Med Hjartet På Rette Staden Staden På Rette Med Hjartet

17-09-05 16:55:19 ÅR 50

EN - G

SR G N I

KAST G N I R K 3/2005

• •



MED HJARTET PÅ RETTE STADEN STADEN PÅ RETTE MED HJARTET



Boka er trykt med tilskot frå Norsk kulturfond, Sandefjord og Sandar Mållags legat, Anne Røflo og Alf Andre Longvas Fond og Oslo Nye Sparebanks Fond.

Tr ykk: GAN Grafisk Omslag: Øystein Vidnes Typografi og ombrekking: Tormod Strømme

ISBN 82-90645-08-2 Med hjartet på rette staden Kringkastingsringen 50 år 1955-2005

Redigert av Tormod Strømme og Marit Aakre Tennø

Særnummer av Kringom 3/2005

Kringkastingsringen 2005 Føreord Med hjartet på rette staden

«Med hjartet på rette staden» heiter ein riktig å nytta jubileumsåret til å samla trå- serie som går på NRK 1 på laurdagskvel- dane i arbeidet til Kringkastingsringen dei den. I beste sendetid sender den største siste 50 åra. fjernsynskanalen i Noreg ein serie teksta på Men festskriftet er ikkje berre eit histo- nynorsk. Det får ikkje mykje merksemd, risk skrift. Like viktig som å sjå bakover er verken positiv eller negativ. Og kvifor det å peika framover og gje kunnskap og skulle det få det? Er det ikkje like naturleg kveik til vidare arbeid. I festskriftet har fag- at NRK skal teksta programma på nynorsk folk skrive om språk i media. Korleis stoda som på bokmål? I dag kanskje, men det har er for nynorsk, samisk og dialektar i pressa ikkje kome av seg sjølv. Om ikkje Kring- og kringkastinga. Og fleire av dei kjende kastingsringen hadde teke til orde mot riks- nynorskstemmene frå radio og fjernsyn målspropagandaen på femtitalet og kravd fortel om sine erfaringar. at NRK skulle spegla det språklege mang- Me håpar at tekstane i festskriftet Med faldet i Noreg, kunne situasjonen for det hjartet på rette staden, kan gje eit innblikk i nynorske språket vore ein heilt annan. dei ulike sidene ved arbeidet til Kringkas- For halvanna år sidan sette Kringkas- tingsringen og vera med å setja det inn i ein tingsringen ned ei jubileumsnemnd med større samanheng. Ei stor takk går til alle ansvar for å laga eit festskrift. Me ville min- bidragsytarar og til dei som har vore med i nast dei som med hjartet på rette staden, arbeidet med boka. Dei som har sete i jubi- har stått på for at nynorsk, samisk og nor- leumsnemnda er Kjell Arve Straumsvåg, ske dialektar skal få eit rettkome rom i all- Alv Reidar Dale, Randi Alsnes, Jon Låte og mennkringkastinga og i media elles. Eli Ulvestad. Festskriftet er delt i to. Fyrste delen tek for seg soga til Kringkastingsringen. Ei soge Oslo, september 2005 som i liten grad er vorte handsama utfyl- Marit Aakre Tennø og Tormod Strømme lande tidlegare. Me meinte det var viktig og

4 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Innhald

Føreord: Ola Jonsmoen: Med hjartet på rette staden 4 Ein retrospektiv morgonkåsør 88 Unn Aarrestad: Terje S. Skjerdal: Derfor trengst Kringkastingsringen 6 Meir nynorsk i avisene 90 Egil Johan Ree: I. Om Kringkastingsringen Nynorskbrukar i NRK 98 Kjell Arve Straumsvåg: Lars Nyre: «Kringkastingsringen personleg» Prinsipp for massedialog i media 100 – ein samtale med Linda Eide: Magne Rommetveit 8 Mottro om nynorsk Erling Lægreid: og dialektar i radio 108 Kristian Augusts gate 14 16 Nils Johan Heatta: Astrid Dypvik: Framveksten av Sámi Radio 110 Kringkastingsringen 1955–1970 20 Inger Johanne Sæterbakk: Eva Marie Mathisen: Ei framtid med nynorsk? Ja takk! 116 Kringkastingsringen 1970–2005 40 Ragnhild Sælthun Fjørtoft: Astrid Dypvik og Eva Marie Mathisen: «Grautmålet» 120 Ein framtidsretta organisasjon 66 Olga Meyer: Kringkastingsprisen 68 Torolf Elster – ein sjeldan plante 122 Leiarar og skrivarar 68 Magni Øvrebotten: Sigrun Høgetveit Berg: Nynorsk mediesenter Eit godt og fruktbart samarbeid 70 – frå idé til røyndom 124 Ingvild Bryn: II. Om media Noreg eller Norge? 128 Jon Peder Vestad: Nynorsk i media 74 Tabellar: Arne Hjeltnes: Nynorsk og dialekt i NRK 130 Anonym nynorsk lyrikar søkjer publikum 86 Helsingsliste 132

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 5 Derfor trengst Kringkastingsringen

Unn Aarrestad Styreleiar i Kringkastingsringen

Kringkastingsringen er 50 år. I den saman- sitera tidlegare statsminister Per Borten: hengen er det naturleg å sjå tilbake, men «Vi kainn takk målrørsla førr at folk slepp like viktig er det å tenkja framover. Det er å stå med dialekthua i hainda». tid for å minnast dei som gjekk føre. Dei Ja, det er derfor me er til. Derfor trengst som såg at her måtte motkrefter til for å Kringkastingsringen for å fremja og styrkja stansa propagandaen frå Riksmålsforbun- nynorsk og dialektar i media. Det har med det. Det trongst ei brei mobilisering for å vår identitet, sjølvkjensle og kultur å gjera. styrkja nynorsken i NRK. Og i løpet av Ikkje minst i desse tider med sterk engelsk kort tid hadde Kringkastingsringen fått 10 påverknad, er det viktig å styrkja nynor- 000 medlemer. Heilt utruleg sett frå vår sken og dialektane – det norske språket. tid. Språk-Noreg må få fram større sjølvtillit I 50 år har Kringkastingsringen vore når engelsken pressar seg fram. Kvifor skal pådrivar for at medieverksemdene skal føra me i Noreg vera meir smålåtne enn folket i ein politikk som speglar språkmangfaldet i Frankrike og på Island! Noreg. Mange av utfordringane har vore Ved 50-årsjubileet til Kringkastings- dei same gjennom alle desse 50 åra. Særleg ringen vil eg takka dei som starta det heile, gjeld det rekrutteringspolitikken til dei dei som trudde på oppgåva og dei som ulike medieverksemdene, der dei i alt for ikkje gav opp. Eg vil takka for pågangsmo- liten grad tek språklege omsyn. Det gjeld tet, innsatsen og dugnadsarbeidet. Det er ikkje minst i barne- og ungdomsprogram alle desse – dei som gjekk føre og dei som som er så viktige for å skapa språkleg trygg- står i striden i dag – me kan takka for at leik og positive haldningar til nynorsk- og Kringkastingsringen kan gå inn i dei neste dialektbruk. 50 leveåra med tru på framtida og saka me Nynorsk som mediespråk må tryggjast arbeider for. Det var så viktig at dei som for framtida. Store deler av teksten og talen starta det heile hadde motet som trongst og me møter kvar dag kjem gjennom media. ikkje gav opp. Det nynorske skriftspråket byggjer på det Nå trengst det at vaktbikkja Kringkas- som er felles for alle oss som nyttar dialek- tingsringen får driva på i mange år fram- tar. Derfor må det vera ein demokratisk over. Me har store oppgåver i åra som kjem rett å bruka det i alle former i media. – me skal vinna folket for nynorsken i Opp gjennom tida har det ofte vorte media. Me har ennå ein lang veg å gå før harselert over alle oss som brukar dialektar. me kjem dit, men målet skal me ikkje tapa Då er det godt å ha målrørsla og kunna av syne.

6 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Del 1

Om Kringkastingsringen «Kringkastingsringen personleg» – ein samtale med Magne Rommetveit

Kjell Arve Straumsvåg

På 50-talet var åtaka mot nynorsken i Oslo. I eit anna rom ved sida av fekk Land- kringkastinga aukande, og Noregs Mållag bruksordboka plass. Huseigar var Bonde- var prega av indre strid. Nokre framsynte ungdomslaget i Oslo. Dette huset vart etter målfolk var leie av å krangla om normering kvart eit «målreir», ein stikkinnom-plass og ville heller demma opp for åtaka frå for målfolk i Oslo eller på tur til Oslo. riksmålsrørsla. Kringkastingsringen vart skipa og Magne Rommetveit tok til som Skipinga skrivar for laget. Dette vervet hadde han På denne tida dreiv riksmålsrørsla gjennom fram til 1970, og i 15 år var det på mange Foreldreaksjonen mot samnorsk, ein hard vis han som var Kringkastingsringen. kampanje mot bokmålsrettskrivinga, lære- Våren 1955 vart Magne Rommetveit boknormalen og den statlege samnorskpo- redaktør for Norsk landbruksordbok. Han litikken. fekk snart kontorplass på forkontoret til – Men i bladet Frisprog og tidsskriftet Det Norske Samlaget i andre etasje i Kr. Ordet hadde det meir og meir kome fram Augusts gate 14. I dette bygget låg ei av at Foreldreaksjonen i røynda var ein aksjon kaffistovene, Parkstova, og Noregs Boklag i mot nynorsken, fortel Rommetveit. Alt i første høgda. I etasjane over hadde mellom nummer 2 av tidsskriftet Ordet (1952) slo anna Norsk Tidend, som då var ei sjølvsten- forfattaren Carl Keilhau fast at «Samnorsk dig avis, og Det Norske Samlaget kontor. er bare et annet navn på nynorsk.» Det var før den store veksten i Samlaget Riksmålsforbundet arbeidde òg aktivt kom. Då Rommetveit kom til huset, var mot nynorsk som hovudmål i skulen. For- Olav Langeland skrivar, og einaste tilsette mann i Riksmålsforbundet var den tidle- i forlaget. Studentmållaget i Oslo hadde òg gare radikale forfattaren Arnulf Øverland. lagsrom her. Det sikra kontakt med framti- Samstundes vart dei ganske få nynorsk- das aktive målfolk i ei brytingstid mellom medarbeidarane i NRK utsette for mykje mellomkrigstida og framtida. sjikane. – Etter at Kringkastingsringen var skipa – Føremålet var å få bort dei som brukte flytta vi ned i første etasjen, til Noregs Bok- nynorsk og skremma nynorskbrukarar frå lag, fortel Rommetveit. Forlagssjef Øyvind å søkja stillingar i NRK. Arthur Klæbo og Dybvad leigde ut eit større kontorrom til Hartvig Kiran tok kontakt med Noregs Kringkastingsringen og Studentmållaget i Mållag for å få hjelp. Nokon laut ta att i

8 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN media, og Mållaget hadde tidlegare gjort sekretær Olav Langeland, landbruksdirek- eit vedtak om å starta Norsk lydarlag. Men tør Aslak Lidtveit, lektor Jørund Manns- det drog ut før Mållaget kom i gang med åker, sekretær Rolf Nesje, cand. philol. arbeidet. Magne Rommetveit, professor Magne Rommetveit fortel at Hartvig Kiran og Skodvin og avdelingssjef Daniel Varen. dei andre kringkastingsfolka vart utolmo- – Vi gjekk inn for at den nye organisa- dige og at dei tok kontakt med fleire ein- sjonen skulle arbeida for nynorsken gene- skildpersonar i miljøet i Kr. Augusts gate relt og vera varsam med å ta stilling i rett- 14 for å finna andre måtar å gjera arbeidet skrivingsspørsmål. Dette for å unngå indre på. Den store aktiviteten til riksmålsrørsla strid og splitting. Innbydingsfaldaren vart saman med eit handlingslamma Noregs skriven av Arthur Klæbo. Han var den Mållag var bakgrunnen for at arbeidet med eigentlege opphavsmannen til Kringkas- å starta ein ny organisasjon kom i gang. tingsringen, hevdar Magne Rommetveit. Skrivaren i Samlaget, Olav Langeland Sidan han var sendeleiar i NRK kunne han fortalde Rommetveit at han uformelt ikkje stå fram med namn. Namnet Kring- hadde teke opp på eit styremøte i Samlaget kastingsringen var det seinare sjef for Sku- kva som kunne gjerast med hetsen som lekringkastinga, Tr ygve Fosstveit, som fann Foreldreaksjonen mot samnorsk og bladet på. Frisprog hadde sett i gang. Norsk Lytterfor- Ikkje alle var like optimistiske når det ening var skipa og det vart varsla at kam- galdt den nye organisasjonen. panjen skulle skjerpast. – Sigmund Skard var redd prosjektet – Ein dag vart eg spurt om eg kunne ta ikkje kunne tevla med Noregs Mållag, for- på meg arbeidet med å førebu ein kringkas- tel Rommetveit. Men etter kort tid melde tingsring, seier Magne Rommetveit smålå- dei fleste av dei få «Ring»-motstandarane i tent. Vi lodda stemninga litt mellom folk Noregs Mållag seg inn i den nye organisa- som var innom Samlaget. Eg vart rådd til å sjonen, og Norsk lydarlag kom aldri i gang. setja i gang i samarbeid med Arthur Klæbo, Hartvig Kiran og andre nynorskfolk i Stor medlemspågang NRK. Etter nokre møte med Arthur Det vart lagt vekt på å ikkje gå i vegen for Klæbo på restaurant «Håndverkeren» og Noregs Mållag, og det er hovudgrunnen til heime hjå Klæbo, gjorde eg det meste at det ikkje vart skipa lokallag i Kringkas- arbeidet på fritida mi, fortel han. Det vart tingsringen. skrive framlegg til vedtekter og førebudd – Det vart satsa på å få beinveges inn- skipingsmøte. Programsekretær Eilif Hei- melde einskildpersonar. Danning av lokal- berg Hanssen i NRK vart brukt som bod lag var aldri tema. Men eg verva medlem- mellom Klæbo og meg. mer under landsmøtet i Noregs Mållag. Ei skipingsnemnd vart sett ned i sam- Viktigast for medlemssankinga vart det råd med sentrale personar i målmiljøet i og tette samarbeidet med Noregs Ungdoms- utanfor Kr. Augusts gate 14. I skipings- lag, ved at mykje materiell vart spreidd nemnda sat dr. philos. Olav Bø, lærarinne gjennom deira lokallag. Åsa Færavåg, stud. pilol. Olav N. Klonteig, – Det var lett å få medlemmer. Mange

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 9 var irriterte over at Noregs Mållag ikkje metveit plukka Kristoffersen ut setningar makta møta riksmålspropagandaen. frå sjikanebrev Hartvig Kiran hadde fått, Også mange bokmålsbrukarar som som skulle siterast i brosjyrane. hadde sett seg leie på desse aksjonane, vart – Dette virka godt, fortel Rommetveit. medlemmer. Tr ygve Bratteli vart medlem, Folk utover bygdene likte ikkje at målet og var det til han døydde. Til oppropet før deira vart karakterisert så nedsetjande. skipingsmøtet vart det samla mange under- I brosjyre nummer 3 frå november skrifter på Stortinget, mellom profilerte 1956 ser vi at Johs. Kyvik i Haugesund har bokmålsbrukarar og aktive nynorskfolk. vunne 1. premien, etter hard kamp med Mellom desse var Bratteli, Helge Seip, Rei- lærar Per Engene i Valdres og lærarskule- dar Carlsen, Trond Hegna og Magne elev Jakob Thingnes på Hamar. Kjell Schjødt. I alt 93 namn stod på lista. Snerte verva seg til ein bandspelar tidleg på – De fekk òg mange medlemmer? 60-talet. – Ja, frå skipingsmøtet 1. desember – Vart det verva på andre måtar? 1955 til 27. juli året etter hadde vi fått om – Ja, vi brukte telefonen. Eit par kvel- lag 7000 medlemmer. I 1957 hadde talet dar i veka kom Arthur Klæbo ned frå NRK passert 10 000. I 1970, då eg gjekk frå og brukte Samlaget sin telefon til å sanka borde, viste medlemsbøkene at det samla medlemmer. Han fekk ja frå mellom anna talet på innmelde hadde auka til 15 000. Edvard Drabløs, Jon Leirfall, Klaus Sun- Før skipingsmøtet 1. desember 1955 var nanå og Lars Tvinde. Alfred Maurstad bad det verva fleire tusen medlemmer. Vi hadde seg friteken sidan han arbeidde på Natio- vervetevlingar mellom medlemmene med naltheatret. «Du er ei knehøne», svarte premiar. Mange var svært dyktige og ivrige. Klæbo. Slik rekrutterte Ringen i miljø Noregs Mål- lag ikkje nådde. Tonen var tøffare og stilen Kontakten med NRK aktivistisk. – Korleis arbeidde Kringkastingsringen den Magne Rommetveit redigerte ein skrift- første tida? serie som vart sendt til medlemmene og – Vi skreiv brev til NRK om spørsmål brukt som motinformasjon og vervefalda- vi ville ta opp, og vi hadde møte med rar. I alt 13 småskrifter vart utgjevne frå NRK. Ofte hadde vi møte med avdelings- 1955 til 1966. Den første brosjyren vart sjefar og programredaktørar. Det var ofte trykt i 50 000 eksemplar. fleire med frå Kringkastingsringen, alt etter – Medlemsavis hadde vi ikkje dei første kva avdeling ein skulle møta og kva saker åra. Det kom først med særnummer av som skulle drøftast. Norsk Tidend frå og med 1962, fortel Rom- – Både Dagfinn Mannsåker, Kåre metveit. Grytli og Einfrid Perstølen representerte Professor Magne Oftedal skreiv i ein av Kringkastingsringen under møte med brosjyrane ein artig parodi på propagan- NRK, minnest Magne Rommetveit. daen frå Foreldreaksjonen mot samnorsk. – Vi arbeidde òg for å skaffa dyktige Teiknaren Bjarne Kristoffersen laga slåande nynorskbrukarar stillingar i NRK. Det gav karikaturteikningar til. Saman med Rom- resultat. Hartvig Kiran fekk Olga Meyer

10 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN inn i NRK. Andreas Skartveit var den før- fen to gonger tok kontakt med han for ste sportsreporteren som brukte nynorsk, underhandsmøte. etter påtrykk frå Kringkastingsringen. – Den eine gongen ringde Kaare Foster- Kringkastingsringen tipsa òg NRK om voll til meg i romjula i 1961 og undrast på Ragnhild Sælthun Fjørtoft, Ingebrigt om vi kunne møtast. Fostervoll sa seg glad Davik og Arne Grimstad, Ottar Odland, for arbeidet vi gjorde. Men han bad oss òg Egil Johan Ree, Sigvart Østrem og Per vera meir varsame. Bakgrunnen var nokre Øyvind Heradstveit, for å nemna nokre. Vi brev vi hadde sendt. Dei var noko kvasse i laga til og med ei plate med nynorske kantane. Neste gong var då første prøve- songar av Matias Orheim, som vi rådde nummeret av Dag og Tid hadde kome. Det NRK til å bruka i religiøse program. Vi hadde seg slik at NRK på den tida hadde arbeidde òg for å auka produksjonen av ein programpost med det namnet. Då eg grammofonplater med tekster på nynorsk arbeidde ut eit utkast til det første numme- og dialekt. ret av Dag og Tid sette eg berre det namnet – Fekk de gjennomslag for meir nynorsk i på utteikningskladden. Og så vart avisa barneprogramma? heitande det. Kringkastingssjefen var ikkje – Ingebrigt Davik, Arne Grimstad og berre glad for det, men han likte avistilta- Marie Takvam fekk sleppa til. Programma ket. til Davik vart kjøpte av islandsk og svensk – Viste nynorskmedarbeidarane i NRK fjernsyn. Det er eit prov på at kvaliteten var like stor entusiasme for målarbeidet seinare god. som dei gjorde i starten? – Kva med dagsnytt og utanriksstoff? – Ja, eg vil særleg nemna Olga Meyer og – Vi skaffa i alt 20 studentar til mikro- Erling Lægreid. Dei har gjort mykje godt fonprøve. To av dei var dugnadsmedhjelpa- arbeid for å fremja nynorsken i NRK. Olga rar på kontoret til Kringkastingsringen, og Meyer høyrde til i Opplysningsavdelinga. begge vart tilsette på lokalkontoret i Sta- Ho var ein uredd pådrivar for å få fleire vanger: Egil Johan Ree og Sigvart Østrem. nynorskmedarbeidarar, og kom med sta- Når det galdt utanriksstoff tilsette Toralv dige påminningar om at jamstellingsomsyn Øksnevad Per Riste som fast kronikør. måtte telja med i programsaker og tilset- – Kringkastingsringen tok òg opp diskri- jingar av nye folk. Elles hadde eg god kon- minering av samisk? takt med dei fleste nynorsktalande NRK- – Ja, i 1961 vart det sendt eit ordskifte- folka. Eg nemner her Tr ygve Fosstveit i program der vi fekk høyra om mindretals- Skulekringkastinga, sjefen for landbruks- språk i Norden. Svensk i Finland og finsk i programma Steinar Brautaset og Ottar Sverige vart drøfta. At vi her i landet hadde Odland, som seinare vart utanrikskorres- to målformer som kvar hadde offisiell sta- pondent og distriktssjef i Stavanger. tus, vart ikkje nemnt. Vi påtala òg at dis- – Kva med Olav Rytter? krimineringa av samisk i alle dei tre landa – Eg hadde brevskifte med han i åra var forbigått. Vi var den første store norske 1961 til 1963 medan han var direktør for organisasjonen som påtala dette. FNs informasjonsteneste i Kairo. Eg Rommetveit fortel at kringkastingssje- prøvde å få han til å søkja stillinga som

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 11 utanriksredaktør etter Toralv Øksnevad. get. Eg arbeidde då ut eit allsidig utkast, Men han måtte stå ut den kontrakts- der baktanken var at avisa i ein viss mon bundne tenestetida si i FN. Han kjende til skulle likna på seriøse publikasjonar av at Fostervoll skulle gå av som kringkas- typen Times, Observer, Le Monde, men då tingssjef i 1962 og søkte i staden på denne sjølvsagt med sikte på at stoffet skulle vera stillinga, men fekk ho ikkje. interessevekkjande for norske lesarar. – I brevskifte med Rytter kom eg etter Arthur Klæbo vart også ein pådrivar for dei kvart inn på planane for Dag og Tid og nye avisplanane, og baud seg til å redigera nemnde at mange ønskte han som redak- det første prøvenummeret i 1962. Utgje- tør. Bladstyrar Per Håland i Gula Tidend varadressa ved dei to første prøvenummera hadde høyrt rykte om dette og rådde ifrå. var «Mellombels kontor for redaksjonen: Dette av di Rytter hadde vore redaktør for Noregs Boklag, Kr. Augustsgt. 14, Oslo.» dagsavisa Norsk Tidend halvtanna år før For å tryggja økonomien til Dag og Tid krigen. Avisa måtte då leggjast ned på vart Riksfondet for nynorsk presse opp- grunn av økonomiske vanskar. Rytter vart retta, etter tiltak frå Kringkastingsringen. vonbroten for dette, men han sa seg viljug – Eg tok først kontakt med landbruks- til å vera utanriksredaktør og redaksjonell minister Lyngstad, som då var styreleiar i konsulent i Dag og Tid. Dag og Tid. Han hadde ikkje noko imot tiltaket. Så utarbeidde eg i samarbeid med Dag og Tid Erling Lægreid utkast til vedtekter for Riks- – Kva rolle spela Kringkastingsringen og du i fondet. Før dette hadde Kringkastings- arbeidet med å dra i gang og halda liv i Dag ringen sett i gang eit stort presselotteri med og Tid dei første åra? bilar som førstepremiar. Det var Arne – Det var fleire som arbeidde for å få i Haukvik som skaffa bilane. Egil Ytre-Arne gang ei ny avis tidleg på 1960-talet. Ivar reiste land og strand rundt med ein av lot- Eskeland sytte for at Noregs Mållag stilte teribilane og selde lodd. Tidlegare kontor- seg attom planane om å skipa eit nytt sjef i Bondeungdomslaget i Oslo, Njål Kol- nynorsk blad i 1962. Det var stormøte i beinstvedt førde rekneskapen til lotteriet. Teatersalen til BUL med dei røynde pres- Overskotet gjekk til Dag og Tid via Riks- sefolka Vegard Sletten og Anton Beinset. fondet. Ein gong Dag og Tid var i stor beit Skrivaren i Noregs Mållag, Olav Engan for pengar lånte styreleiar Lyngstad 25 000 vart første disponenten i avisa. Kringkas- kroner til avisa. Med pengar frå lotteriover- tingsringen var òg med og drog lasset. Eg skotet betalte Kringkastingsringen også til- var med i førebuingsnemnda, der Arne bake lånet Lyngstad hadde gjeve. Haukvik var formann. Dei andre medlem- – Miljøet i Kr. Augusts gate var spen- mene var Olav Engan, Njål Kolbeinstvedt nande og fornyande. Er det spesielle personar og Tr ygve Nørve. Olav Engan var det sjølv- du vil trekkja fram? sagde midtpunktet i det førebuande arbei- – Ja, tre av dei faste støttespelarane i det. boklagskontora til Ringen fortener særskilt – Eg var den i nemnda som fekk i sær- omtale. Fyrst sjølve sjefen: Øyvind Dyb- oppgåve å førebu det redaksjonelle oppleg- vad. (Dybvad var forlagssjef i Noregs Bok-

12 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN lag i fleire tiår. Før det var han i Norsk Bar- målsrørsla heldt til rett rundt hjørnet, i neblad. Han var òg forfattar og teikneseri- Universitetsgata. eskribent. Han starta Tuss og Troll og skreiv – Ein gong kom det ein riksmålsmann, Smørbukk-tekster, før han gjekk over til lektor Arne Roll frå Narvik inn på kontoret Noregs Boklag då Johannes Farestveit vart til Magne Rommetveit. Han hadde gått seg redaktør i Norsk Barneblad. Red. merk- vill. Vi fekk sendt han vidare til Riksmåls- nad). Han hadde eit arsenal av idéar og forbundet, dit han hadde ærend. Romme- personalkunnskapar og fann på gode løy- tveit humrar godt. singar i vanskelege situasjonar. Adjunkt og Miljøet i Kr. Augusts gate 14 var både lektor Jon Ous var den som førde dagbok dynamisk og sosialt. I tillegg til at Kring- til minste detalj og heldt orden på sakene. kastingsringen, målungdommen, Dag og Han arbeidde i Norsk Tidend. Og så var Tid, Noregs Boklag og Det Norske Samla- det Erling Lægreid. get utvikla seg der, og ein hadde ein mål- – Erling Lægreid var ein førande person politisk opposisjon i Opplysningsnemnda mellom målstudentane, fortel Magne. Han for norsk mål, vart det 8. februar 1965 starta studentbladet Apropos, og fekk i sin skipa eit nytt sosialt lag, Punsjarlaget. unge alder fleire viktige tillitsverv i mål- – Laget vart starta av Øyvind Dybvad, rørsla. Han var den fremste rådgjevaren Jon Ous, Erling Lægreid og meg, seier min. Han var tidleg med i styret i Dag og Rommetveit. På programmet stod fluidum Tid, etter kvart som formann, og i Riksfon- (eldvatn) og klassisk musikk. Samtaleemna det for nynorsk presse. skifta, men var ofte bøker (ordbøker), aktuell litteratur og kringkastingsprogram. Hestemøkk og godt lag Rykta om dette laget har gått i alle år. Rykte om at riksmålspøbel tømde heste- Ein av dei sentrale medlemmene der var møkk framfor inngangsdøra i bakgarden i adjunkt Jon Ous, som arbeidde mykje i Kr. Augusts gate 14, vil korkje Vida eller Norsk Tidend. Han samla i ettertid nota- Magne Rommetveit kommentera. Andre tane frå dagboka si i eit referat frå aktivite- som arbeidde i huset stadfestar soga om tane i Punsjarlaget frå starten og til 1971. hestemøkka. Mistanken gjekk til damene i Her finn vi datoar, kven som var til stades «Frisprog-miljøet». Den eine av damene og kva som var aktiviteten og kor lenge hadde hest. Men det vart aldri stadfesta. samkoma varde. Såleis står det for «22. – Derimot så vart det ofte nytta nem- november 1969 (laurdag): kl. 20 (19.30)-: ningar på slikt som luktar vondt når Møte i Punsjarlaget, på NT-kontoret. Til nynorsk, arbeidarmål og bygdemål vart stades: Øyvind Dybvad, Reidar Djupedal, karakteriserte, seier Magne. Radiojourna- Jon Ous, Magne Rommetveit, Bjarni listar som brukte noko anna enn konserva- Einarsson, Erling Lægreid, Anders Fjøsne tivt bokmål, fekk ofte ufyselege brev i pos- (ny) og Jan-Magnus Bruheim (gjest). – ten. Fludium, spekekjøt, poteter (innkjøpt ved Rommetveit fortel at det hende det vart Rommetveit, Dybvad og Ous); musikk. praktiske forviklingar mellom riksmålsfolk Den fyrste (Rommetveit) måtte gå ca. kl. og nynorskmiljøet i Kr. Augusts gate. Riks- 01.30, dei siste Fjøsne kl. 05 og Lægreid kl.

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 13 07! Så hadde eg 1 1/2 time opprydding og tane jamstelte. Medan eg dreiv med dette la meg kl. 08.30.» Jon Ous fortalde ein arbeidet hadde eg permisjon i 1 1/2 år frå gong intervjuaren at han hadde ein sofa på Norsk landbruksordbok. bakrommet til Norsk Tidend. Der overnatta – Kva utfordring vil du oppmoda Kring- han rett som det var etter ein lang arbeids- kastingsringen til å arbeida med no framover? kveld eller sosialt lag. – Eg meiner Kringkastingsringen har ei stor oppgåve i å få kulturministeren til å Arbeidet tek slutt krevja at alle riksdekkjande norske radio- – Men Magne var ikkje åleine i familien og fjernsynsstasjonar må bruka minst 25 % som arbeidde med Kringkastingsringen. nynorsk i tekst og tale. Kona Vida var òg med. Ho hadde ansvar for rekneskapen og heldt styr på dei andre Magne Rommetveit: som hjelpte til. Dei 15 000 medlemmene i  Fødd på Stord 4.10.1918. 1970 var det ho som fyrst hadde ført inn i  Filologisk embetseksamen i 1950. medlemsregisteret for hand, sidan på eti-  Medarbeidar i Gyldendals Ibsen-ord- kettar. bok 1950-1955. I 1970 slutta Magne Rommetveit i  Redaktør i Norsk landbruksordbok Kringkastingsringen. (1955-78) – Eg måtte slutta då Norsk landbruks-  Hjelpelærar i praktisk nynorsk på Uni- ordbok flytta til Leksikografisk institutt i versitetet i Oslo i 1969. Chateau Neuf. Då tok eg òg over ei stilling  Fyrsteamanuensis i 1975. som hjelpelærar i praktisk nynorsk på Det  Dosent i nordisk målvitskap og leiar for historisk-filosofiske fakultetet ved Univer- arbeidet med dei nynorske ordboksverka sitetet i Oslo. Det vart då for mykje å halda på Leksikografisk institutt frå 1978. fram med tilsynsarbeidet med Kringkas-  Professor i nordisk målvitskap frå 1985 tingsringen. Eg bad difor styret spørja til 1989. cand. jur. Audun Heskestad om å ta over.  Medlem i Norsk språkråd med sete i – Fekk de nokon gong betalt for arbeidet i fagnemnda frå 1972 til 1980. Kringkastingsringen?  I NRK: konsulent for nynorske pro- – Vida fekk litt løn for arbeidet. Men eg gramspørsmål (1972-73), for nynorske tok ikkje ut ei krone i løn den tida eg var språkspørsmål (1973-77). skrivar i Kringkastingsringen.  Har mellom anna gjeve ut ei rekkje – Du fekk arbeid i NRK òg? nynorske ordbøker. For den største av dei, – Ja, først var eg programkonsulent synonymordboka Med andre ord (820 medan Torolf Elster var kringkastingssjef. sider) fekk han ordboksprisen frå Norsk Eg skulle få tak i fleire nynorskbrukarar til faglitterær forfatter- og oversetterforening NRK. Det var interessant. Eg var med på i året 2000. møte heilt på topplanet i NRK. Seinare vart eg språkkonsulent frå 1973 til 1977. Først var eg underordna Finn-Erik Vinje. Seinare vart bokmåls- og nynorskkonsulen-

14 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN id T ag og ag ønes, D ønes, Lars Aar Lars oto: F

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 15 Kristian Augusts gate 14

Erling Lægreid

Eg kom til Oslo hausten 1958 frå norrøn- smålåten og sterkt sjølvbevisst mann, som linja på Voss Landsgymnas. I utgangspunk- til og med hadde humor når det vart for tet var eg målmann av arv. Tida på Voss gale. Han var ikkje berre sentral i Kristian forsterka mi eiga sjølvtillit til kultur og arv. Augusts gate. Han var den sentrale perso- Det var ingen undertrykt bondestudent nen i målarbeidet på denne tida. Han som kom til tigerstaden, tvert imot. Folk moderniserte tankegangen og skapte mot som ikkje visste jentenamnet til mor si, og aggressivitet i ei målrørsle som var måtte ikkje prøva å læra meg noko. Den splitta og gammaldags, knekt av indre berømte professor Selmer i fonetikk, som strid. Han var inderleg lei av krangelen om alle frykta, sa dessutan til meg i alles påhøyr ordformer, og eg hugsar han var godt nøgd at sognamaolet var det finaste i landet fordi då eg fekk gjennom ølsal på møta i Stu- vi sa r og a på same måten som folk i Tos- dentmållaget. cana, og dei snakka finast av alle i Europa. Han oppmoda oss til å skaffa oss makt i A-en er nemleg språkets fersken og r-en studentpolitikken. Derfor prøvde vi å gjen- språkets ryggrad, sa han. skapa alliansen frå mellomkrigstida Eg vart medlem i Studentmållaget, og mellom sosialistane og målstudentane, og alt i september dette året kom eg til Mål- vi fekk alltid med ein av våre i styret i Sam- reiret i Kristian Augusts gate. Der hadde fundet. Og Rommetveit fekk Tr ygve Brat- Studentmållaget kontor, Det Norske Sam- teli som medlem i Kringkastingsringen, og laget, Bondeungdomslaget og Noregs Bok- han var alltid ein god målpolitisk støttespe- lag like eins. Og ikkje minst Landbruks- lar. Ja, Rommetveit fekk også sine fingrar ordboka og Kringkastingsringen. Magne inn i LO. Og sjølvsagt dyrka han kontak- Rommetveit styrte begge delar. Seinare ten med folk på Stortinget og i partia. Han fekk også Dag og Tid og Norsk Tidend plass. var ein stor sjakkspelar. Han var mannen På kafeen Parkstova fekk vi nynorske fiske- bakom Dag og Tid, også namnet, og fekk bollar i kvit saus til kr 1,80, og så mange det banka fast at Dag og Tid skulle skriva på poteter vi berre ville ha. Alt då var eg målet og ikkje om målet. Eg skjønte aldri bestemt på at målarbeid skulle vera moro- at han hadde tid til å skriva den svære samt, utfordrande og spennande, det var Landbruksordboka si, for han hadde alltid noko eg ville driva med fordi eg hadde lyst. tid til oss. Magne Rommetveit var den heilt sen- Då eg same første hausten ymta frampå trale personen i dette miljøet, han var ein om å starta ei studentmållagsavis, var det

16 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN full støtte frå Rommetveit, gud veit om det som kjent har medielinja i Volda betydd ikkje var han som sådde ideen også, så utpå mykje for nynorsk journalistikk. Vi var vinteren kom første nummeret av Apropos, også med på å skipa nye nynorske lokalavi- som voks til å bli den største studentavisa i ser fleire stader gjennom Riksfondet for landet. Eg insisterte på å bruka glansa nynorsk presse, som vi også starta. papir, for då ville ikkje studentane kasta ho Og vi var aktive for å få statsstøtte til i søpla, men ta vare på ho. Det var mangel avisene. Det var så absolutt eit kreativt på luksus den gongen. Sjølve namnet Apro- miljø i Kristian Augusts gate i desse åra, pos var ein provokasjon mot heile den tra- med Kringkastingsringen og Magne Rom- disjonelle målrørsla, som helst ville ha metveit som eit naturleg midtpunkt. Det namnet Fram då frendar eller noko lik- var eit slit, særleg å skaffa pengar, men det nande. Men Rommetveit og eg var samde var moro også, for vi lukkast ofte på mira- om strategien, det viktigaste var at vi aldri kuløst vis. Studentmållaget fekk mellom skulle syta og klaga på målmanns vis, men anna i stand ein stor internasjonal konfe- vera frekke og moderne og friske. Eg for ranse om minoritetsspråk. Det var utruleg min del la vekt på «Snob Value» og la aldri spennande. skjul på at vi også fekk dei beste eksame- Dette miljøet med aviser, forlag og nane. organisasjonar, trekte også til seg mange Mykje av det som skjedde i målstriden spennande kunstnarar og personlegdom- utover på sekstitalet hadde sitt utspring i mar. Rommetveit fekk tak i den store Kristian Augusts gate. NRK var lagt under språkmannen og FN-direktøren Olav Ryt- press, NRKs distriktskontor vart utbygde, ter som redaktør i Dag og Tid. Vi greidde og NRK bygde ut rekrutterings- og under- nesten gjera Olav Rytter til kringkastings- visningsavdelinga si. Ein må hugsa på at sjef! Dit kom det unge og gamle, og særleg Journalistutdanninga var svært mangelfull var det moro for oss at slike folk som Olav på denne tida. Derfor la Kringkastings- Dalgard, Ola Raknes og Arne Falk likte å ringen opp ein langsiktig strategi for at vera i lag med oss. Det var altså eit spen- målungdom skulle få trening og utdanning nande miljø, og ein gjeng slo seg saman til i journalistikk. Studentavisa Apropos var eit Pønskarlaget, vi samlast ved vekeslutt, godt eksempel i denne strategien. Vi fekk drakk whisky og spela klassisk musikk. Det prøva oss, og det var dei som hadde jobba i var folk som Magne Rommetveit, forlags- Apropos som seinare vart sentrale journalis- sjef Øyvind Dybvad, diktaren Jan Magnus tar i Dag og Tid, fleire enda også i NRK Bruheim, språkprofessoren Reidar Djupe- eller hamna i andre journalistmiljø som t.d. dal, adjunkt Jon Ous og fleire andre, og i Bergens Tidende og Sunnmørsposten. altså eg. Og eg sytte for at alle fekk kamfer- Og vi og Kringkastingsringen nøydde drops å suga på før dei fór heim til kjerring- oss ikkje med det, vi deltok aktivt i proses- ane sine. Eg prøvde også å få med Olav H. sen med å få lagt distriktshøgskular til byg- Hauge, men han var for smålåten på den demiljø, og vi hadde nok mykje av æra for tida. skulane i Bø og Volda. Vi dreiv hektisk og Det er ingen tvil om at det var trivselen vellykka lobbyverksemd på Stortinget. Og som var byggjesteinen i dette kreative mil-

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 17 jøet, og det var synd at det gjekk i oppløy- a!, dei måtte seia i! i! Kampen om makta i sing, hovudsakleg fordi BUL fekk økono- målrørsla hadde også sine komiske sider. miske problem og flytta, og til slutt vart Då alle dei unge og spennande dikta- garden seld. Vi tenkte mykje på å få kjøpt rane dukka opp i sekstiåra, oversåg dei heile eit Ivar Aasen-hus i Oslo for å gjenskapa filologkrangelen og gjorde som Bjørnson miljøet, men det lukkast ikkje. som ung; dei skreiv brystnorsk! I Øver- Den moderniseringsprosessen Kring- lands blå ordliste, som var gammaltesta- kastingsringen og Magne Rommetveit fekk mentet for dei foreldrereaksjonære, be- gjennomført i målrørsla, var heilt nødven- tydde svart skitten, og sort betydde svart dig. Og det var ikkje tilfeldig at kampen farge, medan musen betydde husmus og måtte stå om media og sjølvsagt om NRK. tilsvarande dyr, medan musa betydde fitte. Eg minner om at på denne tid fekk Hartvig Slik språkleg fascisme ville vi ikkje ha noko Kiran utskjellingsbrev på brukte dopapir, av, heller ikkje av våre eigne. Men vi kunne og mange andre som arbeidde i NRK vart ikkje anna enn å le heller, slik vi har ledd av utsette for grov hets, både privat og offent- Flettfrid Andresen frå Singsaker. I Kring- leg. Så mange meinte at kampen om kastingsringens mange gode brosjyrar likte nynorskens framtid stod i NRK. Men i Magne Rommetveit å finna fram slåande same strategi låg også kampen om norsk sitat frå riksmålskoryfear, som til dømes presse, og då vart rekruttering og opptre- dette av lyrikaren og åndshovdingen Alf ning avgjerande. Og derfor vart Apropos og Larsen: «Folket? Folket er til for å bære min Dag og Tid stifta. Enkelte var usamde i den koffert!» strategien, dei meinte vi skulle ha satsa på Men no har folket og folkemålet sigra Gula Tidend og/eller Norsk Tidend i staden. på (nesten) alle frontar, dialektane blom- Men begge hadde framtida bak seg. Mål- strar i alle samanhengar, slik at brystnorsk politisk var Gula Tidend reaksjonær, heile får riksmålsprisar. Eg trur Ivar Aasen hadde målrørsla tok skade av den såkalla høgnor- fryda seg. Som kjent nekta han å ta imot sken i Gula Tidend (og Bergens Tidende). professorat og medaljar med ekeløv, sverd Politisk var begge organa også langt ute på og majones, fordi han ikkje ville fjerna seg høgresida. I eit gryande ungdomsopprør frå sin bondestand. I dag må til og med levde dei i steinalderen. Då eg overtok som reklamen bruka folkemål, og 75 prosent av styreformann i Dag og Tid, skreiv Gula dei unge skriv dialekt på tekstmeldingane Tidend at ungkommunistane hadde over- sine. teke makta i avisa! Komponisten Sæverud Kringkastingsringen, med Magne var medlem av Vestmannalaget, og ein av Rommetveit som skipper, møtte mang ein sønene hans fortalde meg at då dei sat og brottsjø, men stod han av! trøkte på potta, så fekk dei ikkje lov å seia a!

