жадвалнининг кейинги устуни Alt+ Стрелка вниз 67. Курсор куринишини узгартириш Alt+Ctrl+ - 68. Курсор куринишини узгартириш Alt+Ctrl+ = 69. Сноска куйиш ва ойнасини очиш Alt+Ctrl+ F 70. Microsoft тизими хакида ахборот Alt+Ctrl+ F1 71. Хужжатни очиш Alt+Ctrl+ F2 72. Heading1 стилига утиш Alt+Ctrl+ G 73. Heading2 стилига утиш Alt+Ctrl+ H 74. Утиш объектини танлаш куриниши Alt+Ctrl+ Home 75. Олдиндан куриш Alt+Ctrl+ I 76. Heading3 стилига утиш Alt+Ctrl+ J 77. Каторлар орасидаги оралик 1 Alt+Ctrl+ K 78. Ракамли руйхатни куйиш Alt+Ctrl+ L 79. Каторлар орасидаги оралик 2 Alt+Ctrl+ M 80. Обычный куринишга утиш Alt+Ctrl+ N 81. Тезкор тугмаларни урнатиш Alt+Ctrl+ Num + 82. Структура куринишга утиш Alt+Ctrl+ O 83. Разметка страницы куринишга утиш Alt+Ctrl+ P 84. Ойнанинг охири Alt+Ctrl+ PgDn 85. Ойнанинг боши Alt+Ctrl+ PgUp 86. Каторлар орасидаги оралик 1,5 Alt+Ctrl+ Q 87. Ойнани булиш Alt+Ctrl+ S 88. Жадвални автоформатини куриш Alt+Ctrl+ U 89. Авто Текст куйиш Alt+Ctrl+ V 90. Кидирилган объектни яна кидир Alt+Ctrl+ Y 91. Охирги тахрирланган жойга кайт Alt+Ctrl+ Z 92. Курсорда пастни белгилаш Alt+Ctrl+Shift+ PgDn 93. Хамма сарлавхаларни курсат Alt+Shift+ A 94. Охирги амални такрорлаш Alt+Shift+ Backspace 95. Сахифа номери майдонини куйиш Alt+Shift+ C 96. Сана майдонини куйиш Alt+Shift+ D 97. Стандарт хатларни тахрирлаш ва яратиш Alt+Shift+ E 98. Каторни охиригача белгилаш (Жадвал) Alt+Shift+ End

52 № Буйруқ номи Модификаторлар Клавиша 99. Web сценарийларини куриш Alt+Shift+ F11 100. Хужжатни хотирада саклаш Alt+Shift+ F2 101. Олдинги ойнага утиш Alt+Shift+ F6 102. Таржима мулокот ойнасини очиш Alt+Shift+ F7 103. Жадвал курсордан олдинни белги Alt+Shift+ Home 104. Стандарт хатларни текшириш Alt+Shift+ K 105. Принтерга стандарт хатларни ёз Alt+Shift+ M 106. Хужжатга стандарт хатларни ёз Alt+Shift+ N 107. Тизимли мею Alt+Shift+ Num - 108. Нормал стилга утиш Alt+Shift+ Num 5 109. Мундарижа элементини танлаш Alt+Shift+ O 110. Жадвал охирига бориш Alt+Shift+ PgDn 111. Жадвал бошига бориш Alt+Shift+ PgUp 112. Куйи форматларни боглаш Alt+Shift+ R 113. Вакт майдонини куйиш Alt+Shift+ T 114. Курсаткич элементини танлаш Alt+Shift+ X 115. Жадвал сатрини кутариш Alt+Shift+ Стрелка вверх 116. Жадвал сатри стилини узгартир Alt+Shift+ Стрелка влево 117. Жадвал сатрини тушириш Alt+Shift+ Стрелка вниз 118. Жадвал сатри стилини узгартир Alt+Shift+ Стрелка вправо 119. Пастки индекс Ctrl+ = 120. Ораликни камайтир (ошир) Ctrl+ 0 121. Майдонларни ажратиш Ctrl+ 4 122. Хаммасини белгилаш Ctrl+ A 123. Полужирный Ctrl+ B 124. Курсордан кейинги сузни учир Ctrl+ Backspace 125. Копия Ctrl+ C 126. Формат нинг Шрифт буйруги Ctrl+ D 127. Курсордан олдинги сузни учир Ctrl+ Del 128. Марказдан ёз Ctrl+ E 129. Хужжат охири Ctrl+ End 130. Топиш ойнаси Ctrl+ F 131. Ойнани ката (кичик)лаштир Ctrl+ F10 132. Хужжатни очиш ойнаси Ctrl+ F12 133. Предварительный просмотр Ctrl+ F2 134. Белгиланган сохани учириш Ctrl+ F3 135. Хужжатни ёпиш Ctrl+ F4 136. Ойнани ката (кичик)лаштир Ctrl+ F5 137. Кейинги ойнага ут Ctrl+ F6 138. Майдон рамзларини куйиш Ctrl+ F9 139. Утиш ойнасини оч Ctrl+ G 140. Алмаштириш ойнасини оч Ctrl+ H 141. Хужжат боши Ctrl+ Home 142. Курсив Ctrl+ I 143. Копия Ctrl+ Ins 144. Кенглик буйича ёз Ctrl+ J 145. Гипералока урнат Ctrl+ K 146. Чап томондан ёз Ctrl+ L 147. Абзац урнат Ctrl+ M 148. Янги хужжат Ctrl+ N 149. Хаммасини белгилаш Ctrl+ Num 5 150. Хужжатни очиш Ctrl+ O 151. Печат мулокот ойнаси Ctrl+ P 152. Кейинги сахифа Ctrl+ PgDn 153. Олдинги сахифа Ctrl+ PgUp 154. Кайта урнатиш Ctrl+ Q 155. Унг томондан ёз Ctrl+ R 156. Янги сахифадан ёз Ctrl+ Return 157. Биринчи катордан пастини урнат Ctrl+ T 158. Подчеркивание Ctrl+ U 159. Вставка Ctrl+ V 160. Хужжатни ёп Ctrl+ W 161. Киркиб ол Ctrl+ X

53 № Буйруқ номи Модификаторлар Клавиша 162. Тахрирлашни кайтариш Ctrl+ Y 163. Тахрирлашни бекор килиш Ctrl+ Z 164. Ажралмас пробел Ctrl+ Пробел 165. Бир абзац юкорига чик Ctrl+ Стрелка вверх 166. Бир суз чапга Ctrl+ Стрелка влево 167. Бир абзац пастга туш Ctrl+ Стрелка вниз 168. Бир суз унгга ут Ctrl+ Стрелка вправо 169. Куринмас рамзларни ол(куй) Ctrl+Shift+ 8 170. Хамма катта (кичик) харфлар Ctrl+Shift+ A 171. Полужирный Ctrl+Shift+ B 172. Харф таги икки марта чизик Ctrl+Shift+ D 173. Маркалар алмашиши ойнаси Ctrl+Shift+ E 174. Хужжат охиригача белгилаш Ctrl+Shift+ End 175. Шрифт Ctrl+Shift+ F 176. Чоп килиш Ctrl+Shift+ F12 177. Закладкаларни тахрирлаш Ctrl+Shift+ F5 178. Жадвални белгилаш (харакат йуналишида) Ctrl+Shift+ F8 179. Статистика ойнаси Ctrl+Shift+ G 180. Яширин Ctrl+Shift+ H 181. Курсив Ctrl+Shift+ I 182. Катор кенглиги буйича Ctrl+Shift+ J 183. Кичик харфлар Ctrl+Shift+ K 184. Список урнатиш Ctrl+Shift+ L 185. Нормал стилга утиш Ctrl+Shift+ N 186. Шрифт размерини урнат Ctrl+Shift+ P 187. Символ шрифти Ctrl+Shift+ Q 188. Жадвални булиш Ctrl+Shift+ Return 189. Стиль Ctrl+Shift+ S 190. Подчеркивание Ctrl+Shift+ U 191. Суз остига чиз Ctrl+Shift+ W 192. Охирги амалдан воз кечиш Ctrl+Shift+ Z 193. Абзацни баландга чикар Ctrl+Shift+ Стрелка вверх 194. Курсордан олдинги сузни белгила Ctrl+Shift+ Стрелка влево 195. Абзацни пастга тушир Ctrl+Shift+ Стрелка вниз 196. Курсордан кейинги сузни белгила Ctrl+Shift+ Стрелка вправо 197. Киркиб олиш Shift+ Del 198. Катор охиригача белгила Shift+ End 199. Ёрдам олиш Shift+ F1 200. Олдинги майдонга ут Shift+ F11 201. Хотирада сакла Shift+ F12 202. Аник жойга нусхалаш Shift+ F2 203. Регистрни алмаштириш Shift+ F3 204. Топиш мулокот ойнаси Shift+ F4 205. Олдинги тахрирланган жой Shift+ F5 206. Олдинги ойна Shift+ F6 207. Тезаурус Shift+ F7 208. Белгилашни кискартириш Shift+ F8 209. Катор бошигача белгила Shift+ Home 210. Вставка Shift+ Ins 211. Бир ойна пастга белгилаш Shift+ PgDn 212. Бир ойна юкорига белгилаш Shift+ PgUp 213. Жадвал олдинги ячейка Shift+ Tab 214. Юкорига бир катор белгилаш Shift+ Стрелка вверх 215. Чапдаги рамзни белгилаш Shift+ Стрелка влево 216. Пастга бир катор белгилаш Shift+ Стрелка вниз 217. Унгдаги рамзни белгилаш Shift+ Стрелка вправо

Microsoft Office Word-2007 dasturini ishga tushirish 1)Kompyuter ishga tushgach, hosil bo`ladigan ko`rinish (ishchi stol)da piktogrammasining ustida sichqoncha chap tugmasini ikki marta tez bosiladi. Shu piktogramma ustida sichqoncha chap

54 tugmasini bir marta bosib, so`ng Enter tugmasini bosish yoki o`ng tugmani bosib, hosil bo`lgan kontekst menyudan Открыть buyrug`ini tanlash ham xuddi shunday tarzda dasturni ishga tushirilishiga olib keladi. 2)Masalalar panelida joylashgan tezkor tugmalar qatoridan Word matn muharriri ikonkasi ustida sichqoncha chap tugmasini bir marta bosiladi. 3)Пуск->Все программы->Microsoft Offise->Microsoft Office Word2007 ketma- ketligini bajarish. Bunda shu buyruq ustida sichqooncha o`ng tugmasini bosib, hosil bo`lgan kontekst menyudan Открыть buyrug`ini tanlash ham xuddi shunday natijaga olib keladi.

4)Word matn muharririda yaratilgan biror-bir hujjat faylini izlab topib, (*.doc kengaytmali) unig ishga tushirish orqali. Bunda shu faylni qidirish uchun Windows qidiruv tizimidan foydalanish mumkin. 5)Bevosita dasturni ishga tushiruvchi fayl orqali. Bu fayl C:\Program Files\Microsoft Office\Office12\WINWORD.EXE manzilida joylashgan WINWORD.EXE faylidir. Bu faylni izlab toppish va ishga tushirish uchun Mening kompyuterim ilova dasturidan yoki boshqa ixtoyoriy menedjer dasturlardan biridan foydalanish mumkin. (Norton,Windows, Total commander yoki boshqalar)

55 Word 2007 dasturi ishga tushganda tasvirdagi Word titul sahifasi hosil bo`ladi va Word 2007 dasturi ishga tushadi. Dastur ishga tushgach quyidagicha ko`rnishdagi

oyna hosil bo`ladi: Word 97-2007 dasturlaridan farqli ravishda Word 2007 dasturida menyu va qo`zgàlmas uskunalar panellaridan voz kechilgan bo`lib, bu yerda boshqacha yo`l tutilgandir. Dastur oynasi quyidagi qismlardan iborat: 1) Sarlavha satri: Bu yerda Oynani boshqarish tugmalari joylashgan bo`lib, ulardan birinchisi (o`ng tomondan)dastur oynasini yopish va dastur ishini tugatish, ikkinchisidastur oynasini kattalashtirish-kichiklashtirish va uchinchisi dastur oynasini masalalar paneli (Пуск qatori)ga yigìshtirib qo`yish vazifasini bajaradi. Dastur sarlavha satrining markaziy qismida joriy dastur nomi va joriy vaqtda ochilgan hujjat faylining nomi ko`rsatilgan bo`ladi. Dastur oynasining chap tomonida quyidagi tugmalar joylashgan bo`ladi: Bu tugmalardan birinchisi (o`ng tomondan) ko`rinib turadigan vazifalar tugmalarini boshqarish menyusini ochadi va bu yerda biz ko`p ishlatadigan buyruqlarimizni belgilab qo`yish orqali (chap tugmani bosish bilan belgi qo`yiladi va olib tashlanadi) Word tezkor tugmalari safiga qo`shib qo`yishimiz mumkin. Bu menyuda turli- tuman buyruqlar mavjud bo`lib, bulardan tashqari Другие команды…buyrugì ham mavjud va bu buyruqni tanlanganda quyidagicha Параметры Word oynasi hosil bo`ladi: Bu oynadagi Выбрать команды из maydonida joylashgan eng ko`p kerak bo`laigan buyruqlardan keraklilarini tanlab, Добавить tugmasini bosish shu tugmaning o`ng tomondagi maydonga ko`chirilishiga, ya`ni dastur oynasining tezkor tugmalar qatoriga qo`shilishiga olib keladi. Bu oynadagi Разместить панель быстрого доступа под лентой yozuvining oldidagi maydonchaga belgi qo`yilganda bu tezkor tugmalar qatori uskunalar panelining pastki qismida joylashadi. Shu oynadagi Сочетание клавиш matnining yonidagi Настройка… tugmasi tanlanganda Word2007 dasturida imkoni bor barcha vazifalarga kerakli