18 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN idend T orsk N oto: F

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 19 Kringkastingsringen 1955–1970

Astrid Sverresdotter Dypvik

Kringkastingsringen vert til Mellom underskrivarane var politikarane Fyrste desember 1955 klokka 19.00, møt- Tr ygve Bratteli frå Arbeidarpartiet, Kjell test ei gruppe målfolk i Teatersalen til Bon- Bondevik frå Kristeleg Folkeparti og sen- deungdomslaget i Oslo. Ein kampanje mot terpartisten Jon Leirfall, kunstnarar som nynorsk i eteren var sparka i gang på våren Magnhild Haalke, Tarjei Vesaas, Ragnvald same året. No skulle målfolket gå til mot- Skrede, Tore Ørjasæter, Inge Krokann og aksjon. Dyre Vaa, universitetsfolk som Halvdan «Eg kjenner til at somme folk arbeider Koht, Åse Gruda Skard og Sigmund Skard, med å få skipa eit lydarlag som skal ta seg ordboksredaktør Alf Hellevik og presse- av nynorske interesser og vera som ei mot- mannen Per Haaland. vekt mot det riksmålslydarlaget som vi fekk Kampanjen mot nynorsk i radioen var for nokre dagar sidan. Som kringkastings- sett i gang av riksmålsorganisasjonen mann er eg ikkje berre glad i slike lydarlag «Norsk Lytterforening». Organisasjonen – eg får seie som sant er – men er det no sprang ut av riksmålsmiljøet i hovudsta- slik at riksmålsfolket skal bli likså aktive på den, og frå miljøet knytt til Foreldreaksjo- denne fronten som dei lenge har vore det nen mot samnorsk. Etter at Lytterfor- på skulefronten, då er det på tide at dei eningen var grunnlagt, sette dei i gang ei som vil nynorsken vel, slår seg ihop og ver- bylgje av hets og regelrett mobbing av nar om interessene sine.»1 Det skreiv NRK NRK-medarbeidarar som brukte nynorsk. mannen Hartvig Kiran i eit brev til Hans Medarbeidarane fekk anonyme brev, og Sørbø, 20. mai 1955. lesarbrevspaltene i hovudstadens konserva- Ein månad seinare, kunne Norsk tive aviser var breiddfulle av nynorskhat. Tidend, målrørslas eiga avis, melde at noko Kringkastingsringen skulle syta for svar på var i ferd med å hende. «Etter det Norsk tiltale. Tidend høyrer, har ein flokk av kjende og unge målfolk dei siste dagane arbeidt med Ballen byrjar rulla å skipa ein ring til vern om norsk mål og Initiativtakarane var unge, ambisiøse mål- kultur i kringkastinga», skreiv bladet laur- folk. Dei var alle knytte til krinsen som dag 11. juni. heldt til i Kristian Augusts gate 14. I denne I løpet av dei neste månadene skreiv 93 bygarden hadde Det Norske Samlaget, kjende menn og kvinner under på eit opp- Bondeungdomslaget, Noregs Boklag, Stu- rop der dei oppmoda folk om å vera med. dentmållaget i Oslo og Landbruksordboka

20 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Dale, Olav N. Klonteig, Aslak Lidtveit og Rolf Nesje med i nemnda. Rommetveit utarbeidde framlegg til føresegner for laget. Ein kveld han var ute på restaurant med NRK-mannen Tr ygve Fosstveit, nemnde han at han var i beit for eit godt namn til laget. Fosstveit føreslo å bruka Kringkas- tingsringen, og dermed fekk den organisatoriske nykomingen eit namn. Det var Arthur Klæbo som skreiv teksten i invitasjonen til medlemskap. Men ettersom han var høgt oppe i NRK-hierar- kiet, kunne han ikkje involvera seg så direkte i ei så omstridt politisk sak som NRKs språkpolitikk. Det ville ha vekt pro- testar. Difor signerte ikkje Klæbo på invitasjonen. Han fekk heller vera ein støtte- spelar i kulissane. Men 93 kjende menn og kvinner frå akademia, politikk og kultur- Magne Skodvin sat i skipingsnemnda til liv, skreiv under. Oppropet vart trykt i eit Kringkastingsringen. (Foto: Norsk Tidend) hefte med eit opplag på heile 50 000. Hefta vart spreidde mellom nynorskfolk over kontor. Magne Rommetveit, som då var heile landet med god hjelp av lokallaga til forskingsstipendiat og redaktør for Land- Noregs Ungdomslag og det aktivistiske bruksordboka, historikaren Magne Skod- Studentmållaget i Oslo. vin og Olav Langeland, som var kontorsjef i Det Norske Samlaget, var sentrale perso- I-mål mot a-mål nar i dette miljøet. Det var ikkje tilfeldig at lokallaga i Noregs Det var Arthur Klæbo som tok det fyr- Mållag (NM) ikkje var involverte i arbei- ste skrittet på vegen til ein nynorsk lyttar- det med Kringkastingsringen. Sidan tidleg organisasjon. Klæbo var kjend radiokåsør på 1950-talet hadde Mållaget vore sterkt og sendeleiar i NRK. Han tok kontakt med prega av striden mellom den konservative Magne Rommetveit for å gjera det klårt at i-målsfraksjonen, og den meir reformori- etter at nynorskhatarane i Lytterforeningen enterte, a-målsfløya. var komne på banen, kunne ikkje målfol- Dei konservative var opptekne av å ket bli sitjande «med hendene i fanget.»2 Ei halda fast på det opphavlege3 i målet, og skipingsnemnd vart sett ned med dei før sette seg hardt imot påverknad frå bokmå- nemnde Rommetveit, Skodvin og Olav let. Di reinare målet var, di lettare var det å Bøe, som seinare vart professor i folkemin- få det gjennom, hevda dei.4 Det som sær- nevitskap. I tillegg var Åsa Færevåg, Olav merkte nynorsken, meinte denne gruppa, Langeland, Jørund Mannsåker, Sigmund var at han var norsk. Nynorsken var det

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 21 Hartvig Kiran og Arthur Klæbo fekk den fyrste Kringkastingsprisen i 1978. Dei var begge med å la grunnlaget for Kringkastingsringen. (Foto: Terje Albregtsen, Norsk Tidend) nedervde norske språket, og ein skulle ikkje Dei som sympatiserte med tanken om tukla med rettskrivinga for å gjera språket samnorsk var på den andre sida i striden. meir likt riksmålet. Støtte til samnorsken Dei ynskte ei framtidig tilnærming mellom ville føra nynorsken og målrørsla i eit uføre, dei to språka «på norsk folkemåls grunn». meinte dei. Det var denne fløya som sat Tanken var at nynorsken måtte endra seg med makta i NM. Arbeidet for å halda etter kvart som nye grupper tok målet i oppe nynorsken i skule, kyrkje, presse, lit- bruk. Til slutt ville han smelta saman med teratur og statsteneste var viktig for denne bokmålet. Resultatet ville vera eit skrift- fraksjonen. Dåverande mållagsleiar og juss- språk som bygde på målet til folk flest. professor, Knut Robberstad, og språkmen- Dei reformorienterte var meir opptekne nene Eivind Vågslid og Sigurd Sandvik, var av aktivistisk motstand mot den hardtslå- sentrale personar i denne fløya. ande riksmålsrørsla. Både på skulemåls-

22 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN fronten og på andre frontar måtte Mållaget leiinga. Dimed er det kanskje ikkje overras- svara på riksmålsfolket sine mange og kande at det reformvenlege miljøet kring harde åtak, meinte a-målsfraksjonen. Dei bygarden i Kristian Augusts gate kom fram var dessutan også særs uroa over at Noregs til at NM ikkje evna å svara på dei mange Mållag ikkje lenger såg ut til å appellera til grove åtaka frå Lytterforeningen. Dei tok ungdomen. difor initiativ til ein ny organisasjon. På landsmøtet i 1955 kravde mål- «Vi har spilt mykje tid, vi målfolk, på å kjempa Sigmund Skard at Noregs Mållag slåst med kvarandre, og demokratar som vi måtte ta tak i utfordringa med å nå ut til er, kan vi vel òg ha råd til å vera usamde om ungdomen. «Kva skal vi gjera med dei unge eit og anna. Det som er ille, er at vi ikkje – som susar rundt på motorsykkel, dei som trass i all meiningsskilnad – alltid kan syne les Det beste og Verden rundt og kastar seg motmennene våre at vi likevel er ein flokk, over grammofonplater med Duke Elling- fordi vi alle er målfolk. Eg trur at vi med ton.»5 Det som måtte til, var eit system- dette lydarlaget har høve til å skapa oss eit skifte, meinte Skard. Han var professor i samlingsorgan, eit organ som ikkje slåst for litteraturhistorie, omsetjar og mangeårig i eller a eller samnorsk – det kan vi slåst om formann i Det Norske Samlaget. Dei unge andre stader, men som går heilhjarta inn hadde avskrive Noregs Mållag, meinte han. for at nynorsken ikkje skal skamskjellast ut Det ein trong, var eit systemskifte. Skard or kringkastinga, men heller – så sant og så tok også til orde for at NM måtte slå har- langt det er råd – skal vinne seg endå større dare tilbake mot riksmålsfolka. Skard var rom i programma enn han har hatt til ein sentral ideolog for den reformvenlege denne dag.»6 Det skreiv Hartvig Kiran i fløya. Andre sentrale personar i dette mil- jøet var NRK-mannen og forfattaren Hart- vig Kiran og dei tidlegare nemnde, Rom- metveit og Skodvin. Det same var Bjarte Birkeland, som seinare vart redaksjonsse- kretær i Syn og Segn og nordiskprofessor i Bergen. Opplysningsnemnda for norsk mål, sprang også ut av dette vitale målmil- jøet. Nemnda vart grunnlagt i 1956 og organiserte den reformorienterte opposi- sjonen i Noregs Mållag. Dei gav ut små hefte og gjorde ein innsats i skulemålsrøys- tingar. Det var ikkje riksmålsfolka som var farlege. Det farlege var at opplyste folk som Sigmund Skard tok omsyn til Lytterfor- På landsmøtet i 1955 kravde målkjempa eningen og rekna han som ein maktfaktor, Sigmund Skard at Noregs Mållag måtte ta hevda i-målsmannen Eivind Vågslid i sitt tak i utfordringa med å nå ut til ungdomen. tilsvar til Skards utfordring til mållags- (Foto: Norsk Tidend)

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 23 brevet sitt til Bondeungdomslagsleiaren var å «hjelpe nynorsk mål til å få sitt rett- Hans Sørbø. Det er nettopp vektlegginga komne rom i norsk kringkasting». Vidare av den målretta aktiviteten utan omsyn til skulle ein «arbeide for at norsk kringkas- fraksjonsstrid, Kiran trekkjer fram som den ting i bruken av begge dei offisielle måla store fordelen med ein eigen kringkastings- tek skyldige omsyn til norsk talemål». Det organisasjon. Kringkastingsringen skulle ville ein oppnå gjennom å arbeida for gode klara å styra klar av intern bokstavstrid, program i kringkastinga og for ein positiv men i fyrste runde klarte ein ikkje å over- kontakt mellom NRK og lyttarane. Kring- tyda alle om at nykomingen hadde livsens kastingsringen vart frå dag ein ei vaktbik- rett. kje for plassen til det nynorske språket i Initiativet vart ikkje helsa velkomen av statskanalen. den konservative leiinga i Noregs Mållag. Frå fyrste stund Kringkastingsringen la Korkje leiinga eller styremedlemene i NM også vekt på positive tiltak for å dyrka fram skreiv under på oppropsteksten som opp- meir nynorsk. I heftet som vart sendt ut før moda folk om å melda seg inn i Kringkas- skipingsmøtet, står det at laget skal ha ei tingsringen. Derfor var ikkje laga i Noregs programtevling for program på «norsk mål Mållag med på den storstilte kampanjen og målføre»8 med store premiar. Kva pro- for å få folk til å melda seg inn i Kringkas- tingsringen, hausten 1955. Interessa for det nye laget var likevel stor, alt før skipings- møtet hadde fleire tusen menneske meldt seg inn i organisasjonen.

Skipingsmøtet På møtet i Teatersalen heldt Vegard Sletten, som var redaktør i Verdens Gang og ung- domslagsmann, opningstalen. Han hevda at radioen måtte vera ein kanal som formidla det levande ordet og den personlege kontakten. Lytterforeningen sine aktivite- tar sto i sterk kontrast til dette. Dei ville «snøre programma inn i eit språkkorsett frå kolonitida».7 Sletten sa han var glad for at Kringkastingsringen no var grunnlagt, slik at «alt som er av norsk tone, fritt skal få strøyme inn i dei heimar som lyder til Norsk Rikskringkasting.» Magne Oftedal, som seinare vart professor i keltisk språk, vart vald til leiar. Magne Rommetveit vart Redaktør i Verdens Gang, Vegard Sletten, skrivar for det nye laget. heldt opningstalen på stiftingsmøtet til Føremålet til den nye organisasjonen Kringkastingsringen.(Foto: Norsk Tidend)

24 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN gram som skulle premierast, vart avgjort hola» er typisk for retorikken til riksmåls- gjennom røysting mellom medlemene. Det folket på 1950-talet. Kringkastingsringen fyrste året var det Alf Prøysen og pro- peika alt i 1955 på at foreldreaksjonistane gramma «Snø i romjula» og «Vaksin jinte» gjerne heldt seg til mindre delikate tema som vann. Også arbeidet for å legga til rette når dei skulle visa fram for folk kva som var for innspelingar av plater med nynorske gale med samnorsken. «Døma på ‘skam- tekstar var prioritert den fyrste tida. norsk’ var helst slike som på grunn av sakleg innhald måtte verka fråstøytande på Aggressiv riksmålsreaksjon folk flest. Ord av typen magehola, bukhola, Riksmålsforbundet var på hogget som aldri rotta, lusa og avføringa var vanlege.»10 Ana- før på 1950-talet. I 1951 drog riksmålsfol- lysen til Kringkastingsringen var at Forel- ket i gang Foreldreaksjonen mot samnorsk. dreaksjonen på denne måten prøvde å få Vestkantfrua Sofie Helene Wigert sto i uviljen mot rotter og lus smitta over til å spissen for den aktivistiske organisasjonen. også omfatta folkelege språkformer. Lesar- Dei tok kraftige verkemiddel i bruk mot brevspaltene i avisene Aftenposten og Mor- språket som dei hadde døypt om til «skam- genbladet, Riksmålsforbundets tidsskrift norsk». Dei oppmoda foreldra om å retta Ordet og Foreldreeaksjonens blad Frisprog, ord som «høna» til «hønen» i lærebøkene fløymde over av hat mot samnorsk. til borna, og dei arrangerte brenning av Hatet vart også vendt mot nynorsken. samnorske bøker. Foreldreaksjonen nådde Forfattaren Peter Wessel Zappfe saman- ut til mange. Nesten ein halv million men- likna i Frisprog nynorsken med ein sjuk- neske skreiv under på aksjonens opprop dom: «Gjennom skolevæsenets betændte mot samnorsk. Men kva var det med sam- lymfebaner har sotten (nynorsken) spredt norsken som vekte eit slikt rasande hat? sig fra de store svulster på Vestlandet: hav- Riksmålshistorikar Lars Roar Langslet regjødede spyfluer har sværmet ut over lan- forklarer raseriet mot samnorsken slik. «For det og slått ned med smittestoffet overalt å illustrere hva de reagerte mot, kan vi hvor de fant et stykke uskjæmmet hud.11 klippe noen typiske setninger fra en lære- Nynorsken gjorde dei rasande fordi bok i naturkunnskap: ‘Magesekken har språket kom frå folkedjupet på Vestlandet. form som ei skeiv pære. Den ligg øvst i Språket sto dessutan i vegen for riksmålet: bukhola på venstre side, like under «...når valget rundt omkring i skolekretsene mellomgolvet. I magesekken blir maten står mellom riksmål – eller altså bokmål – blanda med magesafta.’ Intet under at og landsmål, da er det ikke til å unngå at ‘magesafta’ kunne bli sur hos foreldre som landsmålet – nynorsken – må ut for at riks- så at det var denne form for norsk deres målet skal få innpass igjen», hevda Øver- barn måtte innøve.»9 Dialektord som land i Agderposten i 1956.12 «skeiv» og «øvst» verka som ein raud klut I dette betente språkpolitiske klimaet på Foreldreaksjonen. Dei folkelege for- oppretta Riksmålsforbundet Lytterfor- mene måtte ut til fordel for eit reint, dansk- eningen. Foreininga hadde etter eiga prega riksmål, meinte dei. utsegn som sitt fremste mål å kjempa mot Tekstutdraget Langslet brukar frå «buk- «samnorskuhyret», som dei meinte hadde

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 25 fått fotfeste innanfor kringkastinga. Riks- Bergwitz kritiserte planane om å skipa ein målsfolk var rasande fordi dei bokmålsbru- ny målorganisasjon. «Eg kan ikkje fri meg kande journalistane hadde pålegg om å fyl- frå tanken om at dette må vera det dan- gja læreboknormalen. Ikkje alle fylgde skane kallar ‘anstaltmageri.’».15 Ein treng dette kravet. Men trass i dette, var dei fol- ingen eigen organisasjon for arbeid med kelege taleformene som vart kringkasta ut kringkastingsspørsmål, meiner han vidare. frå det kvite huset på Majorstua nok til å Det kan heller NU og NM ta på seg av. vekkja eit sterkt engasjement. Dermed såg Han er dessutan kritisk til å oppretta ein Lytterforeningen dagsens ljos. eigen nynorsk kringkastingsorganisasjon For riksmålsmiljøet var språket i NRK berre fordi Riksmålsforbundet har Lytter- «til stadighet en kilde til raseri, irritasjon og foreningen. «Det er riksmålsfolket som sty- ergrelse. Den sproglige lapskaus, knotet og rer leidi – dei hev initiativet i si hand, og rotet som tvangsdyrkes i dette samnorskens målfolket kjem dinglande etter», skriv han. fornemste forum, er en uhederlighet og en Bergwitz’ kritikk har også ei ideologisk fornærmelse mot lytterne. Det kan ikke side. Han kritiserer det nye laget fordi dei avle annet enn ren irritasjon og protest.»13 ser ut til å også ville meina noko om kor- I kjølvatnet av Lytterforeningen fylgde leis bokmålet bør vera. Dette skal ikkje også ein hat-kampanje mot nynorsktalande nynorskfolk leggja seg borti. Interessa for journalistar. Den profilerte radiomannen eit slikt lag er det ikkje mogleg å halda ved Hartvig Kiran fekk anonyme hat-brev frå like «i lengdi», er Bergwitz’ konklusjon. riksmålsfolk. Ein lyttar samanlikna Kirans Magne Skodvin svarar i same nummer nynorske tale med «et hestehår i suppen». på vegner av nemnda som arbeidde fram Heftet med innbedinga til medlemskap i mot skipinga av laget. Skodvin held ein Kringkastingsringen inneheldt sitat frå sakleg og kjøleg tone i svaret sitt. Han hev- fleire av desse trakasserande breva. Magne dar at det er ingen grunn til å tru at nokon Rommetveit meiner desse sitata opprørte skulle melde seg ut av NM på grunn av ein nynorskfolk og dialektbrukarar over heile ny kringkastingsorganisasjon. Han trur landet, og at det var ein viktig grunn til at heller at ein gjennom å gjera dette vil medlemene strøymde til organisasjonen frå kunne trekkja nye folk til nynorskaktivitet. fyrste stund.14 Redaksjonen i Norsk Tidend ser ut til å ha hatt ei meir venleg innstilling til Kring- I strid med Noregs Mållag kastingsringen enn styret i Noregs Mållag Som nemnt var det ingen frå styret i hadde. I ein redaksjonell kommentar i Noregs Mållag som skreiv under på innbe- Norsk Tidend i samband med landsmøtet i dinga til medlemskap i Kringkastings- Noregs Mållag i 1955, vart Kringkastings- ringen. Ein disputt i Norsk Tidend hausten ringen omtala i positive ordelag: «Innmel- 1955, før sjølve opprettinga av den nye dingar i hundretal midt på blanke sumaren organisasjonen, kastar ljos over motsetna- viser at dette gav utløysing for mykje norsk dene. vilje.»16 Det heile starta med at bondeungdoms- Diskusjonen går likevel vidare. Mållags- lagsmannen og i-målstilhengjaren Halvard leiar Knut Robberstad hevdar at Mållaget

26 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN planla ein motreaksjon mot Lytterfor- tingsringen kan vera organisasjonen for eningen, men at press frå dei som sto bak folk som ikkje kjenner seg heime i Målla- Kringkastingsringen gjorde at desse pla- get, men som har lyst til å gjera ein innsats nane vart lagde på is. mot Foreldreaksjonen og Lytterforeningen, No kjem misnøya som mange i miljøet hevdar han. kring Kringkastingsringen har overfor Den konservative leiinga i Noregs Mål- Noregs Mållag, klårt til uttrykk. Mållags- lag godtok likevel Kringkastingsringen leiinga er blinde, hevdar Kringkastings- etter at skipinga var eit faktum. Alt året ringaktivisten Tr ygve Wicklund, i eit lesar- etter vart organisasjonen ynskt velkomen brev: «Det verste utslaget av blindskap er av landsmøtet i Noregs Mållag. På årsmø- likevel den mottakinga tiltaket med Kring- tet i 1957 tok striden mellom i-måls og a- kastingsringen har fått», i staden for støtte målsfoka ein førebels ende då Hartvig «blir tiltaket motarbeidd og stempla som Kiran vart vald til leiar. Han var den fyrste kløyvingsarbeid», skriv han. Wicklund frå dei reformvenlege som fekk formanns- meiner at Kringkastingsringen vil verta vik- klubba. Motkandidaten Ivar Eskeland som tig fordi det er mange målfolk som ikkje høyrde til i-målsfløya, vart hans næraste finn seg til rette med «den konservative medarbeidar i styre og arbeidsutval. Men førarskapen Noregs Mållag». Kringkas- ingen av dei to hadde markert seg sterkt i fraksjonsstriden. Båe desse unge målmen- nene hadde fått lovord for mykje godt praktisk målarbeid. Med valet av Kiran og Eskeland vart grunnlaget lagt for ein ny giv for Noregs Mållag. Etter dette vart samarbeidet mellom dei to organisasjonane tettare.

Verving og organisasjonsstruktur Medlemsvervinga den fyrste tida gjekk gjennom ungdomslaga og det særs aktive Studentmållaget i Oslo. Desse spreidde informasjonsmateriell og samla medlemer. Det bitre tilhøvet til NM den fyrste tida fekk konsekvensar for Kringkastingsring- ens organisasjonsstruktur. Alle medlemene var direkteinnmelde, organisasjonen fekk ikkje lokallag, slik NM og NU har. Magne Rommetveit meiner ein av grunnane til at Den fyrste tida gjekk kontakten med medle- denne organisasjonsstrukturen vart opp- mene gjekk gjennom brosjyrar Kringkas- retta, var at leiinga i Kringkastingsringen tingsringen sende ut. «Kringkastinga og ikkje ynskte meir konflikt med mållags- språket» var brosjyre nr. 2. leiinga. Med ein organisasjonsstruktur

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 27 utan lokallag, ville ein også i mindre grad Ei historie om suksess framstå som konkurrent til Noregs Mål- Kringkastingsringen segla i medvind den lag.17 fyrste tida. Eit lesarbrev i Norsk Tidend i Årsmøtet som kvart år fann stad i Oslo desember 1956 omtalar framgangen for i desember, var det høgste organet i sam- organisasjonen: «Kringkastingsringen har skipnaden. I periodane mellom vart poli- fått mykje vellæte for innsatsen sin. Det er tikken sett ut i livet gjennom styret og skri- beint fram eit eventyr at ein liten flokk varen. Magne Rommetveit var skrivar for interesserte har kunna få så mykje ut av laget frå skipinga og fram til 1969. Vida dette tiltaket. Medlemstalet til Kringkas- Rommetveit var i fleire år tilsett for å driva tingsringen ligg hakk i hør på Lytterfor- kontorarbeid for laget. eningen og Foreldreaksjonen.»18 Sidan starten har organisasjonen hatt Etter eitt år hadde Kringkastingsringen hovudsete i Oslo. Herifrå har også meste- fått heile 8 000 medlemer. Året etter var parten av aktiviteten vore styrt. Mykje har organisasjonen oppe i 10 000 medlemer. vore retta mot politikarane på Stortinget og Medlemsveksten heldt fram også etter det mot leiinga i NRK. Nettverk er eit viktig fyrste året. I 1958 talde organisasjonen 12 stikkord. Aktivistane i Kringkastingsringen 000 medlemer. Kringkastingsringen hadde høyrde ikkje til den tradisjonelle økono- heilt klart ei god sak som opptok mange. miske og politiske eliten frå Oslo vest. Dei Kanskje var det nettopp det at organisasjo- kom frå bygder og småbyar rundt om i lan- nen heldt fred innetter og heller brukte det, arbeidde seg opp og kom til å danna kreftene på målretta arbeid for nynorsk, ein slags alternativ elite, i kulturlivet og som trekte folk til organisasjonen? Med- innanfor universitetet. Det var ikkje få av lemspengesatsen er også ein grunn til den Kringkastingsringens aktivistar som seinare raske veksten. Det kosta berre tre kroner å fekk professortitlar, eller hamna i politik- vera med. ken. Kringkastingsringen hadde gode kon- Kringkastingsringen var eit tiltak der taktar i NRK, både blant journalistane og i målfolk tenkte nytt og utradisjonelt. På det leiinga. Kontakten med stortingspolitika- organisatoriske planet låg nytenkinga i å rar var også god. oppretta ein ei-saks organisasjon heller enn Kontakten med medlemene gjekk å inkorporera arbeidet i dei rørslene som gjennom brosjyrar Kringkastingsringen eksisterte frå før. Kringkastingsringen var sende ut den fyrste tida. Brosjyrane inne- også nytenkjande ved at organisasjonen heldt opplysningar om kva som hende i tidleg satsa tungt på å påverka målbruket i organisasjonen, informasjon om og syns- eit strategisk viktig felt for framtida, nem- punkt på målbruken i NRK og informa- leg etermedia. sjon om agitasjonen til riksmålsfolket. Dei tente både som informasjon til medlemer Nynorskløgnene og som vervemateriell. Frå 1962 heldt Å skaffa oversyn over nynorskbruken i Kringkastingsringen kontakten med med- NRK og driva opplysningsarbeid om dette, lemene gjennom særutgåver av Norsk var eit viktig arbeidsområde heilt frå star- Tidend. ten. Før Kringkastingsringen kom på

28 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Argumentasjonen dei fyrste åra var knytt til at det var alt for lite nynorsk i NRK i høve til talet på nynorskbrukarar. Men denne argumentasjonen kom til å endra seg med åra. Kringkastingsringen prøvde å ta eit oppgjer med riksmålsfolket sine påstandar om at nynorsken vart tvinga inn i NRK. Tvangen låg heller i at nynorsk mål vart stengd ute, hevda dei. «Når visse menneske talar om måltvang i kringkastinga, kan dei nok ha rett i det. Men det er ikkje nynorsken som vert tvinga inn på folk»,20 skreiv Kringkastingsringen.

Radioens gullalder 1945-1960 Skipinga av Kringkastingsringen fann stad i den perioden som vert kalla radioens gullalder. Under andre verdskrigen vart radioen brukt til å samla folket. Radiopropa- Illustrasjonane til Bjarne Kristoffersen vart gandaen frå London vart omtala som «den mykje nytta i brosjyrane til Kringkastings- fjerde front» i krigen, i tillegg til den mili- ringen. Her kommenterer han riksmålsfor- tære, den økonomiske og den diploma- fattaren Sigurd Hoel som hevda at 97 pro- tiske. Då allmennkringkastinga vart teken sent av litteraturen som kom ut, var på bok- opp att etter krigen, fekk ho ei endå ster- mål. kare stilling enn før, både blant politikarane og i folket. Londonsendingane hadde banen, hevda Riksmålsforbundet, med fått folk til å forstå kor godt og effektivt leiar Arnulf Øverland i spissen, at minst ein nyhendemedium radioen var. tredjepart av sendingane på NRK var på Ei lyttarundersøking frå 1953–54 for- nynorsk. Dette talet hevda Øverland å ha tel om folks radiovanar i denne perioden. I frå kringkastingssjefen.19 gjennomsnitt høyrde norske radiolyttarar Tal Kringkastingsringen fekk frå NRK 2,5 timar radio dagleg. Programma hadde synte ei noko anna fordeling mellom ein gjennomsnittleg oppslutnad på 23 pro- nynorsk og bokmål i NRK. Mellom 1. juli sent. Dei mest populære programma var 1954 og 30. juni 1955 var det ikkje 33,3 nyhendesendingar, morgonnyhenda klok- prosent nynorsk i Rikskringkastinga, slik ka åtte hadde om lag 50 prosent oppslut- Riksmålsforbundet hevda, men berre 14,1 nad. Laurdagsunderhaldninga og Ønske- prosent. Dette var grovt urettvist i høve til konserten hadde enno høgare lyttartal, kor mange menneske i landet som brukte mellom 60 og 70 prosent, og heile 80 pro- nynorsk, meinte Kringkastingsringen. sent av ungane høyrde på barnetimen21.

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 29 Sigurd Hoels svindelagitasjon karar vart også oppmuntra gjennom prisar Ei av dei fyrste utgreiingane frå organisa- og rettferdskrav. Likevel auka nynorskbru- sjonen sette «svindelagitasjonen til Sigurd ken lite i løpet av dei fyrste leveåra til Hoel (...) på plass»,22 melde Norsk Tidend. Kringkastingsringen. I juli 1957 sende Utgangspunktet var at riksmålsfolk nok ein organisasjonen difor eit brev til NRK der gong hadde vore lausslepne med nynorsk- dei kritiserte at berre 14,1 prosent av ord- statistikkar. Riksmålsforfattaren Sigurd sendingane hadde vore på nynorsk i tidsro- Hoel hevda at 97 prosent av litteraturen met 1. juli 1955 til 30. juni 1956. Kring- som kom ut, var på bokmål. Dette skulle kastingsringen minna NRK på at 27 pro- sannsynlegvis underbyggja påstandar om at sent av borna har nynorsk som opplærings- nynorsken var eit døyande språk. mål, «programleiinga kan umogleg tolke Den grundige granskinga til universi- jamstelling slik at gjennomsnittsprosenten tetsbibliotekar Kaare Haukaas synte at bile- skal vera mindre enn 27»,23 meinte Kring- tet var annleis. Han kom fram til at talet på kastingsringen. Kringkastingsringen krav- nynorskutgjevingar låg på nærare 20 pro- de ikkje at nynorskprosenten skulle fylgja sent av dei utgjevne bøkene. Haukaas prosenttalet på nynorskbrukarar, men hadde gått gjennom alle bøker og brosjyrar NRK kunne i alle fall ikkje bruka mindre som hadde kome ut mellom 1946 og 1955 nynorsk enn dette. for å koma fram til dette talet. Om lag 12 Året etter gjekk den samla nynorskpro- prosent av romanane kom ut på nynorsk, senten endå litt ned, til 13,9 prosent. Men så mykje som ein tredjedel av diktsamling- det skulle koma til å snu. «Det går då rette ane var på nynorsk, og nesten halvparten vegen, og det vil vi gjerne gje dei som arbei- av dei utgjevne skodespela var på nynorsk. der i NRK honnør for»,24 melde Kringkas- Dårlegast sto det til med den omsette litte- tingsringen i Norsk Tidend i 1959. I 1960 raturen, berre 2,4 prosent av dei omsette var nynorskprosenten i NRK på 17, 2 pro- bøkene var på nynorsk. sent, same året bad Stortinget NRK om å Haukaas hadde også gjort ein språkleg auka nynorskbruken. gjennomgang av bokmålslitteraturen. Han Det var Kaare Fostervoll, målmann og kom fram til at det sto dårleg til med riks- arbeidarpartipolitikar som var kringkas- målet – berre 26 av dei utgjevne bøkene tingssjef i denne tida. Han gjekk på som nytta ein like konservativ språknormal som sjef i 1948. Etter at han gjekk av, vart NRK det Riksmålsforbundets Arnulf Øverland langt mindre lydhøyre for nynorskfolket oppmoda til. Dermed kunne Kringkas- sine krav. tingsringen setja riksmålsfolket på plass på Men heller ikkje under Fostervoll gjekk meir enn ein måte. alt så greitt som Kringkastingsringen ynskte seg. Nynorsken fekk gjennomslag i Framgang for nynorsken i NRK nyhenda, i gudstenestene og i vermeldinga, Kringkastingsringen fylgde målbruken i men ikkje i underhaldningsavdelinga. I NRK tett dei fyrste åra. Samskipnaden 1959 melde Kringkastingsringen at ny- stilte krav om ei meir rettferdig fordeling norsk i lette programpostar i NRK framleis mellom nynorsk og bokmål. Nynorskbru- var ei mangelvare. Berre 2,2 prosent av lett-

30 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Attendegang for nynorsken Utetter på 1960-talet stogga dei hardaste riksmålsåtaka på nynorsk og samnorsk. Attendegangen for nynorsk som skulespråk heldt likevel fram. Normeringsstriden i NM vart lagt vekk fram til slutten av 1960- talet, då han blussa opp att med full styrke. I dette tiåret klarte NM i aukande grad å få med seg ungdomen. Mållaget sette ned ei nemnd under leiing av Berge Furre. Nemnda skulle analysera samfunnsmessige strukturendringar og målpolitikk. Arbeidet til denne nemnda førte til ein ny giv, og til boka Målreising 1967. Då fjernsynet vart innført i 1960, tok ikkje Noregs Mållag opp innføringa av det nye mediet på landsmøtet. Det var eit felt som Kringkastingsringen tok seg av. Etter Det gjekk rette vegen for nynorsken i NRK fem års arbeid, la organisasjonen premis- medan Kaare Fostervoll var kringkastings- sane for mediepolitikken i Noregs Mållag. sjef. (Foto: Norsk Tidend) Denne arbeidsdelinga vart slått fast i NMs årsmelding for 1961. «Kringkastingsringen programma var på nynorsk. Sportssen- gjer mykje verdfullt arbeid for nynorsk dingar på nynorsk var det også smått med. riksmål. Noregs Mållag måtte ha ofra I sporten låg nynorskprosenten på 6,2 pro- mykje meir arbeid på målbruken i radio og sent. fjernsyn om ikkje Kringkastingsringen Kringkastingsringen vakta også på hadde teki seg av dette viktige arbeidet.»26 nynorskbruken i dei lokalproduserte sen- Etter 1962 byrja NM å stilla eigne krav til dingane. Dei fann ut at nynorsken vart dis- NRK. Landsmøtet i 1963 kom såleis med kriminert ved lokalstasjonane i NRK. Her krav om teksting av utanlandske filmar på samanlikna Kringkastingsringen nynorsk- nynorsk, same året protesterte organisasjo- bruken med prosenttalet av nynorske ele- nen også mot attendegangen for nynorsken var i grunnskulen i nærområda og fann ut i radioen. Grunnen til at NM igjen byrja at nynorsken var grovt underrepresentert. engasjera seg i spørsmålet, var at nynorsk- Kontoret i Bergen brukte berre 31,2 pro- folket fekk mindre gehør i NRK. I 1962 sent nynorsk, sjølv om 63 prosent av skule- tok Hans Jacob Ustvedt over sjefsstolen i elevane i området hadde nynorsk som opp- NRK. Han var professor i medisin, hadde læringsspråk. I Stavanger-området brukte tidlegare ikkje hatt politiske verv og han 45 prosent av elevane nynorsk, men berre var heller ingen målmann. No måtte inn- 12,2 prosent av sendingane var på ny- satsen intensiverast. norsk.25 Med Ustvedt som sjef vart også hald-

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 31 ninga til nynorsk endra på Marienlyst. I eit utsegner er for Skodvin ikkje at han viser intervju med Aftenposten i samband med til ein ubrukeleg statistikk for å underbyg- 60-års dagen sin i 1963, uttala Ustvedt at gja utsegnene sine. Det som provoserer «når det fra enkelte hold stilles krav om mest, er at han ikkje ynskjer å gje plass til flere programmer på nynorsk, vil jeg si at i nynorsken. en periode hvor bruken av nynorsk som Attendegangen for nynorsken i skulen talesprog er i tilbakegang – jevnfør rekrutt- førte til at Kringkastingsringen endra argu- statistikken – kan man ikke vente at Norsk mentasjonen sin for nynorsk i Kringkas- Rikskringkasting skal kunne prestere noen tinga. På 1950-talet var det matematiske økning av nynorskprogrammene».27 rettferdsperpektivet det viktigaste. Ny- Tre år tidlegare hadde Stortinget bede norskprosenten måtte svara til prosenten av NRK om å sørgja for meir nynorsk. Så det nynorskbrukarar i befolkninga. På 1960- er ikkje til å verta overraska over at inter- talet meinte Kringkastingsringen framleis vjuet vekte sterke reaksjonar i målrørsla. På at kravet om meir nynorsk var eit rettferds- landsmøtet i Noregs Mållag kort tid seinare gjekk debatten høgt. Ustvedt fekk mange svar. I Norsk Tidend gjekk Magne Skodvin til åtak på grunnlaget for Ustvedts utsegner, nemleg den såkalla rekruttstatistikken. Sta- tistikken, som Ustvedt brukte som grunnlag for å hevda at nynorsken gjekk tilbake, var nemleg slett ingen statistikk, men ei pressemelding som hevda at mellom 67 og 68 prosent av rekruttane sa at bokmål var det naturlege språket for dei. Problemet her låg i at dette ikkje var eit spørsmål rekruttane hadde svara på. Dette var talet på kor mange av rekruttane som hadde svara at dei ville ha Soldatboka på bokmål. Derifrå kunne ein ikkje utan vidare slutta seg til at bokmål var det språket nesten 70 prosent av rekruttane ville ha, heldt Skodvin fram. I same nummer tok Ivar Eskeland opp noko av det han trur kan vera grunnen til den låge oppslutnaden om den nynorske Soldatboka. Nynorskutgåva var vanskeleg å få fatt i. Han sjølv måtte krangla mykje Tidlegare skrivar i Kringkastingsringen, for å få boka på nynorsk då han var på Magne Rommetveit, vart i 1972 den fyrste «Øvelse høst» på Voss. konsulenten for nynorske programspørsmål i Det oppsiktsvekkjande med Ustvedts NRK. (Foto: Norsk Tidend)