56 tugmalarning kombinatsiyalarini o`rnatish oynasi hosil bo`ladi. Bu oynada Категории maydonidan kerakli bo`limga o`tib, Команды maydonida shu bo`limga qarashli kerakli buyruq tanlanganda shu buyruqni tezroq bajarish kombinatsiyasini Текущие сочетания: maydonida ko`rish mumkin. Tanlangan buyruqning vazifasini esa Описание sohasida rus tilida o`qib olishimiz mumkin. Kerakli buyruqni tanlab, unga yangi kombinatsiyani o`rnatish uchun shu buyruqni tanlab, yangi kombinatsiya klaviatura orqali bosiladi va Новое сочетание клавиш maydonida hosil bo`lgan kombinatsiya kuzatiladi. Bu kombinatsiya ma`qul bo`lsa, oynaning pastki qismida joylashgan Назначить tugmasi bosiladi. Lekin tugmalarga yangi kombinatsiya o`rnatilayotganda shu kombinatsiya boshqa buyruqqa ham bog`lanmaganligiga ishonch hosil qilish tavsiya etiladi. Biror bir kombinatsiyani biror buyruqdan olib tashlash uchun shu buyruqni tanlab, Текущее сочетание maydonida shu kombinatsiya tanlanadi va oynaning pastki qismidagi Удалить tugmasi bosiladi. Bundan tashqari Параметры Word oynasida boshqa bo`limlar ham mavjud: 1)Основные: bu bo`limda Word 2007 uchun asosiy parametrlarni (matn belgilanganda mini-panelni ko`rsatish, tanlangan xususiyatlarni oldindan ko`rish, Word ranglar sxemasi, foydalanuvchining ismi-sharifi va inisiallari) boshqarish mumkin. 2)Экран bo`limida esa sahifali ko`rish holatida sahifalar orasidagi oraliq bo`sh joyni ko`rsatish, ajratish belgilarini ko`rsatish, sichqoncha ko`rsatkichini keltirganda suzib chiquvchi eslatmalarni ko`rsatish, formatlash belgilarini ko`rsatish va chop etish parametrlarini boshqarish mumkin. 3)Правописание bo`limida kiritilgan matnlarni to`g`ri yozilishini nazorat qilish parametrlari (rus tili uchun) boshqariladi. Bundan tashqari bu oynaning yuqori o`ng tomonida joylashgan Параметры автозамены tugmasini bosilganda Автозамена oynasi hosil bo`ladi va bu oynada matnlarni avtoalmashtirish parametrlarini boshqariladi. Bu oynadagi Заменять при вводе maydonidagi заменить: maydoniga biror-bir so`zda uchramaydigan belgilar ketma-ketligi kiritiladi va на: maydoniga esa shu belgilar ketma-ketligining o`rniga qo`yilishi kerak bo`lgan biror matn kiritilib, oynaning pastki qismida joylashgan Добавить tugmasi bosiladi hamda bu avtoalmashtirishning oynadagi jadvalda aks etishi kuzatiladi. Shundan so`ng OK tugmasini bosib, bu oyna yopiladi. 4) Сохранение bo`limida Word 2007 dasturida yozilgan hujjatni saqlash parametrlari boshqariladi. Bu oynadagi Сохранять файлы в следующем формате: maydonidagi ochiladigan ro`yxatdan saqlanadigan hujjatni saqlash kerak bo`lgan formati tanlanadi. (Eslatma: Agarda siz ko`pincha Word 97-2003 formatidagi Word dasturi o`rnatilgan kompyuterda ishlaydigan bo`lsangiz, bu formatlardan Word 97-2003 formatini tanlashingiz kerak bo`ladi. Shunda siz tayyorlagan hujjatlaringizni boshqa kompyuterlarda ham ocish imkoniga ega bo`lasiz.) Автосохранение каждые matni oldiga belgi qo`yilganda

57 Word dasturi bir xil vaqt oraliqlarda (bu vaqt sgu sohadagi минут maydonida ko`rsatiladi) avtomatik tarzda saqlash ishlarini bajarib boradi va bu siz tayyorlagan hujjatning elektr toki o`chganda yoki boshqa sabablarga ko`ra kompyuter ishi to`xtab qolganda o`chib ketishining oldini oladi. Каталог данных для автовосстановления bandidagi Обзор … tugmasini bosganda hosil bo`ladigan oynadan avtomatik tiklash ishlari uchun boshlang`ich papka ko`rsatiladi. Расположение файлов по умолчанию: bandidagi Обзор nugmasini bosilganda hosil bo`ladigan oynada esa tayyorlangan hujjatlarni saqlash uchun Word matn muharriri odatda taklif etadigan papka ko`rsatiladi. 5)Дополнительно bandida belgilangan qismni kiritilayotgani bilan almashtirish, so`zlarni avtomatik belgilash, matnlarni o`tkazishni boshqarish, giperjo`natmani Ctrl tugmasi bilan sichqoncha chap tugmasini bosganda aktivlashtirish, abzaslarni avtomatik belgilash, Insert tugmasini surib yozish va almashtirib yozish holatlarini almashtirish uchun ishlatilishi, Экран bandidagi Число документов в списке последних файлов maydonidagi sonni oshirish yoki kamayturish orqali Wordda ochilgan oxirgi fayllar sonini oshirish yoki kamaytirish kabi ko`plab parametrlarni boshqarish mumkin. 6)Надстройки bandida Word 2007 dasturining ulanish parametrlarini (Outlock Express orqali) boshqarish mumkin. 7)Центр управления безопасностью bandida Word 2007 dasturida ma`lumotlar xavfsizligi parametrlarini boshqarish va o`rnatish mumkin. 8) Ресурсы bandida Microsoft firmasiga murojaat qilish, Web- sahifalarni qidirish, Microsoft Office dasturlarining ishonchliligini ta`minlashga oid turli xususiyatlarni o`rnatish va boshqarish mumkin. Bu oynada Получить обновления- Microsoft Office dasturlari uchun eng so`nggi yaratilgan yangiliklarni olish, Центр диагностики Microsoft Office-Microsoft Office dasturlarini tekshirish va xatoliklarni sozlash markazi(dasturi), Свяжитесь с нами-Microsoft firmasi bilan aloqa qilishning turli yo`llari, Активировать Microsoft Office- Microsoft Officedan foydalanishni davom ettirish uchun uni faollashtirish kerak bo`ladi(trial va demo versiyalar uchun).Перейти на веб-узел Microsoft Office Online- Microsoft Office Online web-sahifasiga o`tish va bepul yangilanishlarni olish, О программе Microsoft Office Word 2007- Microsoft Office Word

58 2007 dasturi haqidagi qisqacha ma`lumotlarni olish kabi buyruqlar joylashgan. Sarlavha satrining eng chap qismida Microsoft Office dasturlar paketining emblemasi shaklidagi tugma joylashgan bo`lib, bu tugma dastur bosh menyusi hisoblanadi va bu yerda turlicha ko`p ishlatiladigan buyruqlar joylashgan. Bu menyuni ochish uchun shu tugma ustida sichqoncha chap tugmasini bosish yoki klaviaturadan Alt+ф kombinatsiyasini bosish kerak bo`ladi. Natijada quyidagicha ko`rinishdagi oyna hosil bo`ladi: Bu oynaning chap tomonida yangi hujjat yaratish (Создать), hujjatni ochish(Открыть), hujjatni xotirada saqlash(Сохранить), hujjatni qayta saqlash(Сохранить как), chop etish ishlari (Печать), hujjatni tarqatishga tayyorlash(Подготовить), hujjatni internet tarmog`I orqali yoki internet faks ko`rinishida jo`natish(Отправить), hujjatni internet bloglarda yoki boshqa manbalarda joylashtirish(Опубликовать), joriy hujjatni yopish (Закрыть, bunda saqlanmagan ma`lumotlarni saqlash uchun so`rov oynasi hosil bo`ladi) buyruqlari joylashgan. Oynaning o`ng tomonida esa Word matn muharririda oxirgi ishlatilgan hujjatlar nomlari ko`rsatiladigan soha mavjud va bu yerda ko`rsatiladigan fayllar sonini boshqarish mumkin. (Параметры Word oynasi, Дополнительно bo`limi, Экран bandi, Число документов в списке последних файлов sohasidagi sonni belgilash maydoni). Yana shuni ham aytib o`tish kerakki, Microsoft Office 2007

mualliflari oldingi Office versiyalari bilan ishlab kelganlarga qulayliklar yaratish maqsadida Alt tugmasi yordamida Word yuqori qismidagi boshqaruv ob`yektlarini faollashtirish imkoniyatini ham qoldirganlar. Ya`ni Alt tugmasini bosilganda ekranning yuqori qismi faollashadi (turli qismlarda turli kirill alifbosi harflari ko`rinib qoladi). Bu holatda siz o`zingizga kerakli kirill alifbosi harfini bosib, shu harf aks etgan menyu yoki bo`lim bandini ochishingiz, ko`rishingiz yoki bajartirishingiz mumkin(Bunda tizim lotin yoki kirill alifbosida turganligining farqi yo`q). Kerakli harfni klaviaturadan bosish orqali shu harf ko`rsatilgan bo`lim yoki uskunalar paneli aktivlashtiriladi va uskunalar paneli tanlanganda uning ichki buyruqlarida ham turli harflar hosil bo`ladi va shu buyruqlarni bajartirish uchun shu ko`rsatilgan harflarni bosish yetarli. Uskunalar panellari. Yuqorida aytib otilganidek Word 2007 dasturida oldingi menyu-panel konsepsiyasidan voz kechilgan bo`lib, bu dasturda menyular o`rnida foydalanuvchi ko` p ishlatishi mumkin bo`lgan tugmalar guruhlarga bo`linib, bu guruhlar vazifalari bo`yicha nomlangan va oldingi menyu satrining o`rnida shu guruhlarni almashtirish sohasi joylashtirilgan. Bu satrni biz panellar satri deb atashga kelishib olamiz. Panellar satrida Главная, Вставка, Разметка страницы, Ссылки, Рассылки, Рецензирование va Вид deb nomlangan 7 ta panellarga o`tish tugmalari joylashgan:

59 Lekin bu ro`yxat biz bajaradigan ishlarga bog`liq holda o`zgarib turishi ham mumkin. Masalan biror bir grafik ob`yektni tanlaganimizda panellar satrida yangi Формат paneli qo`shiladi va bu panelda grafik ob`yektni boshqarish buyruqlari joylashgan bo`ladi. Panellar satrining ixtiyoriy joyida sichqoncha o`ng tugmasini bosganda quyida ko`rsatilgan ko`rinishdagi oyna hosil bo`ladi va bu oynada Настройка панели быстрого доступа buyrug`i sarlavha satridagi tezkor tugmalar qatorini boshqaruvchi oynaning hosil bo`lishiga olib keladi. Разместить панель быстрого доступа под лентой buyrug`i tezkor tugmalarni uskunalar panelining pastki qismida joylashuvini ta`minlaydi. Свернуть ленту buyrugi tanlanganda uskunalar panellarining nomlari (panellar satri) gina qolib, uskunalar panellarining o`zi esa ko`zdan yashirinadi va bu Word ishchi maydonining sezilarli oshishiga olib keladi. Главная uskunalar paneli. Bu uskunalar panelida oldingi Word versiyalarida Стандартная va Форматирование uskunalar panellarida joylashgan eng ko`p ishlatiladigan tugmalar joylashgan bo`lib, bular quyidagilardir:

Буфер обмена – almashinish buferi bo`lib, uning asosiy vazifasi dasturda va dasturlararo ma`lumotlar almashinuvini ta`minlashdan iborat va Word 2007 dasturida bu ishlarni bajarish uchun buferga olinadigan qismni belgilab ko`rsatish kerak. Belgilashning quyidagicha usullari mavjud: 1. Belgilanadigan matnning boshiga sichqoncha ko`rsatkichini keltirib, chap tugmani bosib turgan holda matn oxirigacha ko`rsatkichni olib borish. 2. Belgilanishi kerak bo`lgan so`z ustida sichqoncha chap tugmasini ikki marta tez bosish. Sichqoncha chap tugmasini uch marta tez bosish esa ko`rsatkich turgan abzasning to`liq belgilanishiga olib keladi. 3. Klaviatura orqali belgilashda kursor kerakli pozitsiyaga olib kelinadi va Shift tugmasini bosib turgan holda yo`nalish tugmachalari yordamida harakatlantiriladi. Bunda kursor bosib o`tgan yo`ldagi matn belgilanadi. Bu usulda kursorni tezroq harakatlantirish uchun quyidagi jadvaldan foydalanish mumkin:

Vazifa Bajarish usuli Bir so`z chapga o`tish Ctrl+<- Bir so`z o`ngga o`tish Ctrl+-> Satr oxiriga o`tish End Satr boshiga o`tish Home Bir sahifa yuqoriga o`tish Page Up Bir sahifa pastga o`tish Page Down Hujjat boshiga o`tish Ctrl+Home Hujjat oxiriga o`tish Ctrl+End

60 Abzas boshiga o`tish Ctrl+yuqori yo`nalish tugmasi Abzas oxiriga o`tish Ctrl+pastki yo`nalish tugmasi 4. Butun hujjatni belgilash uchun Ctrl+A kombinatsiyasi bosiladi.

Matnlarni belgilab olgach, ularni buferga nusxalash, qirqib olish va kerakli joyga olib borib, joylashtirish mumkin, buning uchun quyidagilarni bilish kerak: Buferga belgilangan ma`lumotni nusxalash. Bunda belgilangan ma`lumot bilan hech qanday o`zgarish sodir bo`lmaydi. Faqatgina shu ma`lumotni kompyuter vaqtincha eslab qoladi. Ma`lumotni belgilab bo`lgach, uning ustida sichqoncha o`ng tugmasini bosganda kontekst menyu hosil bo`ladi va bu menyuni hosil qilish uchun klaviaturadagi o`ng tomondagi Ctrl va Pusk menyusi tugmalari o`rtasida joylashgan kontekst menyu tugmasi orqali ham hosil qilish mumkin. Kontekst menyuni hosil qilgach, undagi Копировать(nuzxalash) buyrugìni tanlash, shu belgilangan matn yoki ob`yektning buferga olinishiga olib keladi. Belgilangan ma`lumotni buferga nusxalash uchun bundan tashqari tugmalar kombinatsiyalaridan ham foydalanish mumkin: Ctrl+C, Ctrl+Insert. Umuman olganda bir hujjat doirasida biror bir matn qismini bir joydan boshqa joyga nusxalab o`tkazish zarurati tugìlganda uni albatta buferga nusxalab olib o`tish shart emas. Agar boshlangìch va so`nggi manzil orasi yaqin bo`lsa, bu ishni Drag&Drop(ushlab ol va o`tkaz) usulidan foydalanib ham bajarish mumkin. Buning uchun kerakli matn qismini belgilab olamiz va Ctrl tugmasini bosib turgan holda shu matn qismini kerakli joyga sichqoncha chap tugmasini bosib turgan holda olib o`tamiz. Buferga belgilangan ma`lumotni qirqib olish. Bunda belgilangan ma`lumot yo`qoladi va joylashtirilishi kerak bo`lgan joyga kursorni olib borib joylashtirilmasa yo`qotilishi mumkin. Bu buyruqni berishning yana bir usulibelgilangan matnning kontekst menyusini hosil qilib, shu hosil bo`lgan menyudan Вырезать(Qirqib olish) buyrugìni tanlash kerak. Bu ishni klaviatura orqali bajarish uchun qirqib olinadigan qismni belgilab, Ctrl+X kombinatsiyasini bosiladi. Umuman olganda buferga biror-bir qismni qirqib olib, uni boshqa joyga joylashtirish uchun Drag&Drop usuli qo`l keladi. Bunda ko`chiriladigan qism belgilab olinadi va uning ustida sichqoncha chap tugmasini bosib turgan holda kerakli joyga olib borib qo`yib yuboriladi. Bunda shu belgilangan qism oldingi turgan joyidan yo`qoladi va yangi joyga ko`chadi. Bu tugma formatlarni nusxalash tugmasi bo`lib, undan biror-bir matnning formatini tezlik bilan boshqa bir matnning formati ko`rinishiga o`tkazish uchun foydalaniladi. Buning uchun formati kochirilayotgan matn belgilanib(ko`rsatilib), so`ng shu tugma ustida sichqoncha chap tugmasi bosiladi. So`ngra sichqoncha ko`rsatkichi shu tugma shaklini olgach formatlanihi kerak bo`lgan matn ustiga olib borilib, sichqoncha chap tugmasini bosiladi. Natijada shu matn ko`rinishi dastlabki ko`rsatilgan matn formati ko`rinishiga o`tadi. Biror bir matnning formatini bir necha marta bir nechta joylarda qo`llash kerak bo`lganda shu tugma ustida sichqoncha chap tugmasi ikki marta bosiladi va kerakli joylarda chap tugmani bosish shu joylarning formati dastlabki matn korinishini olishiga olib keladi. Bu holatdan chiqish uchun esa klaviaturadagi Esc tugmasini bosish yetarli. Bu tugma buferga nusxalab yoki qirqib olingan ma`lumotni kursor turgan

61 joyga o`rnatish tugmasi bo`lib, uni bajartirishning yana bir usuli – kursorni kerakli joyga keltirib, klaviaturadan kontekst menyu tugmasini bosish yoki shu joyda sichqoncha o`ng tugmasini bosib, kontekst menyuni hosil qilish va hosil bo`lgan menyudan Вставить buyrugìni tanlashdir. Bundan tashqari bu buyruqni klaviatura orqali Ctrl+V, Shift+Insert kombinatsiyalari orqali ham bajarish mumkin. Bu tugmaning pastki qismida joylashgan Вставить tugmaini bosganda quyida ko`rsatilgan ko`rinishdagi ro`yxat hosil bo`ladi va bu ro`yxatda quyidagicha buyruqlar bor: Вставить – Oddiy o`rnatish Специальная вставка… - Maxsus o`rnatish oynasini chqarish. Bunda o`rnatilayotgan ob`yektning qanday xususiyatlar bilan va qanday ko`rinishda o`rnatilishini foydalanuvchi o`zi belgilab beradi. Вставить как гиперссылку – o`rnatilayotgan ob`yektni giperjo`natma tarzida o`rnatish. Bunda o`rnatilgan matn o`zining nusxalab yoki ko`chirib olingan joyiga o`tish tugmasi (guperjo`natmasi) bo`lib qoladi(Giperjo`natma Word matn muharririda sichqoncha chap tugmasini Ctrl tugmasi bilan birga bosilishi orqali bajariladi). Agar bu giperjo`natma manzilini o`zgartirish kerak bo`lsa uning ustida sichqoncha o`ng tugmasini bosib, kontekst menyudan Изменить гиперссылку – giperjo`natmani o`zgartirish buyrugÌ tanlanadi va hosil bo`lgan oynada giperjo`natma xususiyatlarini o`zgartirish ishlarini boshqarish mumkin bo`ladi. Bu oynada giperjo`natmani shu hujjat miqyosida, boshqa biror hujjat, fayl yoki web-sahifa miqyosida o`tish ishlarini tashkillashtirish mumkin bo`ladi. Bu tugma matn shrift turini o`zgartirish tugmasi bo`lib, matnning shriftini o`zgartirish uchun shu matnni tanlab, bu tugmaning o`ng tomonidagi uchburchakli shakldagi tugmada sichqoncha chap tugmasi bosiladi va ochilgan ro`yxatdan kerakli shrift turi ustida sichqoncha chap tugmasi bosiladi. Word 2007 dasturidagi yangiliklardan biri shuki – unda siz shriftni tanlamasdan turib, faqatgina sichqoncha ko`rsatkichini shu shrift nomi ostiga keltirgan holda belgilangan matn qanday ko`rinishga kelishini ko`rishingiz mumkin bo`ladi. Bu tugma ro`yxatidagi shriftlardan birini qo`llash uchun klaviaturadan Ctrl+Shift+F tugmalar kombinatsiyasini bosish Шрифт oynasining ochilishiga olib keladi va bu oynaning shu nomli maydonidan kerakli shriftni tanlab, OK tugmasini bosish orqali belgilangan matnga shu shriftni qo`llash mumkin. Bu tugma matn kattaligini o`zgartirish tugmasi bo`lib, undan foydalanish uchun kerakli matnni belgilab so`ngra bu tugmaning o`ng romonidagi uchburchakli tugma yordamida ro`yxat ochiladi va kerakli kattalikdagi sonni tanlab, matn hajmi o`zgartiriladi. Bunda ham kerakli son ustida sichqoncha ko`rsatkichini to`xtatib turish shu son tanlanganda matn qanday ko`rinishga kelishini oldindan 62 ko`rish imkoniyatini beradi. Agar sizga bur o`yxatda keltirilmagan boshqa bir kattalikdagi son kerak bo`lsa, u holda bu tugmaning son yozilgan qismida sichqoncha chap tugmasini bosib, kerakli son kattaligini klaviatura orqali kiritish va Enter tugmasi orqali bu buyruqni bajartirish mumkin. Bundan tashqari bu vazifani klaviatura orqali bajarish uchun Ctrl+Shift+P kombinatsiyasini ham qo`llash mumkin. Bunda Шрифт oynasining Размер maydoni faollashgan holda bo`ladi va siz tog`ridan-to`g`ri sonni kiritib, Enter tugmasini bosish orqali belgilangan matnga kerakli kattalikni belgilashingiz mumkin. Bu tugma belgilangan matnning shrift kattaligini ikki birlikka oshirish tugmasidir Bu tugma belgilangan matnning shrift kattaligini ikki birlikka kamaytirish tugmasidir Bu tugma belgilangan matnni oldin belgilangan formatlashning barcha ko`rinishlaridan tozalash tugmasidir. Bu tugma belgilangan matnni qalinlashtirib yozish tugmasi bo`lib, uning ustida sichqoncha chap tugmasini bir marta bosish shu tugmaning ochiq rangga o`tishiga va matnning qalinlashuviga olib kelsa, uni qayta bosish tugma xiralashuviga va matnning asl holiga qaytishiga olib keladi va bu tugmaning vazifasini klaviatura orqali Ctrl+B(Bold-qalin, semiz) kombinatsiyasi orqali ham bajarish mumkin. Bundan tashqari bu vazifani Ctrl+Shift+P(F) kombinatsiyalaridan birini bosib hosil qilinuvchi Шрифт oynasining Начертание maydonidagi Полужирный buyrugìni tanlash orqali ham amalga oshirish mumkin. Bu tugma belgilangan matnni egrilashtirib yozish tugmasi bo`lib, uning ustida sichqoncha chap tugmasini bir marta bosish shu tugmaning ochiq rangga o`tishiga va matnning egrilashuviga olib kelsa, uni qayta bosish tugma xiralashuviga va matnning asl holiga qaytishiga olib keladi va bu tugmaning vazifasini klaviatura orqali Ctrl+I(Italic) kombinatsiyasi orqali ham bajarish mumkin. Bundan tashqari bu vazifani Ctrl+Shift+P(F) kombinatsiyalaridan birini bosib hosil qilinuvchi Шрифт oynasining Начертание maydonidagi Курсив buyrugìni tanlash orqali ham amalga oshirish mumkin. Bu tugma belgilangan matnning tagiga chizib yozish tugmasi bo`lib, uning ustida sichqoncha chap tugmasini bir marta bosish shu tugmaning ochiq rangga o`tishiga va matnning tagiga chizilishiga olib kelsa, uni qayta bosish tugma xiralashuviga va matnning asl holiga qaytishiga olib keladi va bu tugmaning vazifasini klaviatura orqali Ctrl+U(Underline-pastda chiziqli) kombinatsiyasi orqali ham bajarish mumkin. Bundan tashqari bu vazifani Ctrl+Shift+P(F) kombinatsiyalaridan birini bosib hosil qilinuvchi Шрифт oynasining Подчеркивание maydonidagi ro`yxatni ochib, bur o`yxatdan kerakli chiziq turlaridan birini tanlash orqali ham bajarish mumkin. Bu tugmaning o`ng tomonidagi uchburchakli tugmani bosib, hosil bòlgan oynadan kerakli chiziq turi, chiziq rangi va boshqa xususiyatlarini ham tanlash mumkin. Bu tugma bosilganda belgilangan matnning o`rtasidan o`tadigan chiziq hosil bo`ladi va bu vazifani Ctrl+Shift+P(F) kombinatsiyalaridan birini bosib hosil qilinuvchi Шрифт oynasining Видоизменение maydonidagi Зачеркнутый sohasiga belgi qo`yish orqali ham bajarish mumkin.

63 Bu tugma belgilangan matnni pastki indeksga yozish tugmasi bo`lib, bu vazifani Шрифт oynasining Видоизменение maydonidagi Подстрочный sohasiga belgi qo`yish orqali ham bajarish mumkin. Bu tugma belgilangan matnni нгйщкш indeksga yozish tugmasi bo`lib, bu vazifani Шрифт oynasining Видоизменение maydonidagi Надстрочный sohasiga belgi qo`yish orqali ham bajarish mumkin. Bu tugma belgilangan matn registrini o`zgartirish tugmasi bo`lib, uning ustida sichqoncha chap tugmaining bosilishi quyidagi oynaning hosil bo`lishiga olib keladi va bu oynadan kerakli buyruqlarda biri tanlanadi. 1-buyruq – Birinchi harfni katta yozish, 2-buyruq – barcha harflarni kichik yozish, 3-buyruq – BARCHA HARFLARNI KATTA YOZISH, 4-buyruq – So`Zlarni Katta Harflardan Boshlash, 5-buyruq – rEGISTRNI TESKARISIGA ALMASHTIRISH buyruqlari joylashgan. Bu tugma matnni belgilab ko`rsatish tugmasi bo`lib, uni tanlanganda sichqoncha ko`rsatkichi qalam ko`rinishiga o`tib qoladi va kerakli matnning ustida sichqoncha chap tugmasini bosib turgan holda harakatlanishi shu matnning berilgan rangli fonga o`tishiga olib keladi. Bu rangni o`zgartirish uchun esa, shu tugmaning o`ng tomonidagi uchburchak shaklidagi tugma bosiladi va kerakli ranglardan birini tanlanadi. Bu tugma belgilangan matn uchun matn rangini o`zgartirish tugmasi bo`lib, matnni undagi aks etib turgan rangga bo`yash uchun shu tugma ustida chap tugma bosilishi yetarli. Boshqa rangga bo`yash uchun esa, shu tugmaning o`ng tomonidagi uchburchak shaklidagi tugma tanlanadi va hosil bo`lgan oynadan kerakli rang tanlanadi. Bunda kerakli rangning ustiga sichqoncha ko`rsatkichini olib kelish natijani ko`rishga imkon beradi. Agar bu ranglar bizni qoniqtirmasa, Другие цвета buyrugìni tanlab, hosil bo`lgan kengaytirilgan palitra oynasidan oddiy shaklda yoki spektrni berish orqali boshqa ranglardan birini tanlashimiz mumkin. Bu tugma biror-bir ro`yxatni yozayotganda ishlatiladigan belgilangan markerli ro`yxat tuzishni boshlash tugmasi bo`lib, Enter tugmasi bilan tushish keying qator deb qabul qilinadi va marker qo`yib boriladi. Bu tugmaning o`ng tomonidagi uchburchakli tugmada sichqoncha chap tugmasini bosganda quyidagicha ro`yxat ochiladi va bur o`yxatdan kerakli marker belgisini tanlash mumkin bo`ladi. Bu oynadagi Изменить уровень списка buyrugÌ yordamida markerlangan ro`yxat darajasini o`zgartirish mumkin. Определить новый маркер buyrugÌ bosilganda esa keying

64 bosqich oynasi hosil bo`ladi va bu oynada kerakli biror-bir belgi yoki rasmdan markerli ro`yxatning markeri sifatida foydalanish mumkin bo`ladi. Bu tugmaning vazifasi hujjat ichiga tartiblangan ro`yxat joylashtirishdan iborat bo`lib, uning o`ng tomonidagi uchburchakli tugmani tanlash quyida ko`rsatilgan ko`rinishdagi oynaning hosil bo`lishiga olib keladi. Bu oynada kerakli ko`rinishdagi tartiblangan ro`yxatlardan biri tanlanadi. Изменить уровень списка buyrugì tanlanganda tartiblangan ro`yxat darajasini o`zgartirish, Определить новый формат номера… buyrugÌ berilganda esa, tartiblangan ro`yxatning formatini o`zgartirish oynasi hosil bo`ladi. Biror tartiblangan ro`yxatga o`tilganda ishga tushadigan Задать начальное значение… buyrugì esa shu tartiblangan ro`yxatning joriy joyida qanday parametrlar o`rnatilishini o`zgartirish va boshqarish imkonini beruvchi quyidagicha oynaning hosil bo`lishiga olib keladi. Bu oynada Начать новый список (tartiblashni yangidan boshlash), Продолжить предедущий список (Oldingi ro`yxatni davom ettirish) buyruqlaridan birini tanlash yoki Начальное значение maydonidagi son kattaligini o`zgartirib, tartiblashning birinchi sonini o`zgartirish mumkin. Kerakli o`zgartirishlar kiritilgach, OK tugmasini bosib, o`zgarishlar amalga oshiriladi. Bu tugmaning vazifasi ko`p darajali tertiblangan ro`yxat o`rnatish bo`lib, uning ham barcha parametrlari oldingi ikkita tugma kabi bo`lganligi uchun bu tugma xususiyatlari borasida alohidato`xtalib o`tmaymiz. Bu tugmaning vazifasi abzas chekinishini kamaytirish bo`lib, u asosan jadvallar ichida tartiblangan yoki markerlangan ro`yxat ishlatilganda bu ro`yxatlar jadval katakchasi chegarasidan o`tib ketganda qo`llaniladi. Bu tugmaning vazifasi abzas chekinishini ko`paytirish bo`lib, u asosan jadvallar ichida tartiblangan yoki markerlangan ro`yxat ishlatilganda bu ro`yxatlar jadval katakchasi chegarasidan o`tib ketganda qo`llaniladi. Bu tugmaning vazifasi matnning belgilangan qismidagi ro`yxatlarni alifbo tartibida yoki raqamlarni o`sib boorish tartibida joylashtirishdan iboratdir. Bu tugmaning vazifasi odatiy holda ko`rinmaydigan tabulyatsiya belgilarini ko`rinadigan va ko`rinmaydigan holatlarini almashtirishdan iboratdir. Bu tugmaning vazifasi belgilangan matn qismini yoki kursor turgan abzasni hujjat sahifasining chap chegarasi bo`ylab tekislashdan iboratdir. Xuddi shu vazifani klaviaturadagi Ctrl+L (Left) tugmalar kombinatsiyasi orqali ham bajarish mumkin. Bu tugmaning vazifasi belgilangan matn qismini yoki kursor turgan abzasni hujjat sahifasining markaz bo`ylab tekislashdan iboratdir. Xuddi shu vazifani klaviaturadagi Ctrl+E tugmalar kombinatsiyasi orqali ham bajarish mumkin. Bu tugmaning vazifasi belgilangan matn qismini yoki kursor turgan abzasni hujjat sahifasining o`ng chegara bo`ylab tekislashdan iboratdir. Xuddi shu vazifani klaviaturadagi Ctrl+R(Right) tugmalar kombinatsiyasi orqali ham bajarish mumkin. Bu tugmaning vazifasi belgilangan matn qismini yoki kursor turgan abzasni hujjat sahifasining ikki tomondagi chegara bo`ylab tekislashdan iboratdir. Xuddi shu vazifani klaviaturadagi Ctrl+J(Justify) tugmalar kombinatsiyasi