32 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN krav, men eit nytt perspektiv kom inn i stolen vart det ikkje lettare å få orden på argumentasjonen. Oppretthalding av det tala. nynorske språket. «Det hadde vore gildt Norsk Tidend ironiserte over statistikk- om kringkastingssjefen hadde sagt at når rotet på leiarplass. «Det er ei meir enn klein det eine av dei to riksmåla våre må ta harde orsaking når vi får høyre at NRK ikkje støytar, kan ikkje Kringkastinga sitja roleg eingong har så pass orden i sitt eige hus at og sjå på at ein så sentral del av kulturlivet nye medarbeidarar blir sette inn i det arbei- har slik motbør»,28 skreiv Skodvin. Men det dei tar over.»31 slik var ikkje Ustvedts haldning. Kringkastingsringen tok fleire gonger Ustvedt måtte svara på kritikken frå opp den manglande statistikkføringa. På målfolket. I ei seinare utgåve av Norsk eit møte med organisasjonen i 1966 lova Tidend, seier han at han ser på det som ei kringkastingssjef Ustvedt å retta opp i den kulturelt viktig oppgåve å verna nynorsken. misvisande statistikken og å få klare reglar Det han derimot ikkje vil ha, er ein fastsett for føringa, men lite hende. Uvissa knytt til prosentsats for nynorskbruk29 statistikkføringa varte ved heilt fram til 1970-talet, då Magne Rommetveit vart til- Nye medium sett som nynorsk programkonsulent. Ordinære sendingar for fjernsynet kom i Trass i uvissa, var det tydeleg at gang i 1960. Fjernsynet vart straks ein suk- nynorskbruken gjekk tilbake. I 1969 låg sess. I 1962 hadde alt 77 200 husstandar nynorskprosenten i statskanalen på om lag betalt fjernsynslisens. I ei meiningsmåling 10 prosent, ifylgje NRKs eiga statistikkfø- frå 1969 sa heile to tredelar av dei som ring. Men kva var problemet? Fjernsynets hadde fjernsyn, at dette var det mediet dei programdirektør, Otto Nes, hevda at pro- aller minst kunne tenkja seg å unnvera. blemet låg i at det ikkje var lett å få tak i Kringkastingsringen prøvde frå dag ein å nynorskbrukarar. Programdirektør Torolf sikra språkleg jamstelling i tv-sendingane. Elster i radioen hevda overfor Norsk Tidend Får ein ikkje knesett dei same prinsippa i at kringkastinga hadde lett for å verta prega fjernsynet som i radioen, kan det ta urime- av oslomiljøet ettersom ho låg på Marien- leg lang tid å retta opp att det forsømde, lyst. meinte Kringkastingsringen.30 Fjernsynet førte med seg eit statistikk- I strid for bygda føringsproblem. NRK var usikre på korleis Kringkastingsringen har hatt fleire krav statistikkane skulle førast. Mange av fjern- enn at nynorsken skal få eit rettkome rom synssendingane hadde lite ord, men var innanfor kringkastinga. Mållaget ynskte biletbaserte. Skulle ein då sitja med stop- seg på 1930-talet ein kringkastingssjef som peklokke og ta taletida, eller skulle ein hadde «hovud og hjarta for heile landet». rekna lengda på innslaget? Kringkastingsringen var ein viktig pådrivar Difor var det også usikkerheit knytt til for å gjera eit slikt program til verkelegheit statistikkane. Problemet med statistikkfø- i kringkastinga. ringa starta alt i perioden då Fostervoll var I 1959 hevda formannen i Kringkas- kringkastingssjef. Men med Ustvedt i sjefs- tingsringen, Einar Hovdhaugen, at byg-

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 33 dene var sette til sides av NRK-leiinga. viljen til å bruka dei. Frå no sette Kringkas- Hovdhaugen meinte vidare at bygdene var tingsringen i gang eit systematisk arbeid for undervurderte når det gjeld kulturinter- å snu om på dette. esse. «Det er på bygdene ein finn dei beste Frå 1965 førte Kringkastingsringen eit lydarane»,32 hevda han. Dette grunngav register over unge, flinke nynorskbrukarar han med at lyttarane på bygda var meir tru- som kunne tenkja seg å jobba i NRK. faste mot favorittprogramma sine, og at dei Kringkastingsringen informerte kontakt- høyrde meir på radio. Hovdhaugen meinte nettverket sitt om ledige stillingar og vika- det var naudsynt at folk med bakgrunn frå riat. Frå no fekk fleire innpass. Men det bygde-Noreg kom med i programarbeidet, hjelpte ikkje alltid å tilsetja nynorskfolk, det ville vera ei vinning for NRK som kul- skulle det visa seg. turinstitusjon. Studentane Jostein Stokkeland og Kåre I 1962 sende Kringkastingsringen brev Hauge fekk båe jobb i NRK etter tips frå til NRK-leiinga der dei klaga over at Kringkastingsringen. Oppgåva deira var å underhaldningsavdelinga gjorde narr av teksta program. Norsk Tidend skreiv at dei folkemålet. Dialektparodieringa frå den båe er toppkandidatar og at dei kan austlandske revy-tradisjonen, der dialekt- omsetja frå russisk, polsk, fransk, engelsk brukarar vart framstilte som fyllikar eller og tysk. Men etter å ha teksta ein film på undermålarar, hadde fått innpass i under- nynorsk, fekk ein av dei melding om at tek- haldningsavdelinga på Marienlyst. Dette stinga skulle vera på bokmål. Det kom låg «på eit uvanleg lågt nivå»,33 meinte fram etter at dei to hadde slutta i NRK. Kringkastingsringen. Det positive synet på Kringkastingsringen vart mektig provosert, bygdene skulle verta langt viktigare utetter fordi dette hende etter at Stortinget einty- på 1970-talet. dig hadde gjeve NRK melding om at nynorskprosenten måtte aukast. Og det Rekrutteringsarbeid for NRK hende i ei tid der NRK sjølv hevda at grun- No må NRK leggja om rekrutteringspoli- nen til at dei ikkje hadde så mykje nynorsk tikken34 heiter det i ei særutgåve av Norsk som Stortinget ynskte, var at dei hadde for Tidend frå 1963. NRK brukar lite nynorsk få nynorskbrukande tilsette. fordi det er få nynorskbrukande tilsette, Kringkastingsringen fylgde tilsetjings- heiter det vidare. For å bøta på dette kan politikken i NRK vidare. I Norsk Tidend NRK til dømes oppretta eit aspirantkurs, melde organisasjonen frå om tilsetjingar av der folk kan få prøva seg. For nynorskfolk nynorskbrukarar. 30. august 1968 melde er det vanskelegare å få foten innanfor i Norsk Tidend om at Fana-jenta Olga Meyer NRK, hevdar signaturen MR, som truleg kom inn på opplæringskurset denne haus- er kort for Magne Rommetveit. Artikkelen ten. I 1969 melde Kringkastingsringen fortel at Kringkastingsringen har tipsa vidare om at Meyer no var tilsett i opplys- NRK om flinke nynorskbrukarar, men at ningsavdelinga. Meyer vart ei veldig popu- dei til no ikkje har vorte kalla inn. lær radiostemme, og ho kom til å verta ein Det skortar ikkje på kvalifisere nynorsk- sentral aktivist for Kringkastingsringen. folk, hevda Kringkastingsringen, men på Kringkastingsringen prøvde også å

34 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN dette. I 1960 bad Kyrkje- og undervisings- nemnda på Stortinget NRK om å gjera noko for å få ei jamnare fordeling mellom nynorsk og bokmål i sendingane. På dette tidspunktet låg nynorskprosenten i NRK på 17,2 prosent. Så kom problema med statistikkføringa. Ustvedt tok over leiinga i NRK. Nynorskprosenten dalte, sjølv om ein ikkje kunne seia heilt sikkert kor mykje. Dette hende stikk i strid med ynska til Kyrkje- og undervisings- nemnda. Tre år etter tok venstremannen Ludvig Botnen frå Sogn og Fjordane opp spørsmå- let på nytt frå Stortingets talarstol.35 Kvar hadde det vorte av den nynorsken som vart Olga Meyer vart tilsett som programsekretær etterlyst i 1960, spurte Botnen. Han viste i NRK i 1969. Ho gjorde seinare eit viktig til nedgangen for nynorsk i kringkastinga. arbeid for nynorsken i kringkastinga. I svaret sitt kunne ikkje statsråd Helge (Foto: Norsk Tidend) Sivertsen garantera for meir nynorsk. Då stortingsmeldinga om NRK-verk- påverka sendingane gjennom å lysa ut semda vart lagt fram, vekte NRK sin defi- manuskonkurransar. I 1959 sette organisa- nisjon av måljamstelling mykje harme. sjonen i gang ei tevling om det beste manu- Meininga med jamstellinga, var at forde- skriptet til eit kort radioprogram. Kring- linga mellom dei to språka skulle verta kastingsringen delte ut eigne premiar, men jamnare. I NRKs 176 sider lange melding sa også at dei premierte programma alle vil hadde dette vorte omdefinert til å tyda at ha god sjanse til å verta sende i kringkas- «begge mål kan nyttes med like full rett».36 tinga. I 1963 hadde Kringkastingsringen Denne forståinga av jamstelling tok luven ein konkurranse om å laga det beste lett- frå kravet om auka nynorskbruk. Både programmet på nynorsk. Kringkastingsringen og statsråd Kjell Bon- devik protesterte mot denne vridinga vekk 25-prosentregelen i NRK frå jamstellingskravet. Heilt frå skipinga av NRK i 1933 heitte det Statsråden hadde berre ein merknad til at kanalen burde ta omsyn til målstoda i meldinga, og den var knytt til språkspørs- landet og syta for at båe måla vart represen- målet. Han kravde at arbeidet med å sikra terte i sendingane. Etter at Kringkastings- ei jamnare målfordeling ikkje måtte for- ringen vart skipa, vart påtrykket om meir sømmast. Norsk Tidend kommenterte at nynorsk konstant. Men Kringkastings- her var det underforstått at dette arbeidet ringen var ikkje åleine om å krevja meir hadde vore forsømt i lang tid. «Ingen kan nynorsk i NRK, også Stortinget etterlyste vera i tvil om at departementet rett og slett

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 35 gir leiinga i NRK ei skrape – endå om ord- bruken er varsamt departemental»,37 skreiv Norsk Tidend. Framfor stortingsbehandlinga av tilrå- dinga frå Vogt-komiteen (1964–1966), komiteen som skulle vurdera den norske språkstoda på brei basis, etter tiår med hard strid om den statlege samnorskpolitikken, utarbeidde Kringkastingsringen ei eiga frå- segn om språket i kringkastinga. Her etterlyste organisasjonen retningsliner for mål- bruken. Kringkastingsringen la vekt på å auka plassen til nynorsken «i samsvar med den faktiske måltilstanden her i landet».38 NRK måtte dessutan satsa meir på å rekruttera fleire nynorskbrukande medarbeidarar. Standardtalemålet måtte verta det Ap-representanten Einar Førde var viktig faste språket i dagsnyttsendingar, i mel- for å få på plass vedtaket om 25 prosent dingstenesta, i fjernsynsteksting og i skule- nynorsk i NRK. (Foto: Norsk Tidend) kringkastinga, meinte Kringkastingsring- en. Det som ikkje vart kravd i fråsegna, var Dermed hadde ein for fyrste gong i historia ein fastsett prosentsats for nynorskbruken. fått på plass ein regel som fastslo ei prosent- Ein grunn til dette er at Kringkastings- grense for nynorskbruk. Høgre var det ringen på førehand vart åtvara av sine eigne einaste partiet som røysta imot dette ved- folk på Stortinget om at det ikkje ville vera taket. klokt å gå for ein fastsett prosentsats. Men Det var ein stor siger for Kringkastings- så synte det seg at fleire bokmålsbrukande ringen. Teater- og filmlegenden Olav Dal- representantar gjerne ville gå for eit vedteke gard hevda like etter at dette truleg var den minstemål. Dermed gjekk ein for denne viktigaste hendinga i målrørsla den siste ordninga. Kringkastingsringen brukte kon- mannsalderen. Med dette vedtaket tok taktane sine på Stortinget for å påverka i mange til å tru at ein no hadde sikra nynor- denne saka. Innsatsen til den unge mål- og sken ein plass i NRK og at Kringkastings- Ap-mannen Einar Førde var sentral for å få ringen no kunne konsentrera seg meir om på plass det vedtaket som kom.39 Tr ygve andre oppgåver. I dag har me erfart at eit Bratteli bad Arbeidarpartirepresentantane regelverk åleine ikkje er nok for å sikra auka om å røysta for ei prosentgrense. bruk av nynorsk. NRK har aldri klart å I mai 1970 kom det endelege gjennom- oppfylla prosentkravet. slaget for nynorsk i kringkastinga. Stor- Tilhøvet mellom NRK og Kringkas- tinget slo fast at «hovudregelen må være å tingsringen vart betre etter denne avkla- gi nynorsken en plass som i det minste sva- ringa. NRK tok krava om å auka nynorsk- rer til en fjerdedel av ordsendingene.»40 bruken meir på alvor. Ein programkonsu-

36 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN lent for nynorsk vart tilsett i 1972. Fyrste som disponent for den nye avisa. konsulenten var ein av grunnleggjarane av Det var ikkje gjort i ei handvending å Kringkastingsringen, Magne Rommetveit. stabla ei ny avis på beina. Sjølv om mykje Etter at han kom i gang med arbeidet sitt, vart gjort for å skaffa tingarar og innkomer, vart det også orden på språkbruksstatistikk- sleit Dag og Tid med økonomien i dei fyr- føringa i kanalen, og nynorskprosenten tok ste åra. NM lånte pengar til avisa og til å gå framover. gjennomførte tingaraksjonar. Kringkas- 25 prosentregelen tryggja stillinga til tingsringen var også sentral i arbeidet for å nynorsken innanfor NRK systemet. Å sikra redda Dag og Tid økonomisk. nynorsken i allmennkringkastinga, var vik- I 1964 gjennomførte Kringkastings- tig for stillinga til nynorsken som eit jam- ringen eit lotteri til inntekt for avisa. Egil stelt nasjonalspråk. Nynorsken vart ikkje Ytrearne vart hanka inn som kampanjese- berre eit språk for dei som kom frå kretær. Magne Rommetveit fortel at han i nynorskstrok, eit språk folk frå bokmåls- nesten eit år reiste Noreg på kryss og tvers område berre møtte i norskundervisninga med bil, som ein slags nynorsk emissær. på skulen. Nynorsken vart også eit språk Bagasjerommet var fylt opp med lodd. På alle fekk møta i tidas mest populære dagtid oppsøkte han kioskar og butikkar medium, i radio- og tv-sendingane. for å få dei til å driva loddsal for Kringkas- tingsringen. Kveldane gjekk ofte med til Kringkastingsringen og Dag og Tid møte med lokale mållag.41 Så det er ikkje til Ved skipinga av den nye avisa Dag og Tid spela Kringkastingsringen og folk som var knytte til organisasjonen, ei sentral rolle. Sjølve idéen om å starta ei ny nynorsk avis kom frå Magne Rommetveit i Kringkas- tingsringen, Ivar Eskeland og Olav Engan i Noregs Mållag. Den nye avisa skulle ikkje vera eit organ for målrørsla, slik som Norsk Tidend. Tanken var å laga noko heilt nytt. Ein skulle laga ei allmenn kulturavis som skulle skriva på nynorsk, men ikkje om nynorsk. Det var Magne Rommetveit som gav avisa namnet. Dag og Tid var lånt frå ein av NRKs programpostar, og skulle eigentleg berre brukast som mellombels tittel på dei fyrste prøvenummera som kom i 1962. Men namnet slo så godt an at det vart verande. Olav Engan var sentral i førebu- Egil Ytrearne reiste Noreg på kryss og tvers ingsarbeidet. Etter å ha lagt til rette for for å samla inn pengar til Dag og Tid. grunnlegginga, gjekk han over i stillinga (Foto: Wickman, Norsk Tidend)

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 37 Erling Lægreid (nr. 3 frå høgre), var med å starta Riksfondet for nynorsk presse. Biletet er frå lokala til Dag og Tid. (Foto: Dag og Tid)

å undrast over at loddsalet gjekk strykande. Det kan ha vore fleire ting som motiverte Suksessen skuldast også ei særs aggressiv det store loddsalet denne hausten. Premi- marknadsføring av loddsalet frå Kringkas- ane var nemleg heller ikkje å forakta. Fyr- tingsringen si side. Organisasjonen sende stepremien i lotteriet var ein Fiat land- loddbøkene i oppkrav til alle medlemene, brukstraktor. Fleire bilar sto på den lange men sende fyrst ut ei melding om at dei premielista. Kringkastingsringen freista som ikkje ville ha loddbøker, måtte avbe- også med ei flyreise, ein slåmaskin, ein stilla dei. Denne meldinga hadde svært komfyr og ein skrivemaskin. Det året selde kort svarfrist. Ho inneheldt ei melding om Kringkastingsringen lodd for heile 550 000 at medlemene sjølvsagt ikkje hadde noka kroner. Årsmøtet i desember 1964 opp- juridisk plikt til å selja lodd i presselotte- summerte, ikkje overraskande, loddsalet riet, men det vart meir enn ymta at dei som ein braksuksess. Administrasjonsutgif- hadde ei moralsk plikt til å gjera det.42 Der- tene og utgiftene til premiane var høge, med henta mange i vanvare ut ei loddbok men Dag og Tid fekk 229 500 kroner i til- som dei såg seg forplikta til å selja ut. skott. Kringkastingsringen mottok fleire sinte Men økonomien var framleis ikkje brev frå medlemer som klaga over det his- redda. Avisa trong framleis økonomisk sige salspresset. Men dei aller fleste stilte støtte frå målrørsla for å halda drifta i gang. opp for å redda Dag og Tid. Denne støtta vart etter kvart kanalisert

38 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN gjennom Riksfondet for Nynorsk Presse. 16 Norsk Tidend, 10. august 1955, nr. 27:3. Dette fondet hadde som hovudføremål å 17 I samtale med underteikna og Kjell Arve støtta Dag og Tid økonomisk. Det var Straumsvåg 22. juni 2005. Magne Rommetveit som tok initiativet til 18 Norsk Tidend, 8. desember 1956:3. opprettinga av fondet, og han utarbeidde 19 Kringkastingsringens brosjyre nr. 1:25. føresegnene i samarbeid med Erling 20 Kringkastingsringens brosjyre nr. 1:26. Lægreid, som seinare vart leiar i fondet. 21 Halse, Ketil Jarl og Helge Østbye, Norsk kring- kastingshistorie, Det Norske Samlaget, 2003:120. 22 Norsk Tidend, 2. november 1957. Notar 1 Kringom nr. 3/4-2002. 23 Norsk Tidend, 20. juli 1957:4. 2 Rommetveit, Magne: «Slik vart Kringkastings- 24 Norsk Tidend, 5. november 1959:3. ringen til», Kringom 01.03 s. 10. 25 Norsk Tidend, 5. november 1959:1. 3 Vikør, Lars S, «Noregs Mållag 1906-81» i Målrei- 26 Noregs Mållag, årsmelding 1961, NM 459. sing i 75 år. Fonna Forlag 1981:223. 27 Norsk Tidend, 1. august 1963:3. 4 Vikør, Lars S, «Noregs Mållag 1906-81» i Målrei- 28 Norsk Tidend, 26. august 1963:1 og 6. sing i 75 år. Fonna Forlag 1981:225. 29 Norsk Tidend, november 1963:6 og 14. 5 Vikør, Lars S, «Noregs Mållag 1906-81» i Målrei- sing i 75 år. Fonna Forlag 1981:224. 30 Norsk Tidend, 5. januar 1961:1-2. 6 Kringom nr. 3/4-2002. 31 Norsk Tidend, 1. desember 1960:3. 7 Møteboka til Kringkastingsringen, 1955-1977. 32 Norsk Tidend, 21. mai 1959:1. 8 Kringkastingsringens brosjyre nr 1:29. 33 Norsk Tidend, 14. desember 1962:4. 9 Langslet, Lars Roar: «Foreldreaksjonen og Sofie 34 Norsk Tidend, 14. november 1963:12. Helene Wigert», Aftenposten, 8. desember 2001. 35 Norsk Tidend, 14. november 1963:8. 10 Kringkastingsringens brosjyre nr. 1:20. 36 Norsk Tidend, 31. mai 1968:4-5. 11 Zappfe, Peter Wessel i Frisprog, 5. februar, sitert 37 Norsk Tidend, 31. mai 1968:3. i Kringkastingsringens brosjyre nr. 1:21. 38 Norsk Tidend, 31. januar 1969:8. 12 Arnulf Øverland i Agderposten 5. nov. 1956, 39 Dag og Tid, 28. november 1975:7. sitert i Kringkastingsringens brosjyre nr. 7, s. 21 (våren 1958). 40 Norsk Tidend, 23. oktober 1970:4. 13 Ordet, 22. mai 1954, sitert i Kringkastingsring- 41 I samtale med underteikna 2. september 2005. ens brosjyre nr. 1:2. 42 Norsk Tidend, særutgåve, 4. november 1964:6. 14 I samtale med underteikna og Kjell Arve Straumsvåg 22. juni 2005. 15 Norsk Tidend, 10. august 1955:2.

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 39 Kringkastingsringen 1970–2005

Eva Marie Mathisen

Desentralisering av NRK desamfunnet og bygdestrukturen».1 Den I norsk historieskriving har syttitalet fått same grunntanken finn me i arbeidet med merkelappen «radikalismens tiår», der distriktshøgskulane. Det handla om å tryg- kjenneteikna har vore ei venstredreiing i gja det sosiale grunnlaget for nynorsken og politikken, med døme som EEC-røystinga den nynorske kulturen, skriv Lars S. Vikør og Alta-aksjonen. Arbeidet i Kringkastings- i Målreising i 75 år. ringen, og resten av målrørsla, endra seg i Målmiljøet i Oslo, og særleg Student- denne perioden. «Målsak er ikkje filologi, mållaget i Oslo, var ei sterk drivkraft i men politikk», var eit slagord mange unge arbeidet for distriktshøgskulane. Det vart målfolk nytta ved inngangen til syttiåra. skipa ei nemnd som vart kalla «Aksjons- Tilhøyrsle til distrikt og lokal kultur vart nemnda for distriktshøgskulane». Nemnda viktigare, og det å arbeida for at folk i dis- var breitt samansett, med representantar frå trikta fekk like tilbod som dei i meir Kringkastingsringen, Noregs student- og urbane strok, stod sentralt. Dialektkampen elevmållag (NSEM), Norges Bondelag og – «Snakk dialekt – skriv nynorsk» var eit Norsk Bonde- og Småbrukarlag. Aksjons- teikn på denne utviklinga. nemnda kontakta kommunar for å få støtte På midten av sekstitalet byrja målrørsla til krava sine om å få lagt det nye skulesla- å jobba for å flytta ut statlege institusjonar get til bygdemiljø, og fekk med 200 kom- til distrikta og oppretta nye politiske og munar kringom i landet.2 Resultatet av intellektuelle institusjonar der. Arbeidet dette arbeidet vart at distriktshøgskulen i byrja med bygginga av Akademiet i Rau- Telemark vart lagt til Bø, høgskulen i Møre land, som sprang ut av ein idé om eit byg- og Romsdal vart delt mellom Molde og deuniversitet på nynorsk. Noregs Mållag Volda og høgskulen i Hedmark og Opp- var leiande i dette arbeidet, men knytte til land vart lagt til Lillehammer.3 seg eit større og aktivt målmiljø som Kampen for distriktshøgskulane var eit omfatta mellom anna Kringkastingsringen, arbeid som sette fokus på distrikta,4 og tan- Noregs Ungdomslag og Studentmållaget i ken om desentralisering av NRK oppstod Oslo. Noregs Mållag meinte at Akademiet i kjølvatnet av distriktshøgskulearbeidet. i Rauland skulle verta ein vidare- og etter- Det var naturleg å ta opp spørsmålet om ei utdanningsstad for lærarar i folkehøgsku- desentralisert kringkasting, skreiv Oddvar len, samstundes som det skulle vera «ein Natvik, ein av dei viktigaste aktivistane i forskingsinstitusjon som tek føre seg byg- Kringkastingsringen i denne perioden, i

40 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Dag og Tid.5 Fleire av dei som hadde vore føremålet til ein slik lokal radio: «Vi vil lage med i miljøet kring «Aksjonsnemnda for ei kringkasting for folket, om folket og for distriktshøgskulen» var òg medlemer i folket i kvar kommune!»8 Kringkastingsringen, så grunntankane var Kringkastingsringen såg Sverige som ikkje nye. Kampen for distriktshøgskulane idealet for kringkastingsutbygginga til den gav òg kveik og kunnskap: «Vi veit frå før statlege rikskringkastinga. I 1972 var leve- at ein samla og sterk aksjon frå distrikta ransen av stoff frå distrikta til rikssending- kan stikka kjeppar i hjula for den ‘utvik- ane, og talet på tilsette i distrikta, mykje linga’ som ekspertar av varierande kaliber større i Sverige enn i Noreg, og den sven- held opp for oss som ‘naturleg’ og ‘uavven- ske rikskringkastinga hadde som mål å for- deleg’», skreiv leiar i Kringkastingsringen dobla tala.9 Trass i at det var ulike opplegg Ola Bredeveien (som seinare tok namnet for desentralisering av kringkastinga i Ola Breivega) .6 mange europeiske land, var grunnlaget det Ein annan grunn til å arbeida med same; å kunna levera betre nyhendedek- desentralisering var påverknaden frå utlan- ning frå distrikta. Ei forståing av at det det, særleg frå Storbritannia og BBC, men fanst ulike interesser i ulike delar av landet, òg frå Sverige. I Storbritannia hadde ein låg til grunn. sidan 1966 bygd ut 20 såkalla «local radio», altså radio med sendingar for avgrensa geo- Kvifor byggja ut grafiske område, og dette var ein tanke som distriktskontora i NRK? slo rot i miljøet kring Kringkastingsringen.7 For Kringkastingsringen byrja syttitalet Britane hadde planar om heile fem hundre med siger då Stortinget slo fast at minst 25 lokalradioar fram til 1974. Direktøren for prosent av sendingane i NRK skulle vera på den fyrste nærkringkastaren i Storbritan- nynorsk. «Ingen er no i tvil om kva Stor- nia, Mr. Maurice Ennals, sa fylgjande om tinget meiner om det rommet nynorsken skal ha i kringkastingsprogramma» skreiv Magne Rommetveit i ein artikkel i Norsk Tidend i 1970.10 Og det var ingen tvil – 25 prosent nynorsk i NRK måtte innebera at NRK dobla prosenttala sine frå 1969, og at NRK måtte driva ein aktiv rekrutterings- politikk av nynorskbrukande journalistar. Då heldt det ikkje berre å rekruttera gjennom vanleg stillingsutlysing, ein måtte byggja ut distriktskontora, meinte Kring- kastingsringen. «Folk må jobba der dei bur, og nynorsken finst i distrikta». Slik argu- «Folk må jobba der dei bur, og nynorsken menterte dagleg leiar, Audun Heskestad, i finst i distrikta», sa Audun Heskestad, dag- 1970.11 leg leiar i Kringkastingsringen 1969-70. Dei tiltaka som Kringkastingsringen (Foto: Audun Skjervøy, Norsk Tidend) meinte kunne hjelpa NRK til å nå 25 pro-

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 41 Kringkastingsringen arbeidde for å byggja ut distriktskontora til NRK, mellom anna for å rekruttera fleire nynorskjournalistar. (Ill. Norsk Tidend) sent nynorsk i sendingane, var ei aktiv rikskringkastar måtte gjenspegla heile sam- rekruttering av nynorskbrukarar, til dømes funnet, både i språk (nynorsk) og i lokale ved å leita i studentmållagsmiljøa. Planane kulturar, tradisjonar og saker som var vik- om å byggja ut massemedialiner ved dei tige for distrikta. Då heldt det ikkje at nye distriktshøgskulane i Volda og Bø ville NRK sende nokre distriktsprogram frå òg vera til hjelp. I tillegg måtte NRK senda Oslo. Distrikta måtte senda sjølve.13 fleire innslag frå distrikta og om distrikta og ikkje minst – byggja ut avdelingskontor Bakgrunn: Stoda i NRK i bygdesenter.12 Frå midten av femtitalet endra NRK sen- Andre argument for desentralisering dingane sine og byrja med ei varsam utbyg- vart også viktige. Desentraliseringa var ein ging av radioen utanfor Marienlyst. Seinare måte å fremja lokal kultur og demokrati vart desse sendingane frå distrikta utvida, på. I årsmeldinga til Kringkastingsringen og på 1960-talet vart det éin times sending for 1973-74 vart denne overgangen i argu- frå klokka 14.30 frå alle distriktskontora. mentasjon og arbeidsområde peikt på. Sendingane vart populære. I same periode Arbeidet handla desse åra mindre om vart òg nemningane «distriktsprogram» og nynorskprosenten og meir om kva rolle «distriktskontor» innarbeidd, i staden for NRK skulle ha i samfunnet. NRK som «lokale meldingar» og «avdelingskontor».

42 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Men framleis var det få sendingar frå dis- emnet. Dette året vart desentralisering triktskontora, og dei hadde ikkje mange til- hovudarbeidet i Kringkastingsringen, og sette. I 1970 arbeidde 5 prosent av det ein klårgjorde målsetjingane og arbeidsme- totale talet tilsette i NRK ved distriktskon- todane sine. Årsmeldinga oppsummerte tora.14 slik: «Dette siste året har det kome ei ideo- Før utbygginga hadde NRK eit hovud- logisk klårgjering i Kringkastingsringen. kontor i Oslo, i tillegg til distriktskontor og Før har samskipnaden vore mykje tvinga til kontaktmenn. Hovudkontoret i Oslo var å føre ein defensiv politikk for å verne om stort, og i 1971 sende Oslo 4814 timar bygdenorske språk og kulturinteresser mot medan berre 934 timar av riksprogramma den tyninga som synest liggje i det nove- kom frå distriktskontora.15 Det var ni dis- rande kringkastingssystemet. [...] Kring- triktskontor: Kristiansand, Stavanger, Ber- kastingsringen har teke til å føre ein offen- gen, Ålesund, Trondheim, Bodø, Tromsø siv kringkastingspolitikk på sine eigne pre- og Vadsø. I tillegg var Oslo distriktskontor missar, der eit nytt omgrep, nærkringkas- for Austlandet og dekte heile åtte fylke og ting, står sentralt.» Kringkastingsringen 52,7 prosent av betalande lyttarar.16 Dei brukte dette omgrepet offensivt, til dømes andre distriktskontora var marginale kom dei med framlegg om at NRK heller samanlikna med det store Austlandskonto- burde bruka omgrepet «nærkringkastar» i ret. Bergen som dekte Hordaland og Sogn staden for «bygderadio».19 Grunngjevinga og Fjordane kom på ein andreplass, med var at bygderadio ville peika for einsidig 11,4 prosent av lyttarane. Det minste dis- mot utbygging i bygdene og lett kunne triktskontoret var Vadsø som dekte 1,7 verta utgangspunkt for bygderomantiske prosent av lyttarane, og berre 0,3 prosent og høgnorske tankar.20 For Kringkastings- av det dei produserte vart sendt i rikspro- ringen var nærkringkasting «...det er desen- gramma.17 På botnen i strukturen fann ein tralisert, demokratisk kringkasting i sin kontaktmenn og kontaktfotografar. Dette fulle konsekvens». Kvar lokal eining skulle var vanlege menn og kvinner med andre kunne kringkasta sjølv, heilt ned til kom- jobbar, som gjorde enkeltoppdrag for munenivå om det var naudsynt.21 NRK. Desse kontaktmennene hadde som oftast særs enkelt utstyr, og leverte i stor NRK og distrikta grad berre stoff til distriktskontora, sjølv 23.–25. april 1971 heldt Kringkastings- om somme kunne vera heldige og koma ringen eit seminar på Gol, med tittelen med på Dagsrevyen.18 «Norsk Rikskringkasting og lokalsamfun- net». Seminaret tok opp tre emne: Program 1971 – til offensiv kamp 2, rekrutteringspolitikken i NRK og desen- på eigne premissar tralisering av programma. «NRK må ha 1971 var det året ein kan seia at arbeidet som første oppgåve å kommunisera med med desentraliseringa verkeleg skaut fart. alle grupper i folket, og over geografiske NRK gav sjølv ut ei intern utgreiing om skiljelinjer. Skal NRK nå slike mål, trur vi distriktsutbygginga, og Kringkastings- det er viktig at programma blir laga av folk ringen heldt seminar og gav ut ei bok om som sjølve kjem frå distrikta og kjenner til

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 43 alt som rører seg i det samfunnet dei skal kom hausten same året. Boka var eit laga program om», sa Ottar Hov som skipa direkte resultat av seminaret på Gol. Desse til seminaret.22 to studentmållagsmedlemene var med i ei Tankane om at det burde byggjast ut ei arbeidsgruppe i Studentmållaget i Oslo rad små, sjølvstendige radiostasjonar som (SmiO). Gruppa hadde lagt ned eit grun- skulle vera grunnstammen i kringkastinga, dig granskingsarbeid, både med å samla fekk stor oppslutnad. Helst burde det vera inn informasjon om NRK og å analysera ein slik radiostasjon i kvar kommune. I stoffet. I boka kom Kringkastingsringen tidsskriftet Sentrum og periferi, utgjeve av med sine ynskje og krav til ei framtidig Studentmållaget i Oslo, ser me òg desse utbygging av NRK, og gjorde det klart kva tankane. Her skriv dei at nærkringkastinga dei la i omgrepet rikskringkasting. Forfat- skal vera ei uprofesjonell kringkasting, som tarane meinte at NRK hadde svikta, fordi skal avspegla det levande og daglegdagse i dei ikkje hadde sett det store skiljet mellom kvar kommune. «Ho skal levandegjera det by- og bygdekultur, og at dialektane og lokale livsmiljøet og vera eit talerøyr for nynorsken spegla ein særskild kulturtradi- både by og bygdefolk. På denne måten vil sjon. Debatten om meir nynorsk i NRK vørdnaden for det lokale, nære, heimlege var difor ikkje eit filologisk spørsmål, men auka. Dette vil vera ei styrking og frigjering eit kulturspørsmål. «Først den dagen ‘riks- av den lokale livsforma.»23 programmet’ avspeglar denne mangfaldige, Boka NRK og distrikta. Kan Norsk Riks- norske kulturrøyndomen, kan ein snakke kringkasting bli ei rikskringkasting?, skriven om eit verkeleg riksprogram og ei verkeleg av Karl Arne Utgård og Oddvar Natvik, rikskringkasting.»24 Tanken var at eit riksprogram skulle vera ein sameinar av dei grunneiningane som Kringkastingsringen meinte den fram- tidige kringkastingsstrukturen burde innehalda. Grunneiningane var nærkringkas- ting (minst ein i kvar kommune), fylkes- sendingar og regionalsendingar (fleire fylke saman). I riksprogrammet kunne då alle sider av norsk røyndom avspeglast, og med ein slik struktur ville det verta eit reelt riksprogram.25

Smeland-utvalet Det interne utvalet i NRK, som la fram ein plan for utbygginga av distriktskontora, var leia av Sverre Smeland, mangeårig sjefsse- Karl Arne Utgård skreiv saman med Odd- kretær i NRK. I innstillinga vart det gjort var Natvik boka «NRK og distrikta». framlegg om å auka talet på distriktskon- (Foto: Norsk Tidend) tor frå 9 til 12 fram til 1980, og auka talet

44 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Oddvar Natvik og Sevat Kjellargard på kontora til Kringkastingsringen. (Foto: Norsk Tidend) på medarbeidarar ved distriktskontora frå NRK skulda på knappe økonomiske res- 94 i 1970 til 159 i 1975. Delen av dis- sursar, reiste det seg spørsmål om plassering triktsproduserte rikssendingar skulle aukast av NRK-kontora. Smeland-utvalet kom frå 15,6 til 20 prosent.26 med framlegg om at det skulle skipast dis- Kringkastingsringen kom med hard triktskontor i tre byar i Austlandsområdet, kritikk av innstillinga og karakteriserte kontoret for Hedmark og Oppland skulle framlegga om auke som smålåtne. «Kritik- leggjast til Lillehammer, distriktskontoret ken mot Smeland-utvalet går såleis fyrst og for Buskerud og Telemark skulle leggjast til fremst ut på at utvalet legg opp til eit fram- Skien/Porsgrunn og kontoret for Østfold hald av dei tilhøva som rår i dag.»27 Sme- og Vestfold skulle leggjast til Fredrikstad.28 land-utvalet var eit internt utval, og Kringkastingsringen meinte at kontoret for ålmenta hadde difor ikkje fått sett denne Telemark og Buskerud burde leggjast til eit innstillinga. Kringkastingsringen måtte bygdemiljø, Bø i Telemark.29 Det å få plas- difor byggja sin kritikk på den informasjo- sert distriktskontora til ein mindre stad, nen dei hadde fått i ei pressemelding frå vart ei viktig sak vidare. NRK. I tillegg til at Kringkastingsringen meinte at framlegga var smålåtne, noko

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 45 «Eit ord i rett tid», sa statssekretær Gunnar Stålsett i Kyrkje- og undervisingsdepartementet om tilrådinga frå Kringkastingsringen. (Foto: Norsk Tidend)

Nytt Smeland-utval imot dei løyvande og politiske styresmak- Torolv Elster tok over som kringkastings- tene som mangla vilje til å gjera noko.30 sjef i 1972, og han var positiv til distrikts- Elster sjølv sa det slik: «Kringkastinga skal utbygginga. Dette tiåret må vera i distrikta tena mannen i gata. Dette er utgangspunk- sitt teikn, skal han ha uttalt, refererer pro- tet når NRK skal finna fram til oppgåva si gramsekretær Arne Grimstad i NRK til i samfunnet. Alle som arbeider i NRK, må Norsk Tidend. Grimstad la til at han var sjå på seg sjølve som distriktsmedarbeida- overtydd om at kringkastingssjefen meinte rar og vera klare til å reisa rundt i landet.»31 alvor med det, og at han var villig til å ta i Elster ville drøfta om nærkringkasting eit tak for å retta opp stoda. Det var der- kunne la seg gjennomføra, og han sette ned

46 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN eit nytt utval, men med dei same folka som Støtte frå politisk hald i 1971.32 Vonbrotet var stort då utvalet Så tidleg som i 1971 hadde nokre stor- berre kom med framlegg om prøvedrift tingsrepresentantar gått inn for nærkring- med nærradio ein stad – Førde. kasting. Kringkastingsringen hadde ei par- tiutspørjing som vart prenta i Norsk Eiga tilråding Tidend, der alle partia utanom Kristeleg I mellomtida hadde Kringkastingsringen Folkeparti (som ikkje hadde diskutert sett ned eit eige utval som skulle sjå på spørsmålet i partiet) gav støtte til ei NRK- desentraliseringa av NRK, og i 1973 la utbygging i distrikta, 35 men nærkringkas- Kringkastingsringen fram ei alternativ til- ting vart ikkje valkampsak før ved stor- råding til desentraliseringa. Ho vart godt tingsvalet i 1973. Då vart kravet om prø- motteken av styresmaktene og vakte mykje vedrift med nærkringkasting programfesta interesse, særleg hjå dei politiske partia. i fire politiske parti. Det var Kristeleg Fol- «Eit ord i rett tid», sa statssekretær Gunnar keparti, Senterpartiet, Sosialistisk Valfor- Stålsett i Kyrkje- og undervisingsdeparte- bund og Venstre. I tillegg hadde Kringkas- mentet om tilrådinga frå Kringkastings- tingens Landsforening, LO-foreininga i ringen.33 Viktige prinsipp i tilrådinga var NRK, gjort vedtak om å stø prøvedrift. mellom anna at 50 prosent av alle rikspro- Kravet som Kringkastingsringen retta til gramma måtte koma frå distriktskontora, kringkastingssjef Elster, var ikkje utan og at alle nye stillingar i NRK difor måtte støtte i det politiske Noreg. koma ved distriktsutbygging. Viss NRK skulle vera ei rikskringkasting, måtte fleire Nei til radio i kvar kommune program produserast i distrikta. Kringkas- I nærare to år hadde NRK diskutert prøve- tingsringen la vekt på at distriktskontora drift med nærkringkasting, om det i det skulle ha eige styre og eige budsjett. heile var mogleg. Til slutt fann kringkastingssjef Torolf Elster det umogleg å Nærradio for fyrste gong gjennomføra, og i innstillinga si til styret, I 1970 heldt Erling Lægreid, som er pro- hausten 1974, rådde han dei til å seia nei. gramsekretær i NRK, eit føredrag i Nord- Det var etter at Kringkastingsrådet med fjordlaget i Oslo, der han la fram meining- knapt fleirtal hadde sagt nei til prøvedrift ane sine om NRK. Dette var fyrste gong med nærkringkasting i Førde. For kring- ordet nærradio dukka opp. Eit referat av kastingssjef Elster var det fyrst og fremst føredraget stod på trykk i Norsk Tidend, og økonomiske grunnar som avgjorde. Trass i ideen hans var at kvar kommune burde ha at han meinte at nærkringkasting var ein ein nærsendar. Det var eit tiltak som ville sympatisk tanke, hadde han rekna på det få mykje å seia for det kommunale demo- og funne ut at ei nærkringkasting med sen- kratiet, meinte Lægreid.34 Nærkringkas- darar i kvar kommune ville ha kosta 150 tinga skal vera amatørradio, der vanlege millionar kroner og kravd minst 1500 nye folk får driva med radio. Desse ideane om tilsette i NRK.36 Men i same innstilling nærkringkasting var dei som prega heile rådde Elster til at distriktskontora måtte syttitalet og åttitalet. desentraliserast og styrkjast. I staden for