65 orqali ham bajarish mumkin. Bu tugmaning vazifasi hujjat matnidagi satrlar orasidagi intervalni boshqarish bo`lib, uning o`ng tomonidagi tugmani bosganda, satrlar orasidagi interval kattaliklari ko`rsatilgan ro`yxat hosil bo`ladi va bu ro`yxatdan keraklisini chap tugmani bosish orqali tanlanadi. Bundan tashqari bu ro`yxatning eng pastki qismida joylashgan buyruqlar yordamida abzasdan oldin va keyin qoldirilgan masofani qoshish va mavjud intervalni olib tashlash mumkin. Topshiriq A. Quyidagi topshiriqlarni bajaring va ularni tavsiflang. 1. Word matn muharririni ishga tushiring. 2. Menyudan ‘Вид’ bandini tanlang. 3. Ochilgan menyudan ‘Панель инструментов’ bandini tanlang. 4. Keyingi menyudan ‘‘Стандартная’ bandini tanlang. Bunda ekrandagi menyu qatoridan keyingi asboblar paneli o’chadi. 5. Yana 2-3 qadamlarni qaytaring. Ekrandagi o’chgan qator yana joyiga qaytadi. 6. Dastur oynasidagi asboblar panellari va lineykalarni olib tashlash va qayta tiklashni mashq qiling. Word matn muharririda 5-6 qatorli matn terib kompyuter xotirasida saqlang. Xotirada saqlagan faylingizni yana ekranga chiqaring va uni formatlang. (Formatlash deganda matn shriftlarini o’zgartirish, matn chegaralarini to’g’rilash tushuniladi). Matndan nusxa ko’chirib sarlavha shriftlari rangini va ularning o’lchamlarini o’zgartiring. B. Quyidagi topshiriqlarni bajaring va ularni tavsiflang. 1. O’zingizning tarjimai holingiz haqida hujjat (matn) tayyorlang. 2. Oila a`zolaringiz haqida to’liq hujjat (matn) tayyorlang. 3. Sinfdoshlaringiz haqida hujjat (matn) tayyorlang. 4. Kursdoshlaringiz haqida hujjat (matn) tayyorlang. 5. Fakultetingizdagi dekanat va kafedralar haqida hujjat (matn) tayyorlang. 6. Institut tarixi yoki umumiy ma`lumoti haqida hujjat (matn) tayyorlang. 7. Viloyatingiz haqida hujjat (matn) tayyorlang. 8. O’zbekiston ramzlari haqida hujjat (matn) tayyorlang. 9. Buxoro shahridagi tarixiy yodgorliklari haqida hujjat (matn) tayyorlang. 10. Shahardagi kinoteatrlar haqida hujjat (matn) tayyorlang. 11. Shahardagi dam olish xiyobonlari haqida hujjat (matn) tayyorlang. 12. O’zbekiston Davlat madhiyasi haqida hujjat (matn) tayyorlang. 13. O’zingizga yoqqan fasl haqida hujjat (matn) tayyorlang. 14. Kunlik ish rejangiz haqida hujjat (matn) tayyorlang. 15. Shaxsiy kutubxonangiz haqida hujjat (matn) tayyorlang. S. Quyidagi topshiriqlarni bajaring va ularni tavsiflang. 1. Matn shriftlarini va intervallarini o’zgartiring. 2. Matnga ro’yxatlar joylashtiring. 3. Matnni ustun(kolonki)lar shaklida tasvirlang. 4. Sahifa, abzats yoki matn elementini chiziqlar yordamida chegaralang va bo’yang. 5. Hujjatlarni chop etishdan oldin u qog’ozda qanday joylashishini oldindan ko’rib qo’yish maqsadga muvofiq. Bunday imkoniyatni menyuning ‘Файл- Predvaritelnыy prosmotr’ buyrug’i yaratib beradi. 6. Hujjatni chop etish uchun printer ishga tushirilib qog’oz quyiladi, so’ngra 66 menyuning ‘Файл-Печать’ buyrug’i faollashtiriladi. Agar mazkur hujjatning faqat ma`lum qismini (bir necha sahifani) chop etish zarur bo’lsa, mazkur sahifalarni ‘Страницы’ (sahifalar) qismida ko’rsatish kerak. Bitta bo’limning yoki bir necha bo’limning alohida sahifalari qismini chop etish imkoniyati ham mavjud. Masalan ‘Nomera’ elementi tanlanganda chop etilishi lozim bo’lgan sahifa yoki bir nechta sahifaning raqamlari ko’rsatiladi. Agar bir sahifaning ma`lum qismini chop etish lozim bo’lsa, kerakli qismini belgilab, yuqoridagi oynada ‘Выбор’ menyusidan foydalaniladi. Bir necha nusxada chop etilayotgan hujjatning avval birinchi sahifasi barcha nusxalari, keyin boshqasining barcha nusxalarini chop etish zarur bo’lsa, yuqoridagi belgini olib tanlash kerak. Faqat toq yoki juft sahifalarni chop etish uchun menyudan ‘Файл-Печать’ buyrug’ini tanlash kerak. So’ngra ‘Вывести na Печать’ ro’yxatidan ‘Нечетные страницы’ yoki ‘Четные страницы’ belgisini tanlash lozim. Bir yo’la bir nechta hujjatni chop etish uchun ‘Oткрыть’ tugmasi bosiladi. ‘Папка’ ro’yxatidan kerakli hujjatlar saqlanadigan jild tanlanadi. Chop etish lozim bo’lgan hujjatlar belgilanadi. ‘Komandы i rejimi’ (buyruqlar va rejimlar) tugmasini bosib, so’ng ‘Печать’ tugmasi buyrug’i tanlanadi. 7. Matn uchun ‘Шрифт’ buyrug’ining ‘Шрифт’, ‘Интервал’ va ‘Анимация’ qismlarini tadbiq qiling. 8. Matn uchun ‘Границы и заливки’ buyrug’ini qo’llang. 9. Bir ustunli matnni bir necha ustunli matnga aylantirish uchun nima iщ qilish kerak? 10. Hujjat betlariga raqam qo’yish qanday amalga oshiriladi? 11. Hujjatga sana qo’yish jarayonini aytib bering? 12. Matnga klaviaturada yo’q bo’lgan belgini kiritish qanday amalga oshiriladi? 13. Grafik ob`ektlar deganda nimani tushunasiz? Ular matnga qaysi buyruq yordamida kiritiladi? 14. Matnga rasmni kiritish qanday amalga oshiriladi? 15. ‘Автофигуры’ qanday imkoniyatlarga ega? Amaliy mashg’ulotni bajarish tartibi 1. Amaliy mashg’ulot ishining uslubiy qismini o’rganib chiqing. 2. Topshiriqlarning barchasi navbat bilan bajariladi. 3. Topshiriqlarni qo’yilgan sharti asosida bajaring. Amaliy mashg’ulotni topshirish tartibi Amaliy mashg’ulot ishining hisoboti quyidagilardan iborat bo’lishi kerak: 1. Topshiriqlarni bajarish qadamlarini izohlang va uni yozma ravishda topshiring.

67 5.2. Amaliy ish. Mavzu: Elektron jadvallarda ma`lumotlarni qayta ishlash. Maqsad: Talabalarda Excel elektron jadvalining vazifasi, asosiy ko’rinishi va imkoniyatlari hamda formula va standart funktsiyalar, ulardan oqilona foydalanish yo’llari haqida bilim va malakalarni hosil qilish. Vazifa: Talabalar mustaqil ravishda quyidagilarni bajarishi, ular haqida malaka va ko’nikmaga ega bo’lishi lozim. 1. Elektron jadvallarni qayta ishlashda jadval protsessorlarining funktsional imkoniyatlaridan optimal foydalanish. 2. Formula va standart funktsiyalar va ulardan oqilona foydalanish yo’llari. Jihozlar: Kompyuter. Uslubiy ko’rsatma: Elektron jadvallarni qayta ishlashda jadval protsessorlarining funktsional imkoniyatlaridan optimal foydalanish. Microsoft Excel dagi barcha ma`lumotlar jadval ko’rinishida namoyon bo’lib, bunda jadval yacheykalarining (xonalarining) ma`lum qismiga boshlang’ich va birlamchi ma`lumotlar kiritiladi. Boshqa qismlari esa har xil arifmetik amallar va boshlang’ich ma`lumotlar ustida bajariladigan turli amallar natijalaridan iborat bo’lgan axborotlardir. Elektron jadval yacheykalariga uch xil ma`lumotlarni kiritish mumkin: o matnli; o sonli ifodalar; o formulalar. Matnli ma`lumotlar sarlavha, belgi, izohlarni o’z ichiga oladi. Sonli ifodalar bevosita jadval ichiga kiritiladigan sonlardir. Formulalar - kiritilgan sonli qiymatlar bo’yicha yangi qiymatlarni hisoblaydigan ifodalardir. Excel ning asosiy ishlov berish ob`ekti ‘Книга’ hisoblanadi. Excel hujjatlari ixtiyoriy nomlanadigan va xls kengaytmasiga ega bo’lgan fayllardir. Excelda bunday fayllar ‘Ishchi kitob’ deb ataladi. Har bir ishchi kitob ixtiyoriy sondagi elektron jadvallarni o’z ichiga olishi mumkin. Ularning har biri ‘ishchi varaq’ deb ataladi. Har bir ishchi varaq o’z nomiga ega bo’ladi. Ishchi kitobni hosil qilish uchun Microsoft Excel dasturini ishga tushirish zarur. Ishchi kitobning tarkib elementlaridan biri ishchi varaq, ya`ni elektron jadval hisoblanadi. Elektron jadvalning asosiy elementlari esa yacheyka va diapazonlardir. Yacheyka - bu jadvaldagi manzili ko’rsatiladigan hamda bir qator va bir ustun kesishmasi oralig’ida joylashgan elementdir. Yacheyka kesishmalarida hosil bo’lgan ustun va qator nomi bilan ifodalanadigan manzili bilan aniqlanadi. Masalan, A - ustun, 4 - qator kesishmasida joylashgan yacheyka - A4 deb nom oladi. Yacheykaga sonli qiymatlar, matnli axborotlar va formulalarni joylashtirish mumkin. Bir necha yacheykalardan tashkil topgan guruh diapazon deb ataladi. Diapazon manzilini ko’rsatish uchun uni tashkil etgan yacheykalarning chap yuqori va o’ng quyi yacheykalar manzillari olinib, ular ikki nuqta bilan ajratilib yoziladi. Masalan: A1:A4 Ishchi jadvallarni ko’rib chiqishda yoki yacheykalarni bichimlashda ish olib borayotgan diapazonning manzilini bilish shart emas, lekin formulalar bilan ishlayotganda bu narsa juda muhimdir. 68 Menyu qatori (gorizontal menyu). Unda quyidagi bo’limlar mavjud: ‘‘Файл’, ‘Правка’, ‘Вид’, ‘‘Вставка’, ‘‘Формат’, ‘Сервис’, ‘Данные’, ‘Окно’, ‘Справка ’. Ulardan biri bilan ishlash uchun qatordagi ixtiyoriy bo’lim ustiga sichqoncha ko’rsatkichini olib kelib bosiladi, natijada tanlangan bo’lim menyusi elementlari ro’yxati ochiladi. Menyular bilan ishlash Excel ning asosiy buyruqlarini berish usullaridan biri hisoblanadi va ular Word matn muharriri menyulari bilan mos keladi. Quyida menyu bo’limlarining ba`zi bir buyruqlarini tavsiflaymiz. 1. ‘Файл’. Создать - yangi elektron jadval faylini yaratish va yangi oynaga o’tish; Открыть - kompyuter hotirasidagi yoki disklardagi fayllarni ochish; Закрыть - joriy fayl oynasini yopish; Сохранить - faylni oynaning birinchi qatorida ko’rsatilgan standart nom bilan saqlash; Сохранить как - faylni yangi nom bilan biror yo’nalish bo’yicha saqlash; Сохранить рабочую область - ishlash holatini saqlagan holda, oynaning ko’rinishi va tizimini saqlash; Предварительный просмотр - varaqning qog’ozga joylashuvini ko’rish; Oбласть Печати - bosmaga berish chegaralari.(Chopga berish yoki olish); Печать - elektron jadval ko’rinishidagi faylni bosmaga berish; Отправить` - elektron jadval ko’rinishidagi faylni biror yo’nalish bo’yicha jo’natish; Свойство - fayl kim tomondan va qachon yaratilgan hamda xossalari. Fayl menyusining pastki qismida eng oxirgi ochilgan fayl nomlari ko’rsatiladi. Выход - Excel dasturidan chiqish. 2. ‘Главная’. Bu menyu yordamida elektron jadvallarni tahrirlash mumkin. Buning uchun quyidagi buyruqlardan foydalaniladi: Отменить – oyna ma`lumotlarining oldingi va keyingi ko’rinishga o’tish. Вырезать - belgilangan ma`lumotni buferga kesib olish; Копировать - belgilangan ma`lumotni buferga nusxasini olish; Вставить - buferdan qo’yish; Удалить лист - varaq yorlig’ini oynadan olish; Очистить - tanlangan yacheykani tozalash; Удалить - yacheykalarni tozalash. 3. ‘Вид’. Bu menyu yordamida oyna ko’rinishini o’zgartirish mumkin. Oбычный – oynaning odatdagi holati ko’rinishini o’rnatish. Размека страницы – oynaning ishchi sohasida jadval yacheykalari ko’rsatilmagan holati ko’rinishini o’rnatish. Панель инструментов – asboblar paneli guruhlarini oynaga o’rnatish yoki olib tashlash. Строка формул - formula qatorini o’rnatish va olib tashlash. Faol yacheykaga kiritilgan ma`lumotlar formula qatorida ham ko’rsatiladi va sohada ma`lumotlarni tahrirlash ham mumkin. Faol yacheykada ma`lumotlarni tahrirlash uchun sichqoncha ko’rsatkichini shu yacheykaga keltirib chiqillatish yoki F2 tugma va kontekst menyusidan kerakli buyruqni bajarish kerak. 4.’Вставка’.