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 47 nærkringkasting gjekk såleis Elster inn for at distriktskontora i større grad skulle opp- søkja lokalsamfunna og dekkja dei betre. Konklusjonen i stortingsmeldinga frå 1974 om prøvedrift var negativ, og regjeringa gjekk òg mot. Men saka var framleis ikkje avklara i Stortinget, og Kringkastings- ringen hadde dimed von om at Stortinget skulle gå mot innstillinga. Kravet frå Kringkastingsringen var prøvedrift med nærkringkasting minst seks stader i landet. Ein måtte fyrst prøva, før styresmaktene kunne satsa vidare på, eller seia nei til, denne kringkastingsforma.37 Men det skulle ikkje gå Kringkastings- ringen sin veg i nærkringkastingsspørsmå- let. 4. mars 1975 sa Stortinget nei til prøve- drift. Men Stortinget vedtok ei langtidsut- bygging av NRK i distrikta. I løpet av dei neste 10 åra skulle kvart fylke få sitt distriktskontor, og minst 20 lokalkontor. Kringkastingssjef Torolf Elster gjekk inn for Under det igjen skulle ein ha minst 35 å styrkja og desentralisera distriktskontora. underkontor, som skulle ha ein tilsett.38 (Foto: Norsk Tidend) Med langtidsplanen stilna den offentlege debatten, og Kringkastingsringen vende desentraliseringsdebatten. Desentraliserin- engasjementet til arbeidet for å få dei plan- ga og lokaliseringa av distriktskontora vart lagde distriktskontora lagt til bygdemiljø. likevel ikkje slik dei ynskte, men dei hadde Alle distriktskontora til NRK låg i byar. fått gjennomslag for at NRK skulle desen- Kringkastingsringen meinte det hadde traliserast. Slik oppsummerte Dag og Tid uheldige fylgjer for innhaldet i programma, arbeidsinnsatsen til Kringkastingsringen i ved at det som opptok folk i byane vart pri- høve 20-årsjubileet i 1975: «I spørsmålet oritert framfor bygdeinteresser. NRK om desentraliseringa av kringkastingsverk- hadde planar om å leggja eit distriktskon- semda har Kringkastingsringen gått i brod- tor til Telemark, og Kringkastingsringen den og vore eit forum for nytenking. Boka arbeidde for å få kommunane til å stø dette NRK og distrikta kom i 1971, og Kringkas- kravet. Diverre for Kringkastingsringen tingsringen har følgd opp med utgreiingar vart kontoret lagt til Porsgrunn.39 og seminar. På 5 år har Kringkastings- ringen greidd, trass i sine små økonomiske Kva no for Kringkastingsringen? ressursar, å påverke, til dels forme, den nye I løpet av dei siste 5 åra hadde Kringkas- debatten om desentralisering av NRK i tingsringen lagt ned mykje tid og krefter i Stortinget og andre fora.»40

48 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN I 1976 vende Kringkastingsringen attende rørsla på slutten av syttitalet og byrjinga av til å arbeida for å auka bruken av nynorsk åttitalet. Målet var å auka dialektbruken på normaltalemål og dialektar i NRK. Kring- alle samfunnsområde. Aksjonane samla kastingsringen hadde no som mål at NRK fleire målorganisasjonar, og Kringkastings- måtte opp i 25 prosent nynorsk innan ringen var med i arbeidet.42 Heile syttitalet 1980. Same år tok Kringkastingsringen på var prega av kamp for norsk talemål, og frå seg å gje ut Norsk Tidend, i samarbeid med 1975 byrja Norsk Målungdom med dia- L/L Nynorsk Dagblad. Kringkastingsringen lektveke, ei aksjonsveke der målfolk delte såg på det å driva ei nynorsk avis som å føra ut flygeblad og agiterte med folk. Dialekt- vidare tradisjonar – Kringkastingsringen vekene var på same tid over heile landet, var aktivt med då Dag og Tid vart skipa, og slik at ein kunne «slå til» samstundes. Året det var om lag hundre år sidan Fedraheimen etter kom Noregs Mållag med, og etter kom ut for fyrste gong. Eit nytt driftssel- kvart vart samarbeidet utvida til ei felles skap vart skipa, L/L Nynorsk Bladdrift, der dialektnemnd med representantar frå Kringkastingsringen eigde 60 prosent av Norsk Målungdom, Noregs Mållag, Kring- lutane. Dagleg leiar, Oddvar Natvik, vart kastingsringen og Noregs Ungdomslag. redaktør for Norsk Tidend, og det tok Felles for alle dialektaksjonane var slagor- mykje av tida hans. Fyrst etter to år klarte det Snakk dialekt – skriv nynorsk!43 Kvar dei å stabilisera drifta av Norsk Tidend, få aksjon hadde sitt eige emne, og sjølv om arkivet over på datasystem og økonomien i Kringkastingsringen var med på mange, er balanse. Produksjonskostnadene var den det grunn til å nemna to aksjonar særskild. største hindringa for å gje ut fleire nummer I 1982 var emnet for dialektaksjonen «Dia- av Norsk Tidend. I fleire årsmeldingar på lekt og kringkasting», og i 1983 vart det slutten av tiåret les me om korleis det vart «Barn og språk». Bakgrunnen for aksjo- jobba for å få inn fleire lysingspengar for å nane var at borna stort sett høyrer og les få råd til å gje ut fleire nummer.41 konservativt bokmål. Sidan bokmålsdomi- Ein styrkte organisasjonen gjennom nansen frå media er stor, trur borna at det arbeidet med Norsk Tidend, som fungerte er bokmål som er det normale og eit finare som bindelekk mellom styret og medle- mål.44 mene. I 1977 hadde Kringkastingsringen ein vervekampanje, der målet var å få 1000 Samisk i Kringkastingsringen nye medlemer. Ved årsskiftet hadde dei fått I føremålsparagrafen til Kringkastings- 800, mykje takka innsatsen frå Norsk Mål- ringen står det i dag at «Kringkastings- ungdom. Denne organisasjonssatsinga ringen arbeider for at nynorsk normaltale- heldt fram åra etter. Kringkastingsringen mål, norske dialektar og samisk mål skal få fekk betre økonomi, og i august 1978 fekk eit rettkome rom i norsk kringkasting og organisasjonen for fyrste gong råd til å ha andre norske massemedia.» Denne set- to tilsette på heil tid. Organisasjonen ninga vart vedteken på eit omframt års- hadde to tilsette i meir eller mindre heil møte i 1975. På årsmøtet i 1974 vart det stilling fram til 1982. vedteke at ein skulle kalla inn til eit om- Dialektaksjonar prega arbeidet i mål- framt årsmøte i februar 1975 for å avgjera

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 49 om rekneskapsåret skulle fylgja kalender- «Synes du det er for mye året. Då nytta ein samstundes høvet til å nynorsk i Kringkastingen?» endra fleire delar av vedtektene, av di det Innimellom kampen for plassering av dis- var «fleire punkt i dei gamle vedtektene triktskontora i bygdemiljø, finn me døme som var forelda, andre var uklårt formu- på at Riksmålsforbundet framleis var på lerte.»45 Ei nemnd med Oddvar Natvik, hogget. Eit døme er aksjonen Eidsvoll Karl Arne Utgård og Magne Rommetveit Riksmålsforening starta hausten 1977. vart sett ned, og dei la fram eit framlegg til Foreininga hadde funne ut at heile 63,8 vedtektsendringar på eit styremøte i prosent av nyhendesendingane var på november 1974. nynorsk, og det var grunnlaget for aksjo- I dei tidlegare vedtektene stod det: nen. Dei sende ut opprop til kommunar, «Kringkastingsringen arbeider også for at verksemder og einskildpersonar og sette kringkastinga skal ta omsyn til norsk tale- store lysingar i avisene med teksten: «Synes mål i bruken av begge dei offisielle målfor- du det er for mye nynorsk i Kringkas- mene.»46 På eit styremøte der ein gjekk tingen?». Dei skal ha klart å samla inn gjennom framlegget til nye vedtekter, vart 82 000 underskrifter mot for mykje det ein del diskusjon om i kva grad Kring- nynorsk i NRK. Dette var noko som kastingsringen skulle ta omsyn til bruken Kringkastingsringen tok til ordet mot. av bokmål i NRK. Ein meinte at bokmål Dagen før underskriftene skulle overrek- ikkje var Kringkastingsringen sitt bord. På kjast, sende Kringkastingsringen eit brev til same styremøte kom det eit framlegg frå presidentskapet i Stortinget, der det kom styremedlem Morten Kluken om at Kring- fram at tala som Riksmålsforbundet la til kastingsringen skulle arbeida for samisk grunn, var feil. Dei hadde målt 294 nyhen- språk. Han meinte at det var naturleg, og desendingar i ein periode og funne ut at at omsynet til samisk måtte med i føremål- 186 av dei vart sende på nynorsk. Men sparagrafen. I referatet frå styremøtet står Kringkastingsringen kunne visa at det i det at resten av styret var prinsipielt for denne perioden var snakk om heile 657 dette framlegget, men at dei likevel meinte nyhendesendingar!48 Underskriftene var at det ikkje ville vera rett å ta med samisk i samla inn på «falske føresetnader», og i års- føremålsparagrafen til Kringkastingsrin- meldinga skriv Kringkastingsringen stolt at gen. Ein burde fyrst ta kontakt med dei «me tok brodden av aksjonen».49 samiske organisasjonane for å høyra kva dei meinte.47 Kringkastingsprisen På det omframme årsmøtet 5. februar Kvart år sidan 1978 har Kringkastings- 1975 vart vedtektene endra, og arbeidet for ringen delt ut ein kringkastingspris. Denne samisk språk kom med. Det er lite som prisen skal gå til ei røyst i eteren som tyder på at denne endringa var problema- utmerkjer seg med godt språk i radio eller tisk. I det heile kan ein seia at det samiske fjernsyn, og som på ein framifrå måte bru- språket ikkje har fått stor merksemd i orga- kar nynorsk eller dialekt i det daglege arbei- nisasjonen. det.50 I 1978 var det to som fekk Kringkas- tingsprisen (det har berre skjedd ein gong

50 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Kringkastingsprisen har etter kvart vorte ei svært viktig markering for Kringkastings- ringen. Den årlege utdelinga får ofte mykje merksemd i media. Noko av det som kjen- neteiknar Kringkastingsprisen, er at alle medlemer i Kringkastingsringen kan senda inn framlegg til kandidatar.

Nærradio, P2 og TV2 I 1981 fekk Noreg den fyrste reine Høgre- regjeringa etter krigen. Mediemonopolet vart brote då kulturminister Lars Roar Langslet opna for prøvedrift med privat nærradio og kabelfjernsyn. Det nye var at det var private som skulle byggja ut nærra- dioen og ikkje NRK, slik tanken hadde vore på syttitalet. Nærradio, som ei for- lenging av syttitalets kamp for nærkring- kastar i kvar kommune, vart no teken opp att, og sjølv om det var i ei ulik form, var argumenta om lag dei same. Det handla Ingrid Espelid Hovig fekk Kringkastingspri- om nærleik og demokrati. Kontinuitet i sen i 1986. (Foto: Norsk Tidend) Kringkastingsringen sitt arbeid finn ein òg i striden om lokalisering av dei nye kana- seinare, i 1983), Hartvig Kiran og Arthur lane, program 2 og den nye fjernsynskana- Klæbo. Klæbo og Kiran fekk prisen for len, TV2. lang og verdfull innsats for nynorsk i NRK og innsatsen deira i organisert målarbeid. Program 2 – «Det er to kringkastingsfolk på nynorsk- ei vinnarsak for Kringkastingsringen sida som merkjer seg ut, og som har gjort Planane om å byggja ut radioen med ein ny det lenge, i fleire tiår, som framifrå pro- kanal hadde vore klare lenge, i alle fall gramskaparar og som målmeistrar av dei sidan tidleg på 1960-talet.52 I Noreg var ein sjeldne» sa leiaren i Kringkastingsringen sein på dette området, og Island var det Einar Ådland. Kiran takka for prisen med einaste landet i Vest-Europa utanom fylgjande replikk: «Det er ikkje så mykje Noreg, som ikkje hadde to radiokanalar. som fell av blomar på målfolk. Vi kan Tida var overmogen for P2, og det var rekne opp mykje vi har tapt gjennom eit ingen parti som var mot at kanalen skulle langt liv med å gå inn for ei slik sak. Men etablerast. Det vart derimot strid om kvar desto meir set vi pris på det vi har vunne.»51 kanalen skulle plasserast. Dei einaste som (Sjå oversyn over alle prisvinnarane seinare var mot at kanalen skulle leggjast utanfor i heftet.) Oslo, var NRK-styret, og dei fekk støtte frå

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 51 Arbeidarpartiet.53 Måla for Kringkastings- Kringkastingsringen kva dei skulle jobba ringen var å få P2 lagt utanfor Marienlyst for. Dei laga ei alternativ melding og sette i og at kanalen skulle produsera mest mogleg gang aksjonar.56 frå distrikta. I 1975 låg det føre planar om at eit pro- Verkeleg rikskringkasting gram 2 skulle byrja senda frå 198154, og at I 1979 gjekk Noregs Mållag, Noregs Ung- ein då skulle utvida distriktsendingane, domslag og Kringkastingsringen saman for men sendingane frå den nye kanalen byrja å få kommunar til å ta standpunkt for å ikkje før i 1984. Langtidsplanen for NRK leggja P2 ein annan stad enn Oslo. I brevet for 1975–1985 var det formelle grunnlaget som vart sendt ut til dei ulike mållaga, for utbygginga av P2. Planen slo fast at P2 skreiv Bjarne Myrstad, leiar i Kringkas- ikkje skulle setjast i verk før sendenettet tingsringen at «det er viktig at Distrikts- dekte heile landet, og ein kunne gje alle eit Noreg samlar seg bak ønsket om at Pro- fullverdig tilbod. Utbygginga av sendenet- gram 2-leiinga blir plassert utanfor Mari- tet byrja varsamt i 1975 og i motsetnad til enlyst/Oslo, slik at kringkastinga kan bli ei andre utbyggingar byrja ho nordfrå. Ein verkeleg rikskringkasting».57 194 kommu- hovudgrunn var omsynet til samiske krav. nar og fylkeskommunar skreiv til slutt Og med utbygginga i P2-nettet kunne under på eit brev som vart sendt til Kyrkje- Sámi Radio auka sendetida si frå to til fire og undervisingdepartementet. Krava til timar dagleg. Kontoret for dei samiske sen- Kringkastingsringen fekk òg støtte frå Kyr- dingane vart samstundes flytta frå Tromsø til Karasjok, slik at dei ikkje berre sende på samisk, men òg frå eit samisk område.55 Striden om lokaliseringa byrja i 1978. 29.–30. april skipa Kringkastingsringen til eit seminar om P2 i Årdal. Her la Kring- kastingsringen planane for det vidare arbeidet. På denne tida hadde ikkje organisasjonen noko krav om kvar den nye kanalen skulle leggjast, berre at han måtte liggja utanfor Oslo. Kringkastingsringen fekk godt høve til å koma på bana med sine meiningar då ei gruppe stortingsrepresentantar i 1979 fekk gjennomslag for at NRK skulla laga ei utgreiing med ei alternativ plassering av administrasjonen til P2. Då NRK kom med utgreiinga si nokre måna- der seinare, vart det leiinga i NRK hadde Bjarne Myrstad, leiar i Kringkastings- sagt tidlegare, stadfesta. Det var praktisk og ringen, meinte det var viktig at program 2- økonomisk uklokt å leggja kanalen andre leiinga vart plassert utanfor Marienlyst. stader enn i Oslo. No vart det klårt for (Foto: Norsk Tidend)

52 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN kje- og undervisningsnemnda i Stor- fleire søknader til Kulturdepartementet tinget.58 Stortinget la seg altså ikkje opp i som avslo ein etter ein. I 1984 vart kring- innhaldet i kanalen, men i organiseringa av kastingslova endra. Etter lova hadde NRK kanalen, og i stortingsdebatten i 1981 var einerett for kringkasting, og det var berre i det brei semje om at ein stor del av pro- særlege tilfelle at ein kunne gje andre løyve gramma burde produserast ved distrikts- til å senda. Etter endringa kunne ein «som kontora. Men det var strid om kvar admi- ledd i forsøksvirksomhet gi andre løyve til nistrasjonen skulle liggja. Hans Olav Tung- begrenset kringkastingsvirksomhet».62 Sa- esvik, tidlegare leiar i Noregs Mållag og då me månad vart ein ny konsesjonsrunde for stortingsrepresentant for Kristeleg Folke- nærradiodrift lyst ut, og då søknadsfristen parti, hadde lansert Trondheim som eit gjekk ut, låg det 436 søknader til handsa- alternativ. Alle parti utanom Arbeidarpar- ming i departementet. «1984 vil bli hugsa tiet støtta dette. som året då medieflaumen verkeleg vart No måtte Kringkastingsringen definera slept laus» 63 skriv Kringkastingsringen i års- kvar «utanfor Oslo» var, og tilrådinga vart meldinga. Desse nye nærradioane fekk ei Trondheim. Årsmøtet 6. mars 1983 vedtok prøvetid på to år. ei fråsegn om P2, der dei bad om at utbyg- For Kringkastingsringen innebar brotet ginga måtte skje ved ei styrking av distrikts- med mediemonopolet nye utfordringar og kontora i NRK, og ein eigen sjølvstendig nye moglegheiter til å fremja nynorsken i programredaksjon i Trondheim. Stortinget media. No kunne endeleg distrikta koma støtta krava, og i 1983 vart det endeleg med i kringkastingsarbeidet, meinte Kring- avklara: P2 skulle leggjast til Trondheim. kastingsringen. I hovudsak var det vel to Etter prøvesendingar både i 1978 og 1981 grunnar til at Kringkastingsringen valde å vart kanalen formelt opna 1. september arbeida med nærradio; for å styrkja og 1984. Tre år seinare stod dei nye lokala på fremja den lokale kulturen, og dimed Tyholt klare til bruk.59 Samstundes slo nynorsken og dialektane, og for å auka Stortinget fast at ein føresetnad for å leggja rekrutteringa av nynorske radiojournalistar P2 til Trondheim var at det ikkje skulle gå til NRK og dimed auka nynorskprosenten ut over distriktsutbygginga til NRK.60 der. Her viste ein mellom anna til rekrutteringa NRK hadde frå studentradioen i Nærradioarbeid Oslo, Radio Nova, og frå kvinneradioen i I desember 1981 vart dei første konsesjo- Oslo, Radiorakel. nane til forsøk med privat kringkasting gjeve, 37 løyve til å senda nærradio på åtte Kringkastingsringen som stader: Oslo, Trondheim, Bergen, Sta- informasjonssentral vanger, Stokke, Hamar, Kristiansand og Nærradioarbeidet tok mykje av arbeidstida ikkje minst, den staden som etter kvart til Kringkastingsringen, og organisasjonen kom til å verta særskild viktig for Kringkas- opparbeidde seg meir og meir kompetanse tingsringen, Korgen i Hemnes kommune i på feltet. «Arbeidet med nærkringkasting Nordland.61 er i ferd med å gjere Kringkastingsringen til I denne fyrste forsøksrunden kom det ein mediesentral og interesseorganisasjon

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 53 Nærradiokurs ved Radio Folgefonn i 1985. (Foto: Tormod E. Eitrheim, Norsk Tidend) for nærradioar kringom i landet.»64 Kring- Magnar Brandseth, programsekretær i kastingsringen gjekk meir og meir over til å NRK Sogn og Fjordane, og med ei brei verta ein mediesentral for nærradioane, der røynsle frå radioarbeid. Boka kom i nye dei kunne venda seg for å få svar på spørs- opplag i 1984, 1986 og 1990, og det var til mål og rettleiing. Det var eit uttrykt ynskje og med nokre skular som nytta henne i at Kringkastingsringen skulle verta ein undervisinga.65 I tillegg hadde Kringkas- interesseorganisasjon for bygderadioane, tingsringen lutar i tre nærradioar, og fleire noko som skulle gje Kringkastingsringen nærradioar var medlemer i organisasjonen. ny styrke i den mediepolitiske debatten. Målet var å verta ein mediepolitisk sentral «Den eigentlege nærradioen» for heile målrørsla. Eit godt steg på vegen Regjeringa hadde ikkje kome med nokre mot dette målet, var å gje ut Nærradiohand- særskilde mål eller tankar om korleis nærra- boka. Dette var ei kokebok for nærradio- diodrifta skulle vera eller verta, skriv Mag- drift. Ho tok for seg alt som hadde med nar Brandseth i Nærradiohandboka. Det nærradio å gjera, korleis ein arbeidde jour- skulle vera forsøk på «fritt grunnlag» for nalistisk, kva reglar og lover som fanst, kor- organisasjonar og andre som ville driva leis det tekniske utstyret fungerte og kor- radiosendingar, som regjeringa sjølv skreiv. leis ein kom i gang med radiodrift. Nærra- «Då var det godt at det utifrå ein såpass til- dioboka var på 80 sider og fyrsteopplaget feldig start, der ‘alt kunne skje’, skulle på 300 stk vart fort utselt. Forfattaren var springa ut ein blom – Radio Korgen – som

54 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN viser seg å vere ein god modell for det ein ungdomslag,67 og seinare vart dette skrivet kan kalle ein verkeleg nærradio, ein brei, gjort om til eit hefte om bygdemodellen allmenn radio om alle til alle i lokalsamfun- som ein kunne tinga hjå Kringkastings- net.»66 ringen. Ein av dei måtane Kringkastingsringen For å finansiera Radio Korgen vart det kunne blesta nærkringkastinga på, var å gjennomført ein dør-til-dør-aksjon i kom- spreia informasjon om dei ulike organisjo- munen for å få inn midlar, og radioen nasjonsmodellane nærradioane brukte. hadde meir enn 2100 lutar, fordelt på 1400 Korgen-modellen, som ein brukte i Korgen luteigarar, i ein kommune med rundt 5000 i Hemnes kommune i Nordland, vart òg innbyggjarar. I tillegg til alle desse medei- kalla kommunalmodellen og bygdemodel- garane, var det òg eit kjenneteikn ved len. Denne modellen vart sett på som ide- Radio Korgen at dei hadde mange journa- almodellen for å driva nærradio, og i boka listar, og at redaktøransvaret gjekk på rund- Da monopolet sprakk. Nærradio i Norge av gang. Redaktøren vart utpeikt av eit pro- Tore Torrersud og Finn-Ove Hågensen vart gramråd og hadde ansvaret for sendingane modellen kalla «Den eigentlege nærradi- i ei veke av gongen.68 oen». Kringkastingsringen meinte likevel at kvar nærradio måtte finna sine løysingar, Oslo Kringkastar og ulike modellar høvde på ulike stader. I tråd med ideane frå Radio Korgen vart Men Kringkastingsringen framheva Radio Oslo Kringkastar skipa på eit møte 25. Korgen, og brukte denne som grunnmo- oktober 1984. Oslo Kringkastar, Radio dell i Nærradiohandboka. Etter at ein hadde OK, var eit partslag. Det stod fem organi- presentert Radio Korgen i boka, presen- sasjonar bak partslaget: Bondeungdomsla- terte ein variantar av Korgen-modellen, get i Oslo (BUL Oslo), Aker og Oslo Byg- særleg Radio Voss og Oslo Kringkastar deungdomslag, Oslo mållag, Bygdelags- L/L. Desse var mangfaldige og uavhengige samskipnaden i Oslo (BLS) og Student- av politisk og religiøs tilknyting, og dei mållaget i Oslo (SmiO). Det var ein nær- hadde som mål å laga radio for alle. radio på nynorsk og dialekt i Oslo, og det vart hardt slege ned på folk som knota. Her Kva var det med Radio Korgen? skulle det berre vera sendingar på dialekt Radio Korgen var ein ålmenn radio, der og nynorsk normaltale! I føremålet til alle interesserte, alt frå idrettslag til privat- Radio OK stod det mellom anna at: personar, fekk vera med. Korgen stod difor «Gjennom programverksemda vil ein leg- i skarp kontrast til religiøse og politiske gje vekt på ein distriktspolitisk profil, der radioar. I eit informasjonsskriv Kringkas- ein mellom anna vil skape kontakt mellom tingsringen gav ut i 1984, skriv dei at hovudstaden og Distrikts-Noreg. I Oslo Radio Korgen var ein samlande radio for Kringkastar – Radio OK skal norsk musikk heile bygda, det var ein radio for og av fol- og kultur spele ei sentral rolle. Ein vil sam- ket, som tok mål av seg til å spegla alle stundes ta avstand frå den internasjonale sidene av lokalmiljøet. Heftet vart sendt ut kjøp- og salkulturen.»69 til alle kulturstyra i landet og til mållag og Radio OK sende 15,5 timar i veka i

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 55 byrjinga av 1985. I glanstida jobba det 4–5 aldri var ein del av ein strategi for korleis journalistar fast i radioen, og dei sende seks målorganisasjonane skulle vinna fram i dagar i veka. Men radioen hadde òg om lag Oslo. Og fordi organisasjonane ikkje 80 medarbeidarar som arbeidde frivillig. garanterte for økonomien til Radio OK, For Kringkastingsringen var målet for vart medarbeidarane nøydde til å driva denne radioen, som alltid, å rekruttera med økonomiarbeid i staden for å laga fleire nynorskjournalistar. Ein pådrivar var radioprogram.70 nok at nynorskprosenten i NRK såg ut til å På slutten av åttitalet dabba arbeidet vera på retur. Dagleg leiar Terje Reite i med nærradio av. Sjølv om ein framleis Kringkastingsringen var òg ansvarleg selde ein del av Nærradiohandboka og redaktør i Oslo Kringkastar i ein periode. skipa til seminar i samarbeid med Noregs Andre redaktørar var Thomas Førde og Mållag, vart nærradioarbeidet avslutta i Ragnar Lurås. 1987, då det årelange ordskiftet om nær- Radio OK var ein populær radio i Oslo, kringkasting tok slutt. Etter prøvedrift i særleg av di at han tok opp aktuelle emne seks år kom det eit lovframlegg som skulle som opptok vanlege oslobuarar. Radio OK gjera nærkringkastinga permanent. Lov- satsa på temaprogram og musikk. Det var framlegget opna for reklame, og Kringkas- viktig at ein berre skulle senda norsk tingsringen var motstandarar av kommersi- musikk, og at den musikken ein sende, var ell nærradiodrift.71 av høg kvalitet. I tillegg var det mellom anna ungdomsmagasin, kulturmagasin, Plateselskapet På Norsk lette underhandlingsprogram og ein for- Plateselskapet På Norsk L/L vart skipa i brukarhalvtime. Særs populært var eit inn- 1982, og Kringkastingsringen gjekk inn i ringjarprogram, der lyttarane kunne ringja selskapet med ein aksje på kr 2500.72 Ola inn og byta og kjøpa gjenstandar. E. Bø, no dramaturg ved Det Norske Tea- I tillegg til at ein ville ha ein radio med tret, var den fyrste daglege leiaren. Initiati- distriktsprofil, ville ein òg at det skulle vera vet til dette selskapet kom frå ungdoms- eit aktivitetstilbod til medlemer i organisa- lagsmiljøa i Oslo, og føremålet med selska- sjonane. Ynsket var å skulera dei til å laga pet var å gje ut norsk musikk, men òg noko kvalitetsprogram og til kritisk journalis- skandinavisk folkemusikk. Motivasjonen tikk. Medarbeidarane i Radio OK drog var at ein ville få inn meir nynorsk tekst i mykje kringom i landet og heldt kurs for norske plateutgjevingar. Seinare vart plate- andre nærradioar. klubben På norsk skipa som eit utspring frå Kringkastingsringen var ein aktiv støt- plateselskapet. Denne plateklubben var av tespelar til Radio OK og hadde lutar i radi- same type som vanlege bokklubbar med oen. Etterkvart viste det seg at Radio OK hovudtilbod og ekstratilbod, og ein satsa på gjekk med økonomisk underskot, og i kvalitetsmusikk, med musikarar som Olav 1988 vart radioen lagt ned. Redaktør Reite Stedje og Bjørn Eidsvåg. Men diverre var oppsummerte seinare i ein artikkel i Mål og ikkje plateselskapet lønsamt, og etter eit Makt at ein grunn til at det gjekk dårleg par år tok Bondeungdomslaget i Oslo over med Radio OK, var at nærkringkasting plateklubben. Då var det ikkje for å gje ut

56 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN tas eige medieblad». I tillegg til at medlemene fekk bladet, var det mogleg å abon- nera, og den primære målgruppa var nær- radioar, kulturstyre, folkehøgskular, lokalaviser, mållag og ungdomslag. Dei fleste tingarane var kulturstyre og nærradioar. Som erstatning for meir generell medlems- informasjon, skulle ein senda ut informasjon i rundskriva som gjekk ut med med- lemspengekrava og ved sumargåva og haustgåva.74 Organisasjonen sleit med å gje ut KRINGKASTING. Det var stramt økonomisk, og bladet hadde høge produk- Oddvar Natvik vart dagleg leiar i «BUL sjonskostnader. På årsmøtet i 1986 vart det Kommunikasjon» i 1985. vedteke at medlemsbladet KRINGKAS- (Foto: Norsk Tidend) TING skulle slutta å koma ut. Ein ville heller nytta dei 4 midtsidene i Norsk fleire plater, men å selja vidare dei som Tidend som medlemsblad inntil vidare, for allereie var produsert. å redusera kostnadene, og for å nå ut til fleire i målrørsla.75 Kringom, som me kjen- Nye tidsskrift ner frå i dag, byrja koma ut som medlems- I 1982 byrja Kringkastingsringen å gje ut blad i 1995. eit lagsblad med namnet Kringkastings- RINGEN. Det kom ut med to nummer i TV2 1982, og åtte nummer åra etter. Bladet Debatten om eit TV2 kom i gang i 1981, skulle gå til alle medlemer, til NRK, til og heile åttitalet var prega av debatten om pressa og stortingsrepresentantar. Målet var den nye fjernsynskanalen. TV2, slik me å gje ut eit tenleg, men rimeleg blad, som kjenner kanalen, byrja sendingane sine 5. hadde kort produksjonstid, og som kunne september 1992.76 Eit av dei viktigaste styrkja kontakten mellom medlemer og stridsspørsmåla var reklamefinansiering, med mediemiljø.73 Magnar Brandseth vart som kulturminister Langslet støtta. Det at tilsett i ei lita stilling med ansvar for å gje ein hadde satellittsendingar med reklame ut dette lagsbladet i ei kort stund i 1983 og frå før, vart sjølvsagt ei brekkstang for å til- 1984. lata reklamefinansiering, og lokal-TV og I 1984 byrja Kringkastingsringen òg å lokalradioar ynskte òg at det vart opna for gje ut eit nytt medietidskrift: KRINGKAS- meir reklame i media. Kringkastingsringen TING. Dette skulle vera eit framhald av argumenterte hardt for at den nye kanalen KringkastingsRINGEN, men KRINGKAS- måtte finansierast gjennom offentlege mid- TING skulle vera eit meir profesjonelt lar. I 1984 vart det laga ei offentleg skrift, eit kommentar- og fagblad for medi- utgreiing (NOU) om reklamefinansiering epolitikk. Det hadde undertittelen «distrik- av ein ny fjernsynskanal, og konklusjonen

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 57 var positiv til reklame. Året etter kom ei vanskelegare å plukka ut ei stor hovudsak utgreiing om ei mogleg organisering av som prega nittitalet. Det var fleire ting som TV2. Dette vart viktig, for spørsmålet om opptok Kringkastingsringen i denne tids- eigarskap og reklamefinansiering var to bolken. Ein gjennomførte fleire grans- spørsmål som hang nøye saman. Viss ein kingar av målstoda i media, heldt kurs i valde offentleg eigarskap, var både reklame nynorsk normaltalemål og etablerte det og lisens moglege finansieringsformer, men noverande medlemsbladet Kringom. Medi- viss ein valde privat eigarskap, var reklame- estoda hadde endra seg frå syttitalet, og ein finansiering einaste alternativ.77 I ei høy- hadde fått fleire kanalar å arbeida mot, og ringsfråsegn frå 1985 la Kringkastings- «kontrollera» målbruken i. Kringkastings- ringen fram sine krav til eit nytt TV2. ringen var, som alltid, aktiv i dette arbei- Kringkastingsringen ynskte at den nye det, og ein hadde møte med TV2, P4 og kanalen skulle leggjast til Bergen, slik at dei NRK. Til ein viss grad heldt ein òg fram tre største byane i landet, Oslo, Trondheim med nærradioarbeidet, med nærradiokurs og Bergen, vart hovudsentra for kringkas- og sal av Nærradiohandboka. tingsproduksjonen. I tillegg meinte Kring- kastingsringen at kanalen måtte verta ein Meir nynorsk i andre kanalar norsk kanal, som i all hovudsak nytta I 1994 heldt Kringkastingsringen det fyr- norskproduserte program. Eit mål burde ste møtet med TV2. Normert nynorsk tale vera at 70 prosent av programma var var lite synleg i kanalen, og det same gjaldt norskproduserte. I utanlandskvoten burde nynorsk teksting. Kringkastingsringen fekk ein leggja vekt på nordisk-produserte pro- ingen konkrete lovnader på møtet, men gram. Kanalen burde byggjast kring dis- møtte ei forståing for krava sine. Året etter triktskontora til NRK. Ved at programpro- kunne TV2-leiinga visa til at det var kome duksjonen i hovudsak skjedde i distrikta, fleire nynorskbrukarar til, både i nyhende- kunne kanalen verta ein ny og annleis tenesta og i morgonprogrammet God mor- kanal, meinte Kringkastingsringen.78 gen, Norge. Sjølv om det ikkje akkurat var Det vart ikkje slik Kringkastingsringen rosenraude tilstandar for nynorsken i den ville. Sjølv om hovudkontoret vart lagt til Bergen, vart kanalen reklamefinansiert. Ordninga som Stortinget vedtok hausten 1990 var i grunnen ganske lik den som Høgre hadde kjempa for ti år tidlegare. Saman med vedtaket om TV2 vart òg grunnlaget for to nye radiokanalar lagt, ein reklamefinansiert, P4, og ein ny innanfor NRK-verksemda, NRK Petre. Båe desse kanalane kom på lufta i 1993.79 Ein ny reklamefinansiert radiokanal, P4, Nye utfordringar kom på lufta i 1993. I motsetnad til sytti og åttitalet, er det nok (Foto: Kringkastingsringen)

58 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN nye kanalen, hadde Kringkastingsringen aktuelle mediepolitiske saker. Ei av sakene mykje positivt å seia. TV2 var flinke til å var barneprogram på nynorsk. «Gaute og bruka dialekt og hadde dyktige medarbei- Gullit» var tittelen på eit populært barne- darar.80 Men det har vore vanskeleg å seia program NRK Sogn og Fjordane produ- noko sikkert om målstoda i TV2, sidan dei serte på byrjinga av 90-talet. «I programma aldri har ført målstatistikk. om Gaute og Gullit makta NRK å gjen- Diverre såg det ikkje ut som at forståin- skapa ein barnekultur som er levande ga for nynorsk var like stor i den nye radio- rundt om i distrikta».83 Kringkastings- kanalen, P4. I møte med kanalen bad ringen ynskte at distriktskontoret skulle Noregs Mållag og Kringkastingsringen om verta ein fast produsent av nynorske barne- å få vita korleis P4 tolka formuleringa i program, og frå 1993 byrja Kringkastings- konsesjonsvilkåra, «å styrke norsk språk, ringen å arbeida for dette. Det var eit kultur og identitet», og kva P4 gjorde for å arbeid ein fekk Noregs Mållag med på, og styrkja nynorsk og dialektane. Knut Sveen i eit sammøte mellom NRK, Noregs Mål- frå P4 meinte kanalen gjorde mykje for lag og Kringkastingsringen tok dei opp nynorsken, sjølv om dei ikkje hadde sett eit dette kravet. NRK svara med at det var den tal for kor mykje nynorsk det skulle vera i generelle økonomiske stoda som hindra ei kanalen. Dei var på vakt mot trendspråk og slik utbygging. NRK ville heller prioritera framandspråk meinte han. Men Sveen po- nyhendeproduksjonen ved distriktskon- engterte òg at P4 var ein kommersiell kanal tora enn Barne-TV. og meinte at dei ikkje hadde det same Fokuset på språkutviklinga hjå born språklege ansvaret som NRK. heldt Kringkastingsringen fram med. Kan Språkstatistikken som P4 har ført dei tale speglast? var tittelen på eit stort semi- siste åra, skil ikkje mellom nynorsk og bok- nar Kringkastingsringen skipa til 20.–21. mål, men dei har registrert bruken av aust- april 1995. På dette seminaret sette ein norske dialektar. Prosentdelen austnorske fokus på språk i etermedia og kva språkbru- dialektar har stort sett vore over 80 pro- ken i media kan ha å seia for talemålsutvik- sent.81 I 2002 vart konsesjon for landsdek- linga og språkhaldningar til born og kjande radiokanal som P4 fekk i 1992, lyst vaksne. Sjølv om det tidlegare var forska ut på ny. Det vekte stor harme då Kultur- mykje på mediepåverknad når det gjaldt minister Valgerd Svarstad Haugland gav vald og reklame, var det svært lite forsking Kanal 24 konsesjonen, i staden for P4. på dette området. På konferansen var det Men Kringkastingsringen såg med glede på fleire kjende forskarar som på ulike måtar at det vart ein ny kanal med eit allmenn- freista å kasta lys over desse problemstil- kringkastingsprogram som tek språkom- lingane. Innleiingane vart samla i eit hefte syn. 82 som det vart stor etterspurnad etter. Nynorskprosenten for NRK var på eit lågmål gjennom heile nittitalet, kring Rekruttering 13–15 prosent, og Kringkastingsringen For å rekruttera nynorskjournalistar skipa hadde nærmast årlege møte med kringkas- Kringkastingsringen til kurs i normert tingssjefen for å diskutera dette og andre nynorsk tale. Bakgrunnen for arbeidet med

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 59 nynorsk normaltalemål var at ein såg på dialektar i kringkastinga som positivt, men ikkje noko som stod i motsetnad til nynorsk normaltalemål. Erfaringa frå syttitalet hadde vist at det går an å snakka dialekt, men å skriva bokmål, meinte Kring- kastingsringen. For tjue år sidan var det motstand mot dialektane, men no var motstanden større mot nynorsk normaltalemål i kringkastinga.84 For Kringkastingsringen var det viktig å arbeida for at folk skulle få høyra nynorsk knytt til sin eigen språktone og at dei dimed kunne kjenna seg heime i nynorsken. Eit tiltak var talemålskurset Kringkastingsringen laga. Ideen bak kurset var at normert nynorsk skulle vera lett tilgjengeleg for alle. Kurset inneheldt både eit teorihefte og ein kassett med talemålsprø- ver frå heile landet, og det vart ferdig i 1998.85 Kurset var meint for folk som meir eller mindre medvite legg av seg dialekten, Mangeårig skrivar i Kringkastingsringen, og som ynskte noko å stø seg til. Men òg Randi Alsnes, viser fram granskinga av språ- for tilsette i NRK og andre medieinstitu- ket i norske aviser. (Foto: Norsk Tidend) sjonar og for framandspråklege som vil læra nynorsk.86 I 1999 heldt Kringkastings- tingsringen ynskte å sjå på korleis NRK ringen eit introduksjonskurs til denne førte statistikken sin, om statistikken verk- kurspakka «Normert nynorsk tale», og i eleg gjenspegla røyndomen. Kringkastings- årsmeldinga kan me lesa at kurset var ein ringen samanlikna NRK med P4, som suksess, og at det vart stadfesta at kurset var ikkje hadde noko krav om 25 prosent eit framifrå virkemiddel for å stimulera til nynorsk i sendingane sine (men som skulle ein god og stabil nynorsk i media.87 styrkja norsk språk og kultur ålment, slik det stod i konsesjonsvilkåra). I undersø- Målgranskingar kinga fann ho mellom anna stor skilnad Randi Alsnes, dagleg leiar gjennom mange mellom det NRK-statistikken viste og den år, la ned mange timar for å finna ut kor- reelle språkføringa. For å pynta på eit dår- leis målstoda var. I 1994 undersøkte ho leg resultat, har NRK laga seg ei finurleg språket i norske aviser i samarbeid med «statistikkføring» som går ut på å dela all Noregs Mållag, og undersøkinga vart ikkje-normert tale i to, og så kallar dei den prenta i Norsk Tidend. eine halvdelen «nynorsk». Problemet er at Året etter laga Kringkastingsringen ei oslonære dialektar er i stort fleirtal. undersøking av språket i NRK. Kringkas- Omfanget av normert nynorsk var derimot

60 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN minimalt.88 Kringom vert til I 1997 vart det gjort ei stor undersøking Etter ynskje frå årsmøtet, skipa ein i 1995 og tre mindre. Den største av desse, Bok- eit nytt medlemsblad: Kringom. I leiartei- målsborga – om fjernsynsspråket i Noreg, gen i det fyrste nummeret les me: «Med synte kor lite nynorsk det var i dei tre kana- Kringom, bladet som du no held i handa, lane NRK, TV2 og TVNorge. Samla for ynskjer me å verta betre kjende med med- dei tre kanalane var det berre 3,5 prosent lemene, eller kanskje rettare, at medlemene normert nynorsk, inkludert teksting. Viss skal verta betre kjende med oss.» Kringkas- ein tok med dei som tala nynorsknær dia- tingsringen skal ikkje berre vera ein orga- lekt, det vil seia alt talemål som låg nærare nisasjon ein som medlem hugsar på når ein nynorsk enn bokmål, vart resultatet at betalar medlemspengar, «eller får bøn om NRK hadde 13,8 prosent nynorsk, TV2 vårgåve og haustgåve,» skriv leiaren 9,8 prosent og TVNorge 2,8 prosent. Når Åsmund Lien. I tillegg heldt ein fram med det gjaldt program for born viste statistik- å bruka dei tre sidene organisasjonen hadde ken at NRK hadde 5,9 prosent mot null i i Norsk Tidend, som kom ut fire gongar i dei andre kanalane.89 året, og dimed kunne no medlemene få Dei andre undersøkingane var Røyndom medlemsblad og informasjon åtte gongar i i utdrag, som var ei samanlikning mellom året. nyhendespråket i Dagsrevyen og TV2- Eit anna tiltak for å betra kontakten nyhenda, der ein målte mellom anna tale- med medlemene var å senda ut brev og mål, kvar i landet innslaget var frå og inn- spørja om kva dei meinte. Lenge hadde haldet. I tillegg kom det ei undersøking om medlemene kunna nominera kandidatar til teksting i NRK og nynorsk ved distrikts- Kringkastingsprisen, men no inkluderte kontora.90 ein medlemene i langt større grad i politiske spørsmål. I 1995 kom spørsmålet om Norge skulle jamstellast med Noreg på nynorsk opp i Norsk språkråd. Kringkas- tingsringen spurde medlemmene, og det var ei sak som verkeleg engasjerte. På den tida hadde organisasjonen om lag 2300 medlemmer, og det kom inn 382 svar, altså ein svarprosent på nærmare 17 prosent, og mange grunngav meininga si. To tredelar meinte at Noreg var det einaste rette namnet, og Kringkastingsringen vedtok ei frå- segn til Kulturdepartementet i tråd med det.91 Året etter hadde Kringom ei spørje- gransking der medlemene kunne kryssa av Meldingsbladet Kringom vart til i 1995, i rubrikkar for kva ein meinte om dialekt- medan Åsmund Lien var leiar. bruken i TV2 og NRK, og kva ein meinte (Foto: Kringkastingsringen ) at Kringkastingsringen skulle arbeida for –

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 61 meir normert nynorsk eller meir dialekt.92 Svara viste at det var eit soleklart fleirtal for å arbeida for normert nynorsk i NRK.

Nynorsk mediesenter 2000-talet var prega av gamle kampsaker i nye former. Det handla om å slåss for distriktskontora i NRK, og at NRK skal vera ein kringkastar som når ut til heile folket. Ein raud tråd i Kringkastingsringen sitt arbeid har alltid vore å rekruttera fleire nynorskjournalistar og dimed kunna auka nynorskprosenten. Difor var det ein stor siger for Kringkastingsringen då Nynorsk Mediesenter vart opna i Førde i 2004.

Ny konsesjon for TV2 I 2000 gjekk konsesjonen for TV2 ut, og fokuset på språk og kultur i programpro- Kringkastingsringen og leiar Unn Aarrestad duksjonen måtte styrkjast viss TV2 skulle kjempa mot samanslåinga av distriktskon- få fornya konsesjonen, understreka kultur- tora i NRK. (Foto: Hege Lothe) minister Åslaug Haga samstundes som ho varsla at ho kom til å skjerpa krava til norsk Det vart sett i gang ein folkeaksjon som språk og kultur. Kringkastingsringen ar- mange kommunar i distrikta var med på, beidde med denne nye konsesjonssøkna- og Kringkastingsringen støtta aksjonen. den, og sende sine synspunkt i ei fråsegn NRK er allmennkringkastar, og då må saman med andre målorganisasjonar. Der kanalen nå ut til heile folket.95 var kravet at det måtte presiserast i konse- sjonsvilkåra til TV2 at det både i tale og Opprettinga av Nynorsk mediesenter tekst skulle vere rimeleg fordeling mellom Den viktigaste saka på 2000-talet var mot- nynorsk og bokmål.93 standen mot samanslåing av distriktskontor i NRK. Då det sumaren 2002 kom NRK2 til folket! framlegg frå NRK-leiinga om dette, fekk NRK2 starta sendingane 31. august 1996. Kringkastingsringen mykje å gjera. Leia- Alle som hadde parabolantenne og dei ren, Unn Aarrestad, skreiv mange lesarbrev fleste med kabel-tv kunne få inn sending- og pressemeldingar der ho på vegner av ane, men det var ein stor del av folket som Kringkastingsringen forsvarte distriktskon- ikkje fekk inn den nye kanalen.94 I område tora. Dei er NRK sin styrke i ei globalisert utan NRK2-dekning kom det til fleire pro- medieverd, skreiv ho. Kringkastingsringen testaksjonar, der krava var at ein måtte ha hadde møte med kringkastingssjef John G. høve til å betala ei differensiert lisensavgift. Bernander for å diskutera samanslåinga av

62 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN distriktskontora. Forsvaret av distriktskon- Notar tora var truleg ei viktig årsak til at Kring- 1 Vikør, Lars S, «Noregs Mållag 1965-70» i Målrei- kastingsringen fekk medlemsvekst i 2003, sing i 75 år, Fonna forlag 1981:251. etter mange år med nedgang i medlemsta- 2 Almenningen, Olaf, «Fornying og nyvakning for let.96 målarbeidet», i O. Almenningen (m. fl.), Studentar Særleg i Sogn og Fjordane og i Finn- i målstrid, Det Norske Samlaget, 2003:213. mark kom det reaksjonar på NRK-leiinga 3 Vikør, Lars S, «Noregs Mållag 1965-70» i Målrei- sine framlegg, og opprettinga av eit sing i 75 år, Fonna forlag, 1981:250-252. nynorsk mediesenter vart det sterkaste 4 For utfyllande lesnad om distriktshøgskulane, les argumentet for å redda Sogn og Fjordane t.d. O. Almenningen (m. fl.), Studentar i målstrid, Det Norske Samlaget, 2003:211-220. som distriktskontor. I januar 2003 vedtok NRK-styret å oppretta eit kompetansesen- 5 Natvik, Oddvar, «Striden for desentralisering», i Dag og Tid, 91-1975:12. ter for nynorsk, eit senter som skulle utdanna nynorskjournalistar. Senteret har 6 Usikkert om dette dokumentet er eit brev eller kladd til føreordet til NRK og distrikta. Datert 11. dette målet for arbeidet: «Nynorsk medie- juli 1971. senter skal styrkje nynorskbrukarane i 7 Natvik, Oddvar, «Striden for desentralisering», i media både språkleg og fagleg, og ha som Dag og Tid, 91-1975:12. mål at dei skal vere blant dei beste. Senteret 8 Brandseth, Magnar, Nærradiohandboka, Kring- skal òg medverke til at nynorskbrukarar kastingsringen, 1986:7. flest skal bli trygge nok til å bruke målet 9 Norsk Tidend, serutgåva, 3-1972:6. sitt, og såleis auke det språklege mangfaldet i medie- og samfunnsdebatten.»97 10 Norsk Tidend, serutgåva, 5-1970:10. Magni Øvrebotten vart tilsett som leiar for 11 Norsk Tidend, serutgåva, 5-1970:10. senteret. Ho var tidlegare distriktsredaktør 12 Norsk Tidend, serutgåva, 1-71:4. for NRK Sogn og Fjordane, og skriv sjølv 13 Årsmelding for Kringkastingsringen 1973- nærare om opprettinga av Nynorsk medie- 1974. senter i dette heftet. Det fyrste kullet med 14 Halse, Ketil Jarl og Helge Østbye, Norsk kring- nynorskpraktikantar kom hausten 2004. kastingshistorie, Det Norske Samlaget, 2003:164. Gjennom heile nittitalet hadde Kringkas- 15 Natvik, Oddvar og Karl Arne Utgård, NRK og tingsringen pressa på NRK for å få dis- distrikta, Det Norske Samlaget, 1971:13. triktskontora til å tilsetja fleire nynorsk- 16 Natvik, Oddvar og Karl Arne Utgård, NRK og praktikantar. Gleda var difor stor då NRK distrikta, Det Norske Samlaget, 1971:13-14. Beta- Sogn og Fjordane og NRK Møre og Roms- lande lyttarar er her meint av forfattarane som både dal i 1999 tok opp att ordninga med kvar dei som berre hadde radio, dei som berre hadde sin nynorskpraktikant etter ein pause på fjernsyn og dei som hadde begge delar. nokre år. Men målet var at fleire distrikts- 17 Natvik, Oddvar og Karl Arne Utgård, NRK og kontor skulle driva med opplæring, slik at distrikta, Det Norske Samlaget, 1971:17. journalistane kunne læra seg eit dialekt- 18 Natvik, Oddvar og Karl Arne Utgård, NRK og prega nynorsk.98 distrikta, Det Norske Samlaget, 1971:19-20. 19 Årsmelding for Kringkastingsringen 1971, prenta i Norsk Tidend, serutgåva, 5-1971:5.

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 63 20 Brandseth, Magnar, Nærradiohandboka, Kring- reising i 75 år, Fonna forlag 1981:293-297. kastingsringen, 1986:8. 44 Vikør, Lars S, «Noregs Mållag 1974-80» i Mål- 21 Årsmelding for Kringkastingsringen 1971, reising i 75 år, Fonna forlag 1981:296. prenta i Norsk Tidend, serutgåva, 5-1971:5. 45 Opprit frå styremøte 28.11-1974. 22 Norsk Tidend, serutgåva, 2-1971:5. 46 Opprit frå styremøte 28.11-1974. 23 Brandseth, Magnar, Nærradiohandboka, Kring- 47 Opprit frå styremøte 28.11-1974. kastingsringen, 1986:8. 48 Brev til presidentskapet i Stortinget, datert 24 Natvik, Oddvar og Karl Arne Utgård, NRK og 9.11.1978, underskrive av leiaren Knut Ødegård. distrikta, Det Norske Samlaget 1971:52. 49 Årsmelding for Kringkastingsringen 1978. 25 Brandseth, Magnar, Nærradiohandboka, Kring- kastingsringen, 1986:9. 50 Kringom, 10-2004:14. 26 Natvik, Oddvar og Karl Arne Utgård, NRK og 51 Presseutklypp frå Varden, 9. mars 1978. distrikta, Det Norske Samlaget, 1971:36-37. 52 Halse, Ketil Jarl og Helge Østbye, Norsk kring- 27 Natvik, Oddvar og Karl Arne Utgård, NRK og kastingshistorie, Det Norske Samlaget, 2003:206. distrikta, Det Norske Samlaget, 1971:63. 53 Dahl, Hans Fredrik og Henrik G. Bastiansen, 28 Natvik, Oddvar og Karl Arne Utgård, NRK og Over til Oslo: NRK som monopol 1945-1981, Cap- distrikta, Det Norske Samlaget, 1971:38. pelen, 1999:528-529. 29 Fråsegn frå Kringkastingsringen, prenta i Norsk 54 Dag og Tid, 91-1975:10. Tidend, serutgåva, 5-1971:11. 55 Halse, Ketil Jarl og Helge Østbye, Norsk kring- 30 Norsk Tidend, serutgåva, 3-1972:5. kastingshistorie, Det Norske Samlaget, 2003:206- 207. 31 Torolv Elster til Norsk Tidend, serutgåva, 5- 1972. 56 Årsmelding for Kringkastingsringen 1979. 32 Dahl, Hans Fredrik og Henrik G. Bastiansen, 57 Brev til laga i Noregs Mållag, datert 24. august Over til Oslo: NRK som monopol 1945-1981, Cap- 1979, signert Bjarne Myrstad, leiar i Kringkastings- pelen, 1999:535. ringen. 33 Norsk Tidend, serutgåva, 1-1973:11. 58 Årsmelding for Kringkastingsringen 1979. 34 Norsk Tidend, serutgåva, 6-1970:13. 59 Halse, Ketil Jarl og Helge Østbye, Norsk kring- kastingshistorie, Det Norske Samlaget, 2003:208- 35 Norsk Tidend, serutgåva, 5-1971:16. 209. 36 Dahl, Hans Fredrik og Henrik G. Bastiansen, 60 Årsmelding for Kringkastingsringen 1983. Over til Oslo: NRK som monopol 1945-1981, Cap- pelen, 1999:536. 61 Brandseth, Magnar, Nærradiohandboka, Kring- kastingsringen, 1986:13. 37 Årsmelding for Kringkastingsringen 1974. 62 Brandseth, Magnar, Nærradiohandboka, Kring- 38 Årsmelding for Kringkastingsringen 1975. kastingsringen, 1986:13. 39 Årsmelding for Kringkastingsringen 1975. 63 Årsmelding for Kringkastingsringen 1984. 40 Snerte, Kjell, i Dag og Tid, 91-1975:2. 64 Skriv til medlemene, datert 5.2.1985, under- 41 Årsmelding for Kringkastingsringen 1977 og skrive Oddvar Natvik, leiar. 1978. 65 Pressemelding 20. september 1990. 42 Årsmelding for Kringkastingsringen 1977. 66 Brandseth, Magnar, Nærradiohandboka, Kring- 43 Vikør, Lars S, «Noregs Mållag 1974-80» i Mål- kastingsringen, 1986:13.

64 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 67 Skriv til medlemene, datert 5.2.1985, under- 81 Rapportar frå Allmennkringkastingsrådet. skrive Oddvar Natvik, leiar. 82 Årsmelding for Kringkastingsringen 2002. 68 Nærkringkasting, eit informasjonshefte utgjeve 83 Opprit frå sammøte, 18. mai 1994, underskrive av Kringkastingsringen i samband med søknaden Randi Alsnes. om løyve til drift av nærradio, april 1984:1-3. 84 Kringom, 1-1996. 69 Brandseth, Magnar, Nærradiohandboka, Kring- kastingsringen, 1986:25. 85 Årsmelding for Kringkastingsringen 1997. 70 Tangen, Håvard og Geir Martin Pilskog, «I 86 Kringom, 2-1997. gamle og nye far», i O. Almenningen (m. fl.), Stu- 87 Kringom, 1-2000. dentar i målstrid, Det Norske Samlaget, 2003:262. 88 Norsk Tidend, 2-1995:27. 71 Årsmelding for Kringkastingsringen 1997. 89 Kringom, 3-1997. 72 Årsmelding for Kringkastingsringen 1982. 90 Årsmelding for Kringkastingsringen 1997. 73 Årsmelding for Kringkastingsringen 1982. 91 Norsk Tidend, 1-1995. 74 Årsmelding for Kringkastingsringen 1984. 92 Kringom 2-1996. 75 Årsmelding for Kringkastingsringen 1986. 93 Årsmelding for Kringkastingsringen 2001. 76 Halse, Ketil Jarl og Helge Østbye, Norsk kring- 94 Halse, Ketil Jarl og Helge Østbye, Norsk kring- kastingshistorie, Det Norske Samlaget, 2003:229. kastingshistorie, Det Norske Samlaget, 2003:248. 77 Halse, Ketil Jarl og Helge Østbye, Norsk kring- 95 Kringom, 2-2000. kastingshistorie, Det Norske Samlaget, 2003:219. 96 Årsmelding for Kringkastingsringen 2003. 78 Brev til Kulturdepartemetet, datert 2.11.1985. 97 www.nynorskmediesenter.no. 79 Halse, Ketil Jarl og Helge Østbye, Norsk kring- kastingshistorie, Det Norske Samlaget, 2003:221. 98 Kringom, 4-1998. 80 Kringom, 3-1995.

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 65 Ein framtidsretta organisasjon

Astrid Dybvik og Eva Marie Mathisen

Kringkastingsringen vart til midt på 1950- På den tida var det vel likevel uråd å føre- talet, ei tid som var vanskeleg for målrørsla. stilla seg i kor sterk grad media skulle koma Målrørsla var på defensiven. Nynorsken til å dominera folks kvardag 50 år seinare. vart pressa ut som skulemål mange stader Kringkastingsringen klarte å gripa fatt i dei både på Agder, i Trøndelagsfylka og i Nord- nye utfordringane i tida, nemleg språket i Noreg. etermedia. Dei sette i gang eit arbeid som Riksmålsforbundet opplevde på same var både strategisk og framtidsretta. tid ein glasperiode under leiing av Arnulf Kringkastingsringen var medverkande Øverland. Forbundet fekk mange tilheng- til at nynorsken fekk gjennomslag i NRK, jarar på grunn av uviljen mot samnorsk- og til at kravet om at minst 25 prosent rettskrivinga frå 1938. Foreldreaksjonen nynorsk i sendingane vart vedteke. Seinare mot samnorsk og Lytterforeningen til vart Kringkastingsringen ein sentral på- Riksmålsforbundet fylgde i kjølvatnet av verknadsagent i utbygginga av NRK i dis- riksmålsframmarsjen. Deira uvilje mot fol- trikta. I desse sakene hadde Kringkastings- kelege trekk i språket smitta også over på ringen konkrete krav, og dei arbeidde syste- nynorsken. Riksmålsrørsla retta harde åtak matisk, gjennom å laga utgreiingar og på nynorsken, både i skule og kringkasting. dokumentasjon og gjennom påverknads- Til alt overmål var målrørsla sjølv på arbeid. same tid plaga av indre usemje. Fraksjons- I dag er det mange som hevdar at dei striden mellom i-måls- og a-målsflokken breie folkerørslene og dei politiske partia er dominerte på mangt eit landsmøte i organisasjonar som høyrer fortida til. Nett- Noregs Mållag på 1950-talet. Denne stri- verksbaserte eisaksorganisasjonar vert trek- den var til tider nesten lammande for det te fram som ei organiseringsform som har konstruktive arbeidet for nynorsk. Dette framtida føre seg. Anten ein har eit slikt syn var tida Kringkastingsringen vart til i. eller ikkje, er i alle fall Kringkastingsring- Organisasjonen vart raskt ei sterk og sjølv- ens organisasjonsform frå 1955 overras- stendig stemme i språkstriden. Og sjølv om kande moderne for si tid. Kringkastings- organisasjonen hadde opphavet sitt i den ringen vart danna som ein eisaksorganisa- reformvenlege a-målsfløya, klarte organisasjon utan lokallag. Mange av leiarfigurane i sjonen å styra klar av bokstavstriden som organisasjonen høyrde til landets definitive prega resten av rørsla så sterkt. kulturelle og intellektuelle elite. Og denne 1950-talet vert kalla radioens gullalder. gruppa brukte nettverka sine for det dei var

66 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN verd for å få gjennomslag for organisasjo- I dag spelar media ei langt meir sentral rolle nen sine krav, anten det var innetter i i folks kvardag enn på 1950-talet. Framleis NRK, eller overfor Stortinget. må ein arbeida for å sikra nynorsken i Institusjonen NRK har spela ei viktig NRK. Heller ikkje i 2005 kjem nynorsken rolle som nasjonsbyggjar i Noreg, gjennom inn av seg sjølv. I jubileumsåret har Kring- å gje folk mange felles referanserammer og kastingsringen, saman med Noregs Mållag, slik skapa ei fellesskapskjensle blant folk. engasjert seg i eit nærskyldt felt, den trykte Gjennom NRK vart også nynorsken ein pressa. Her er kravet at nynorsken må få del av denne fellesskapen. Enno i dag er sleppa til i VG og Dagbladet. Kanskje vil ikkje nynorsken fullt ut akseptert i alle avisene bli eit viktigare satsingsområde for delar av befolkninga. Saman med obligato- Kringkastingsringen i åra som kjem. I den risk sidemål er plassen nynorsken fekk i trykte pressa, som i radio og fjernsyn, er det NRK, heilt sentral for å gjera nynorsken til framleis nok av oppgåver å gripa fatt i. ein del av det fellesnorske. Med å sikra nynorsken innanfor NRK klarte ein å løfta nynorsken ut av dei nisjane der han fyrst Eva Marie Mathisen (f. 1979) er frå Sortland i Vesterålen. Ho har vore aktiv i Norsk Mål- hadde sin plass, i utgjevingar frå Samlaget, ungdom og vore nestleiar og dagleg leiar i i den eigne nynorske pressa og i dei organisasjonen. Ho er no leiar i Studentmålla- nynorskbrukande lokalsamfunna. Slik har get i Oslo (SmiO). For tida tek ho mastergrad nynorsken blitt normalisert dei siste 50 åra. i historie ved Universitetet i Oslo. For mange nordmenn er dette den einaste staden utanfor skuleverket der dei møter Astrid Sverresdotter Dypvik (f. 1977) er frå nynorsk. Lensvika i Sør-Trøndelag. Ho har vore leiar i Arbeidet for nynorsken i NRK fekk Norsk Målungdom og jobba som journalist i ringverknader. Nynorsken vart normalisert ulike aviser og blad. For tida tek ho mastergrad i historie ved Universitetet i Oslo. som munnleg nyhendespråk. Og både TV2 og dei kommersielle radiokanalane Kanal24 og P4 brukar nynorsk i nyhendesendingane.

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 67 Kringkastingsprisen

1978 Hartvig Kiran og Arthur Klæbo 1992 Astrid Brekken 1979 Henning Rivedal 1993 Oddgeir Bruaset 1980 Rolf Myklebust 1994 Ragnhild Sælthun Fjørtoft 1981 Olga Meyer 1995 Kari Sørbø 1982 Herbjørn Sørebø 1996 Astrid Versto 1983 Andreas Lunnan og 1997 Bjørn Bø Gustav Moberg 1998 Ingvild Bryn 1984 Steinar Brauteset 1999 Ingolf Håkon Teigene 1985 Svanhild Mundheim 2000 Siri Lill Mannes 1986 Ingrid Espelid Hovig 2001 Egil Johan Ree 1987 Gunvor Hals 2002 Gry Molvær 1988 Sigvart Østrem 2003 Arne Hjeltnes 1989 Nils Gunnar Lie 2004 Audhild Gregoriusdotter 1990 Per Riste Rotevatn 1991 Martin Lohne

Leiarar og skrivarar

Leiarar i Kringkasingsringen 1994-96 Åsmund Lien 1955-56 Magne Oftedal 1996-02 Jon Låte 1956-57 Olav Bø 2002- Unn Aarrestad 1957-60 Einar Hovdehaugen 1960-64 Dagfinn Mannsåker Skrivarar i Kringkastingsringen 1964-68 Kåre Grytli 1955-69 Magne Rommetveit 1968-71 Ola Breivega 1969-71 Audun Heskestad 1971-72 Karl Arne Utgård 1971-72 Karl Arne Utgård 1972-74 Ola Stemshaug 1972-73 Bjarne Myrstad 1974-78 Einar Ådland 1973-85 Oddvar Natvik 1978-79 Knut Ødegård 1985-87 Terje K. Reite 1979-81 Bjarne Myrstad 1987-88 Audun Skjervøy 1981-82 Rune Valestrand 1988-91 Jan Swensson 1983-84 Svein Linge 1991-93 Olav Norheim 1984-85 Oddvar Natvik 1993-99 Randi Alsens 1985-87 Øystein Havrevoll 1999-00 Sverre Valdal 1987-90 Jon Aarekoll 2000-02 Knut E. Karlsen 1990-91 Ingen leiar 2002-05 Tormod Strømme 1991-92 Leiv Ellingsen 2005- Marit Aakre Tennø 1992-94 Maria Høgetveit Berg

68 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Foto: Helge Tennø Eit godt og fruktbart samarbeid

Sigrun Høgetveit Berg

Tilhøvet mellom Kringkastingsringen og nane bar fram felles syn og standpunkt. Eit Noregs Mållag blir frå alle partar karakte- slags tidleg Nynorsk Forum. risert som godt. Sjølv om det er ulike syn på kor synleg organisasjonen har vore for Viktig premissleverandør dei større målorganisasjonane, er det heilt Aarekol understrekar også Kringkastings- klart at Mållaget har hatt stor nytte av ringen si rolle som viktig premissleveran- Kringkastingsringen – både politisk og dør for mediepolitikken til Mållaget. praktisk. Ei samtale med to karar som hug- – Det er viktig å halde oppe trykket og sar godt, utdjupar dette. fokus på nynorsken si stilling, særleg når – Noregs Mållag (NM) hadde eit godt det gjeld gjennomslag for kravet om 25 og nært forhold til Kringkastingsringen prosent nynorsk i NRK. heile vegen, sjølv om det i byrjinga nok var Almenningen held fram: målpolitiske skilnader dei imellom. Kring- – Me såg på Kringkastingsringen som kastingsringen vart skipa i radikal opposi- rørsla sin spydspiss i mediepolitikken; sjon til dei rådande kreftene i NM på slut- stundom tok dei sakene heilt åleine, andre ten av 1950-talet, og stod den gongen for gonger i lag med Noregs Ungdomslag ei modernisering av målarbeidet. Kringkas- (NU), NM, Norsk Målungdom og Samla- tingsringen vart med på å få rørsla på offen- get med fleire. I NM og NU let me vera å siven att etter alle atterslaga i etterkrigsåra. arbeide særleg mykje med mediepolitikk på Men frå den tida eg var aktiv, oppfatta me eiga hand når me hadde Kringkastings- oss begge som kamporganisasjonar for ringen. Det var òg ein politisk styrke å ha nynorsken og dialektane, med klart defi- Kringkastingsringen med i ordskiftet om nerte politiske målsetjingar. Andre norsk- EU, distriktspolitikken, dialektaksjonane domstiltak stod Mållaget fjernare, i det og liknande. Og dei siste 15–20 åra har daglege iallfall, seier Olaf Almenningen, Kringkastingsringen stått i fremste rekkje i sentralt plassert i Norsk Målungdom og ordskifta kring utbygging og desentralise- Noregs Mållag frå 1967 til 1987. ring av NRK, TV 2 til Bergen, rekruttering Jon Aarekol, aktiv i Kringkastings- av nynorske medarbeidarar til NRK og TV ringen på slutten av 80-talet og byrjinga av 2, 25 % nynorsk i NRK og nynorsk i 90-talet, trekkjer særleg fram dei felles pressa. møta Mållaget og Kringkastingsringen hadde med NRK-leiinga, der organisasjo-

70 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Vanskeleg å halde fokus – lite synleg? siste 15–20 åra. Dette er ikkje Aarekol like Både Almenningen og Aarekol trekkjer samd i: fram dei nye utfordringane Kringkastings- – Kringkastingsringen har heile tida ringen har stått overfor etter det store fri- vore «veslebror», som har kjempa jamt og sleppet i mediebransjen på 80-talet. trutt med sine saker, og har ikkje vore godt – Avviklinga av kringkastingsmonopo- nok synleg for dei større norskdomsorga- let var ei særskild utfordring, og plasseringa nisasjonane. Kringkastingsprisen er vel den av TV 2 i Bergen vart sett på som ei positiv einaste saka som har skapt noko merksemd sak for målrørsla, særleg at TV 2 har lagt i media. vekt på bruk av dialektar og nynorsk i dei ulike programma. Ei anna sak me var opp- Framtidstankar – kanskje samanslåing? tekne av, var nynorsk i reklamen. Det Men at Kringkastingsringen har ei framtid fremja me òg i møte med Løvebakken mål- er dei begge sikre på – med visse justeringar lag, men dette har ikkje akkurat fått og samling av krefter. gjennomslag, for å seia det mildt, seier – Han må kanskje moderniserast noko, Aarekol. lagast til eit forum for aktiv mediedebatt – Men det har vorte verre å arbeide med fokus på språk. Det bør samarbeidast målretta. Med P4, Kanal 24 og så bortetter tettare med NM, særskilt Mediemållaget, er konkurransen større, og krava blir van- men også andre organisasjonar. Dei må skelegare å målbera, seier han. knyte til seg ressurspersonar og fagperso- Olaf Almenningen meiner Kringkas- nar, men også viktige målberarar av tingsringen stort sett greidde å samle seg nynorsk språk, som til dømes Are Kalvø og om dei viktigaste tinga, men at det vart Per Inge Torkildsen, seier Jon Aarekol. verre å få grep om alt som hende etter opp- Fleire har teke til orde for å slå saman løysinga av NRK-monopolet i 1982–83. Kringkastingsringen med til dømes Medi- – Det skjedde jo samstundes så mykje emållaget og gjera det til eit underbruk av på den tekniske sida som det var vanskeleg Noregs Mållag. å halde seg oppdatert på. Ein prøvde seg – Fyrst i 1980-åra prøvde me å ta opp med hell når det galdt nærradio, sjølv om mediespørsmåla i lag på brei front, særleg i Oslo Kringkastar laut gå inn til slutt, og var samband med oppløysinga av NRK- kunnskapsformidlar for mange glade ama- monopolet. Då diskuterte me om Kring- tørar rundt om i landet. Nærradiohand- kastingsringen heller burde integrerast i boka var ein suksess då ho kom ut. Kom- NM og NU i form av eigne mediestillingar mersialisering, reklame og anglifisering, der, men slo det frå oss. Det var betre å ha som kom som ei flodbølgje med privatise- ein særskild organisasjon, ikkje minst av di ringa av media, var det uråd for ein liten ein del målfolk og sympatisørar berre var samskipnad som Kringkastingsringen å stå medlemer i Kringkastingsringen og ønskte imot. å syne si kulturpolitiske interesse på den Likevel meiner Almenningen at Kring- måten. Dertil kom sjølvsagt det økono- kastingsringen har vore synleg for organi- misk-organisatoriske momentet; korkje sasjonane og verksemdene i målrørsla dei NM eller NU ville greidd å få inn tilsva-

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 71 rande ressursar – økonomiske og på perso- Stortinget heldt fram som eit naudsynt nalsida – om mediespørsmåla vart dregne mindretalsvern i 1970, trur eg Kringkas- inn i apparata til NU og NM og Kringkas- tingsringen skal samordna det trykket og tingsringen nedlagd, hevdar Almenningen. presset som no ligg der for å få nynorsken – Det er endå viktigare enn før å ha ein inn i riksavisene våre. Det vil bli ein viktig samskipnad som tek opp mediepolitiske framskuv for heile rørsla og det me strir for. spørsmål no i vår tid, med sterk teknisk og I og med at Nynorsk mediesenter no er digital utvikling og mange fleire verdsom- kome i gang, vil tilgangen på unge nynor- fattande kanalar. Me har ikkje så mange ske journalistar halde seg oppe i framtida, kulturpolitiske organisasjonar i Noreg, om og Kringkastingsringen kan dermed samle me tenkjer etter. Og det er fint at me i hovudkreftene sine om nynorsk i storavi- norskdomsrørsla kan skilte med såpass sene, heimleg og norsk programskaping i mange, klart profilerte samskipnader som vid forstand, i tillegg til å vera vaktbikkje me gjer. Det gjev oss større makt innanfor for nynorsk språk og dialektar i allmenn- kulturpolitikken enn me sjølve kanskje kringkastinga, avsluttar Almenningen. anar – og greier å utnytta, meiner han.

Ein viktig framskuv for heile rørsla – I tillegg til å vera vaktbikkje for nynorsk- og dialektprosenten i NRK og TV 2, som

72 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Del 2

Om media Nynorsk i media

Jon Peder Vestad

Nynorsk og forløparen landsmål har vore mot bokmål – må eg nemne at eg har brukt i media i omkring 150 år. Ivar Aasen arbeidd som journalist og seinare som fekk trykt eit stykke på landsmål i Morgen- nynorskkonsulent i NRK i fleire år. Eg har bladet i 1848, og Dølen med undertittelen også forska på nynorsken i NRK og under- Eit Vikublad tok til å komme ut ti år etter. vist i nynorsk mediespråk. I årevis var Den 17de Mai ei storavis, i 1910 Emnet for denne artikkelen er så vidt at hadde denne nynorskavisa faktisk det nest eg må sjå bort frå veke- og fagpresse, publi- største opplaget i landet. Da radioen kom kasjonar som Norsk Barneblad og reine til Noreg, fann nynorsken også vegen til nettmedium. Det er dessutan mange måtar dette nye mediet. I den fyrste offisielle sen- å nærme seg emnet på. For eksempel kan dinga til Kringkastingsselskapet AS 29. ein sjå på førekomsten av nynorsk i media, april 1925, finn vi tittelen «De `kje drau- i kva grad nynorsk har vore og er brukt. mar som leikar» på sendeskjemaet. Den Ein annan måte er å gjere greie for korleis fyrste klaga på språkbruken i radioen kom nynorsken i media er. Her skal eg gjere same året, med Noregs Mållag som avsen- noko av båe delar. Men eg vil begynne ein dar. I dag er det vanskeleg å unngå nynorsk annan stad, nemleg med eit viktig skilje om ein følgjer med i norske medium. mellom presse og kringkasting. Her vart eit viktig ord nemnt: klage. Eit anna ord kunne vere strid. Når ein les om Fridom og kontroll språk og norske medium, ser ein at det van- Ytringsfridommen som er nedfelt i Grunn- legvis er nynorsken som er skildra som eit lova, har gjort det mogleg for kven som problem. Men like gjerne kunne ein ha helst å setje i gang aviser og tidsskrift, og problematisert motstanden mot nynorsk! den veksande nynorske offentlegheita nytta Og dette «problematiske» ved målforma seg tidleg av dette. Somme hadde eit publi- kan ha gått i blodet på mange nynorskbru- sistisk motiv for å gje ut aviser og tidsskrift, karar, slik at dei (vi) trur på det. Språkstri- som Aasmund Olavsson Vinje, andre den i og rundt media i Noreg kunne like hadde idealistiske motiv: Publikasjonar såg gjerne bli skildra som kamp mot bruk av ei dagens lys for å støtte ei sak, eit parti eller offisiell målform, kamp mot eit morsmål, ein ideologi. Mange nynorskaviser vart mot demokratisk avgjorde vedtak, ja, som starta med slike motiv. Det låg altså språk- intoleranse. Slik ser eg det. Og når eg har politikk bak, men det var ikkje offisiell tatt klar stilling for nynorsken – utan å gå språkpolitikk som førte til at vi fekk aviser

74 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN som brukte nynorsk. I tillegg til dei publisistiske og idealistiske Kringkastinga har vore behandla på ein motiva for avisdrift som er nemnde, har vi heilt annan måte. Nordmenn med radio kommersielle motiv. Det finst ikkje vass- som hobby sette i gang eigne sendingar alt tette skott mellom desse tre motiva, og i 1923, men radiomediet vart ganske raskt aviseigarar har støtt måtta tenkje butikk. lagt under offentleg kontroll. Da Kringkas- Ein porsjon idealisme har likevel gjort at tingsselskapet AS begynte å sende, var det somme aviser har tøygd leveevna, ved hjelp med sendeløyve og sendeprivilegium. Ei av innsamlingar, sal av støtteaksjar osv. Det tilsvarande offentleg styring av kringkas- kjenner vi til frå nynorsk-Noreg. Dei fleste tingsmedia har vi enno. Radioen vart stats- avisene som har nynorsk som redaksjonell kontrollert, og frå 1933 vart Norsk riks- målform, er likevel ikkje ideologiske organ, kringkasting (NRK) driven av staten. I men fyrst og fremst lokalaviser. Om desse dette mediet vart det språklege knytt til avisene skulle bruke nynorsk fordi nynorsk den offentlege språkpolitikken; NRK som er brukt i dekningsområdet, så knyter mål- statsinstitusjon skulle følgje Lov um mål- forma likevel avisene til den motkulturen bruk i statstenesta som kom i 1930. Ikkje nynorsken er ein del av. Avisene tener der- før pressestøtta kom i 1969 kan vi seie at med to formål: Dei er arenaer for bruk av den offisielle mediepolitikken – og dermed og spreiing av nynorsk, og dei er nyheits- språkpolitikken – tok omsyn til bruk av og debattorgan. nynorsk i trykte medium. Og framleis må Avishistorikaren Øystein Sande1, som radio- og fjernsynsstasjonar ha løyve, eg byggjer store delar av dette på, har peikt medan trykte medium og no også nettme- ut nokre vanskar for nynorsk avisdrift. I dium ikkje treng det. den fyrste tida da aviser på nynorsk vart grunnlagde, hadde mange av dei moglege Den nynorske pressa lesarane deira ikkje lært nynorsk. Det har For å forstå vilkåra for nynorsken i pressa, heller ikkje støtt vore lett å få annonsar. er det nødvendig å ta omsyn til at avisme- Mye av stoffet har vore på bokmål, og det diet er fristilt frå det offentlege. Ja, visst har vore krevjande å setje om til nynorsk. finst det døme på at kommunar kan eige Dessutan kan målfolk ha latt vere å tinge aksjar i lokalaviser, men sjølve mediet er avisa. Dette kan verke pussig, men ein del mindre regulert enn radio og fjernsyn er. av dei fyrste nynorskavisene var svært tyde- Det har ført til at mange nynorskaviser har lege ideologiske organ. Det gjeld til dømes sett dagens lys, og at nynorsken har fått avisa Synnøve Riste og Rasmus Steinsvik plass i aviser som tidlegare (berre) nytta starta, Vestmannen. Det kunne bli for mye bokmål. Pressa har levd under marknads- for somme om ei avis både var på landsmål lovene fram til pressestøtta kom, og i stor og agiterte for sosialisme eller fritenkjeri. grad au etter ho vart innført. Det finst ikkje Nokre andre tilhøve kan au ha hemma noko krav om at aviser i nynorskområde den nynorske pressa. Da nynorskavisene må skrive på nynorsk, og det er ikkje ulov- begynte å komme ut, fanst det alt ein leg å nekte journalistar å bruke målforma danskspråkleg avistradisjon i Noreg. I den si i bokmålsaviser. grad folk las aviser, var dei på dansk. Ikkje

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 75 berre skulle folk venje seg til å lese aviser, fødde på og med nynorsk. Det vart starta dei måtte også venjast til å lese aviser på mange aviser rundt førre hundreårsskiftet nynorsk! Det andre er at målsaka har vore og tiåra etter, og mange bukka under. Ofte omstridd i delar av samfunnet, og heller hadde dei heim i byar. Per Håland2 nemner ikkje alle nynorskbrukarar har hatt like stor Norig i Skien, Agder Tidend i Kristiansand, sans for denne striden – eller for å skilje seg Møre Tidend og Sunnmøre Tidend i Åle- ut i det heile. Til sist vil eg nemne at avi- sund, Spegjelen i Trondheim, berre for å sene som vart gitt ut på dansk og seinare nemne nokre. På 1970- til 1990-talet kom bokmål, i større grad enn nynorskaviser det ei ny avisbølgje, der landet vart tapet- kunne hente og vente solid økonomisk sert med småaviser, mange av dei i støtte. For den konservative pressa sin del nynorskområde. Vest-Telemark Blad, som kunne det vere snakk om familieformuar, kom til i Kviteseid i 1973, er eitt døme. og den sosialdemokratiske pressa hadde Denne tida gjekk distriktspolitikken i ofte store fagforeiningar å stø seg til. Det Noreg ut på å styrkje distrikta, det var mangla målfolket. knytt både håp og prestisje til det som før – og no – blir rekna som utkantar, og mange Utviklinga fram til i dag stader fanst det eldsjeler som sette i gang Øystein Sande skreiv i 2000 at det da fanst med lokalaviser. Vest-Telemark Blad har eit 65 lokalaviser som bruker nynorsk, men opplag på om lag 5500, som er ganske van- dette talet kan vere endra sia. Terje Skjer- leg for mange av nynorskavisene. dal (2005) listar opp ikkje mindre enn 87 Nynorskavisene sto for 12 prosent av aviser som bruker nynorsk redaksjonelt, avisetableringane i Noreg før 1940, skriv men dette talet femnar breiare enn lokal- Sande. Det er eit lågt tal, som blir forklart avisene. Dei lokalavisene Sande viser til med at nynorsken var inne i ein landevin- kjem ut minst ein gong i veka, og har ningsfase, og for mange var det ikkje natur- nynorsk som redaksjonell målform, åleine leg at aviser skulle eller kunne ha nynorsk eller saman med bokmål. Dei har vorte til som redaksjonelt språk. I perioden frå på to måtar. Den eldste måten er at aviser 1945 til 1969 var 32 prosent av etablering- som har vore gitt ut på dansk eller bokmål, ane nynorskaviser, og i tida etter 1970 har har skifta målform. Møre i Volda er eksem- nynorskaviser stått for 31 prosent av ny- pel på dette. Dette skjedde særleg dei fyr- etableringane3. Dette er overraskande høge ste tiåra i førre hundreåret. Den andre tal målt ut frå oppslutninga om nynorsken måten vi har fått nynorskaviser på, er at det i samfunnet, særleg i den siste perioden. har vorte starta nye aviser som har brukt Etterkrigstida var tung for igangsetjing av nynorsk frå dag éin. Vikebladet-Vestposten i aviser uavhengig av målform. Når knapt Ulsteinvik er døme på det. Denne avisa ein tredel av dei nye avisene mellom 1945 syner også korleis talet på nynorskaviser og 1969 kom ut på nynorsk, syner det stor kan gå ned – aviser blir slått saman. I båe vilje i nynorskområde til å gje ut aviser. Ja, tilfella nyttar avisene nynorsk fordi mål- det kan verke som om nynorskkrefter ytte forma er vanleg i dekningsområdet. noko ekstra for å få i gang aviser denne Dei fleste nynorskavisene har vore tida, som elles var prega av motstand mot