69 Bu menyu yordamida elektron jadvallarga qo’shimcha ma`lumotlar kiritish mumkin. Diagrammalar qo’yish, yacheykalarni belgilagandan so’ng jadvalga qator, ustun, yacheykalar qo’shish, varaqlar qo’shish, klaviaturada bo’lmagan belgilarni kiritish, funktsiyalarni qo’yish, rasm va ob`ektlar qo’yish, giperboglanishlarni o’rnatish singari ishlar bajariladi. 5. ‘‘Формат’. Yacheyka, qator va ustun qiymatlarini o’zgartirmasdan ko’rinishlarini o’zgartirish, varaqlar nomini o’zgartirish, belgilangan yacheykalarni avtoformatlash (16 ta avtoformatlash usullaridan ham foydalanish mumkin) va shartli fomatlash singari ishlar bajariladi. 6. ‘Сервис’. Oрфография (grammatika) –jumlalarni grammatik tuzatish; Проверка наличия ощибок - jumlalardagi grammatik xatolarni tuzatish; Oбщая рабочая область – oynaning o’ng tomonida qo’shimcha sohani ochish; Доступ к книге – faylga kirish ruxsati ega foydalanuvchilarni ko’rsatish; Защита - varaq, kitobni himoyalash; Зависимости формул – kiritilgan formulalarning boshqa yacheykalarga bog’liqligini o’rnatish; Maкрос - Visual Basic tilida ishlash; Настройка – sozlash va asboblar panelini o’rnatish hamda olib tashlash; Параметры - ochiq elektron fayl xususiyatlarini o’rnatish va o’zgartirish. 7. ‘Данные’. Сортировка saralash; Фильтр – filtrlash; Форма – formalar yaratish; Проверка – kiritilgan qiymatlarni tekshirish; Сводная таблица – umumlashgan jadval yaratish. 8. ‘Окно’. Bu menyu yordamida oynadan oynaga o’tish, oynalarni saralash va bo’lish kabi vazifalarni bajaradi. 9. ‘Справка ’. Exsel dasturida ishlash uchun yordam. Microsoft Excel dasturi ishga tushganda yangi hujjat tayyorlash uchun unda ‘Книга1’ deb nomlangan va uchta ‘List1’, ‘List2’ va ‘List3’ varaqlardan iborat oyna hosil bo’ladi. Oyna yuqorisida joylashgan menyu Word matn muharriri menyusiga juda o’xshash bo’lib, bu dasturda ma`lumotlar jadval ko’rinishda kiritilish va matematik formulalardan foydalanishi uchun boshqa qo’shimcha imkoniyatlar berilgan. Fayl bilan ishlash buyruqlari bir xil shuning uchun uni izohlamaymiz. Jadvalga ma`lumotlarni kiritish. Jadvalga asosan uch turdagi ma`lumotlarni kiritish mumkin: matnli, sonli va formula. Jadvalga ma`lumotlar klaviatura tugmachalari yordamida kiritiladi. Qaysi yacheykaga ma`lumot kiritilishi kerak bo’lsa, kursor o’sha yacheykada turishi kerak. Matn. Agar jadvalga yozilgan ma`lumot sonli yoki formula bo’lmasa, qolgan barcha hollarda kiritilgan ma`lumotlar matnli deb tushuniladi. Masalan, Talabalar stipendiyasi qaydnomasi yoki a1+a2;

70 Sonlar. Agar kiritilgan ma`lumotlar faqat raqamlar ketmaketligidan iborat bo’lsa, u holda bu sonli ma`lumot deb tushuniladi. Masalan, 444; -4,8; 11,11 va h-k. Hujjatni saqlash. Ishchi kitobni saqlash uchun ‘‘Файл’ menyusidagi ‘Сохранить’ yoki ‘Сохранить как’ buyruqlarini tanlash, asboblar panelidan ‘Сохранить’ tugmasini bosish, {F12}, {Shift+F12} yoki {Ctrl+S} tugmalar majmualaridan birini bosish mumkin. Ishchi kitob birinchi marta saqlanayotganida faylga standart nom – ‘Книга1’ taklif qilinadi. Foydalanuvchi xohlagan vaqtda nomni o’zgartirishi mumkin. Caqlashda fayl nomini yozamiz, tipini tanlaymiz (standart holda –xls taklif qilinadi) va hujjatni saqlamoqchi bo’lgan joyni ko’rsatamiz va oxirida ‘Сохранить’ tugmasi bosamiz. Hujjatda soha ajratish. Excel ishchi varag’ida biror soha sichqoncha chap tugmasi yoki klaviaturadagi maxsus tugmalar yordamida ajratiladi (markerlanadi). Katakchani faollashtirish uchun sichqonchaning ko’rsatkichini shu katakchaga keltirib chap tugmasini bosish yoki klaviaturadagi yo’naltiruvchi tugmalardan foydalanish kerak. Bir nechta katakchalarni markerlash uchun ajratilayotgan soha boshida sichqoncha chap tugmasini bosgan holda soha oxirigacha surish kerak. Natijada to’g’ri to’rtburchak shaklida soha ajratiladi ya`ni markerlanadi. Ajratilgan to’g’ri to’rtburchak shaklidagi sohani blok yoki diapazon deb yuritiladi va [A1:B3] yoki (D4:H6) kabi belgilanadi. Rasmda [V2:D5] diapazon ajratilgan. Sohaning markerlanganligini bekor qilish uchun ishchi varoqning ixtiyoriy joyida sichqoncha chap tugmasini bosish kerak. Klaviatura yordamida bir nechta katakchalarni markerlash uchun ko’rsatkichni soha boshiga keltirib {Shift} tugmasini bosgan holda yo’naltirish tugmalaridan foydalaniladi. To’liq ustunni markerlash uchun ustun nomi ustida, satrni markerlash uchun esa satr nomeri ustida sichqoncha chap tugmasini bir marta bosish kifoya. Butun ishchi varoqni belgilash uchun esa ustunlar nomlari va satrlar nomerlari joylashgan qatorlar kesishgan joydagi tugmaga bosish kerak. Ma`lumotlarni nusxalash. Nusxalash kerak bo’lgan ma`lumotlar joylashgan sohani ajratib menyudan ‘Правка- Копировать’ buyrug’ini (asboblar panelidagi ‘Копировать’ tugmasi yoki kontekst menyudagi ‘Копировать’ buyrug’ini) tanlash kerak, natijada soha chumoli iziga o’xshash harakatlanuvchi ramka bilan o’raladi. Endi nusxani joylashtirish lozim bo’lgan joyni sichqoncha yordamida belgilab menyudan ‘Правка-Вставить’ buyrug’ini (asboblar panelidagi ‘Копировать’ tugmasi yoki kontekst menyudagi ‘Копировать’ buyrug’ini) tanlaymiz. Nusxalangan ma`lumotni o’rnatish uchun berilgan sohaga teng soha tanlanadi yoki bitta katakcha belgilanadi, bunda katakcha soha boshi deb qaraladi. Satrlar va ustunlar ustida ish olib borish. Satrlar va ustunlarni formatlash. Excel ishchi varag’idagi satrlar soni 65536 ta bo’lib, ushbu satrlarni formatlash mumkin. Kiritilgan ma`lumotlarga asoslangan holda satrlar balandligini o’zgartirish, vaqtinchalik yashirib qo’yish, kerak bo’lganda yashirilgan satrlarni ekranga chiqarish, standart balandlik o’rnatish kabi ishlarni

71 bajarish mumkin. Bundan tashqari belgilangan satrlar ustida konteks menyuni chaqirib satrlar va undagi ma`lumotlarga o’zgarish kiritishga taalluqli bo’lgan buyruqlardan foydalanish mumkin. Jadvalning ustun kengligi va satr balandligini o’zgartirish. Ba`zan aniq bir shaklga asoslangan hujjatli ma`lumotni tayyorlash bilan bog’liq amaliy ish jarayonida ustun eni va satr balandligini o’zgartirishga to’g’ri kelib qoladi. Bu amalni menyudan foydalanib, quyidagicha bajarish mumkin: ‘Формат- Stolbets-Ширина’. Hosil bo’lgan kichik muloqot panelining yozuv maydoniga ustun kengligi uchun 0 dan 255 gacha bo’lgan sonlarni kiritish mumkin. Ustun kengligini sichqoncha yordamida ham osongina o’zgartirish mumkin. Masalan, A ustun kengligini kattalashtirish uchun sichqoncha ko’rsatkichi A va B ustun boshqaruv tugmalari orasiga keltiriladi, ko’rsatkich shaklga kelgach, sichqoncha chap tugmasini bosib, uni qo’yib yubormasdan o’ng tomonga siljitish kerak Ustun kengligini o’zgartirishning yana bir usuli  kontekst menyu orqali. Masalan, B ustun kengligini o’zgartirish uchun sichqoncha ko’rsatkichi B ustun boshqaruv tugmasi ustiga keltirilib, o’ng tugmasi bosiladi. Hosil bo’lgan kontekst menyudan ‘Ширина столбцa’ buyrug’i tanlanadi. Satr balandligini ham xuddi shu yuqorida ko’rsatilgan uchta usuldan biri orqali o’zgartirish mumkin. Katakchalar, qatorlar va ustunlar qo’shish. Tahrirlash jarayonida jadvalga katakchalar, qatorlar va ustunlar qo’shish kerak bo’lishi mumkin. Satr qo’shish kerak bo’lsa keyingi satr markerlanadi va kontekst menyudan ‘Добавить’ yacheyki yoki ‘‘Вставка’ menyusining ‘Stroka’ buyrug’i tanlanadi. Yangi qator belgilangan qatordan oldinga qo’yiladi. Ustun qo’shish ham xuddi shu tarzda amalga oshiriladi. Jadvalga katakchalar qo’shish uchun menyudan ‘Вставка-Yacheyki’ buyrug’ini tanlaymiz. Ochilgan muloqot darchada katakchalarni qaerga siljitishni ko’rsatamiz. Jadvaldagi ortiqcha katakchalarni, qatorlarni va ustunlarni yo’qotish (o’chirish) uchun menyudan ‘Правка-Удалить’ buyrug’ini tanlaymiz va ochilgan muloqot darchasida katakchalarni qaerga surishni ko’rsatamiz. Qidiruv. Katta jadvallar bilan ishlashda adashib berilganlarni yo’qotish mumkin. Ularni qidirish uchun menyuning ‘Правка-Найти’ buyrug’idan foydalanamiz. ‘Найти’ muloqot darchasida kerakli ifodalar kiritiladi. - qidirilayotgan ma`lumot; - ishchi kitob yoki varoqda izlash; - izlash tartibi (oldin qator yoki ustun bo’yicha); - qidiruv sohasi; - qidiruvda katta va kichik harflarni hisobga olish; - barchasini topish, keyingisiga o’tish.

72 Qidiruv va o’zgartirish. Ma`lumotning biron bir qismini boshqa ma`lumotga almashtirishda ‘Заменить’ buyrug’idan foydalanish mumkin. Buning uchun ‘Правка’ menyuning ‘Заменить’ buyrug’ini tanlaymiz. Ochilgan darchada qidi-rilayotgan ma`lumotni, topilgan fragmentlarni nimaga o’zgartirishni, qidiruvning tartibi (avval qatorlar yoki ustunlar bo’yicha), qidiruvni davom ettirish, qidiruv-ni to’xtatish, topilgan navbat-dagi fragmentni yoki barcha keyingi fragmentlarni o’zgartirish kabi parametrlarni kiritamiz. Sonlarni tahrirlash. Excel ishchi varog’iga kiritilgan ma`lumotlarga moslab katakchalar formatini o’zgartirish uchun avval tahrirlanadigan kattakchani belgilab olish, ya`ni faollashtirish kerak. Undan keyin kontekst menyuni chaqirib undan yoki menyudan ‘Формат- ’Format yacheyki’ buyrug’ini tanlaymiz. ‘Формат ячеек’ muloqot darchasi ochiladi. Bu darchaning chap tomonidan kerakli bo’limini tanlasak dar-chaning o’ng tomonida tanlangan bo’limga tegishli parametrlar hosil bo’ladi. Masalan, ‘Chislovoy’ bo’limini tanlasak darchaning ko’rinishi mos holda o’zgaradi. Bu darchada o’nli kasr sonning kasr qismida necha yacheyka ajratish kerakligini tanlash mumkin. Ma`lumotlarni tekislash. Jadvaldagi ma`lumotlarni biror ko’rinishda tekislash uchun ‘Формат ячеек’ muloqot darchasidan ‘Выравнивание’ sohani tanlaymiz va unda kerakli parametrlarni o’rnatamiz. Masalan, ma`lumotni gorizontal, vertikal yoki biron bir burchak ostida joylash, katakchaga sig’magan matnning so’zlarini pastga ko’chirish, katakcha kengligini avtomatik tarzda tanlash, katakchalarni birlashtirish kabi amallarni