76 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN målforma. At talet held seg så høgt etter Romsdals Budstikke (Molde), Sunnmørspos- 1970, kan blant anna forklarast med dis- ten (Ålesund), Haugesunds Avis, Stavanger triktsbølgja på 1970-talet og med billigare Aftenblad, Fædrelandsvennen (Kristian- teknologi. sand), Agderposten (Arendal), Varden (Skien) og GD (Lillehammer). Det finst au Stoda i dag mindre regionaviser som kan ha artiklar på Bortimot 30 prosent av alle aviser i Noreg nynorsk. Den nynorske presseverda blir bruker nynorsk, og det er eit høgt tal. Men enda større når vi tek med dei riksavisene når vi ser på det samla opplaget, hadde som bruker nynorsk. Vi finn (så å seie) dag- nynorskavisene berre omlag 260 000 eller leg nynorsk i Dagen, Klassekampen, Natio- 8,7 prosent av avisopplaget i Noreg. Og nen og Vårt Land, og også Dagsavisen kan ikkje alt i desse avisene er på nynorsk heller. nemnast blant dei avisene som regelmessig 18 av avisene bruker både bokmål og skriv på nynorsk. Dessutan finst det nisje- nynorsk, så dette er altså maksimumstal. aviser som Bondebladet, Fiskaren, Folkets Likevel fortel dette at avisene let lesarane Framtid og Morgenbladet som bruker møte nynorsk som redaksjonell målform. nynorsk attåt bokmål. Det er altså ganske Nynorskavisene er spreidde utover tre mange presseorgan som nyttar nynorsk i av landsdelane, og tyngdepunktet ligg som nokon grad. Og så har vi Dag og Tid, sjølv- venta på Vestlandet som huser to tredelar sagt. av dei. Størst er Firda med eit opplag på om lag 15 000, og ho er den einaste seksda- Kva så med nynorsken garsavisa som berre har nynorsk som redak- i den nynorske pressa? sjonelt språk. Sogn Avis og Sunnhordland er Det norske journalistspråket har gått frå å femdagarsaviser. Utan «blandingsavisene» vere prega av ein «offisiøs», abstrakt og lite var om lag seks prosent av avisopplaget i kvardagsprega språkbruk med lange og 2005 å finne hos reine nynorskaviser. Men kronglete setningar, til å bli meir kvardags- alle avisene som bruker nynorsk fortel om nært og enkelt. Dette har skjedd både i store område der nynorsk blir rekna som bokmål og nynorsk, og det er grunn til å naturleg og rett å bruke, og det syner au at tru at det noko meir talemålsnære preget i det finst mange journalistar som dyrkar nynorsk har påverka bokmålet. Samstun- nynorsk som mediespråk. des skal vi hugse på at stilideala har foran- Vi må au nemne dei mange riks- og dra seg, slik at det vi no kan meine er dår- regionalavisene som bruker nynorsk. For å leg og lite tilgjengeleg mediespråk ikkje ta regionavisene fyrst. Dei blir gitt ut i byar, nødvendigvis vart oppfatta slik i samtida. altså tradisjonelt sterke bokmålsbastionar, Det nynorske avisspråket har i hovud- og dei dekkjer eit omland der nynorsken sak følgt tendensane i norsk rettskriving, kan vere mindretalsmål. Den største avisa der i-mål og særprega nynorskord har fått her er Bergens Tidende, som har om lag 90 mindre plass. Somme aviser har eigne 000 i opplag og 250 000 lesarar kvar dag. språknormer, andre ikkje. I det siste tilfellet Andre regionaviser med daglege eller i det følgjer ein i prinsippet dei gjeldande rett- minste regelmessige nynorskinnslag er skrivingsreglane, sjølv om pressa ikkje har

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 77 vore pålagd av noko offentleg organ å gjere vel ikkje seie at levekåra for nynorsken all- det. Likevel har dei fleste avisene etter kvart tid har vore dei beste. Det at nynorsken valt ei språkform som for det meste har fekk plass i eit moderne medium som radio halde seg innafor reglane for nynorsk. – sjølvsagt for mange, men ikkje for alle – Unnatak har sjølvsagt funnest, særleg i fyr- gjorde at målforma vart spreidd over heile ste halvdel av førre hundreåret. I seinare tid landet. Og framleis er det slik at ingen som har organ som Gula Tidend (1904–1996) bruker dei største tenestene til storebror vore ein stad der såkalla tradisjonell NRK i eteren eller på nettet, kan unngå nynorsk har hatt rom. Det har støtt vore heilt å møte nynorsk, i skrift som i tale. ulike syn i den nynorske pressa på korleis NRK har ofte stått i sentrum for språk- nynorsken skulle vere. Det ser vi i vekslinga strid. Da NRK vart oppretta i 1933, var eller vaklinga i ulike nynorskorgan alt på institusjonen meir ei statskringkasting enn 1800-talet, og vi ser det i dag. På 1800-talet i dag, og i tråd med mållova frå 1930 skulle hadde ikkje nynorsken funne noka fast nynorsk brukast i NRK. Sjølvsagt! Men så form, og seinare viste det seg at den faste innlysande var det ikkje for alle, og forma skulle innehalde variasjon. Somme nynorskbruken i NRK førte til stortings- aviser har valt ein meir fasttømra nynorsk drøftingar, underskriftsaksjonar, forsøk på enn andre, i andre kan det vere opp til jour- lisensnekt og naturlegvis lesarbrevskriving. nalistane å avgjere rettskrivingsspørsmål. Dette kan forklarast på mange måtar, men Nynorsken i lokalavisene varierer mye, ikkje her. Det er likevel tre poeng som må med bruk av ein del tradisjonelle ord som fram: Kampen mot nynorsk i NRK var ein ikkje er så vanlege i til dømes nynorsken i kamp for å halde det hypermoderne NRK. I somme mindre aviser kan ein ofte mediet radio fritt for ei målform somme sjå innslag av «forbodne» ord og former kjende fremmend, bondsk, gammaldags og som samsvarer med bokmålet, knappast dermed ikkje passande og tidsriktig. Det bevisst. Rettskrivinga kan vere inkonse- andre er at ei nynorskfri kringkasting ville kvent, og ikkje alltid like god. Årsakene til vere det same som at lyttarar ikkje fekk dette kan vere tidspress, bokmål i kjeldetil- møte ei målform som sto nærmare talemåla fanget og mangelfull språkkunnskap. I deira enn det konservative bokmålet som større organ, som dei riks- og regionavisene vart nytta – dialektbruk fanst knapt i ete- som bruker nynorsk, kan språkbruken vere ren på den tid. I tillegg kjem eit mogleg betre og meir konsekvent, og der kan au yrkesforbod for nynorskjournalistar også i bruken av enkelte bokmålsord og uregel- dette mediet. Men slik gjekk det ikkje. I rette former vere bevisst. Dette syner eit trebandsverket om historia til NRK er dei stort spenn i omgangen med reglane for to siste perspektiva vanskeleg å få auge på. nynorsk formverk og ordtilfang. I denne store NRK-historia presenterer den omstridde historikaren Hans Fredrik Nynorsken i etermedia Dahl argumenta som vart nytta frå riks- I etermedia har det ikkje vore noko yrkes- målssida. På 1930-talet var det ifølgje Dahl forbod for journalistar som bruker «utvidelsen av sendingene» på nynorsk som nynorsk, iallfall ikkje offisielt. Det vil like- skapte mest motstand, det fanst ein mål-

78 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN strid om kringkastinga, som kom av ein råka kritikken også nynorsken. Likevel «fullbåren (ferdig utvikla; JPV) lytterindig- auka nynorskdelen i sendingane, slik at det nasjon over å få uvante målformer»4 inn i midt på 1950-talet var 14–15 prosent heimane. Og utan reservasjon blir eit ord nynorsk, og eit par prosent meir på slutten som måltvang nytta. Dahl skriv at språk- av tiåret. Denne prosentdelen vart sett på striden i NRK hadde to polar – staten og som ei diskriminering av målforma frå lyttarane, og ein kan få inntrykk av at «lyt- nynorskhald, blant anna av Kringkastings- ternes krav»5 var at det måtte haldast ringen. At det vart meir nynorsk i NRK i avstemning om målbruken i NRK. Dette etterkrigsåra, var naturleg når vi tenkjer på grammatikalske valet dekkjer over san- at det kom kull etter kull med nyutdanna ninga. Det var nemleg ikkje lytterne i bun- nynorskbrukarar ut på arbeidsmarknaden. den form fleirtal – alle lyttarane – som Nynorsken fekk også sterkare tradisjonar aksjonerte for å sleppe nynorsk på lufta, som administrasjons- og formidlingspråk. men ein del tusen «lyttere». I Oslo var det Dei relativt tette banda mellom somme til dømes berre rundt ti prosents oppslut- politikarar og nynorskforkjemparar sikra ning om aksjonen for å få folk til å seie opp også nynorsken i NRK. lisensen6. Nynorsken hadde tilhengjarar Medarbeidarane i NRK var dei fyrste blant lyttarane. tiåra mest å sjå på som representantar for Det var i faste postar som vêrvarsel, ein nasjonal kulturinstitusjon med opplys- nyheiter og programannonsering at nynor- nings- og samlingsoppgåver. Språkbruken sken skulle kunne brukast side om side var prega av at NRK skulle vere ein arena med bokmålet. Dette utgjorde om lag ein for korrekt språkbruk, og det vart lagt vekt tidel av programtilbodet den fyrste tida – i på språkkunnskap hos dei som vart tilsette. resten av sendetida var det meir tilfeldig Overordna språkpolitiske og kulturelle kva slags målform som vart nytta. Frå 1934 omsyn var tydelegare i arbeidskvardagen til vart det sendt ei nyheitssending om dagen journalistane samanlikna med tiåra etter. på nynorsk. I alt vart det nytta 4,8 prosent Etter krigen har det støtt vore for lite nynorsk i sendingane i 1933 (1. og 4. kvar- nynorsk i NRK sett med dei fleste nynor- tal), og i åra 1934 til 1937 låg nynorskbru- ske auge, og på 1960-talet gjekk bruken ken på mellom 7 og 9,4 prosent (1936). attende. Stortingsfleirtalet slutta seg i 1970 Dette var mindre enn talet på nynorskbru- til at nynorsk skulle brukast i minst ein karar i samfunnet elles. I åra 1930 og 1935 firedel av ordsendingane. NRK har sia hatt hadde 19,5 og 19,9 prosent av elevane i denne «25-prosentsregelen» som mål. folkeskulen nynorsk som opplæringsmål, NRK har aldri greidd å fylle målsetjinga, og nynorsk var gudstenestespråk for om lag og har blant anna fått opp nynorskprosen- 11 prosent av folket. ten ved å dele dialektbruk likt mellom bok- På 1950-talet mobiliserte riksmålsfolket mål og nynorsk. Statistikk er statistikk, og att. Etter meir eller mindre å ha sett ein kan førast og tolkast på ymse måtar. I 1987 stoppar for bruk av radikalt bokmål i lære- vart det elles presisert at 25-prosentsrege- bøker, var det språkbruken i NRK som sto len skulle gjelde såkalla normalisert for tur. Sjølv om samnorsken var målet, nynorsk. Samstundes har bruksområdet

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 79 for normert tale vorte snevra inn frå 1980- det er noko anna enn opplesen tale. Opp- talet og framover. No er normert nynorsk havet til språkvarianten er nok meir føre- tale fyrst og fremst å finne i programan- draget og preikespråket enn scenespråket. nonsering og i nyheitssendingar, og ikkje Det har vore to måtar å nærme seg talt alltid der heller. Nynorsk som skriftspråk nynorsk på, den eine er å ta skriftspråket har lenge vore nytta i teksting og på tekst- som norm, og ha ein mest mogleg «nøy- tv, og Internett har gitt målforma eit nytt tral» språkbruk. Den andre måten er å gå bruksområde i NRK. ut frå sitt eige målføre og velje former og ord frå nynorsken som samsvarer med tale- Nynorsk i andre etermedium målet. Det er det siste som er og har vore TV2, P4 og Kanal 24 har alle hatt nynorsk- vanlegast i etermedia. Vi hører kor folk journalistar i staben sia dei starta. I P4 har kjem frå, og vi hører at dei bruker nynorsk. desse medarbeidarane stort sett arbeidd I samband med eit forskingsprosjekt med nyheiter, medan dei har vore spreidde om nynorsk i etermedia har eg analysert vel på fleire programtypar i TV2 og Kanal 24. 130 opptak frå nyheits- og aktualitetssen- Like fullt er det i nyheitsredaksjonen vi dingar i NRK radio frå tida mellom 1960 finn dei fleste som snakkar normert og 1970, frå 1982 til 1984 og frå 1998. nynorsk eller nynorsknært i TV2. Hausten Materialet femnar om vel fire og ein halv 1996 bestemte elles TV2 seg for at kanalen time med opptak av i alt 56 nynorskjour- ikkje skulle tillate at filmar og seriar vart nalistar. Lengda på periodane varierer på teksta på nynorsk. Nynorsk er fråverande grunn av tilgangen på materiale som kunne som skriftspråk i TV2, bortsett frå ein samanliknast. Eg har særleg granska avvik hende gong i tekstar i innslag og/eller pro- frå læreboknormalen og frå nynorsk stil. gram når folka bak bruker nynorsk. Språkbruken syner utvikling og endring I TVNorge har det funnest nynorskfolk på fleire plan. Det tydelegaste er at det finst i nyheitene, men heller ikkje her blir noko færrast normbrott i den fyrste perioden og teksta på nynorsk. I lokale radio- og fjern- flest på 1980-talet. Språket har også vorte synsstasjonar kan det finnast nynorsk i meir munnleg i denne tida. Eit visst bok- nyheitene, men dialekt- og bokmålsprega målspreg finn vi i alle tre periodane. På språkbruk er det vanlege. Vi kan elles leggje 1960-talet kunne NRK-folk bruke ord merke til at P4 legg ut nyheitsmeldingar på som tilbørlig, foreløpig, erfaren og øyeblikk. nynorsk på nettet, medan Kanal 24 ikkje Samsvarsbøyinga var dei heller ikkje heilt gjer det. Det er i tråd med den språkpoli- støe i. Ja, dei fleste typar avvik frå korrekt tikken vi finn hos eigaren TV2 Nettavisen. nynorsk som vi registrerer i dag, fanst da au, og eit bokmålspreg var tydeleg. Her Utviklinga av det nynorske finn vi formuleringar som «presidentens etermediespråket prinsipielle programsyn» og «ein nobel fre- Korleis er den nynorsken vi kan finne i dens tenar», attåt s-genitiv ved namn. radio og fjernsyn? Det er viktig å vere Mange vil meine at dette er språkbruk som merksam på at dette er ein eigen språk- peikar i retning bokmål. Bokmålspreget ser bruksvariant med eigne reglar og skikkar, vi au i formuleringar som «dei tunge våpen,

80 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN å forlate den politiske arena, det mest origi- let har i heile perioden vore ein klar påver- nale innslag». Det er heller ikkje i tråd med kingsfaktor, og det blir spegla i materialet. god nynorsk språktone i dag å fortelje at Men det som er spesielt interessant å leggje «dei slo opp sine telt» eller «ein xx følgde merke til, er at nynorsken også er styrkt min gang». Det vart gjort den gongen. denne perioden. Det har seg slik: Dersom I opptaka frå 1982 til 1984 er dialekt- ein nynorskbrukar på 1960-talet trødde preget tydeleg. På denne tida tok dialekt- utafor nynorsken, gjorde han det «skikke- bølgja til å stilne, men ho sette merke etter leg». Berre 11 prosent av dei avvikande seg. På 1980-talet hadde radioen vorte språkfunna frå denne perioden kan knytast mindre manusbunden, og meir vart sendt til nynorsken, medan over 21 prosent på direkten – og frå distriktskontor. Dia- gjorde det i 1998 (17 i 1982–84). Hald- lektpreget viser seg i substantiv- og presen- ninga ser ut til å vere at ein skal unngå både sendingar som dykkara, skula; snakka, å snakke dialekt og å verke bokmålsaktig. meine, og pronomenformer som ka, nåk- Ergo gjer ein språket «mest mogleg» ken og some vart nytta i normert nynorsk nynorsk. tale. Om lag kvart tredje avvik frå nynor- Sjølv om «forbodne» ord og former blir sken i denne perioden kan førast attende til behandla meir i pakt med nynorsken no målføra, og det munnlege preget viser seg enn for nokre tiår sia, så har det vorte van- også i at det nesten ikkje fanst manglande legare å bryte nynorskreglar. Det vil ikkje dobbel bunden form. Innslaget av lån frå seie at bokmålet har fått større makt. Språk- bokmålet var au tydeleg, men i større grad drag som er tilpassa nynorsken, er i tilpassa nynorsken. utgangspunktet avvik frå nynorsknorma. NRK-nynorsken i 1998 inneheld færre Men nettopp fordi desse funna jo er til- avvik frå nynorsknorma enn i perioden før. passa nynorsken, representerer dei ikkje Flest avvik frå norma finn vi i ordtilfanget noko brott med nynorsken som målform. og verbbøyinga. Men no er det enda van- Bokmålspreget i stil er au mindre tydeleg legare å tilpasse låna nynorsken. Vi finn til enn det var før. Det kan med tida ha vorte dømes ord som forestillingar, samtlege og klarare korleis ein «bør» formulere seg på forurensa. Vi finn au verbformer som redu- nynorsk. Samstundes har dialektbølgja og serar, endte og svekka, og feil bruk av kjønn, utviklinga av radioen som eit direktesendt manglande samsvarbøying osv. – som før. medium ført språktonen nærare ein munn- Den normerte nynorsken er klart mindre leg og mogleg ideell nynorsk stil. Journalis- prega av dialekt enn på 1980-talet, men tane hadde ein norm- og miljøstyrt lojalitet garpegenitiven («partiet sin politikk») er i til nynorsken utan stort individuelt spele- bruk og blir nok verande i den talte nynor- rom på 1960-talet. På 1980-talet ser vi ein sken. Innslag som kan førast attende til meir individuell og dialektprega språkiden- bokmålet, er fleire enn i perioden før. Og titet. I 1998 lever denne individuelle fri- det kan verke som om det nynorske dommen side om side med ein styrkt loja- nyheitsspråket er noko meir skriftprega att. litet til nynorsken, men ikkje nødvendig- Kunnskapen om nynorsk ser ut til å ha vis til nynorsknorma. vorte svekt frå 1960-talet til i dag. Bokmå- Mange av dei journalistane som bruker

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 81 nynorsk eller nynorsknære talemål i dei nynorskbrukarane har ei svært sterk eller private kanalane, har bakgrunn frå NRK, ganske sterk samkjensle med andre og er vaksne opp med ein nynorsktradisjon nynorskbrukarar i etermedia, medan resul- prega av NRK-tradisjonen. Inntrykket er tatet på bokmålssida er vel 13 prosent. lell at NRK held seg tettare til rettskrivings- I NRK har det sia 1930-talet funnest ei reglane og målgrensene i ordtilfanget enn oppfatning om at ein ikkje skal bruke språ- konkurrentane. ket til å provosere, og både nynorsk- og bokmålsbrukarar har vorte bedne om å Haldningar til språket unngå dei mest konservative eller minst I samband med det omtalte forskingspro- brukte orda og formene i målformene sine. sjektet har eg au undersøkt haldningar til Denne oppmodinga ser ut til å vere følgd. språk hos redaksjonelt tilsette (journalistar, I radioinnslaga var det lite konservativ vaktsjefar, redaksjonsleiarar osv.) i norske nynorsk å høre, og haldningsundersøkinga etermedium. Alle nynorskbrukarar eg syner at slik nynorsk ikkje har noka særleg greidde å finne fram til, fekk skjema, og ei oppslutning. Journalistane i radio og fjern- tilsvarande undersøking vart au gjord blant syn har oftast eit liberalt språksyn. Åtti pro- bokmålsbrukarar. sent ønskjer at norma for talt bokmål og Spørsmålet var om det er viktig å bruke nynorsk skal vere vid og rettleiande, seksti nynorsk eller bokmål for dei? Medan kvar prosent er tilhengjarar av tilnærming fjerde spurde bokmålsbrukar svarer nei, er mellom bokmål og nynorsk. Like mange det berre knappe seks prosent av nynorsk- synest ikkje at valfridommen i målformene brukarane som meiner det same. 88 pro- er for stor. Eg vil tru at eit slikt språksyn sent av nynorskbrukarane svarer ja på også har støtte hos eit fleirtal av avisjourna- spørsmålet, mot knapt 63 prosent av bok- listane. målskollegaene. Det same skiljet går igjen i fleire svar. Eg bad informantane ta stilling Talenormering eller ikkje? til to påstandar. Den eine var «Eg er kry av Normering av språket på lufta er eit emne å vere nynorsk-/bokmålsbrukar», og dette som stadig blir drøfta i NRK, og også kor var over 75 prosent av nynorskbrukarane langt ein kan gå i retning av dialektbruk i heilt eller ganske einige i, mot 21,6 prosent normert tale. Dette kan eg ikkje gå grun- av bokmålsbrukarane. På ein påstand om dig inn på her. TV2 har vist at det går an å at identiteten ein har som nynorsk- eller formidle nyheiter til heile nasjonen på dia- bokmålsbrukar var sterk, svarte nesten 80 lekt. Men – det er ikkje alle dialektar som prosent av nynorskbrukarane at dei var ville bli akseptert i nyheitssamanheng, og heilt eller ganske einige. 50 prosent av bok- det som går under nemninga dialekt er ofte målskollegaene er heilt eller ganske einige ein såkalla idiolekt, ein personleg og ofte i ein tilsvarande påstand. For nynorskjour- inkonsekvent språkbruk. Det blir gitt lite nalistane er målforma deira noko meir enn opplæring i normert tale, og evna og lysta eit kommunikasjonsmiddel, og vi kan sjå til å lære denne språkvarianten ser ut til å spor av eit såkalla førestelt fellesskap knytt variere blant nynorskfolk. Det må i mange til bruk av nynorsk. Over 54 prosent av tilfelle lærast og øvast inn. Det fører til at

82 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN når folk med nynorskbakgrunn har høve til er den kule og tabloide nynorsken i media? å snakke dialekt, så gjer dei helst det, Han trengst, og finst sikkert, men kan vere medan folk som soknar til bokmålet ofte vanskeleg å få auge på. friviljug snakkar normert bokmål likevel. Ein grunn kan vere at dei har dialektar som Nynorsk som mediespråk dei føler har låg status, ein annan at dei Det å høre til eit språkleg mindretal kan gje synest talt normert bokmål er ein god rei- eigne perspektiv, og språket kan i seg sjølv skap. Sia mange språkval alt er tatt når ein også farge det ein formidlar, varsamt – bok- held seg til ei talenorm, kan ein konsen- mål like mye som nynorsk. Dei kvalitetane trere seg meir om innhaldet. Men da for- som nynorsken ber i seg, språklege som svinn samstundes noko av «sjela» og sær- meir symbolske, blir ein del av formid- preget, og det individuelle og personlege er linga. Ein mindretalsposisjon kan føre til i mange samanhengar viktigare for folk i eit sterkt indre samhald, og språkbrukarane dag enn før. Men også uavhengig av indivi- kan utvikle eit nært forhold til målforma si. dualiseringa i samfunnet i vår tid veit vi kor Båe delar kan vi sjå hos nynorskbrukarar. nært knytte til kvarandre språk og identitet Mange nynorskbrukarar i media arbei- kan vere. For mange journalistar kan det der med stoff som er på bokmål, har kjennast vanskeleg å skifte til ei normert knappe leveringsfristar og er ikkje vane måldrakt, og derfor vegrar dei seg for å med eller ser seg tid til å bruke ordboka. gjere det. Mange arbeider dessutan i eit bokmåls- Sylfest Lomheim skil mellom nærspråk dominert miljø, og kan kjenne seg ustøe i og fjernspråk, to variantar av normert tale- nynorsken. Dette kan vere med på å gjere språk. Fjernspråket er meir formelt og stivt, arbeidskvardagen krevjande for dei. Det vil og kan for eksempel finnast i nyheiter. ikkje seie at dei er dårlegare journalistar Nærspråket er meir uformelt og spontant. enn kollegaer som bruker bokmål. Ein for- Det nynorske mediespråket treng båe delar, del med å måtte arbeide ekstra med kjelde- og no har nærspråket fått utvida bruksom- språket, kan vere at ein da set seg betre inn råde. Attåt å kunne bruke dialektnær i sakene. I tillegg har nynorsken ein styrke nynorsk når dei snakkar fjernspråk, bør ved å vere konkret og med stor bruk av journalistar i etermedia kunne bruke verb, og setningsutforminga er munnleg. nynorsknær dialekt når dei bruker nær- Det har au vore strid om korleis mål- språk. Det siste vil seie at ein støttar seg forma bør vere. Dette er ikkje merkeleg sett bevisst til nynorsken når ein snakkar tale- i lys av dei sterke kjenslene mange har til målet sitt. Nynorsk er elles godt utvikla nynorsk. Og talet på brukarar av eit språk – som nyheitsspråk, og kan somme gonger eller andre fenomen – hemmar ikkje mog- bli oppfatta som «sjølvaste nyheitsspråket». legheita for at folk er ueinige. Nynorsken i Det er uheldig for målforma at ho blir etter media lever dessutan i grunnen delvis uav- måten lite brukt i nærspråksvarianten i hengig av nynorsken. Ja, det er ikkje alt etermedia – i underhalding, barne- og ung- som er vedtatt som «rett» nynorsk som får domsprogram og i sportsdekninga, og som innpass i media, og innarbeidde ord og fjernspråk i økonomijournalistikk. Og kor uttrykk i media får ikkje alltid plass i

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 83 nynorsken. Dersom avstanden mellom også, og må hugse at somme ser som ei praksis og norm i den nynorsken vi møter oppgåve å arbeide for at det skal finnast i media blir for stor, kan banda til nynor- minst mogleg nynorsk i verda. Idealet om skreglane bli svekte. Dersom for eksempel toleranse stoppar tydelegvis for somme ved innarbeidde valfrie former blir fjerna, er nynorsken. Mye av motstanden mot det liten grunn til å tru at dei blir borte frå nynorsk kan elles bli forstått som eit utslag lufta. Det ligg ikkje i tida dette med å følgje av såkalla naboopposisjon – dei som står eller innføre pålegg og reglar. Og nettopp: ein nærast, er dei ein lettast ønskjer å vise Dei formelle posisjonane nynorsken har avstand til. fått gjennom politiske vedtak kan bli Klaging og kritikk er noko nynorsken endra, og det kan gjere at nynorsken ikkje og nynorskbrukarane ser ut til å måtte leve blir tolt lenger på stader der han finst no. med. Men båe delar lever. Nynorsk er like Det treng ikkje skje, men kan gjere det. I eigna til å bli brukt i media som andre så fall kan nynorskbruken i media bli meir språk, og følgjer dei same lovene som andre avhengig av enkeltindivid, av sterk vilje, språk. Det treng bruk for å utvikle seg. Det kjendisstatus osv. Ein annan ting må nem- blir brukt, og brukarane liker det. Meir skal nast – det finst mange avisjournalistar som ikkje til for at nynorsken skal klare seg, på gjerne hadde brukt nynorsk om dei hadde lufta som på trykk. fått lov til det. Og enda fleire kunne det ha vore. Den sterke bokmålstradisjonen i Jon Peder Vestad er høgskulelektor ved enkelte viktige aviser, og den statusen desse Avdeling for mediefag på Høgskulen i Volda. avisene har, gjer at mange journalistar slår seg til ro med at dei må bruke bokmål om dei skal arbeide nettopp der. Kjelder: Klagar mange på nynorsken, da? Nei, Almenningen, Olaf og Åsmund Lien: Striden for ein kan nok ha fått inntrykk av det, men nynorsk bruksmål. Det Norske Samlaget 1978 det er for eksempel nesten ingen som kon- Fauske, Brynjulv: Fra Oslo Kringkasters historie. taktar NRK for å klage på nynorsken! I Oslo 1969 2003 og 2004 kom det berre 74 klager til Dahl, Hans Fredrik: Hallo-hallo! Kringkasting i marknads- og publikumsavdelinga i NRK Norge 1920–1940. J.W. Cappelens Forlag AS, Oslo der nynorsk er nemnt. Klagene gjeld for lite 1975 (1999) bruk av nynorsk, nynorskfeil, blanding av Dahl, Hans Fredrik og Henrik Grue Bastiansen: bokmål og nynorsk og så vidare, og somme Over til Oslo. NRK som monopol 1945–1981. J.W. Cappelens Forlag AS, Oslo 1999 har også fått det for seg at det er for mye nynorsk i NRK. Klagetalet ser ut til å ha Grepstad, Ottar: Nynorsk faktabok. Nynorsk Forum, Oslo 1998 vore jamt frå 2000 til no, og klagene gjeld alle medium NRK bruker – Internett, Håland, Per: Den nynorske pressa. Frå Målreising i 75 år. Fonna Forlag, Oslo 1981 (s. 408–441) tekst-tv, radio og fjernsyn. Når ein tenkjer på kor mange det er som følgjer med i til- Lomheim, Sylfest: Språket i radio og fjernsyn. Frå Egil Børre Johnsen (red.): Vårt eget språk. Bind 1. boda til NRK, må ein seie at dette er lite. Aschehoug, Oslo 1987 (s. 295–305) Vi kan sjå noko oi-ing og akking i avisene

84 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Natvik, Oddvar: Nynorsken i kringkastinga før kri- Diverse brev om forbodet mot teksting på nynorsk gen. Frå Målreising i 75 år. Fonna Forlag, Oslo i TV2 1981 (s. 442–454) E-brev frå Gunn Helen Berg, Marknads- og kom- Nedrelid, Ola Normann: Nynorsken i kringkas- munikasjonsavdelinga i NRK (Mo i Rana), tinga etter krigen. Frå Målreising i 75 år. Fonna 8.12.2004 Forlag, Oslo 1981 (s. 455–465) Opplagstal: Rommetveit, Magne: Nynorsken og kringkastinga. www.mediebedriftene.no/novus/upload/file/avis/m Frå Ivar Eskeland (skriftstyrar): Halvtanna hundre- arked/opplagstall/2003/opplag_2003_alfa.pdf år med Ivar Aasen. Noregs Mållag, Bergen/Oslo 1964 (s. 129–146) Notar: Sande, Øystein: Aviser på nynorsk. Arbeidsrapport. 1 Øystein Sande: Aviser på nynorsk. Arbeidsrap- Skrifter frå Ivar Aasen-instituttet Nr. 9. Høgskulen port. Skrifter frå Ivar Aasen-instituttet. Høgskulen i Volda, Volda 2000 i Volda, Volda 2000. Sandøy, Helge: Talenorm i NRK. Frå Ruth Vatvedt 2 Per Håland: Den nynorske pressa. I Målreising i Fjeld/Boye Wangensteen (red.): Normer og regler. 75 år. Fonna Forlag, Oslo 1981 (s. 408-441) Festskrift til Dag Gundersen. Nordisk forening for leksikografi, Oslo 1998 (s. 158–170) 3 Sande s. 96 Sandøy, Helge: Landsdelsnormer. I Alsnes, Randi 4 Dahl 1975:297-299 (red): Nynorsk normert tale. Kringkastingsringen, 5 Dahl 1975:304 Oslo 1998 (s. 42–55) 6 Natvik 1981: 452 Skjerdal, Terje S.: Meir nynorsk i avisene. Kringkas- tingsringen 2005 Vinje, Finn-Erik: Talemålsnormering i NRK. Frå Ruth Vatvedt Fjeld/Boye Wangensteen (red.): Nor- mer og regler. Festskrift til Dag Gundersen. Nordisk forening for leksikografi, Oslo 1998 (s. 143–157)

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 85 Anonym nynorsk lyrikar søkjer publikum

Arne Hjeltnes

Då eg byrja på Bedriftsøkonomisk Institutt ikkje minst skrivinga mi. Nokre som drog (BI) i Bærum i 1982 venta eg meg eit snob- ut, hamna i miljø der dei skjulte både dia- bete vestkantmiljø, der nynorskbrukarar lekt og skriftspråk. Eg må nok vedkjenna kanskje ikkje stod i sentrum. Eg tok feil. BI at det sikkert kunne ha hendt med meg òg. var på den tida, som no, ein institusjon der Særleg viss dikta ikkje hadde slått an. Men økonomiinteressert ungdom frå heile lan- den tydelege profilen som «lyrikaren» det søkte saman. I gangane på skulen gjorde at det aldri vart aktuelt å snika seg kunne ein høyra så å seia alle dialektar. inn i dei bokmålskrivande sine rekker. Eg Kvar du kom ifrå var ein svært viktig del av er sjølvsagt takksam for at miljøet var så identiteten din. Det var litt som i den gode, «fleirkulturelt» og ope. Mange trur kanskje gamle Stompa-serien. ikkje det om BI. 10 år seinare kom dikta Eg hadde før dette så vidt sysla med hei- mine ut på Det Norske Samlaget og gjorde melaga lyrikk til husbruk utan særleg større det bra, sjølv i tunge bokmålsmiljø. ambisjonar enn å mora meg sjølv. Miljøet Bortsett frå 3 år som tekstforfattar i på BI, med ei særs oppegåande studentavis, reklamebransjen, der eg laut skriva bokmål Inside, spora meg til å presentera det eg (i arbeidstida), har eg aldri fått negative hadde for eit ljos levande publikum. Fyrst reaksjonar på nynorsken min. Eg er klar sende eg inn dikta mine anonymt (eg la dei over at eg har vore heldig, sidan eg er ein ein sein kveld i forslagskassa). Då dei kom kjend nynorskbrukar, og at bokmålsfolk på trykk og fekk god respons, stod eg fram. ville verta overraska viss eg skulle skriva til Etter det hadde eg ei fast spalte i avisa og dei på noko anna enn nynorsk. Men alle gjekk under namnet «lyrikaren». Eit særs kjende nynorskbrukarar har ein gong i tida godt kallenamn å ha i eit elles tal- og rekne- vore heilt ukjende nynorskbrukarar. Det skapsorientert studentmiljø. viktigaste er sjølvsagt kva du har å seia, Alle som skifter miljø eller dreg ut i den men det vert ikkje betre på bokmål. store verda, ynskjer å finna sin plass og vera synlege. For meg vart mine nynorske dikt ei opning til større tru på meg sjølv, og

86 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN ennø T elge H oto: F

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 87 Ein retrospektiv morgonkåsør

Ola Jonsmoen

Den tid laurdagskåseriet varte i 15 minutt, ein slags nasjonsbyggar og med i den store og eg utan tanke på protest måtte normali- kulturdugnaden radio utgjorde for å binde sere alvdalsdialekten til radionynorsk, var landsdel til landsdel. det ærefullt å vere kåsør i NRK. Radiofo- Harvig Kiran var forresten påpasseleg redraget var sant nok eit hakk høgare på på andre vis også. Eg måtte sende inn prestisjestigen, men 15 samanhengande manus på førehand, og det skulle ikkje vere minutt utan det minste innslag av musikk- mye slinger i valsen før han greip til pen- snuttar var heller ikkje å forakte. Tida gav nen og irettesette ein flåkjefta kåsør. Eg går høve til å forfølgje ein tanke, finne inn- ut frå at Arthur Klæboe og andre av dei smett for parentesar og digresjonar, og gamle tråvarane vart mindre påpassa, og dessutan utvikle resonnement som ein iall- med tida vart dei ansvarlege meir slepp- fall kunne drømme om skapte ettertanke hendte også andsynes meg. Med eitt unn- utover dei minutta ein var på lufta. Det tok tak minnes eg ikkje ein einaste merknad. lang tid før eg fekk meg til å bryte konven- Men den eine har eg ikkje glømt, fordi eg sjonen for talt nynorsk med visse innslag av der, utan sjølv å fatte det, må ha trødd på dialekt. Først fleire år seinare, da laurdags- noe som for Kiran nærast var heilag grunn. kåseriet var borte, men ein kåsør framleis Samanhengen hugsar eg ikkje i detalj, men hadde fem minutt kvar dag i seks dagar på eg brukte striden for å få til eit museum på seg til å gjere seg attkjent for radiolyttarane, Hamar i huset der Kirsten Flagstad vart lurte eg inn monoftongar for liksom å sig- fødd, som eit poeng. Kirsten Flagstad var nalisere at Østerdalen også er ein del av eit verdsnamn alle andre stader enn på Noreg. Hamar, og den nærsynte debatten der i Men det var framleis normalnynorsk eg byen fekk folk langt utanom Hedemarken brukte. Regimet var strengt. Hartvig Kiran til å spisse øra, for folkemeininga var delt, var, som folk framleis veit, ein språkmeis- og politikarane i byen hadde ikkje nødven- ter, og han likte å halde andre som våga seg dig sans for offentleg kulturvern. Men i inn i rikskringkastinga, i øra. Folk i radio- siste minuttet gjekk det i orden. Slik er det huset på Marienlyst, der ein måtte møte med hedmarkingar frå breibygdene, dei har opp og snakke inn kåseriet, poengterte spekulativt lang lunte, som detonerer med stor sjølvkjensle at ein måtte hugse det akkurat tidsnok i siste sekundet. Kirsten var snakk om riks, altså ikkje distrikts, eller Flagstad fekk sitt museum med eit skrik, sa lokalt, men nasjonalt. Jamvel ein kåsør var eg. Det måtte eg ta ut. Ikkje eingong i eit

88 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN fastuttrykk kunne ein kåsør tillate seg å nord i Østerdalen til studio, og ein eg røre ved vår store primadonna. Og iallfall møtte ein time eller så etter morgonkåse- ikkje ymte om at hennar kunst kunne riet hadde gått på lufta, meinte eg kjørte minne om skrik. for fort etter vegane som alt var heime att Kiran meinte vel eg underbygde ei fol- så snart etter at eg måtte ha vore ein eller keleg oppfatning av at opera var skrikande annan stad og i radio. Kåsør og publikum opplevingar for alle andre enn kultursnob- hadde eit truskyldig og rimeleg forhold til ben, medan dei på si side alltid let si forakt mediet. Men brev fekk eg, og eg såg som gå ut over Drømmen om Elin og trekkspel- regel på skrifta korleis innhaldet var, surt, musikk. Dessverre fekk eg aldri høve til å fordømande med spisse bokstavar, eller krangle skikkeleg med Hartvig Kiran om blidt og assosiasjonsrikt. Det hendte nok «skriket» i min flagstadkontekst, enda eg nynorsken var sjølve åtaksvinkelen, men møtte han ofte, mellom anna i Norsk kul- hovudsaka var i regelen ei anna; anten var turråd. Det kunne ha vore moro å analy- eg for gudlaus, eller for sexifisert. Det er sere gammaldans i musikalsk perspektiv, rart som visse ting heng i hop. ikkje bare med Jularbo som eksempel, men Det var fint å vere talemålsutstyrt radio- kanskje enda meir med utgangspunkt i ein kåsør. Enda i dag kjem det folk og seier at dansesymfonikar som Bolstad og hans dei hugsar meg frå radio, kjenner att Fagre Stryn. stemma og ordleggingsmåten, skiftinga For meg var det ei frigjering å få bruke mellom humor, toleranse, ironi og natur- alvdalsdialekten, og samtidig vise at ein lyrisk sentimentalitet. Seier dei. Eg er ikkje kunne normalisere mot nynorsk i staden alltid sikker på om det er meg dei meiner, for mot bokmål når ein hadde trong til å eller blandar meg saman med andre kåsø- gjere seg finare enn ein var. Men den stør- rar. Men det gjer same nytta, bare dei syns ste frigjeringa var nok å få leike med fordo- det dei hører er godt og gjer godt. mane som eksisterte og enno eksisterer mot Dei første opptaka var forresten ikkje bygdenorsk røynd og bygdenorsk verds- studioproduksjonar. Redaktør Olav Kvik- oppfatning. Verda er ikkje mindre om ein ne i avisa Fjell-Ljom på Røros gjorde sit i ein såkalla utkant og ser henne derfrå. teneste som medarbeidar i NRK, og var Provinsialismen er ikkje meir eit bygdefe- teknisk ansvarleg i fjellregionen attpå. nomen enn eit byfenomen. Eg syns kanskje Opptak vart utført i andre høgda over tele- eg har møtt meir trongsynt fordom i fonsentralen på Røros, og slik det er i såkalla urbane miljø, men eg veit auga som gamle trehus går lyden i veggene som mus ser og øret som hører og huet som tar imot, i låve. Medan eg prøvde å leike med ord på er faktorar som legg føringar for vurde- lydband for Norsk Rikskringkasting, ringa. snakka Brekkenkjerringar på besøk på Det mest givande med å vere radiokå- «Sta’a» med slektningane sin i Glåmos om sør var alle dei innspel ein fekk frå lytta- Rørosku og fôrmangel. Eit venleg akkom- rane. Eg fekk telefonar om tema eg burde pagnement som perfeksjonismen har røva ta opp neste morgon. Folk tenkte ikkje på frå lydbildet i NRK. at opptak alt var gjort. Det var langt frå

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 89 Meir nynorsk i avisene

Terje S. Skjerdal

Ein skulle kanskje tru at det er mindre nynorsk (2004-tal). Store delar av det nor- nynorsk i avisene i dag enn for 50 år sidan, ske folket har ikkje tilgang på ei rein men det stemmer ikkje. Heller tvert om. nynorskavis. Både i nasjonale og lokale aviser er det meir Stoda er ei anna dersom me tek med dei nynorsk enn det truleg har vore nokon språkkløyvde avisene – dei som tillet både gong før. Talet på nynorskaviser er høgt, og bokmål og nynorsk. 42 slike aviser er det, nynorskskrivande journalistar markerer seg og dermed aukar totalopplaget på nynorsk- ikkje berre i lokalaviser, men òg i riksavi- aviser og språkkløyvde aviser til 27 prosent. sene. Nokre unntak er det sjølvsagt, og dei Rett nok er dei språkkløyvde avisene domi- er vesentlege. VG, Dagbladet og Aftenpos- nerte av bokmål, men nynorsken i somme ten tillet vanlegvis ikkje nynorsk på redak- av desse avisene er godt synleg. sjonell plass. Men – som me skal peika på Opplagsutviklinga for norske aviser snart – dei slit med argumentasjonen og etter 2000 viser at lokalavisene vinn ter- har mange folk mot seg. Det er nynorsk- reng, medan dei nasjonale avisene taper. avisene som er i vinden. Men først nokre Dei som taper mest er tabloidavisene VG nakne fakta. og Dagbladet, samt Aftenposten (både mor- gonutgåva og ettermiddagsutgåva). Dei Nynorsk i 87 aviser store bokmålsavisene strevar, medan 45 reine nynorskaviser finst det i Noreg i nynorskavisene er i medvind. dag (tabell 1). Dette talet har halde seg for- Fordi nynorskavisene er små og utsette, holdsvis stabilt dei siste 30 åra. Det er sær- kvalifiserer dei nesten alltid til statleg pro- leg lokalaviser og fådagarsaviser som er på duksjonstilskot, populært kalla presses- nynorsk. Den største er Firda med 13 247 tøtte. 63 nynorskaviser eller språkkløyvde eksemplar – den kjem ut kvar dag. Utgje- aviser fekk pressestøtte i 2004; totalt 112,2 varstad er nynorskbyen Førde. millionar kroner. I heile landet er det 135 Når 45 av totalt 225 aviser kjem på aviser som får pressestøtte (247 millionar nynorsk, vil det seia at kvar femte avis i kroner). Noreg er redigert på nynorsk. Men I det siste har det vore diskutert om det opplagstalet for desse avisene er forholds- skal følgja eit språkkrav med pressestøtta. vis lite. Av totalopplaget på 3 millionar Må aviser som mottek statsstønad ha ein eksemplar er det berre 172 800, eller litt viss prosent nynorsk, eventuelt godta at mindre enn 6 prosent, som kjem på journalisten sjølv får bestemma kva mål-

90 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN form ho vil skriva? Redaktørane Hilde og fremst fråveret av økonomiske drivkref- Sandvik og Marit Eikemo i Syn og Segn tok ter som forklarer kvifor meiningsavisene til orde for dette i 2004. Noregs Mållag har torer å sleppa til nynorsken? Dei er trass alt diskutert saka fleire gonger. Så tidleg som i ideologiske faneberarar og kan ikkje lata 1980 var saka på bordet, kanskje før. I mål- økonomiske interesser styra innhaldet. rørsla er det ulike meiningar. Somme er Men faktum er at òg meiningsavisene er skeptiske til å påtvinga nynorsk i pressa, styrte av opplagstalet. Og lesarmassen til som tradisjonelt er den mest frie av basis- desse avisene er slik samansett at den vil ha media aviser, radio og fjernsyn. Men då nynorsk i avisa! Ikkje berre vestlendingar – pressestøtta vart innført i 1969, var det i som rett nok er overrepresenterte i lesar- alle høve eit viktig argument for enkelte at skaren til dei meiningsberande riksavisene den kom til å underbyggja nynorskavisene. – men òg mange andre av dei faste lesarane Osmund Faremo (Ap), stiftaren av Løve- vil ha nynorsk. Dette kjem tydeleg fram i bakken Mållag i 1974, argumenterte slik. lesarbrevspaltene. Det er faktisk ikkje sær- leg kontroversielt for meiningsavisene å ha Dagen, Klassekampen, ein viss nynorskprosent. Nationen og Vårt Land Kor mykje nynorsk er det eigentleg i Denne artikkelen skal handla mest om desse avisene? Ikkje så mykje som ein kan- språket i riksavisene. Me skal sjå nærare på skje skulle tru. Nynorskdelen er på mellom nokre av riksavisene som tillet nynorsk – 7 og 12 prosent; mest i Dagen, minst i Klas- Dagen, Klassekampen, Nationen og Vårt sekampen og Vårt Land. Omtrent berre Land1. Det er nok ikkje tilfeldig at det er kvar tiande artikkel er på nynorsk. Likevel nett desse såkalla meiningsberande riksavi- trur eg folk har inntrykk av at det er meir sene som har den mest opne haldninga til nynorsk enn det. Det kan skuldast at ein nynorsk av dei landsdekkjande avisene. har lettare for å leggja merke til det som Alle dei fire avisene har på ulike måtar ide- avvik frå det normale, og såleis gjer nynor- alistiske røter, og dei er kjende for å for- skartiklane meir «vesen» av seg enn bok- svara minoritetsinteresser og gjerne stå målsartiklane. imot populære meiningar. Dei legg vekt på Faktum er at det er meir nynorsk i avi- meining og debatt. Alle skal koma til orde sene enn statistikken syner. Tabellen viser i avisa, i alle fall i prinsippet. Dessutan mar- berre kor mange artiklar det er på kvar mål- kerer journalistane seg tydelegare enn i form, men nynorskartiklane er generelt mange andre aviser, og det skjer ikkje berre lengre enn bokmålsartiklane. Mykje av gjennom kommentarspaltene, men òg ved stoffet på bokmål er korte NTB-notisar; i at dei får dekkja sine særlege interessefelt. enkelte aviser utgjer dette så mykje som 1/3 Denne opne haldninga til meiningsmang- av artiklane. Nynorskartiklane er som regel fald og individuell fridom kan i nokon skrivne av journalistar i redaksjonen, og mon forklara kvifor det er sjølvsagt for dei gjerne presenterte på heilside med bilete til. meiningsberande riksavisene å fremja I éi utgåve av Vårt Land var det til dømes ti nynorsk i spaltene. artiklar på nynorsk som tok heile ni sider Så kan ein spørja seg: Er det ikkje først av avisa.

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 91 andre nasjonale stoffet vart henta frå NTB, Målsak og lokalstoff på nynorsk og dermed publisert på bokmål. Utanriks- Nynorskprosenten i dei meiningsberande stoff like eins. Det kan synast som det nære riksavisene – bortsett frå Dagen – har auka og kjærlege ofte stod på nynorsk, medan monaleg sidan 1950. Når me òg veit at det distanserte og offisielle stod på bokmål. nynorskartiklane (reportasjane) i dagens Familiestoffet er eit kapittel for seg. I aviser tek mykje større plass enn før, og spalta «Familienytt» var det mykje nynorsk utkonkurrerer bokmålsnotisane frå NTB, i Dagen i 1950, og slik var det i 1980, og kan me slå fast at det aldri har vore så slik er det i dag. Like eins i dei andre avi- mykje nynorsk i riksavisene som i dag. I til- sene som er undersøkte (utanom Klasse- legg til dette kjem dei tradisjonelle bok- kampen, som aldri har hatt noka familie- målsavisene som dei siste åra har vorte spalte). Og det er naturlegvis på dette feltet «liberale» og opnar for ein nynorskartikkel hjartespråket til folk kjem fram. I persona- i ny og ne. Dette siste slår sjølvsagt ikkje ut liaspaltene er det konsekvent meir nynorsk på statistikken, men det vert lagt merke til, enn i resten av avisa. Mange med meg har og det er eit viktig signal om at det er meir sikkert undra seg over kor mange nynorsk- aksept for språkmangfaldet no enn før. folk som døyr i dette landet – dødsannon- Interessant er det òg å studera kva stoff sane i Vårt Land, Stavanger Aftenblad og som har vorte dekt på nynorsk i historisk mange andre aviser er ofte på nynorsk, perspektiv. Det synest klart at dagens avi- sjølv om mykje av avisa elles er på bokmål. ser nyttar nynorsk til langt fleire stoffom- Også i lesarbrevspaltene er det meir råde enn før. Bioteknologi, utanriks, Stor- nynorsk enn elles i avisa. Dette gjeld både i tinget, finnmarkslova – alt duger på meiningsavisene og regionavisene. Lesa- nynorsk i 2005. Slik var det ikkje i 1950. rane verkar til å vera meir nynorskorien- Då var det særleg målsak, familiestoff og terte enn redaksjonen. lokalnytt som vart skrive på nynorsk. Ein tittel frå Dagen illustrerer dette: «Det fyrste Nynorskdreiing i Nationen offentlege opptaket til norsk målgransking» Oslo-avisa Nationen var ikkje nokon (kronikk i Dagen 29. juni 1950). nynorskbastion i 1950. Knapt tre prosent Bergensavisa Dagen kan høva som eit av artiklane i utvalet vårt (10 av 342) var typisk døme på skiljet mellom bokmåls- på nynorsk. Det er ikkje mykje for ei avis stoff og nynorskstoff: Spalta «Bondeliv og som òg i den tida hadde som mål av seg å bondeyrke» inneheldt mange artiklar på vera ei distriktsavis. Til og med landbruks- nynorsk i 1950. Dessutan kom hjartesa- stoffet var på bokmål. At avisa var heime- kene til Dagen ofte i nynorsk språkdrakt, høyrande i Oslo, er tydeleg. Det underlege til dømes i spalta «Kristenfronten». Til og er at avisa elles gjev inntrykk av at den skal med stortingsstoff kunne dukka opp på vera for heile landet. I «Nationen og Bon- nynorsk når det handla om viktige saker departiets jubileumsuke» i november 1950 for redaksjonen, som referatet «Stor debatt var det helsingar frå nord og sør, aust og i Stortinget om samfunnshus og alkohol» vest. I ei utgåve var ein tredel av helsingane (Dagen 29. juni 1950). Men mykje av det på nynorsk! Det er tydeleg at redaksjonen

92 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN ikkje var i takt med lesarane i språkpraksi- form. Når det er forholdsvis mykje nynorsk sen sin. Ironisk nok skriv Aslak Djuve, fyl- i Vårt Land i dag, skuldast det at tre av dei kessekretær i Telemark Bondeparti, i hel- faste journalistane skriv mykje nynorsk: singa si: «Nationen er nøytral når det gjeld Bjørgulv Bjaaen, Johannes Morken og Alf målsaka, og gjev ’livsrom’ for båe dei offisi- Kjetil Walgermo. I 1980 skreiv ingen av elle målføre i landet vårt.» (Nationen 7. journalistane i Vårt Land nynorsk; så vart november 1950). Men det er ikkje mykje det heller ikkje meir nynorsk i avisa enn det livsrom å spora i utvalet til denne studien, som kom i lesarbrevspalta. Dersom Vårt i alle fall. Land hadde meint noko med språkpolitik- Det seier sjølvsagt sitt om levekåra til ken sin, hadde avisa sjølvsagt hatt ein og nynorsken i avisene på 1950-talet når det annan leiarartikkel på nynorsk. var eit honnørord at ei avis var «nøytral» i Like eins med Nationen: Når det er målsaka. Særleg galdt nok dette Oslo-avi- mange leiarartiklar på nynorsk, er det fordi sene, der bokmålet var så å seia einerå- mannen som skriv dei fleste leiarartiklane dande. Avisene på den tida – sjølv dei er tospråkleg – Alf Skjeseth. Hausten 2005 landsdekkjande – var meir knytte til utgje- går han over til Klassekampen, og dermed varstaden enn dei er i dag. går nynorskprosenten opp også der. I dag står det annleis til i Nationen. I så Og Dagen: Noko av grunnen til det å seia kvar avis er det nynorsk. Ofte er leiar- store nynorskinnslaget på 1980-talet var artiklane på nynorsk. «Me vil gjerne ha den profilerte nynorskredaktøren Arthur meir nynorsk,» uttalar redaktør Tove Lie Berg og landsmålshøvdingen Ludvig Jer- når ho vert spurt om språkpolitikken til dal. Utan dei hadde det stått smått til. avisa. Ho stadfestar at det tel positivt for Språksituasjonen i dei meiningsberande ein jobbsøkjar om han eller ho skriv riksavisene er såleis ikkje nødvendigvis nynorsk. Slik var det neppe på 1950-talet. medviten, men tilfeldig og personav- Så seint som i 1989 var det ikkje nokon hengig. Samstundes er det eit teikn i tida pluss at ein jobbsøkjar til Nationen skreiv at journalistane kjenner seg meir frie til å nynorsk. «Nei, ved tilsetjingar går me etter skriva det målet dei vil, og dei skriv nesten andre journalistiske kriterium,» slo ansvar- kva som helst på nynorsk. Men eitt unntak leg redaktør Osvald Magnussen fast då er det: sport. (Eide, 1989). Sport – berre på bokmål Tilfeldig språkpolitikk I undersøkinga til dette festskriftet – som Kor medvite er det eigentleg når nynorsk- omfattar fleire enn 5000 artiklar – finst det prosenten aukar i avisene? For å seia det knapt ein einaste sportsartikkel på nynorsk. rett ut: Det ligg neppe nokon medviten Unntaket er eit par mindre sportsevene- strategi bak. Dei omtala avisene snakkar ment på Mørekysten som har fått nokre få fint om målsaka, men i røynda er nynorsk- spaltemillimeter i Sunnmørsposten. prosenten avhengig av korleis redaksjonen Sport skjer altså ikkje på nynorsk. Det er samansett. Og redaksjonssamansetnaden er uvisst kvifor det er slik, men nokre for- er bestemt av heilt andre faktorar enn mål- klaringar kan synast rimelege: For det før-

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 93 ste er sportsspråket vanespråket framfor ikkje nytt; alt på 1960-talet skreiv Per Egil noko. Sport skjer fort og kjapt, og det er Hegge og andre skribentar bokmeldingar lett å ty til klisjear. Det finst heller ikkje så på nynorsk. mange tydelege førebilete mellom nynor- 24. januar 2001 var ein historisk dag ske sportskommentatorar på fjernsynet for Aftenposten: Avisa hadde på prent sin eller i radioen, så skribenten har inga første leiarartikkel på nynorsk. Det var ein stemme å høyra i bakgrunnen dersom han heidersartikkel i samband med 150-årsda- vil skriva på nynorsk. For det tredje er ein gen sidan Arne Garborg var fødd. Det var sportsreportasje ei mindre intellektuell ikkje sensasjonelt at Aftenposten gjorde øving enn til dømes ein kulturreportasje. dette, men mange vart nok litt overraska Motstanden som skribenten gjerne vil ha i likevel. Leiarartikkelen var eit typisk døme ein kulturartikkel, er uynskt i ein sports- på eit journalistisk grep der forma (presen- artikkel. Den vesle motstanden som ligg i tasjonen) støttar opp under innhaldet. Kre- eit «ikkje», kan vera nok til å bli diskvalifi- ativt, men forholdsvis ukontroversielt. Og sert på sportssidene. Og sist kan me kan- leiaren var velskriven. Det skulle berre skje forklara nynorskallergien i sportsred- mangla. To av redaktørane i avisa, Per Egil aksjonen med profilen på lesarane: Sports- Hegge og Harald Stanghelle, har nynorsk- interesserte (som ifølgje undersøkingar bakgrunn. utgjer om lag 1/3 av avislesarane) viser seg Interessant var det å sjå på reaksjonane å vera generelt mindre boklege enn andre på leiaren. Av positive reaksjonar var det lesargrupper når ein freistar å kartleggja mange, av negative svært få. To er kjende: desse. Jamfør redaktør Per Egil Hegge når Den eine kom frå Bokmålsforbundet, den han skal forklara kvifor ei anna gruppe, dei andre frå Dagbladet. Dagbladet hengde ut kulturinteresserte, ikkje reagerer negativt Aftenposten i sin eigen leiarteig dagen etter. på at det frå tid til anna er nynorske bok- Aftenposten svara med at det var eit surt meldingar i Aftenposten: «Folk som er oppgulp frå ein konkurrent som var snurt interesserte i kultur har då ingenting imot fordi dei ikkje kom på same ideen sjølv. nynorsk.» Underforstått: Andre grupper Saka er nok at tida var svært mogen for har det. å skriva ein leiarartikkel på nynorsk. Ingen kom til å reagera negativt, og om det var Nynorsk i Aftenposten nokon, kom dei til å setja seg sjølv i eit dår- Så er det nemnt: Det har så smått byrja å leg lys. Såleis er tida. Språkstriden er forbi. dukka opp nynorskartiklar også i dei store I det avslappa klimaet som rår kan ein vera riksavisene – både i VG, Dagbladet og raus med «motparten», og nokon provoka- Aftenposten. For Aftenposten sin del er det sjon mot bokmålet er det uansett ikkje å stort sett på kultursidene. Eit par av dei setja på trykk ein nynorsk leiarartikkel når faste bokmeldarane skriv nynorsk, og det ein nynorskhøvding ein sjeldsynt gong har hender at det dukkar opp ei og anna bok- åremålsdag. Det same kjem truleg til å skje melding frå den redaksjonelle staben òg på 5. august 2013, på 200-årsdagen til Ivar nynorsk, men då berre dersom boka er Aasen. Men det verkar samstundes klart at skriven på nynorsk. Dette er for så vidt Garborg-leiaren ikkje kunne ha stått på

94 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN trykk for 20 år sidan, i Egil Sundar si fisk sett var det ingen alternativ til riksmål. redaktørtid. Noko har skjedd – både i sam- I dag er stoda ei anna. Dagbladet er ei avis funnet og innetter i redaksjonen. for heile landet, og nynorsk er eit etablert avisspråk. Og om Dagbladet er ei riksavis, Motstand i VG og Dagbladet er VG det endå meir. I jubileumsåret til Kringkastingsringen har Ut frå ordskiftet i avisspaltene kan det Noreg sett den største nynorske medie- synast som språkhaldningane har endra seg aksjonen nokosinne: aksjonen for å få dei siste tiåra. Lesarane reagerer ikkje lenger nynorsk inn i VG og Dagbladet. Aksjonen med avsky når det kjem ein nynorskartik- byrja på landsmøtet til Noregs Mållag i kel. Heller tvert om. Språkforskaren Jon april 2005. Oppslutnaden har vore formi- Peder Vestad har påvist at nynorskjourna- dabel. Journalistar, kulturfolk, fotballspe- listar får oftare ros for målbruken sin enn larar og statsrådar – alle vil ha nynorsk i VG bokmålsjournalistar (Vestad, 2001). Un- og Dagbladet. Over 30 000 har skrive dersøkinga galdt radio- og fjernsynsjourna- under så langt. Men redaktørane er ikkje til listar, men det er grunn til å tru at det same å rikka. Språket til tabloidavisene er og skal er tilfelle for avisjournalistar. vera bokmål, punktum. Eit eksperiment i VG 13. juni 2005 Lat oss sjå litt på argumentasjonen. Kvi- støttar dette. Journalist Jon Selås gjorde eit for vil dei ikkje ha nynorsk? «Vi ser tydelig intervju med språkdirektør Sylfest Lom- vår politiske rolle, og har valgt å legge oss heim på nynorsk. Av negative reaksjonar på en konsekvent linje; et moderat bok- var det ingen. mål,» seier Bernt Olufsen, sjefredaktør i Nynorskbruken i radio og fjernsyn, sær- VG. «Det må vera orden på språket, elles leg i NRK, har hatt mykje å seia for hald- blir lesarane forvirra,» seier Gudleiv Forr i ningane til folk flest omkring nynorsk. Det leiargruppa i Dagbladet. Grunngjevingane er ikkje lenger rart med nynorsk i radio og er mangelfulle. Det høyrest ut som det er fjernsyn; det er forståeleg – ja, til og med tilfeldig at det er bokmål og ikkje nynorsk fint. Denne haldningsendringa har skjedd som er valt, men det er sjølvsagt ikkje det. med ein god porsjon press frå målrørsla og Det er redselen for lesarreaksjonar som gjer styresmaktene. 25-prosenten har stått sen- at VG og Dagbladet ikkje opnar for tralt. I den neste fasen, når nynorsken skal nynorsk. Dersom mange nok av lesarane inn for fullt i avisene, må målrørsla velja ville ha nynorsk, hadde det vorte slik. ein annan strategi. Ingen kan gje ordrar til Historisk sett er det lett å forklara kvifor avisredaktørane om å bruka nynorsk. Det ei avis som Dagbladet valde bokmål. Då må skje frivillig. Men – som materialet vårt avisa vart skipa i 1869, var den først og indikerer – det kan verka som tida snart er fremst ei Oslo-avis, og riksmål var det mogen for at nynorsken skal slå ut i full einaste aktuelle språket. At den første blomst i avisene òg. redaktøren, Hagbart Emanuel Berner, var den same mannen som var med å skipa Terje S. Skjerdal er høgskulelektor på Den Norske Samlaget og Noregs Mållag, Mediehøgskulen Gimlekollen. er underordna. Språkpolitisk og demogra-

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 95 Kjelder Notar Eide, Linda (1989): «Språktvang i den frie pressa? 1 Dagsavisen høyrer naturleg med i denne familien Stoda for nynorskjournalistar i dei riksdekkjande av meiningsberande riksaviser, men avisa har så lite Oslo-avisene.» Seminaroppgåve ved Norsk journa- nynorsk at den ikkje kan omtalast i same vendinga listhøgskule. i denne samanhengen. Dagsavisen er òg den «minst Vestad, Jon Peder (2001). «Når skrift er tale. Hald- meiningsberande» av avisene – det vil seia at den er ningar til språk hos journalistar i etermedia.» Opp- mest allmenn og har lite att av særpreget som gåve presentert på den 15. nordiske konferansen Arbeiderbladet hadde tidlegare. for medie- og kommunikasjonsforsking, Reykjavik 11.–13. august 2001. Øvrebotten, Magni (1978): «Holdningar til nynorskjournalistar i Oslo-pressa.» Hovudoppgåve ved Norsk journalisthøgskule.

Tabell 1: Målform i norske aviser 2004

Aviser Opplag Prosent

Bokmål 135 2 192 800 73%

Bokmål/nynorsk 42 632 200 21%

Nynorsk 45 172 800 6%

Samisk 3 4 700 0,2%

Totalopplag 225 3 002 500 100%

96 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Tabell 2: Nynorsk i ulike aviser 1950, 1980 og 2005

1950 1980 2005

Artiklar Prosent Artiklar Prosent Artiklar Prosent

Dagen bm 269 76% 228 75% 171 88% nn 84 24% 75 25% 24 12%

Klassekampen* bm - - 216 94% 171 93% nn - - 14 6% 13 7%

Nationen bm 342 97% 350 96% 269 89% nn 10 3% 15 4% 33 11%

Vårt Land bm 332 98,5% 437 97% 273 93% nn 5 1,5% 13 3% 21 7%

Stavanger Aftenblad bm 245 84% 494 93% 691 94% nn 48 16% 37 7% 41 6%

Sunnmørsposten bm 174 74% 400 78% 403 72% nn 61 26% 110 22% 156 28%

* Klassekampen skipa 1969.

Tabellen syner kor mange boksmåls- og nynorskartiklar dei ulike avisene har. Både notisar, reportasjar, kommentarartiklar og lesarinnlegg er med. For kvart år er det gjort eit tilfeldig utval på fem utgåver av kvar avis. Ei typisk avis inneheld mellom 40 og 120 artiklar (færrast i Klassekampen, flest i Stavanger Aftenblad). Kvar avis er representert med 200-700 artiklar kvart år. Utvalet er truleg representativt.

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 97 Nynorskbrukar i NRK

Egil Johan Ree

Å koma til NRK som nynorskbrukar i byr- og rettleiing. Feil var det visst nok av. Det jinga på 1960-talet var ikkje vanskeleg for gjekk jo fort for seg stundom då bulleti- meg. Det hadde seg slik at ein nynorsk- nane skulle dikterast til dama ved skrive- talande studentkamerat hadde frilansa i maskinen. Telegramstoffet var på bokmål, Dagsnytt ei tid. Nå skulle han over i Dags- og kunsten var å omsetja sakene til bru- revyen og nemnde namnet mitt for dags- kande nynorsk. Det gjekk stort sett bra, nyttsjefen. Eg vart innkalla, laga ein prøve- men når sendetidspunktet nærma seg, var bulletin, og dermed var det gjort. Etter eit det ikkje alltid lett å riva seg laus frå bok- par morgonvakter saman med den vel- målsteksten og få skikkeleg nynorsk fasong røynde radiomannen, Ottar Odland, på språket. sleppte dei meg laus på lufta åleine. Det For ein som alltid hadde brukt dialekt i gjekk kjapt for seg den gongen. Og så vart daglegtale, var det uvant å snakka reint eg verande. nynorsk i mikrofonen. Eg tykte sjølv det Eg visste at det var mange nynorskhata- høyrdest rart ut den første tida, men det rar der ute blant lisensbetalarane. Men eg vart snart ein vane. Tanken på alle kritika- slapp lett frå det av ein eller annan grunn. rane som sat ute ved apparata var plagsam Eg fekk ingen sure reaksjonar, og om ei god stund og kunne føra til visse vanskar nokon ringde eller skreiv til leiinga for å med pusten, men etter kvart som ein regis- klaga på meg, så fekk eg i alle fall ikkje vita trerte at dei ikkje kasta seg på telefonen noko om det. etter sending, eller sende sinte brev, tenkte I grunnen var NRK den beste plassen ein ikkje så mykje på dei. Dei reagerte ikkje ein kunne vera, om ein brukte nynorsk. ein gong etter den sørgjelege hendinga då Det var eit miljø for nynorsk språk der, og eg drog i hosteknappen for å kopla meg ut i ryggen hadde ein nykomar nynorskvete- og reinska halsen grundig med kraftige ranar som Karl C. Lyche, den første sjefen host og kremt. Det eg ikkje visste då, var at min, Hartvig Kiran, Arthur Klæbo og ein uheldig kollega hadde snubla i ein leid- Lasse Dyrdal. Jamvel toppsjefen den aller ning og trekt kontakten ut av veggen, slik første tida mi var nynorskmann: sjølvaste at hosteknappen ikkje verka. Uhyggelege kringkastingsjef Fostervoll. Det kjendest lydar må ha kome ut av høgtalarane i dei trygt for ein urøynd og usikker student. tusen heimar, men både arbeidsgivar og Dei nemnde veteranane var forresten lydarar var overberande, så eg fekk lov til å svært ivrige lydarar. Ein skulle ikkje gjera halda fram – og kontakten i veggen fekk store feilen før dei var der med korreksjon solid metallsperre på seg.

98 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN ennø T elge H oto: F

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 99 Prinsipp for massedialog i norsk radio

Lars Nyre

Nye medium skapar revolusjon, blir det rane. Både dei redaksjonelle verdiane og hevda. Mobiltelefon og Internett gjev folk forretningsmodellen til stasjonane ville større kontroll over mediekvardagen sin, og blitt endra dersom det skulle bli alvor av dei kan difor oppføra seg meir sjølvstendig den digitale medierevolusjonen. og fritt enn i gamle dagar. Viss dette er Er det verdt å satsa på ei slik utvikling? sant; korleis kan det slå ut i norsk radio i Kva er det som gjer folkeleg deltaking i framtida? media så viktig at forskarar og journalistar På eit nivå er det ingen tvil om at dei enno ein gong bør satsa på å få det til? Alt nye digitale moglegheitene har styrka botnar i verdisynet ditt. Eg meiner media radiobrukaren, nemleg når det gjeld SMS- er ein samfunnsressurs som også må forval- og epost-deltaking i programma. Alle pro- tast demokratisk, slik tilfellet er med gram med respekt for seg sjølve tek imot straumforsyning og kollektivtransport. Alle innspel og kommentarar på SMS, og slep- må få høve til å uttrykka seg i media, viss per såleis folk til på ein måte som var media skal kunna seiast å vera ein allment ukjent for berre ti år sidan. Men det er for tilgjengeleg ressurs. tidleg å seia om slike «interaktive tenester» I vår høgteknologiske samtid er det kan skapa ein genuin brukarrevolusjon og berre massemedia som kan spegla og kulti- såleis endra radio og fjernsyn for alltid. vera samhaldet i ein stat på ein realistisk Det er likevel sikkert at dersom allmenn måte, sa den amerikanske filosofen John deltaking skal kunna bli ein vanleg del av Dewey i 1927. Berre massemedia har ei kringkastinga på lengre sikt, må nokon kulturell og politisk rekkevidd som er stor kjempa for dette som ein mediepolitisk nok til å kunna sleppa laus borgarane med verdi, og forsøka å gjennomføra det i radio- alle dei konfliktane og dialogane som sam- og fjernsynskanalar på ein betre måte enn funnet faktisk er prega av. Då er det ein for- det som er tilfelle no. del for radiomediet at det berre krev snakking. Snakking er ein uhyre mangesidig Deltaking som grunnverdi ressurs for produsentane, sidan telefonen er Det ville vore ei dramatisk endring av tilgjengeleg for alle i Noreg. Sjølv åtte- radiomediet dersom «alle» kunne vore del- åringar har jo mobiltelefon i våre dagar. takarar. Sjølve definisjonen på eit masseme- Radio (og fjernsyn) kan lettare enn andre dium er jo at det sender frå store sentralar medium gje folk flest ei stemme, slik at dei til dei mange små og spreidde mottaka- kan ytra meiningane sine offentleg.

100 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Kva slags redaksjonell organisering er best No kan me organisera offentleg samtale på eigna for å kunna gjennomføra ein slik heimesider på Internett, i kombinasjon «nasjonal telefonsamtale» i radio? Etter med mobiltelefon og andre nye teknolo- mitt syn formulerte Berthold Brecht giar. I ein periode vil dette vera den beste grunnprinsippet for slik demokratisk for- staden for demokratiske eksperiment, og delt deltaking i massemedia allereie i 1932. det finst allereie mange subkulturelle suk- I dei fleste land var radioen på denne tida sessar på Internett. prega av statspropaganda og sentralisert styring, medan Brecht meinte han heller Behovet for massedialog skulle vore organisert for massedeltaking. For å nå målet om allmenn deltaking i «Radio er einsidig når han skulle vore framtidas radio og fjernsyn foreslår eg altså tosidig. Det er eit reint distribusjonsappa- massedialog som fremste redaksjonelle ver- rat, han deler berre ut. Så her er eit positivt kemiddel. Med massedialog meiner eg ei forslag: skap ei endring i dette apparatet frå allmennmenneskeleg deltaking i radio distribusjon til kommunikasjon. Radioen basert på telefoni. For at det radikale i dette ville blitt det finast tenkelege kommunika- prinsippet skal koma til syne, vil eg peika sjonsapparatet i det offentlege livet, eit vel- på at det neppe er råd å snakka om demo- dig nettverk av kontaktar. Men då må radi- kratisk deltaking utan at minst 15–20 pro- oen veta korleis han skal motta så vel som å sent av innbyggarane er med kvar einaste senda ut, korleis han skal få lyttaren til å dag, det vil seie 600 000–800 000 men- tala så vel som å høyra, korleis radioen skal neske på landsbasis. Dette er ikkje noko koma i eit forhold til lyttaren i staden for å realistisk mål, men det viser ein interessant isolera han. Radioen burde bruka dette forskjell. Ankerpersonar og programvertar prinsippet til å forlata leverandørbransjen som Kari Sørbø i NRK P1 og Tor Endre- og organisera lyttarane sine som leverandø- sen i P4 er på lufta i mange hundre timar rar» (Sitat frå Brecht 1932, mi omsetjing til pr. år, medan nesten alle andre i Noreg er nynorsk). på lufta i null timar og null minuttar. Brecht ynskte å skapa «den store samta- Her er det altså ei skeiv fordeling av dei len», ei ansvarleg meiningsutveksling der offentlege ressursane, og eg meiner at prin- det helst bør vera like mange deltakarar sippet om massedialog ville kunna retta det som lyttarar. Han tenkte på lyttarane som opp. Ein kan innvenda at her i Noreg fun- kringkastarar i bokstavleg forstand, fordi gerer jo demokratiet heilt fint utan slike mange hadde kraftige apparat og kunne radikale initiativ. Det er heller unge demo- senda morsekode og lyd like vidt omkring krati, som Bosnia, som treng ekstremt del- som ein ordentleg radiostasjon. Slike pri- takande kringkasting. Samstundes vil nok vate initiativ kunne då organiserast til å mange hevda at dette er komplett umogleg fylla «stasjonen» sin frekvens og sendetid i å realisera, og difor berre er idealistisk tan- staden for at stasjonen sjølv leverte innhal- kespinn. det. Verdiformuleringa til Brecht er like Eg avviser begge desse ankepunkta. Me gyldig no som i 1932, men dei tekniske har andre demokratiske problem i Noreg forholda er jo dramatisk annleis. enn i Bosnia, men dei er like alvorlege. Hjå

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 101 oss rår det noko som liknar eit «kjendisdik- fjernsynskanalar som har status som «all- tatur», og det må svekkast før den demo- mennkringkastarar». Det gjeld TV2, P4, kratiske funksjonen til radio, fjernsyn og Kanal 24 og NRK-systemet, sjølv om Internett kan bli som han bør. Og det er NRK strengt tatt blir regulert gjennom mogleg å realisera ei slik reform, fordi det kringkastingslova. bevisleg finst vilje til endring blant folk. 1. Sendingene skal kunne mottas av hele Misnøya blir jo ytra på brei front kvar befolkningen. einaste dag, og det er i realiteten misnøya 2. Sendingene skal inneholde en variert pro- som vil fylla eteren med nye stemmer. I grammeny med program for så vel brede kaffipausar, på bussen og over hagegjerdet som smale lytter/seergrupper, herunder blir det klaga på mykje av det som pregar barn og unge, den samiske befolknings- NRK og andre kanalar, enten det er kjen- gruppe, etniske og andre minoriteter. disfokuset, tvilsam sponsing og produkt- 3.Det skal være daglige nyhetssendinger og plassering, stadig meir reklame, eller nye og solid, løpende orientering om viktige sam- provoserande programformer som Big funns- og kulturspørsmål, nasjonalt og Brother. Mange føler at det finst ei kynisk internasjonalt. haldning i dei store massemedia, enten dei 4.Allmennkringkastingsprogrammene skal er allmennkringkastarar eller reint kom- bidra til å styrke norsk språk, identitet og mersielle. Det går rykte om at NRK P3 kultur. diktar opp SMS-meldingar til føremid- 5.Allmennkringkastingskanalene skal ha dagsprogramma sine, fordi dei ikkje får inn redaksjonell selvstendighet. mange nok brukbare svar, eller fordi dei Medieverksemdene har full ytringsfri- likar sine eigne innspel betre. Skepsisen og dom, og det er difor i praksis dei sjølve som mistilliten som mange føler overfor slik forvaltar dei fem punkta gjennom pro- journalistisk praksis, er eit symptom på at gramstrategien sin. Rådet evaluerer pro- folk oppfattar media som ein ressurs som gramma i ettertid ut frå undersøkingspro- blir vanskjøtta, og som dei sjølve kunne sedyrar, og gjev ei innstilling som Kultur- medverka til å forvalta betre. Misnøya med departementet kan bruka som grunnlag for den kulturelle forvaltinga av media er det sin politikk. Allmennkringkastingsrådet fremste symptomet på at massedialog er har årleg kome med kritiske konklusjonar mogleg. om programformer og -innhald i kanalane som dei har tilsyn med, men er utan makt Regimet for sentralisert deltaking til å endra på noko. Det er berre departe- Det vil alltid stå verdiar på spel i mediepo- mentet som kan sanksjonera produksjons- litikken. Kyrkje- og kulturdepartementet praksisen til stasjonane. styrer langt på veg etter allmennkring- Men desse ideala inneheld ikkje eitt ord kastingsideala. Dei blir forvalta av All- om allmenn deltaking i kringkastinga. Dei mennkringkastingsrådet, som blei oppretta fungerer i praksis som moralsk belegg for i 1996 og nedlagt i 2004. Allmenkringkas- det eg vil kalla sentralisert deltaking. Sentra- tingsideala består av fem punkt som blir lisert deltaking inneber at det er få men- undersøkte og vurderte for alle radio- og neske som deltek, og at offentlegheita i brei

102 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN forstand oppfattar dette som naturleg. Alt omsorg for store aktørar i mediebransjen. som kjem på lufta er laga av profesjonelle Dei verdiane som blir dyrka, er evna til å mediemenneske, enten dei er journalistar, driva slik at kanalen overlever og gir avkast- produsentar, redaktørar eller teknikarar. ning til eigarane. Her vil eg presentera Sendetida blir brukt av journalisten, anker- denne prioriteringa meir detaljert, slik at personen og talkshow-verten, enten det maktbruken til det noverande regimet gjeld Rolf Kirkvaag, Hans Wilhelm Stein- kjem klart til syne. feldt, Fredrik Skavlan eller Dorthe Skappel. Kanal 24 fekk tilgang til 90 % av folke- Slik elitedeltaking har prega heile den over setnaden til ein pris av 160 millionar kro- sytti år lange historia til radio og fjernsyn i ner, medan P4 no dekkjer 60 % av folke- Noreg . Sentralisert deltaking er det mot- setnaden til ein pris av 90 millionar. Med sette av massedialog. slike kolossale pengesummar i inngangsbil- I 2004 fekk medieoffentlegheita i lett, gjorde departementet det økonomisk Noreg verkeleg føla den demokratiske umogleg for verdiorienterte aktørar å bli svekkinga av media som Bondevik-regje- reelle søkarar. Studentradio-samarbeidet ringa sin mediepolitikk medfører. Landet søkte om å laga regionalradio over heile skulle få ein ny nasjonal radiokanal med Noreg gjennom 160-millionarskonsesjo- arbeidstittel P5, og ein ny versjon av P4. nen. Deira framlegg, som verkeleg ville ha Noko liknande har berre skjedd to gonger ført til fleire stemmer i eteren, blei ikkje før i norsk radiohistorie, i 1933 då NRK behandla seriøst av departementet, fordi blei etablert og dei private kringkastarane søkarane ikkje kunne dokumentera at dei nasjonalisert, og i 1993 då NRK lanserte hadde 160 millionar kroner til rådvelde. I P3 og trekanalsystemet, og P4 starta. Som røynda hadde ingen søknader som primært kjent enda radioutvidinga i 2004 med at la vekt på kommunikasjonsverdiar sjanse Kanal 24 fekk det sendenettet som P4 tid- til å få konsesjon på nasjonal radio i Noreg. legare hadde disponert, medan P4 fekk det Den politiske strategien til Kulturde- nye, mindre omfattande «P5-nettet». partementet i 2004 føresette at marknads- Kva slags radiooffentlegheit sit me att og profittdrivne stasjonar er det einaste med, eit års tid etter denne prosessen? Jo, som er verdt å forvalta. Kulturdepartemen- to ultrakommersielle selskap, som kvar på tet er utan omsorg for ein av kjerneverdi- sin måte vil nå dei same lyttarane og ane i vår samfunnsformasjon: reell dialog annonsørane med dei same velkjende ver- mellom borgarane. I minst ti år framover kemidla. Dei har begge status som all- kjem det no til å bli laga radio for aksjeeiga- mennkringkastingskanalar. rane i TV2 og P4, og ikkje for lyttarane. Behandlinga av dei to nye radiokonse- Mediepolitikken til Bondevik-regjerin- sjonane viser at Kulturdepartementet ga har altså ikkje skapt fornying i retning under Bondevik si samarbeidsregjering har av auka deltaking eller andre demokratiske ein mediepolitikk som ikkje er orientert verdiar, men har sørgt for at eit svært einsi- mot demokratisk deltaking i det heile. Her dig kommersielt programspekter får domi- er det inga omsorg for kvaliteten på masse- nera norsk radio i minst eit tiår til. kommunikasjonen i Noreg, men stor

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 103 Regimet for allmenn deltaking same som i allmennkringkastingsideala, Sjølv om Noreg hadde kringkastingsmono- men det må praktiserast mykje friare. I pol i femti år, betyr ikkje det at me må ha Kulturdepartementet si utlysing av 160- femti år med den villaste liberalisme. Det millionarskonsesjonen, som gjekk til Kanal går an å erstatta allmenkringkastingsideala 24, stod det: «Konsesjonæren skal opptre med ei anna verdiorientering utan å gjen- fullt ut uavhengig av interessegrupper av innføra NRK-monopolets opplysnings- politisk, økonomisk eller annen karakter». ideal. På bakgrunn av mediepolitkken til Dette er komplett umogleg i praksis, og Bondevik-regjeringa meiner eg det er heilt Kanal 24 blir jo også stadig sterkare prega nødvendig med ei reform av radioen i av dei økonomiske interessene til TV2- Noreg. Det burde etablerast ein nasjonal konsernet. Sidan idealet om å vera ubun- stasjon som er hundre prosent tilpassa inn- den er umogleg å oppfylla, burde ein ikkje ringing, debatt og samtale. setja det fram som eit krav. Kulturdepartementet måtte hatt sterk Konsesjonæren burde stå fritt til å styring med rammene for kva form denne fremja sine politiske og økonomiske ver- stasjonen kunne ha. Fleire verdiar enn dei diar slik dei er formulerte i søknaden, så økonomiske måtte krevjast av ein eventu- lenge prinsippa for demokratisk deltaking ell konsesjonær, og sanksjoneringa av man- blir følgt (sjå punkt 3 nedanfor). Det betyr datet måtte vera strengare enn no. Berre at ein stasjon for eksempel kunne ha ei slik kan allmenn deltaking sikrast i praksis, eksplisitt tilknyting til partiet Høgre. Det og ikkje berre i teorien. er verdt å ta risikoen med å sleppa eit poli- På grunn av denne «tvangen» måtte det tisk initiativ laus på landsdekkande nivå, også vera eit sterkt økonomisk incentiv for for det vil truleg inspirera til ein eksplosiv konsesjonssøkarane, og det kunne eigent- auke i talet på ytringar, kritiske så vel som leg berre bestått av statsstøtte til drifta. Viss støttande. søkarar utan 160 millionar kroner hadde 2. Stasjonen skal kunna takast i mot av hatt håp om å bli vurdert på alvor, så ville heile folkesetnaden. Dette punktet er også det kunne leggast mykje større krefter inn i henta frå allmennkringkastingsideala. Ver- arbeidet med ei velfungerande redaksjonell dien av eit nasjonalt fellesskap må ikkje plattform. Då kunne ein modigare og meir undervurderast i globaliseringas tidsalder. radikal stasjon på sikt ha blitt bygd opp. Det trengst ein offentleg arena på alle nivå Men det er eit kritisk punkt her. Det er der det føregår demokratiske prosessar, og i klart at journalistiske prinsipp må vera fyrste omgang må ei reform vera fokusert nedfelte i konsesjonsutlysinga for ein slik på nivået for stortingsval og statsstyring. stasjon. Kva skal den redaksjonelle instruk- Stasjonen må difor ha eit nasjonalt sen- sjonen heilt konkret innehalda? Eg har laga denett på den tekniske plattforma som til ei provisorisk liste over element som kunne ei kvar tid er dominerande. I Noreg i 2005 vera sentrale i ein slik proaktiv mediepoli- er det framleis FM-sending. I framtida bør tikk. ein truleg satsa på ei form for breibandsba- 1. Stasjonen skal vera redaksjonelt og poli- sert radiomottaking, med dei ekstra inter- tisk sjølvstendig. Dette punktet er nesten det aksjonsmoglegheitene det gjev.