73 bajaruvchi bo’limlarni belgilash mumkin. Shriftlarni o’rnatish. Shriftlarni o’rnatish uchun ‘Формат ячеек’ muloqot darchasida ‘Шрифт’ bo’limini tanlaymiz. Bu darchada shrift Стильini, ko’rinishini, o’lchovini, rangini tanlab o’rnatish mumkin. Formula va standart funktsiyalar va ulardan oqilona foydalanish. Formulalar. Formulalar har doim ‘=‘ belgisini qo’yish bilan boshlanadi va formulalar qatorida yoziladi. Formula yacheykaga kiritilgandan keyin shu formula asosida hisoblanadigan natijalar yana shu yacheykada hosil bo’ladi. Agar shu formulada foydalanilgan sonlardan yoki belgilardan biri o’zgartirilsa, Excel avtomatik ravishda yangi ma`lumotlar bo’yicha hisob ishlarini bajaradi va yangi natijalar hosil qilib beradi. Masala. Excel dasturi yordamida quyidagi ma`lumotli jadval tayyorlansin. Natija jalval va diagramma ko’rinishida chop qilish qurilmasiga chiqarilsin: Korxonaning xizmat safari xarajatlari T/r Boriladigan joy Yo’l Kunlar Kunlik Kishilar Jami narxi soni xarajat soni xarajat 1. Sankt-Peterburg 98000 4 750 2 2. Samarqand 8600 4 250 6 3. Novosibirsk 108600 8 650 3 4. Parij 178000 6 1500 2 5. Moskva 95000 7 1000 3 Mazkur masala uchun ‘Jami xarajat’ bandi quyidagi formula yordamida hisoblanadi: = (2* “yo’l narxi”+ “Kunlar soni” * “Kunlik xarajat” )* “Kishilar soni” Masalani echishni quyidagi reja asosida olib boramiz. 1. Excel ni yuklash . 2. Jadval mavzusini kiritish. 3. Ustun kengligini aniqlash va kiritish. 4.Ustun nomini kiritish. 5. Jadvalni ma`lumot bilan to’ldirish. 6. Ma`lumotli jadvalni diskka yozish. 7. Oxirgi ustun formulasini berish. 8. Natijaviy jadvalni hosil qilish. 9. Jadvalni chop qilish. 10. Ustunli va doiraviy diagrammalar hosil qilish. 11. Diagrammalarni chop qilish. 12. Excel dan chiqish. Echish. 1. Windows ni yuklaymiz va Excel ni ishga tushiramiz. 2. Jadvalning birinchi satriga jadval mavzusini kiritamiz, ya`ni ‘Korxonaning xizmat safari xarajatlari’. 3. Ustun va satr kengligini etarli miqdorda o’zgartiramiz. 4. Ikkinchi satrdan boshlab ustunlar nomlarini kiritamiz: T/r Boriladigan joy Yo’l Kunlar Kunlik Kishilar Jami narxi soni xarajat soni xarajat 5. Yacheykalarni kerakli ma`lumotlar bilan to’ldiramiz: 1. Sankt-Peterburg 98000 4 750 2

74 2. Samarqand 8600 4 250 6 3. Novosibirsk 108600 8 650 3 4. Parij 178000 6 1500 2 5. Moskva 95000 7 1000 3 6. Menyudan ‘Файл-Сохранить как’ buyrug’ini beramiz. Kompyuterning ‘Imya fayla’ so’roviga fayl nomini, masalan ni kiritamiz. 7. Oxirgi ustun formulasini beramiz, xususan, shu ustun birinchi satridan foydalanish uchun quyidagi formula o’rinli: =(2* C4 = D4 * E4) *F4 Qolgan satrlar uchun ham xuddi shu formulalar uchun joriy satr va ustun kesishuВидagi yacheykaning o’ng past burchagi sichqoncha ko’rsatkichi olib kelinib, chap tugmasi bosilgan holda ko’chiriladi. Bu holda formulalardagi yacheyka nomerlari avtomatik holda o’zgaradi. t/r Bosiladigan joy Yo’l Kun- Kunlik Kishi- Jami xarajat narxi lar xarajat lar 1 Sankt-Peterburg 98000 4 750 2 =(2*C4=D4*E4)*F4 2 Samarqand 8600 4 250 6 =(2*C5+D5*E5)*F5 3 Novosibirsk 108600 8 650 3 =(2*C6+D6*E6)*F6 4 Parij 178000 6 1500 2 =(2*C7+D7*E7)*F7 5 Moskva 95000 7 1000 3 =(2*C8+D8*E8)*F8 8. Natijada quyidagi jadvalni hosil qilamiz. t/r Boriladigan joy Yo’l narxi Kun- Kunlik Kishilar Jami lar xarajat soni xarajat 1. Sankt-Peterburg 98000 4 750 2 94000 2. Samarqand 8600 4 250 6 11600 3. Novosibirsk 108600 8 650 3 171840 4. Parij 178000 6 1500 2 244200 5. Moskva 95000 7 1000 3 928750 9. Natijaviy jadvalni chop qilish uchun menyudan ‘Файл-Печать’ buyrug’ini beramiz. 10. Dastlabki va ustundagi ma`lumotlar sichqoncha ko’rsatkichi orqali siljitib ajratiladi. So’ngra menyuning ‘Вставка-Diagramma’ bandi tanlanadi. Kompyuterning ‘Na etom liste’ so’roviga mos javob tanlanadi. Diagramma ko’rinishi ‘Мастер диаграмм dan tanlanadi, so’ngra ‘shag (prodoljit)’ tugmasini bosish lozim. 11. Diagrammalarni (9 banddagi kabi) chop qilish mumkin. 12. Excel dan chiqish uchun menyudan ‘Файл-Выход’ buyrug’i beriladi. Funktsiya. Excel dasturi foydalanuvchiga murakkab hisoblash ishlarini bajarish uchun standart funktsiyalar masteriga ega. Bu funktsiyalar alohida ishlatilishi yoki biror ifoda tarkibiga kirishi mumkin. Funktsiya o’zining nomi va qavs ichida vergul bilan ajratilgan argumentlari bilan xarakterlanadi: (argument1,argument2,...,argument n) Excel dagi funktsiyalar bu - qo’llashga tayyor bo’lgan, dasturga ichki qurilgan formulalardir. Excel texnik hisoblashlarni, matnni qayta ishlashni va ko’pgina boshqa ishlarni engillashtiruvchi yuzlab funktsiyalarni o’z ichiga oladi. Funktsiyalar qidirishga va qo’llashga qulaylik uchun qulay bo’lishi uchun kategoriyalarga, aniqrog’i 11 ta kategoriyaga (bo’limga) ajratilgan.

75 Excel ga juda katta yordam tizimi va funktsiyalar ustasi ‘Мастер функций’ joylashtirilgan. Funktsiyalar ustasi funktsiyalar bilan ishlashda qadamba – qadam yordam beradi. U ko’pchilik funktsiyalarni ikki qadamda hisoblash imkonini beradi. Excel ga ichki qo’rilgan funktsiyalar ham alohida, ham murakkab formulalar ichida qo’llaniladi. Funktsiya o’z vazifasini bajarishga tushishdan avval berilganlarni (argumentlarni) ko’rsatish zarur. Hisobda ishlatiladigan masalan, koren() funktsiyasi musbat sonning kvadrat ildizini hisoblaydi. Oddiy holatda =koren(9) deb kiritib ‘3’ to’g’ri javobni olish mumkin. Shuningdek funktsiyalarni murakkabroq ifodaga kiritish mumkin. Masalan, =koren(9)*3. Funktsiyalarda tez-tez boshqa katakchalarga murojaatlar ishlatilib turiladi. Masalan, =koren(a2) funktsiyasi A2 katakchadagi qiymatning kvadrat ildizini hisoblaydi. Funktsiyalar - funktsiya nomidan va (qoidaga ko’ra) argumentlardan tashkil topgan. Masalan, koren – bu funktsiya nomi, musbat son esa – argument. Demak, argumentlar son, murojaat yoki nomlar bo’lishi mumkin. Xuddi shunga o’xshash argumentlar matn, mantiqiy qiymatlar (rost va yolgon) yoki massivlar bo’lishi mumkin. Funktsiyani argumenti bitta yoki bir nechta kattakka joylashishi mumkin. Agar formulani kiritishda funktsiyaning argumenti tushirib qoldirilsa yoki noto’g’ri ko’rsatilsa ‘oshibka v formule’ ko’rinishidagi yozuv hosil bo’ladi. Murojaatni yoki noto’g’ri argumentli funktsiyani o’z ichiga olgan katakchada #IMYa?, #ChISLO! va boshqa hatoliklarni bildiruvchi yozuvlarni ko’rasiz. Excel da har xil standart funktsiyalarni ishlatish mumkin, bunda ularning qiymatini berish lozim. Funktsiyalarni ishlatish uchun ‘‘Стандартная’ asboblar panelidan ‘Avtosumma’ tugmasini bosamiz yoki menyudan ‘Вставка-Funktsiya’ bo’yrugini tanlab funktsiyalar ustasini ishga tushiramiz. Natijada ekranda ‘Мастер функций’ darchasi ochiladi. Bu muloqot darchaning ‘Kaтегория’ bo’limidan kerakli kategoriyani tanlasak, ‘Выберите Функцию’ darchasida shu kategoriyaga oid funktsiyalar akslanadi. Bizlarda reja bo’yicha berilgan Excel laboratoriya ishlarida asosan ‘Maтематические’ va ‘Логические’ bo’limlari ishlatiladi. Masalan, ‘Математические’ bo’limini tanlasak, matematikada ishlatiladigan barcha funktsiyalar nomlarining ro’yxati keltiriladi. Absolyut, nisbiy va aralash murojaatlar. Katakchaga kiritilgan formulani qo’shni katakchalarga nusxalaganda ‘Копировать’ va ‘Вставить’ buyruqlaridan foydalanish mumkin. Undan tashqari nusxalash kerak bo’lgan ma`lumotli katakchani faollashtirib sichqoncha ko’rsatkichini katakchaning o’ng-past qismidagi qora nuqtaga keltirib (bunda ko’rsatkich qora rangli “+” shakliga keladi), sichqon chap tugmasini bosgan 76 holda gorizontal yoki vertikal holatda suramiz (bu holatni avtoto’ldirish deyiladi). Natijada qo’shni kataklarga ham formula nusxalanib, ularda ham mos javoblar hosil bo’ladi.

Masalan, [A1:B3] diapazonga ixtiyoriy sonlar va C1 A V S D E F 1 Familiya 1 2 chorak 3 chorak 4 chorak Yillik chorak 2 Haydarov 4 4 3 5 =(B2+ C2+ D2+ E2)/4 3 Samadov 3 3 4 3 4 Rahimov 5 5 5 4 katakchaga =A1+B1 formula kiritilgan bo’lsin. Yuqorida aytilganidek C1 katakchadagi formulani C2 va C3 katakchalarga avtoto’ldirish yordamida nusxalasak rasmda ko’rsatilgan natija hosil bo’ladi: C2 katakchada =A2+B2, C3 katakchada =A3+B3 formula hosil bo’lgan. Agar A ustundagi sonlarga faqat B1 katakchadagi sonni qo’shmoqchi bo’lsak, u holda absolyut yoki aralash murojaatdan foydalanish maqsadga muvofiq. Absolyut murojaatlarda formuladagi katakcha manzilida ustun nomi va satr nomerlari oldiga $ (dollar) belgisi qo’yiladi. Masalan, $A$6- A6 katakchaga absolyut murojaat, $C$11-C11 katakchaga absolyut murojaat. Katakchalarga absolyut murojaat qo’llanilgan formulalarni nusxalaganda bu katakchalarga murojaat o’zgarishsiz qoladi. Nisbiy murojaatlarda ortiqcha belgi kiritilmaydi va bunday murojaatlar ishlatilgan formulani nusxalaganda katakchalarga murojaatlar avtomatik tarzda o’zgaradi. Masalan, A8- A8 katakchaga nisbiy murojaat. Aralash murojaatlarda esa formuladagi katakcha manzilidagi ustun nomi yoki satr nomerlari oldiga $ (dollar) belgisi qo’yiladi. Masalan, A$6, $C1, $D7 shu katakchalarga aralash murojaatdir. Aralash murojaatlar ishlatilgan formulani nusxalashda gorizontal yoki vertikal nusxalashimizga mos ravishda katakchalarga murojaatlar o’zgarishi mumkin. Yuqoridagi misolda (rasm) absolyut murojaatni qo’llasak quyidagicha natijaga ega bo’lamiz. Demak, $A$11, $T$78 - absolyut murojaatlarni, A11, Y5 - nisbiy murojaatlarni, $A11, $V67, A$11 - aralash murojaatlarni bildiradi. O’quvchilarning yillik bahosini hisoblash formulasini tuzing. Tajriba ishini namuna bo’yicha bajarilish tartibi:

77 5 Fayzieva 4 5 5 4 1. Yacheykalarga namunadagi ma`lumotlarni kiriting. 2. F ustuniga esa yillikni hisoblash formulasi kiriting va [Enter] tugmasini bosing. Bunda yacheykada formula o’rniga natijaviy son ko’rinadi. Yacheykaga formula kiritishdan oldin ‘=‘ belgisini kiritish yodingizdan chiqmasin. Xuddi namunadagidek. 3. Bu formulani qolgan qatorlarga formula ko’chirish belgisi yordamida ko’chirib o’tkazamiz . Buning uchun kursorni formula yozilgan yacheykaga qo’yasiz. 4. 1 raqamli belgiga (rasmga qarang) sichqoncha kursorini yaqinlashtirasiz. Bunda kursorning ko’rinishi dan ga o’zgaradi. Endi sichqonchaning chap tugmasini bosib turgan holda pastga qarab harakatlantirasiz. Topshiriq A. Quyida berilgan topshiriqlarni bajaring. 1. MS Excel dasturini ishga tushiring. 2. Ixtiyoriy yacheykalarga so’z yoki sonlarni kiriting va ularni tahrirlang. Ustun, qator va butun varaqni belgilashni mashq qiling. 3. Elektron jadvalda guruhingiz talabalarining paxta terimi ma`lumotlari bo’yicha kichikroq jadval tuzing. Menyudan ‘Файл-Сохранить’ buyrug’ini berib, faylni kompyuter xotirasiga yozing. 4. Institutdagi mavjud kompyuterlar to’g’risida ma`lumot jadvalini tuzing. 5. Guruh jurnali ma`lumotlarini kiriting va alohida faylda saqlang. B. Excel dasturini ishga tushiring va berilgan qiymatlarni mos yacheykalarga kiriting. Quyida berilgan topshiriqlarni bajaring. 1. (A1:A10) oraliqgacha sonlarning yig’indisini va o’rtacha qiymatini hisoblang va ular orasidagi eng katta va eng kichik sonlarni toping. 2. (B1:B10) oraliqgacha sonlarning o’rta qiymatini va yig’indisini hisoblang. 3. (C1:C10) oraliqgacha sonlar orasidan eng kattasini va eng kichigini toping va ularning yig’indisini hisoblang. 4. (D1:D10) oraliqgacha sonlarning yig’indisini va o’rta qiymatini hisoblang 5. (A1:D1) oraliqgacha sonlarning yig’indisini va eng katta qiymatini hisoblang. 6. (B6:C6) oraliqgacha sonlarning o’rtacha qiymatini hisoblang. 7. (C1:C10) oraliqgacha sonlarning yig’indisini, o’rta qiymatini va eng katta va eng kichik sonlarini toping. 8. (D1:D10) oraliqgacha sonlarning yig’indisini, o’rta qiymatini va eng katta va eng kichik sonlarini toping 9. (B4:E4) oraliqgacha sonlarning yig’indisini, o’rta qiymatini va eng katta va eng kichik sonlarini toping 10. (B6:E6) oraliqgacha sonlarning yig’indisini, o’rta qiymatini va eng katta va eng kichik sonlarini toping 11. (C5:E5) oraliqgacha sonlarning yig’indisini, o’rta qiymatini va eng katta va eng kichik sonlarini toping 12. (A6:D6) oraliqgacha sonlarning yig’indisini, o’rta qiymatini va eng katta va eng kichik sonlarini toping 13. (D1:D10) oraliqgacha sonlarning yig’indisini, o’rta qiymatini va eng katta va eng kichik sonlarini toping

78 14. (E1:E10) oraliqgacha sonlarning yig’indisini, o’rta qiymatini va eng katta va eng kichik sonlarini toping 15. (B5:E5) oraliqgacha sonlarning yig’indisini, o’rta qiymatini va eng katta va eng kichik sonlarini toping S. Kollej xodimlari ish haqidan soliq ajratish hisobi (so’m hisobida) T/ Familiya, ismi Maoshi Daromad 1%sug’ur. 1%mehn. 3.5%pens. Qo’lga r sharifi solig’i fondi birja jamg’ar olishi 1. 2.

79 5.3. Amaliy ish. Mavzu: Elektron jadvalda obèktlar bilan ishlash Maqsad: Talabalarda Excel elektron jadvalida obèktlar bilan ishlash, grafik va diagrammalarni yaratish, ularning turlari va imkoniyatlari hamda parametrlarni sozlash haqida bilim va malakalarni hosil qilish. Vazifa: Talabalar mustaqil ravishda quyidagilarni bajarishi, ular haqida malaka va ko’nikmaga ega bo’lishi lozim. 1. Obèktlar bilan ishlash. 2. Grafik va diagrammalarni shakllantirish va ularni bezash. 3. Shablonlardan foydalanish. 4. Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash. 5. Elektron jadval fayllari hususiyatini va chop etish parametrlarini sozlash. Jihozlar: Kompyuter. Uslubiy ko’rsatma: Excel dasturi yordamida turli xil funktsiya grafiklarini chizish mumkin. Buning uchun berilgan oraliqda argument qiymatlarini kiritib, funktsiyani shu qiymatlarda hisoblaymiz va unga mos diagrammani quramiz. Analitik geometriyada ko’riladigan ikkinchi tartibli chiziqlarga parabola, giperbola, aylana va ellips kiradi. Ikkinchi tartibli ixtiyoriy chiziq, ikki o’zgaruvchili ikkinchi darajali tenglama yordamida keltiriladi: Ax2 + 2Bxy + Cy2 + 2Dx + 2Ey + F = 0 (1) A, V va S koeffitsientlar bir vaqtda nolga teng emas. Yuqorida nomlari qayd qilingan ikkinchi tartibli chiziqlar (1) tenglamaning hususiy hollari. Parabola. Parabolaning kanonik ko’rinishdagi tenglamalari: Y2 = 2px, bu erda p – parabola parametri; X2 = 2py – o’qi vertikal joylashgan parabola uchun. MS Excel da parabolani chizish uchun uning tenglamasi avval y=f(x) ko’rinishiga keltirilishi kerak. Misol. u = x2 parabolani, x=[-3(0,2)3] oralig’ida chizish so’ralgan bo’lsin. Buning uchun: 1. Jadvalning A ustunini x argument uchun, B ustunini esa – u funktsiya uchun ajratamiz. A1 katakchaga Argument deb, B1 katakchaga esa – Parabola deb yozamiz. 2. A2 katakchaga argumentning bosh qiymatini yani -3 sonini, A3 katakchaga esa -2,8 ni kiritamiz. Ikkita A2 va A3 katakchalarni ajratib olib, A ustunning qolgan katakchalariga avtoto’ldirish yordamida nusxalaymiz. 3. V2 katakchaga =A2*A2 formulani kiritamiz. Parabolani qolgan qiymatlarini avtoto’ldirish yordamida aniqlaymiz. Natijada rasmda keltirilgan jadval hosil bo’ladi (rasmda jadvalning fragmenti keltirilgan).

4. ‘Мастер диаграмм ni ishga tushirib ‘График’ tipini va ikkinchi ko’rinishini tanlaymiz. ‘Далее’ tugmasini bosib, bosqichma bosqich kerakli ma`lumotlarni kiritib va parametrlarni o’rnatib boramiz va 80 oxirida ‘Готово’ tugmasini bosamiz. Natijada rasmda ko’rsatilgandek grafik hosil bo’ladi: Aylana. Aylananing umumiy tenglamasi quyidagi ko’rinishga ega: Ax2 +By2 +2Cxy+2Dx+2Ey+F=0 (2) Odatda (2) umumiy tenglama aylama normal tenglama ko’rinishiga keltiriladi: x2 + u2 = R2 Bu tenglama markazi koordinatalar boshida joylashgan, R –radiusli aylana tenglamasi. (x – a)2 + (u – b)2 = R2 Bu tenglama markazi (a; b)da joylashgan, radiusi R ga teng bo’lgan aylana. Aylana qurish masalasi parabola va giperbolalarga nisbatan farqlanadi, chunki tenglamani u = f(x) ko’rinishiga keltirilganda kvadrat ildizli echim hosil bo’ladi. Misol. x2+u2=R2 aylananing yuqori qismini x=[-3(0,2)3] diapazonda R=3 radiusda quring. Aylanani qurish uchun avval tenglamani u ga nisbatan echamiz va musbat echimini olamiz: у  R2  х2 Diagramma qurish bosqichlaridan o’tib, berilgan tenglamaga mos aylana grafigini chizamiz. Yana misol tariqasida y=sinx funktsiya grafigini x o’zgaruvchining berilgan qiymatlarida ya`ni [-3;3] oraliqda chizamiz. Avval x ning qiymatlarini 0,2 birlik qadamda A ustunga kiritamiz, bunda avtoto’ldirishdan foydalanish mumkin. V2 katakchaga esa =SIN(A2) formulani kiritamiz va qolgan katakchalarga avtoto’ldirish yordamida nusxalaymiz. Natijada quyidagi qiymatlar hosil bo’ladi. Qiymatlar joylashgan sohani ya`ni [A2:V32] diapazonni belgilab, ‘Мастер диаграмм tugmasini bosamiz. Agar shu ro’yxatdan faqat matematiklar ajratib olinishi kerak bo’lsa, D ustunidagi mutaxassislik so’zi yonidagi tugmachasi ustida sichqonchaning chap tugmasi bosiladi, ochilgan ro’yxatdan matematika so’zi tanlanadi va yana sichqonchaning chap tugmasi bosiladi. Ro’yxat quyidagi ko’rinishga keladi: Ro’yxatni yana oldingi holatga qaytarish uchun yana shu tugmachani bosib ochilgan ro’yxatdan ‘Все’ bandi tanlanadi. Boshqa ustundagi ma`lumotlarni ham ayrim belgilari bo’yicha filtrlab ko’ring. Yozma javoblar uchun beriladigan topshiriq namunasi. Savol: Diagrammalar ustasi nechta muloqot oynasidan iborat? Javob: Diagrammalar ustasi 4 ta muloqot oynasidan iborat bo’lib, ular diagrammalar turi, ma`lumotlar diapazoni, diagramma parametrlari va diagrammani joylashtirish deb ataladi. Kompyuterda beriladigan test topshirig’i namunasi. Savol: Funktsiyaning uch o’lchovli sohadagi grafigini chizish uchun diagrammalar

81 turi oynasidagi ‘Tип:’ dan qaysi biri tanlanadi? Javob variantlari: A) Grafik V) Tochechnaya S) Poverxnost D) S Областьyami. Topshiriq 1. Excel dasturida ixtiyoriy jadvalni to’ldiring . 2. Jadvalda hisoblashlash ishlarini bajaring. 3. Y = SIN(X) , Y = COS(X) , Y = TAN(X) , Y= |COS(X)| va Y= exCOS(X) funktsiyalarini [-3; 3] kesmadagi qiymatlarini hisoblang va grafigini chizing. Hisoblash qadami h=0.4 ga teng. 4. Y= Ln(X) funktsiyani [0;8] kesmadagi qiymatlarini hisoblang va grafigini chizing. Hisoblash qadami h=0.5 ga teng. 5. Diagrammalar yasang 6. Diagrammalar ustasini ishga tushirish va imkoniyatlarini o’rganib chiqish. 7. Diagrammalar ustasidagi diagramma turi va ma`lumotlar diapazonini kiritish muloqot oynalari bilan ishlashni o’rganish. 8. Diagrammalar ustasidagi diagramma parametrlari va diagrammani joylashtirish muloqot oynalari bilan ishlashni o’rganish. 9. Diagrammaga jadval shaklidagi yangi element qo’shish. 10. Diagrammadan biror elementni olib tashlash. 11. Diagrammani tahrirlash. 12. Guruhdagi talabalarga stipendiya tayinlash masalasi echimini gistogrammalarda tasvirlang. 13. Guruhdagi talabalarning biror fandan reyting ballarini bahoga aylantirish masalasi echimini grafik ko’rinishda tasvirlang. 14. Byudjet tashkilotlarida ishchilar maoshidan daromad solig’i olib qolish masalasini echimini piramidalar ko’rinishda tasvirlang. 15. Maoshni ishga kelgan kunlari asosida to’lash masalasi echimini tsilindrik ko’rinishda tasvirlang. 16. Bir oy davomida ob-havoning o’zgarishini garfik ko’rinishda tasvirlang. Amaliy mashg’ulotni bajarish tartibi 1. Amaliy mashg’ulot ishining uslubiy qismini o’rganib chiqing. 2. Topshiriqlarni qo’yilgan sharti asosida bajaring. Amaliy mashg’ulotni topshirish tartibi Amaliy mashg’ulot ishining hisoboti quyidagilardan iborat bo’lishi kerak: 1. Topshiriqlarni bajarish qadamlarini izohlang va uni yozma ravishda topshiring.

82 5.4. Amaliy ish. Mavzu: Taqdimot texnologiyalari. Maqsad: Talabalarda axborotlarni taqdimotlar ko’rinishda shakllantirish texnologiyasi haqida bilim va malakalarni hosil qilish. Vazifa: Talabalar mustaqil ravishda quyidagilarni bajarishi, ular haqida malaka va ko’nikmaga ega bo’lishi lozim. 1. Axborotlarni taqdimotlar ko’rinishda shakllantirish texnologiyasi. 2. Taqdimot texnologiyalari imkoniyatlarini sohaga samarali tadbiq etish yo’llari. 3. Konstruktorlar, maketlar va shablonlardan taqdimotlar yaratishda optimal foydalanish. 4. Taqdimotda turli ob`ektlarni joylashtirish. 5. Animatsiya masalalari. 6. Tovush, tasvir, matn va harakatlar uyg’unligini ta`minlash. 7. Taqdimotni boshqarish. Jihozlar: Kompyuter. Uslubiy ko’rsatma: Taqdimot yaratish. Yangi taqdimot yaratish bilan endi ushbu tajribalarimizga tayangan holda quyidagi ko’rsatmaga muvofiq taqdimot yaratamiz. Vazifa. ‘Master avtosoderjaniya’ ning ‘Obщiy doklad’ shablonida ‘Microsoft Word 2010 ning ‘Файл’ menyusi’ mavzusi bo’yicha taqdimot yarating. Taqdimot slaydlari: 1-slayd. Taqdimot mavzusi: ‘Microsoft Word 2010 ning ‘Fayl’ menyusi’. 2-slayd. Kirish (Microsoft Word 2003 matn muharriri vazifasi haqidagi matn va dastur oynasining umumiy ko’rinishi rasmi beriladi). 3-slayd. ‘Fayl’ menyusi quyidagi buyruqlardan tashkil topgan:  Создать (Yaratish)  Открыть (Ochish)  Закрыть (Yopish)  Сохранить (Saqlash)  Сохранить как (... nom bilan saqlash)  Сохранить как Web-страцицу (Web-sahifa kabi saqlash)  Версии (Versiyalar)  Преварительный просмотр(Oldindan ko’rish)  Отправить (Jo’natish)  Свойства (Xossalar)  Печать (Chop etish)  Выход (Chiqish). 4-slayd. ‘Создать’ buyrug’i:  ‘Создать’ orqali yangi hujjatlar yaratiladi. Dastur foydalanuvchilarga hujjat tuzishning xilma-xil 40 taga yaqin shablonlarini taqdim qiladi.  Tuziladigan hujjat shakllarining mazmuni va foydalanish yo’nalishlariga ko’ra ‘Umumiy’ (Общие), ‘Web-sahifalar’ (Web-страницы), ‘Boshqa hujjatlar’ (Другие Документы), ‘Yozuvlar’ (Записки), ‘Hisobotlar’ (Oтчеты), ‘Xat va fakslar’ (Письма факсы), ‘Chop qilishlar’ (Публикации) kabi bo’limlarga ajratiladi.  Bu buyruq yordamida foydalanuvchilar o’zlariga kerakli 40 taga yaqin shablonlarda hujjat yaratish imkoniyatiga ega bo’lishadi.

83 5-slayd. ‘Создание документа’ muloqot oynasining ‘Общие’ bo’limi.  ‘Файл’ menyusining ‘Создать’ buyrug’i yordamida yangi hujjat yaratish uchun ‘Файл-Создать’ buyrug’i beriladi.  ‘Создание документа’ oynasidan ‘Общие’ bo’limi faollashtiriladi. Bu bo’limda keltirilayotgan ro’yxatdan ‘Novыy dokument’ ajratiladi.  ‘Создание документа’ oynasidagi ‘Создать’ maydonidan ‘Dokument’ faollashtiriladi va ‘Ok’ tugmasi bosiladi 6-slayd. ‘Standarnaya zapiska’ formati bo’yicha hujjat yaratish:  ‘Файл’-‘Создать’ buyrug’i beriladi.  ‘Создание документа’ oynasidan ‘Zapiski’ bo’limi faollashtiriladi. ‘Zapiski’ bo’limda keltirilayotgan ro’yxatdan ‘Standarnaya zapiska’ ajratiladi.  ‘Создание документа’ oynasidagi ‘Создать’ maydonidan ‘Dokument’ faollashtiriladi va ‘Ok’ tugmasi bosiladi 7-slayd. Tajribadan misollar. Men yaqinda ‘Binokor’ firmasida ishlab chiqarish amaliyotida bo’ldim. To’plangan ma`lumotlar asosida hisobot yozdim. Hisobotni yozishda ‘Файл’ menyusining ‘Создать’ buyrug’idagi ‘Otshetы’ bo’limiga tegishli ‘Sovremennыy otshet’ shablonidan foydalandim. Tuzilgan hisobot juda qulay ko’rinishga ega va foydalanishga o’ng’aydir 8-slayd. Mening takliflarim. Hurmatli foydalanuvchilar! O’quv jarayonida Microsoft Word ni yaxshilab o’rganib oling. Bu sizning o’quv va istiqboldagi ish faoliyatingizda juda kerak bo’ladi. Buning uchun Siz o’zingiz ko’proq shug’ullaning. Taqdimotda barcha ishlarni bajarib bo’lgach, tuzilgan taqdimot slaydlariga ‘Pokaz slaydov’ menyusining buyruqlaridan foydalanib tegishli parametrlarni o’rnating. Tuzilgan taqdimotni 3-vazifa nomi bilan kompyuter xotirasida saqlang. Annimatsiyalar va effektlar. Endi taqdimotga bevosita annimatsiyalar va effektlar qo’yish bilan tanishib chiqamiz. Microsoft Power Point 2010 dasturida murakkab animatsion taqdimotlar yaratish uchun hosil bo`lgan dastur oynasida slaydlarga Дизайн menyusidan kerakli fonni tanlab quyidagicha tanlab olamiz: CTRL+M tugmachasi yordamida yangi slaydlar qo`shiladi.

84 CTRL+M tugmachasi yordamida yangi slaydlar qo`shiladi. Slaydlarga fon tanlashda hammasini bir xil yoki har bir slaydga alohida-alohida fon o`rnatish mumkin, buning uchun: 1. Hamma slaydlarga bir xil fon berish uchun Дизайн menyusida kerakli fonni tanlab sichqonchani o`ng tugmachasini bosib, Применить ко всем слайда buyrug`i tanlanadi. 2. Slaydlarga alohida-alohida fon berish uchun, kerakli slaydni belgilab, Дизайн menyusida kerakli fonni tanlab sichqonchani o`ng tugmachasini bosib, Применить к выделенным слайдам buyrug`i tanlanadi.

Murakkab animatsion taqdimotlar yaratishda menyulardan quyidagicha amallar bajarish mumkin:

Файл menyusida yaratilgan taqdimotni saqlash, ochish, yopish, himoyalash, chop etish va ko`rsatkichlarni o`zgartirish mumkin

Главная menyusida Bufer almashtirsh, yangi slayd yaratish, shrift o`lchamlarini sozlash, abzas o`rnatish, matnni chegaralash, marker o`rnatish, shakllar o`rnatish va chizmalarni tahrirlash, ma’lumotlarni izlab toppish, ularni almashtirish hamda tahrirlash ishlari bajariladi.

Вставка menyusida jadvallar, rasmlar, shakl va diagrammalr, bog`lashlar, matn, simvollar, multimediyalar o`rnatish va tahrir qilish amallari bajariladi.

85 Переходы menyusida slaydlarni namoyishi, slaydlarni almashishi, slaydlar namoyish vaqti o`rnatiladi va sozlanadi.

Анимация menyusida slaydlarda joylashgan matnlar, rasmlar, jadvallar, diagramma va figuralarga animatsiyalar o`rnatiladi va sozlanadi. Taqdimotlar Показ слайдов menyusidan namoyish qilinadi va sozlanadi, F5 tugmasi yordamida ham taqdimotlarni namoyish qilish mumkin. Tayyor bo`lgan taqdimot biror nom va *.pptx kengaytmasi bilan saqlanadi. Taqdimot slaydlarining hammasiga yoki ba`zi birlariga audio va Видeo fayllarini biriktirish mumkin. Buning uchun menyudan ‘Вставка-Фильмы и звук’ buyrug’i ishlatiladi. Bu fayllarni avtomatik ravishda yoki boshqaruv tugmasi orqali chaqirish mumkin. Ixtiyoriy vaqtda taqdimotga o’zgartirish kiritishimiz mumkin. Agar takdimotga uzgarish kiritilsa, uni saqlab qo’yish lozim. Taqdimotning keyingi o’zgarishini boshqa faylga ham saqlash mumkin. Buning uchun ‘‘Файл’ menyusidan ‘Сохранить как’ buyrug’i ishga tushiriladi. Kompyuterda ishlash vaqtimizda har xil vaziyatlarda menyu buyruqlarini tez bajarish ehtiyoji tugiladi. Bu vaziyatni yechish uchun bizga tezkor tugmalar yordam beradi. Tezkor tugmalar yordamida biror bir sichqoncha bilan bajariladigan amalni klaviatura yordamida tezkor bajara olamiz. Shuning uchun ushbu tugmalarni bilish zarar qilmaydi. Quyidagi ro’yxatda PowerPoint dasturining asosiy tezkor tugmalar ko’rsatilgan: 1. Ctrl+N - Yangi taqdimot faylini yaratish. 2. Ctrl+M - Taqdimotga yangi bo’sh slayd qo’shish. 3. Ctrl+D - Taqdimotga aktiv slayd nusxasini qo’shish. 4. Ctrl+Enter - Slaydning keyingi elementini tahrirlash 5. Ctrl+O - Ilgari yaratilgan taqdimot faylni qayta ochish 6. Ctrl+W - Ekranda ochiq bo’lgan taqdimot faylni berkitish 7. Ctrl+P - Taqdimotni qog’ozga (bosmaga) chiqarish 8. Ctrl+S - Taqdimot faylni saqlash. 9. F5 - Taqdimot namoyishini ishga tushirish 10. Alt+F4 - Microsoft PowerPoint dasturidan chiqib ketish 11. Ctrl+F - Matn qismini qidirish 12. Ctrl+H - Topilgan matnni boshqa matn bilan almashtirish 13. Ctrl+K - Giperyo’llanma qo’shish 14. F7 - Imlo xatolarni tekshirish 15. Esc - Oxirgi o’zgarish yoki tugallanmagan harakatni bekor qilish 16. Ctrl+Z - Oxirgi harakatni bekor qilish 17. Ctrl+Y - Bekor qilingin harakatni qaytarish 18. Ctrl+Shift+F - Slaydning tanlangan ob`ekt harflar shaklini o’zgartirish 19. Ctrl+Shift+P - Slaydning tanlangan ob`ekt harflar kattaligini o’zgartirish

86 20. Ctrl+Shift+> - Slaydning tanlangan obèkt harflar kattaligini bitta qadamga kattalishtirish 21. Ctrl+Shift+< - Slaydning tanlagan obèkt harflar kattaligini bitta qadamga kamaytirish 22. Ctrl+T - Slaydning tanlagan obèkt harflar tashqi ko’rinishini (‘‘Формат’ menyusidagi ‘Шрифт’ buyrug’i) o’zgartirish. 23. Shift+F3 - Harflar registrini o’zgartirish 24. Ctrl+B - Qalin harflar rejimiga o’tish 25. Ctrl+U - Tagichiziqli harflar rejimiga o’tish 26. Ctrl+I - Yotiq harflar rejimiga o’tish 27. Ctrl+PROBEL - Harflar o’zgartirilgan tashqi ko’rinishini bekor qilish 28. Ctrl+Shift+C - Harflar tashqi ko’rinishini xotiraga olish 29. Ctrl+Shift+V - Harflar tashqi ko’rinishini xotiradan chiqarish 30. Ctrl+E - Abzatsni o’rtadan rostlash 31. Ctrl+J - Abzatsni ikkala tomon bo’yicha rostlash 32. Ctrl+L - Abzatsni chap tomon bo’yicha rostlash 33. Ctrl+R - Abzatsni o’ng tomon bo’yicha rostlash Topshiriq A. Quyidagi mavzular bo’yicha taqdimotlar tuzing. 1. Tanlagan mavzungiz bo’yicha taqdimotning bosh sahifasini namoyish qiluvchi slaydni yarating. 2. O’tilayotgan mavzu nomi, maqsadi va vazifalarini namoyish qiluvchi slaydni yarating. 4. Biror bir mavzu bo’yicha stendni namoyish qiluvchi slaydni yarating. 5. Fakultetingiz haqida taqdimot tayyorlang. B. ‘Мастер автосодержания’ usulida quyidagi mavzular bo’yicha taqdimotlar tuzing. 1-vazifa. Biznes plan (Biznes reja) 2-vazifa. Воодушевляем сотрудников (Xodimlarning kayfiyatini ko’taramiz) 3-vazifa. Diplom 4-vazifa. Доклад o xoдe работ (Ishning borishi haqida ma`ruza) 5-vazifa. Домашняя страницa группы (Guruhning uy sahifasi) 6-vazifa. Общий доклад (Umumiy doklad) 7-vazifa. Предлагаем стратегии (Strategiyani taklif qilamiz) 8-vazifa. Сообщаем дурные новости (Noxush yangiliklarni xabar qilamiz) 9-vazifa. Учебный курс (O’quv kursi (bosqichi) 10-vazifa. Moзговой штурм (Aqliy hujum) 11-vazifa. Oбзор финансового состояния (Moliyaviy holat sharhi) 12- vazifa. Oбучение персонала (Personalni o’rgatish). 13- vazifa. Сведения об организации (Tashkilot haqida ma`lumot) 14-vazifa. Oбзор проекта (Loyiha sharhi) 15-vazifa. Приводим итоги проекта (Loyiha yakunini keltiramiz) 16-vazifa. Продаем продукции и услуги (Mahsulot va xizmatlarni sotamiz) 17-vazifa. Oбзор продукции и услуг (Mahsulot va xizmatlarning sharhi) 18-vazifa. Предлагаем новые идеи (Yangi g’oyalarni tavsiya qilamiz) 19-vazifa. Texнический отчет (Texnikaviy hisobot)

87 20-vazifa. Приводим организационные изменения (Tashkiliy o’zgartirishlarni o’tkazamiz) 21-vazifa. Представляем докладчика (Ma`ruzachini tanishtiramiz) 22-vazifa. Учебный курс (O’quv kursi) Amaliy mashg’ulotni bajarish tartibi 1. Amaliy mashg’ulot ishining uslubiy qismini o’rganib chiqing. 2. Topshiriqlarni qo’yilgan sharti asosida bajaring. Amaliy mashg’ulotni topshirish tartibi Amaliy mashg’ulot ishining hisoboti quyidagilardan iborat bo’lishi kerak: 1. Topshiriqlarni bajarish qadamlarini izohlang va uni yozma ravishda topshiring.

88 TAVSIYA ETILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI FARMONLARI VA QARORLARI 1. 1997 yil 10 mart – O’zbekiston Respublikasi Prezidentning ‘Kadrlarni tayyorlash bo’yicha milliy dasturini ishlab chiqish to’g’risida’ Farmoni chiqdi. 2. 1997 yil 6 oktyabr – Ta’lim – tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish, barkamol avlodni voyaga etkazish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidentning Farmoni e’lon qilindi. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI ASARLARI 1. Karimov. Barkamol avlod orzusi. ‘O’zbekiston milliy entsiklopediyasi’ davlat ilmiy nashriyoti, Toshkent 2000 y. 2. I.Karimov. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2–tom, ‘O’zbekiston’. -1996 y. 3. I.Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom, ‘O’zbekiston’. -1996 y. 4. I.Karimov. Bunyodkorlik yo’lidan. 4-tom, ‘O’zbekiston’,-1996 y. 5. I.Karimov. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. 5-tom, ‘O’zbekiston’, -1997y. 6. I.Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. ‘O’zbekiston’, -1997 y. 7. I.Karimov. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. –T.: -1995. ASOSIY ADABIYOTLAR 1. M.Aripov, B.Begalov, U Begimqulov. Axborot texnologiyalari. Toshkent 2009 y. 2. G’ulomov S. S. va boshqalar. Axborot tizimlari va texnologiyalari / Oliy o’quv yurti talabalari uchun darslik Akademik S. S. G’ulomovning umumiy tahriri ostida.—T.: Sharq 2000.-592 b. 3. G’ulomov S.S, Shermuhamedov A.T., Begalov E.A. Iqtisodiy informatika: Darslik Akademik S.S.G’ulomovning umumiy tahriri ostida.—T.: ‘ O’zbekiston’, 1999. 528 b. 4. M.Aripov. ‘Informatika va hisoblash tehnikasi asoslari’. –T.: ‘Universitet’, -2000 -367 b. 5. M. Aripov.’Internet va elektron pochta asoslari’. –T.:’Universitet’. -2001y. -126 b. 6. Кнут ‘Алгоритмы: Разработка и анализ’ перевод с английского языка 7. Абрамов В.Г., Трифонов Н.П., Трифонова Г.Н. ‘Введение в язык Паскаль’. Учебное пособие, М.: Наука., 1988 8. Васюкова Н.Д., Тюлляева В.В. ‘Практикум по основам программирования. Язык Паскаль’ Учебное пособие. М.: Высшая школа., 1991, 200 с. 9. Стинсон К. ‘Эффективная работа в Microsoft Windows 95’. СПб.: Питер, 1998 10. Симонович С.В. и др. ‘Информатика. Базовый курс’. Учебник для ВУЗов, СПб.: Питер, 2000 11. С.Симонович и др. Специальная информатика. Учебное пособие.М.:-2002 г.-480 стр. 12. QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR 1. M.Aripov, Пудовченко Ю., Арипов К. ‘Основы Интернет’. -T.: -2002, O’zMU. 2. M. Aripov, A. Haydarov, A. Tillaev ‘Informatika va hisoblash tehnikasi asoslari’ Akademik litsey va kollejlar uchun. Elektron qo’llanma (CD). -2001y. 3. Marahimov A.R. Rahmonkulova S.I. Internet va undan foydalanish asoslari. /O’quv qo’llanma. –T., 2001, 176 bet. 4. Rahimova M.A., Mirahmedov T.J., Zufarov R.P. ‘Informatika’ fanidan qo’llanma. 1-qism. –T.: -2003y. 5. Rahimova M.A. ‘Informatika’ fanidan qo’llanma 2-qism. –T.: -2006 y. 6. Ahmedov A. Informatika. –T.: -2004 y. 7. Ahmedov A. Tayloqov N. Informatika. –T.: -2001 y. 8. Hayitov A.G. Informatikadan mashqlarni kompyuterda bajarishning nazariy asoslari. –T.: A.Qodiriy. - 2003y. -211 b. 9. T.H. Holmatov, N.I.Tayloqov, U.A.Nazarov. Informatika. –T.: -2003 y. 10. S.Eshtemirov. Eletron jadvallar. –T.:-2006. 11. М.Арипов, Ф.А.Кабилжанова, З.Х.Юлдашев. Информационные технологии. Учебное пособие для студентов гуманитарных факультетов, -Т.: -2004, 302 c. 12. Арипов М. Англо-русско-узбекский словарь сокрашенных слов по информатике. -Т.: Университет. -2001, -145 б. 13. Aripov M.M. va boshqalar. Informatika, information texnologiyalar. – T: TDYuI, 2005, - 276 b. 14. Симонович С., Евсеев Г., Мураховский В. Internet. АСТ ПРЕСС М.: -2001. -720 с. 15. Sh.S. Nasriddinova. Windows 95 uchun Excel 7.0 sahifalarida. T.: -1999 y., -116 b. 16. Microsoft Office 2000. M.: -2000. Internet saytlar www.ziyonet.uz, www.intuit.ru, vlibrary.freenet.uz, www.intuit.ru, bankreferatov.ru, www.izone.com.ua, www.osp.ru, www.w3.org, www.borland.com www.ref.uz www.referat.ru, www.infocity.kiev.ua/main.phtml?r=hack.php3

89 90 91