104 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 3. Stasjonen skal legga til rette for telefo- finst, og ved å dyrka denne forma ut frå nisk deltaking for alle borgarane i Noreg. Eg vanlege telefonsamtalar, flyttar ein del av vil peika på fire viktige element i det redak- definisjonsmakta for innhaldet i stasjonen sjonelle formatet som burde lagast: 1) over til den enkelte borgaren. Regelbasert, og difor føreseieleg ramme- Dersom lyttaren attpåtil vedkjenner seg verk for diskusjon. 2) Maksimal fridom frå makta på denne arenaen og byrjar å ta ini- manipulasjon og maktbruk frå journalis- tiativet på lufta, kan ho få ei kjensle av reell tane. 3) Tid for deltakaren til å tenka påverking på samfunnet. Her er det eit ordentleg over temaet under samtalen på sjølvforsterkande potensial. Jo fleire for- lufta. 4) Rom for fri interaksjon mellom skjellige menneske som har opplevd eigen deltakarane, utan at studio blir prioritert spontane eller nøye planlagde medverknad særskilt. Desse punkta må vidareutviklast i som verdifull, jo fleire deltakarar kan den reelle eksperiment før det kan presiserast nye offentlegheita få. meir nøyaktig korleis prinsippa skal vera. 6. Stasjonen må senda på breiband, Det er viktig å merka seg at ein stasjon gjennom ei heimeside. Når det gjeld bakke- som blir styrt av slike prinsipp, likevel kan basert radiokringkasting er framtida alle- ha ein sentralisert organisasjon. Det går reie bestemt, i det minste for ti år framover. fint an å sleppa allslags stemmer til på lufta, Det er NRK, TV2, P4 og Kanal 24 som sjølv om hovudkvarteret er i Bergen. gjeld, og ingenting nytt finst på den nasjo- 4. Stasjonen skal ha kontinuerleg disku- nale horisonten. Men det er klart at prin- sjon omkring samfunns- og kulturspørsmål sippa for massedialog kan utviklast og som er relevante for styringa av staten. Dette gjennomførast på ei internettplattform. punktet skal sikra at innhaldet er prega av Det vil krevja god grafisk tilrettelegging for radiomediet si evne til å ta opp dagsaktu- streaming audio (og video), og plattforma elle emne og kommentera dei frå ulike per- føreset at brukaren har breiband. Då krevst spektiv. Viss han skal vera demokratisk, må det ei tung investering i digitale distribu- stasjonen venda seg til mange forskjellige sjonsteknologiar. Moglegheitene i dette lyttargrupper med mange forskjellige oppsettet er radikalt annleis enn i den ana- emne. Han treng difor ikkje kopla seg til loge kringkastinga. eit minste felles multiplum av lyttarinteres- Nettbasert kringkasting er veleigna til ser (musikk, koseprat, nyheiter), slik kom- bruk for snakking, chatting og utveksling mersielle stasjonar er tvungne til. Dermed av anna slag, fordi ho er «live» eller kan mangfaldet i dei redaksjonelle emna «direkte», slik kringkasting alltid har vore. vera stort, sjølv om dei tilletne journalis- Samtidig har ho ei rekke funksjonar knytt tiske formene er sterkt avgrensa. til tekst, grafikk, video og andre mediefor- 5. Stasjonen skal i all hovudsak senda på mer. Alt dette opnar nesten i seg sjølv for direkten. I direktesendt samtale vil lek- kreativitet og fornying. Velutvikla inter- mannsdeltakaren stå meir på like fot med nettformat kan også koordinerast med bak- programleiaren og andre profesjonelle tala- kesendte FM-signal viss det etter kvart blir rar. Munnleg diskusjon er den mest til- aktuelt. gjengelege kommunikasjonsforma som

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 105 Demokratiet i hendene era kvaliteten på bruken av denne utrust- Det viktigaste og vanskelegaste trekket ved ninga. For eksempel kan kven som helst å etablera ein stasjon etter desse prinsippa med sertifikat og litt erfaring med bilkøy- er å inspirera til god offentleg åtferd blant ring vurdera andre sjåførar si åtferd i trafik- innbyggarane i Noreg. Er det sannsynleg at ken. Og alle høyrer det når eit argument i mange menneske vil slutta seg til prinsippa eit debattprogram held på å bryta saman. for massedialog, og endra åtferda si i pakt Det er lett å oversjå den kritiske energien med dei? Mange vil seia at folk ikkje er som ligg i denne praktiske omgangen med interesserte i slikt, og at resultatet ville blitt kommunikasjonsmidla. Men dersom me ein smal stasjon for elitane eller ein overpo- overser dette kontaktpunktet, misser me av pularisert underhaldningsstasjon. syne det punktet der samfunnet blir omsett I alle tilfelle er det praktisk mogleg å til individuell erfaring, og omvendt. gjennomføra ei reform av massemedia som Det er på denne bakgrunnen at spørs- reint teknologisk byrjar hjå folk flest. Men målet om ansvar for den politiske diskusjo- det ville blitt ein tung jobb for enkeltper- nen må stillast. Er det rettferdig å gje bor- sonen. Du må vera viljug til å ta del i radio- garen ansvaret for kvaliteten på den offent- og fjernsynsprogram på regulær basis. Du lege samtalen berre fordi ho har så mykje må læra deg å bruka nye grensesnitt og nye teknologisk utstyr mellom hendene? Har programformat, særleg på Internett. Du borgaren verkeleg så stor påverknad på må gjera eit gjennomtenkt utval av dei mediekvardagen sin at ho må stå til rette interaktive teknologiane og tenestene som for det innhaldet han får? Eg meiner svaret er tilgjengelege, og bruka akkurat passe er ja. mykje tid på det. Og det vanskelegaste av alt: Du må innsjå at du faktisk har eit Lars Nyre er doktorgradsstipendiat ved Insti- ansvar for kvaliteten på den offentlege tutt for informasjon og medievitskap på Universitetet i Bergen. kommunikasjonen, og at du difor må ta konsekvensane av det i handling. Kjelder Men kva betyr ansvar i denne saman- Allmennkringkastingsrådet (2004) Rapport 2003. hengen? Mitt utgangspunkt er at viss du Fredrikstad: Statens medieforvaltning. har stor personleg kontroll over kommuni- Brecht, Berthold (1932) [1967] Der Rundfunk als kasjonshandlingane dine, så har du også eit Kommunikationsapparat, i Gesammelte Werke, Bd. stort ansvar for kvaliteten på dei. 18, Frankfurt/M. Tenk deg kor omfattande omgang du Dewey, John (1927) [1991] The Public and its Pro- har med teknologi, og tenk på kor ressurs- blems. Athens (Ohio): Swallow Press. krevjande denne kolossale handlefridomen Elgesem, Dag (2004) Deliberative Technology?. Pre- er. Utrustninga for å erfara verda er veldig sentert ved Institutt for informasjons- og medievi- tenskap, Universitetet i Bergen, 12.11.2004. omfattande, og ting som PC-ar, Internett, mobiltelefoni, radio og fjernsyn, film, fly- Kirke- og kulturdepartementet (2003) Søknads- dokument for radiokonsesjon. Sjå transport og bilisme blir oppfatta som heilt http://odin.dep.no/kkd/norsk/tema/medier/konse- sentrale gode. Ein treng ikkje spesiell sjon/043061-990048/dok-bn.html utdanning og stor livserfaring for å evalu-

106 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN ennø T elge H oto: F

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 107 Mottro om nynorsk og dialektar i radio

Linda Eide

Tast tast tast (ringjer Mottro) som deg? MOTTRO: Ja? MOTTRO: Vanskeleg å seia. Dette var jo MEG: Hei, det er meg. ikkje noko eg gjekk rundt og tenkte på. MOTTRO: Å hei, er det deg? MEG: Er det andre stemmer du hugsar? MEG: Ja. Har skjedd mykje på dialekt- MOTTRO: Eg hugsar jo Hartvig Kiran, fronten i radio? snakka ikkje han nynorsk? MOTTRO: Ja, er du gal. Før snakka jo MEG: Jo. ikkje ein gong dei som vart intervjua slik MOTTRO: Men det er jo eigentleg dei eigentleg snakka, medan no snakkar jo stemma eg hugsar, du ser jo det, eg måtte nesten alle som om dei var seg sjølve. jo spørja om han verkeleg snakka nynorsk. MEG: Er det bra? Det betyr vel at me hugsar stemmene utan MOTTRO: Er vel mest det. Men radio er å tenkja over om dei snakkar det eine eller jo slik som står på litt i bakgrunnen, og det andre. kjem det vanskelege dialektar må ein jo MEG: Kva tenkte du då du høyrde meg i skru opp og høyra etter, elles får ein ikkje radio fyrste gongen? tak i kva dei seier. Det er jo kanskje ikkje så MOTTRO: Eg tenkte at du kanskje burde bra. Du forstår kva eg meinar. moderera deg litt, for å gli inn, viss du skjø- MEG: Ja, om eg vil. Men når kom det nar. eigentleg nynorsk i radion? MEG: Det sa sjefane mine óg. MOTTRO: Veit ikkje heilt eg. Før la me MOTTRO: Men du vart flink til å mode- jo meir merke til dei med nynorsk, no er rera deg og likevel ikkje verta ein annan. Eg det jo heilt vanleg. Men den fyrste stemma høyrde at det var deg. Så eg kan ikkje forstå som eg tenkte på at skilde seg ut, det var ho at dei ringde og klaga på deg. som var hallodame, ho frå Ulvik. MEG: Fortalde eg det? MEG: Svanhild Mundheim? MOTTRO: Du sa at gamle bergensdamer MOTTRO: Ja, Mundheim i alle fall. ringte og skjelte deg ut og rett og slett var MEG: Tenkte du på at ho brukte nynorsk? hatefulle. MOTTRO: Eg tenkte vel eigentleg berre MEG: Uff ja, det var ikkje noko særleg. at stemma hennar skilde seg ut frå dei Men det er snart 15 år sidan. andre. Sjølv om ho var svært nøytral slik i MOTTRO: Du verka temmeleg sjokkert. framføringa. Men eg trur ikkje du tok deg så nær av det. MEG: Tenkte du på at ho snakka litt slik MEG: Jo, eg gjorde faktisk det, men eg

108 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN torte ikkje å seia det. Det var litt personleg MOTTRO: Nei det seier vel seg litt sjølv, og flaut, trur eg. skriftspråk er jo noko ein skriv. MOTTRO: Uff då. MEG: Og talemål er noko ein snakkar. Og MEG: Ei stund var eg så redd hatske gam- radio handlar jo om å snakka. lingar at eg slutta å ta imot telefonar etter MOTTRO: Det er vel logisk. sending. MEG: Det var ikkje det i NRK, ikkje før. MOTTRO: Er det sant? Og eg vart så stressa av å måtta snakka som MEG: Eg hugsar etter ei laurdagssending, eit papir at eg fekk knutar på stemmeban- eg var åleine i redaksjonen, og det ringte i det og måtte gå til logoped. telefonen. Men eg torte ikkje å ta han, så MOTTRO: Det visste eg ikkje. det gjekk inn i svararen. Etterpå tok eg mot MEG: Nei, du er nesten den fyrste eg seier til meg og spelte av beskjeden som låg der. det til! Openhjerta Linda Eide snakkar ut MOTTRO: Ja? om den vonde tida! Les det eksklusive MEG: Og så var det ho Signy Bryn som sa intervjuet med hennar eiga mor!! noko slikt som «eg vil berre få takka ho MOTTRO: Tullebokk. Linda Eide for ei god sending og eit godt MEG: Vil du helsa til Kringkastingsringen? intervju med leiaren i Hordaland Bonde- MOTTRO: Kan eg vel. Kva er det? lag». MEG: «Kringkastingsringen arbeider for at MOTTRO: Jyss! Du vart vel glad då. nynorsk, norske dialektar og samisk skal få MEG: Ja! Har alltid likt ho Signy ekstra eit rettkome rom i norsk allmennkringkas- godt etter det. ting og media elles.» MOTTRO: Det skjønar eg. MOTTRO: Dei vil ha meir nynorsk altså? MEG: Men du, har eg forandra meg på MEG Ja, og så samisk då, verkar det som. lufta? Dei er 50 år. MOTTRO: Ja, du snakkar meir dialekt no MOTTRO: Jyss. Ja, ja til lykke då. Men no att, synst eg. legg eg på. Hada då. MEG: Ja, eg berre måtte det. Hadde store MEG: Ja, hada då. vanskar med den normeringa. Det er ikkje lett å vera munnleg når ein skal snakka eit skriftspråk.

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 109 Framveksten av Sámi Radio

Nils Johan Heatta Sjef i Sámi Radio

«Arthur Klæbo skal dø en dag, men det er Samiske radiosendingar ikke likegyldig for Klæbo om jeg tar stru- NRK hadde etablert regelbundne samiske petak på ham mens han sitter her og kve- radiosendingar alt i november 1946. Men ler han i denne stol, – eller om Klæbo får harstadmannen Lars Normann Sørensen, leve til sine dagers ende og dø en naturlig som før krigen var programsekretær og sjef død. Slik er det også med det samiske for Finnmark Kringkaster i Vadsø, hadde språk. Det er ikke likegyldig om vi kaster så tidleg som i 1938 overtydd styret i NRK det overbord som om det var en unødven- om at det både var behov og interesse for dig ballast, eller om språket får leve til det samiske radiosendingar. Krigen sette stopp dør en naturlig død. Det er heller ikke uve- for desse idéane. Då Normann Sørensen i sentlig for en kulturnasjon på hvilken måte 1945 vart programsekretær og sjef for et språk dør ut.» NRK- kontoret i Tromsø tok han opp att Orda kom frå legendariske Kathrine spørsmålet om samiske radiosendingar. Og Johnsen, Sameradioens mor. På eit møte i då Sara K. Hætta frå Kautokeino presen- 1960 med dåverande kringkastingssjef terte den fyrste samiske radiosendinga frå Kaare Fostervoll, ynskte Kathrine Johnsen studio i Tromsø 8. november 1946, var det å utvida dei samiske sendingane. Fostervoll eit resultat av mellom andre Lars Normann var negativ og ynskte inga utviding før Sørensens vilje og vedvarande innsats for å Stortinget hadde behandla Samekomitéens få eit radiotilbod til den samiske befolk- innstilling, som føreslo ulike tiltak for å ninga. fremja samisk språk og kultur. Kring- Gjennom åra som programsekretær i kastingssjefen var klar og til og med over- Finnmark Kringkaster i Vadsø vart Lars tydd om at «om 5 år vil samisk språk døy Normann Sørensen kjend med skulelæra- ut, og om 10 år er det heilt borte». Det var ren og seinare ordføraren i Tana, Per Fok- dette som fekk Kathrine Johnsen til å ta stad. Fokstad tok opp spørsmålet om bladet frå munnen. Ho meinte at samane samiske sendingar i radio med den lokale verken vil forstå eller akseptera haldninga sjefen for kringkastinga. til Fostervoll. Og ho forklarte kva ho Motviljen mot samisk kringkasting var meinte ved å bruka sendeleiaren Arthur sterk frå midten av 1950-talet til langt ut Klæbo som eksempel. Han var til stades på på 1960-talet. Dels skuldast det stor grad møtet. av kunnskapsløyse og dels arroganse, men også ein god porsjon fornorskingsiver hos

110 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN dei som sat i maktposisjonar i Norsk riks- i 1934 og fram til 1953. I eit brev til kring- kringkasting. Dei vart overtydde av kon- kastingssjef Kaare Fostervoll i desember taktane sine i den nordlege landsdelen og 1949, går han til frontalangrep mot dei gjennom klagebrev både frå private og kreftene som aktivt kjempar mot fornor- offentlege personar. Å bruka samisk språk i skingspolitikken til styresmaktene. Ras- offentleg samanheng var framleis så om- mussen skriv mellom anna: stridd at kringkastingssjef Kaare Fostervoll «Blant dem som har arbeidet med for- ikkje våga å utfordra samemotstandarane i norskningsarbeidet i Finnmark rår her ikke Finnmark før Stortinget hadde behandla så liten misnøye med at her er kommet Samekomitéens innstilling. Og nettopp krefter som vil svekke dette arbeid nettopp Samekomitéens innstilling hadde skapt som man står foran det endelige og avgjø- høge bølgjer i Finnmark – ja til og med i rende løft. Kringkastingssjefen kjenner den eit ekte samisk samfunn som Karasjok. stilling lærer Per Fokstad har inntatt som Sjølv om den fornorskings- og assimila- medlem av Samordningsnevnda for skole- sjonspolitikken styresmaktene dreiv i verket, og at hans syn har møtt motstand mellomkrigsåra tok kvelartak på samepoli- hos (visstnok) alle skolestyrer i Finnmark. tiske initiativ, levde sjølvrespekten og iden- Når det gjelder de samiske sendingene i titeten enno sterk i Indre-Finnmark. Frå Kringkastingen, er det blant den norske Karasjok vart det sendt oppmodingar til befolkning et tilsvarende syn på program- Norsk rikskringkasting om samiske radio- sekretær Frettes innstilling og arbeid. Man sendingar. Og like før krigsutbrotet trykte mener – og jeg tror: med rette – at Kring- avisa Nordkapp lesarinnlegg frå Kauto- kastingen alt har gjort et så stort og godt keino med ynske om samisk i radioen. arbeid for fornorskningen, at et brudd her Oppmodingane og lesarinnlegga uttryk- vil betegne et tilbakeskritt. kjer fyrst og fremst behov for nyheiter og Alle samer strever med å lære norsk, og informasjon på samisk. Men det er svært Kringkastingen bør betrakte det som en sannsynleg at personane bak i tillegg hadde selvfølge at dens norske sendinger blir for- djupare ideologiske og samepolitiske stått. Som den eneste unntagelse har jeg for motiv. min part funnet at noen samiske andakter og ellers noen religiøse sendinger av hen- Skulesjefen som visste samanes beste syn til de få gamle må finne plass i lokal- Årsaka til Kaare Fostervolls vegring og for- programmet herfra. Men nyheter på siktige linje når det gjaldt samiske radio- samisk eller sending av andre samiske pos- sendingar tidleg på 1950-talet, skuldast ter enn de religiøse finner jeg ikke nødven- ganske sikkert også at redaktør Richard dig.» Rasmussen kom med harde utfall mot Rasmussens brev talar for seg – det er samisk kulturreising. Rasmussen hadde i ein autoritetsperson som på denne måten mange år vore skulestyrar i Vadsø og vart gir til kjenne kva han tykkjer er nødvendig seinare redaktør i Finnmark Tidende. Han eller ikkje: «..... finner jeg ikke nødvendig». var medlem av Riksprogramrådet og sei- Utanom Tana-ordførar Per Fokstad er det nare Kringkastingsrådet, heilt sidan starten altså Thor Frette som får passet påskrive av

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 111 redaktøren. Frette hadde på dette tids- og språkkonsulenten Hans Eriksen frå punktet vore eit halvt år i Vadsø. Tana, vart i desember 1978 overraskande Vi er no i ei tid der den samepolitiske tilsett som fyrste leiar og redaksjonssjef for organiseringa verkeleg tek til. Sjølv om NRK Sámi Radio, som sidan 1976 var eta- samar hadde prøvd å organisera seg mange blert med eige kontor i Karasjok. Tilset- tiår tidlegare, er det fyrst i etterkrigsåra det jinga vart i samepolitiske miljø, og blant blir ordentleg driv i det samepolitiske medarbeidarane på kontoret, oppfatta som arbeidet. Norske Reindriftssamers Lands- ei klar partipolitisk tilsetjing. Også fagfo- forening vart stifta i 1948, Sámi reiningar i NRK protesterte mot det dei Searvi/Samisk Selskap i Oslo vart omdanna oppfatta som ei forbigåing av dei andre til landsforeining i 1951 og er forgjengaren søkjarane. til Norske Samers Riksforbund som vart NRK, med tidlegare redaktør i stifta 17 år seinare, i 1968. Og det samepo- Arbeiderbladet, Reidar Hirsti, i spissen, litiske samarbeidet over landegrensene i dei ynskte ikkje at samisk programverksemd nordiske landa vert synleg gjennom dan- skulle styrkja dei prosamiske kreftene i ninga av Nordisk Sameråd i 1956. Dei som kampen for ei samisk samfunnsutvikling. gjekk fremst i dette arbeidet, hadde god Det stemte godt overeins med det kring- innsikt i og kunnskapar om både samisk kastingssjef Torolf Elster hadde uttalt i eit språk og samfunnsliv. I tillegg var dei gene- intervju med Finnmark Dagblad to år tid- relt kunnskapsrike og hadde derfor naud- legare i samband med opninga av NRK synt tyngd til å argumentera for ei samisk Sámi Radios nye redaksjon i Karasjok: framtid, både internt blant samane og «Sameradioen skal ikke være noen kamp- utover mot majoritetsbefolkninga. radio.» Samstundes sa Elster at opninga Frontfigurane var neppe ukjende med markerte «en milepæl i vårt folks historie i at samisk kringkasting og samiske aviser den lange marsjen mot sivilisasjonen og kunne vera nyttige for å verna og utvikla mot fulle menneskerettigheter for alle det samiske samfunnet. Men eit slikt argu- mennesker i dette land, full rett til eget ment var ikkje gangbart verken på 1950- språk og egen kultur». eller 1960-talet. Derfor var hovudargu- På den eine sida ynskte altså kringkas- mentet at samar ville få meir kunnskap om tingssjefen sameradioen velkommen, men og lojalitet til det norske samfunnet når samstundes retta han ein åtvarande peike- radiosendingane kunne formidla den nor- finger mot at sameradioen skulle brukast ske kulturen til samane på deira eige språk. til å fremja den samiske kulturkampen. Kringkastingsrådet behandla spørsmålet Den programpolitiske målsetjinga som om samiske sendingar ei rekkje gonger opp NRK hadde om å fremja norsk språk og gjennom 1950-åra, utan at kringkastings- kultur, skulle med andre ord ikkje overfø- sjefen lytta til tilrådingane frå rådsfleirtalet. rast til å gjelda som NRK Sámi Radios målsetjing for samisk språk og kultur. Politisk kamp om Sámi radio Frykta for samisk kontroll over NRK Sámi Kampen om mediekontroll vart ført rett Radio var i høg grad til stades i korridorane inn i Norsk rikskringkasting. Skulemannen på Marienlyst. Å tilsetja ein lojal parti-

112 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN kollega i sjefsstolen i Karasjok skulle sikra Finland. mot slike uynskte forsøk. Det samepolitiske samarbeidet over Det viste seg ganske snart at valetet av landegrensene, mellom anna gjennom eta- redaksjonssjef var ei feilvurdering. Den bleringa av Nordisk Sameråd, førte til idéar samepolitiske kampen mot Alta-utbyg- og framlegg om fellesnordiske løysingar på ginga nådde høgdepunktet og konflikten medieområdet. På slutten av 1960-åra og mellom majoritetssamfunnet og samane byrjinga av 1970-åra kom to utgreiingar var svært skarp. Medarbeidaranes motstand med tanke på å etablera eit fellesnordisk mot Eriksen som redaksjonssjef var truleg produksjonssenter for samiske radio- og sterkare enn kva NRK trudde. Sjefen klarte fjernsynssendingar. Utgreiinga konkluderte ikkje å utvikla det samiske programtilbo- med at det var både behov og interesse for det, og han var heller ikkje den leiaren eit slikt senter. Men dei nasjonale kringkas- NRK hadde bruk for i Karasjok gjennom tingsselskapa følgde ikkje opp. Intern ein svært turbulent og konfliktfylt periode. samisk usemje om kvar eit slikt produk- Uroa på arbeidsplassen førte til at medar- sjonssenter skulle lokaliserast, var ei av årsa- beidarane anten slutta eller søkte om per- kene til at planane etter kvart vart skrin- misjon for å arbeida ved andre institusjo- lagde. nar. I ettertid har det også kome fram at Etter at dei nordiske planane var skrin- NRK vurderte å beordra bort ein medar- lagde, starta NRK arbeidet med å flytta beidar, som vart vurdert som den som førte sameredaksjonen frå Tromsø til Karasjok. I an i motstanden mot Eriksen som redak- november 1976 var flyttinga ein realitet, og sjonssjef. kringkastingssjef Torolf Elster kunne kon- statera at no var «etableringen av verdens Mislykka fellesnordiske tiltak første sameradiokontor med full distrikts- Finlands Rundradio (Yleisradio) starta med kontorstatus» gjort. samiske radiosendingar berre eitt år etter at Sjølv om planane for eit fellesnordisk NRK kom i gang. Sendingane vart produ- produksjonssenter ikkje vart realiserte, serte i Oulu (Uleåborg) og sende ein gong kom det likevel i stand eit programsamar- i veka. Etter kvart kom det to sendingar i beid mellom dei samiske einingane i Sveri- veka og sendestaden flytta til Rovaniemi. ges Radio, Yleisradio og Norsk rikskring- Og i 1972 ble YLE Sámi Radio etablert i kasting. Dette samarbeidet med sams Enare. radiosendingar har altså vore i gang meir I Sverige gjekk det vesentleg lenger tid eller mindre samanhengande sidan midten før samane fekk eit fast samiskspråkleg av 1970-talet. radio-tilbod. Dei svenske samane fekk På midten av 1990-talet tok ein nye ikkje noko samiskspråkleg radiotilbod før skritt i det samnordiske samarbeidet om i 1965. Då var det sameredaksjonen i radiosendingar. Dei nordiske radiosjefane Tromsø som fekk i oppdrag å laga fem vedtok i 1998 at radiotilbodet for den minuttar nyheitssending kvar morgon, samiske målgruppa i Finland, Noreg og som så vart sendt i Nord-Sverige. Året etter Sverige skal samlast i ein fellesnordisk digi- gjekk desse sendingane også ut over Nord- tal lydradiokanal (DAB) så snart som mog-

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 113 leg. Innføringa av digital radiokringkasting halvår seinare. Nyheitssendingane presen- har teke lenger tid enn ein trudde, slik at terer samiske nyheiter frå dei nordiske dette målet ikkje er nådd enno. landa, men sendingane er også svært vik- Men det skulle enno ta mange år før tige når det gjeld å trekkja fram urfolks- NRK Sámi Radio fekk ressursar til å pro- spørsmål og urfolksnyheiter frå ulike delar dusera sendingar med same standard og av verda. Sámi Radio har fått i gang eit kvalitet som det dei andre distriktskontora nettverk for nyheitsresearch og er i ferd til NRK produserte. Gjennom 1980-åra med å etablera ein nettstad for å utveksla vart det lettare å vinna aksept for at samane nyheitsmateriale mellom ulike urfolkssta- hadde krav på utvida radiotilbod på sjonar. samisk, men det var ikkje like lett å få I dag er NRK Sámi Radio med sine vel denne forståinga omsett til reelle vedtak 70 medarbeidarar den største mediebe- om sterkare utbygging av den norske same- drifta i Finnmark. Hovudredaksjonen i radioen. Karasjok saman med 8 lokalkontor lagar Sjølv om Alta-saka førte til eit betre dagleg over fem timar samiske radiosen- mediepolitisk klima, var det fyrst på slut- dingar, 15 minutt fjernsynsnyheiter kvar ten av 1980-talet og det siste decenniet på dag og fjernsynsprogram for born kvar 1900-talet at det samiske kringkastingstil- veke. Frå hausten 2005 får samiske born to bodet verkeleg fekk ei sterk utvikling. Det program i veka. Dessutan lagar kontoret radikale omslaget kom med kringkastings- nyheitsinnslag både til regional- og riks- sjef Einar Førde, som klart såg det globale nyheitssendingar. NRK Sámi Radio driv ansvaret NRK har for samisk kultur- og digitale prøvesendingar og er ein moderne samfunnsutvikling. Sjølv har Førde sagt at utstyrt radio- og tv-stasjon. det paradoksalt nok har vore lettare for han å støtta samisk språk, kultur og identitet Frå omsetjing til kritisk journalistikk som kringkastingssjef, enn det var å gjera Dei fyrste åra var NRKs samiske nyheits- det same medan han var kyrkje- og sendingar omsette klypp frå dei norsk- undervisningsminister og hadde ansvar for språklege nyheitssendingane. Då var det kulturen i dette landet. ingen sjølvstendig samisk nyheitsjournalis- tikk. Ressursmangelen og dårleg kommu- Faste samiske fjernsynssendingar nikasjon gjorde det vanskeleg å få fram I 1990 skreiv Norsk rikskringkasting fyrste nyheiter frå samiske område. Samstundes kapittel av den samiske fjernsynshistoria. var det slett ikkje ynskt at dei samiske sen- Då starta nemleg faste samiske fjernsyns- dingane skulle formidla det som skjedde i sendingar i Noreg. Tilbodet er stadig det samiske samfunnet. Målet var fyrst og utvida, og i dag kan samiske born få barne- fremst å bringa norsk kultur og norsk ten- program på fjernsyn kvar veke. kemåte til samane gjennom dei samiske Eit nytt kapittel vart skrive i 2001 då radiosendingane. NRK saman med SVT etablerte daglege For den samiske sjølvkjensla hadde det samiskspråklege nyheitssendingar på fjern- likevel mykje å seia at samisk språk vart syn. YLE kom med i samarbeidet eitt brukt i radioen. Dei som stod i spissen for

114 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN dette arbeidet, visste nok at sendingane i tiske debatten meir mangfaldig, og det seg sjølv kom til å vera viktige, sjølv om samiske samfunnet hadde vakse seg sterkt. innhaldet var prega av norske vurderingar Ein ny generasjon journalistar ynskte på og verdiar. ingen måte å opptre som tenarar for same- Klimaet for å driva meir sjølvstendig og politiske ideologiar eller samerørslas repre- oppsøkjande journalistisk arbeid vart betre sentantar i radio- og avisredaksjonar. Den utover 1960-talet. Men manglande ressur- samiske journalistikken gjekk inn i ei ny tid sar og skulering var årsaka til at den med same idéelle målsetjingar, oppgåver og samiske nyheitstenesta bar preg av klypp oppdrag i det samiske samfunnet, som nor- frå aviser og omsett stoff frå norske radio- ske medium har i det norske samfunnet. nyheiter og frå NTB (Norsk Telegram- Journalistisk fagutdanning og profesjona- byrå). Ein kan heller ikkje stikka under sto- lisering førte til stadig meir kritisk og len at den samiske kulturreisinga og ubunden kringkasting. Samisk journalist- samiske organisasjonar til langt ut på 1980- utdanning på slutten av 1990-talet med- talet til dels var svake og følsame for even- verka sterkt til kvalitetsheving i samisk tuell kritisk saumfaring. Dei samiske jour- journalistikk. Med sin samiske kulturbak- nalistane opplevde situasjonen som eit grunn og journalistiske fagutdanning har dilemma: den overordna målsettinga om å dei samiske journalistane eit godt utgangs- utvikla samisk språk og kultur tyktest å punkt til å beherska vår fleirkulturelle arena kollidera med journalistane sitt faglege betre enn dei fleste andre. ynske om å opptre kritisk i forhold til det eigne samfunnet. Omsett til nynorsk av Randi Alsnes. Utover 1980-talet vart den samepoli-

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 115 Ei framtid med nynorsk? Ja takk!

Inger Johanne Sæterbakk Leiar i Mediemållaget

Som heilt fersk nynorskrøyst i radio, fekk lokalavisa for å fortelje kor forferdeleg eg tilbakemelding frå ein lyttar om at det språk desse journalistane har. Og i dei fleste var forferdeleg å høyre på meg. tilfella dreier det seg om feil dialekt på feil Det forferdelege med meg var at eg plass. Trønderar vil ikkje ha distriktsnyhei- hadde nordnorsk talemål og normerte til tene sine presentert av ein vestlending, og nynorsk. Vår mann, som formulerte sine på Austlandet set enkelte ivrige lyttarar innspel på bokmål, reagerte «svært nega- morgonkaffien i halsen om dei blir vekte av tivt» på det han høyrde, og meinte at eg ein trønder ved daggry. «gjør nynorsken en bjørnetjeneste» ved å På same måte som oppfatninga om kvar halde på som eg gjer. i Noreg det er naturleg å høyre vestnorsk Eg las brevet, og lo litt. For eg hadde og trøndsk – ja, akkurat, i Vest-Noreg og ikkje trudd at eg skulle kunne leve utan Trøndelag, trur eg biletet av det nynorske slike tilbakemeldingar, som nordnorskta- kjerneområdet er overeksponert i medvitet lande nynorskbrukar i etermedia. Og eg til mange nordmenn. Nynorsk er eit feno- trur ikkje primært han var nynorskmot- men som høyrer heime i fylka på Vestlan- standar, han som reagerte på mi tilnær- det og i dei indre dalstroka på Austlandet. ming til det normerte talemålet. Eg trur Vi har ikkje problem med ei sunnmørs- han var ein kjenslestyrt språkpietist. Og dei kvinne eller ein mann frå Valdres som nor- finst det mange av framfor norske fjern- merer til nynorsk. Men folk frå resten av synsskjermar og radioapparat. landet ventar vi at skal kle seg i ei bokmåls- For det generelle språkmedvitet står drakt, anten ho passar eller ikkje. sterkt hos folk flest i dette landet. Men ofte krinsar medvitet om våre heilt personlege Eksotisk kjensler for kva som er rett og gale. Og det Vi veit at nynorsken og dialektane finst i som er rett, er det som av gammal vane ver- andre område enn dei vi reknar som hei- kar naturleg. For nokon blir nynorsk med meområda deira. Folk flyttar dit utdan- nordnorsk tonefall heilt feil. Sia det ikkje ning, jobben eller kjærleiken er, og dei er det vi er vande til å høyre. Men dialekt- fleste tar med seg dialekten dit dei reiser. Så grensene er òg heilage for mange. Fleire flott stilt er det ikkje alltid for nynorsken, kollegaer i ulike redaksjonar i NRK kan som diverre i mange tilfelle blir lagt att fortelje om lyttarar som stadig er på tråden, heime. Men han blir òg oppdaga og skriv e-postar og til og med lesarbrev i spreidd av engasjert ungdom, foreldre med

116 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN nynorskbakgrunn, synlege målaktivistar og tanna spreier frøa seg, og det er tanken med språkmedvitne folk som søkjer etter han. den nye generasjonen nynorskjournalistar; Nynorskbrukande nordlendingar, trønde- vi skal spreie nynorsken med nye talemål, rar eller østfoldingar er såleis ikkje ekso- til nye område, både i geografien og inna- tiske. At eg likevel trur og har erfart at tan- for journalistens arbeidsfelt. ken om eit nynorsk kjerneområde sit spi- I inneverande år arbeider Noregs Mål- kra hos mange, er ikkje rart om vi skrur på lag for å sleppe nynorsken til i Dagbladet tv-skjermen eller radioen. For der er og VG, to riksdekkande aviser som båe nynorsk- og bokmålsbruken så tradisjonell fører ei streng bokmålsline under trykk- som den kjenslestyrte språkpietisten vil ha sverta. Underskriftskampanjen har så langt han. NRK er den einaste riksdekkande samla om lag 30 000 namn, og på lista finn kringkastaren som har eit lovpålagt språk- eg signaturen til folk eg aldri før har for- ansvar, med krav om minimum 25 prosent bunde med nynorsk, både frå eigen frå kvart av skriftspråka i sine sendingar, omgangskrins og den offentlege arena. der normert talemål må brukast i alle mel- Trass i den store oppsluttinga om ønsket dingstenester. Og kvar dag blir nyheitssen- frå Mållaget, seier redaktørane i Akersgata dingane i radio og fjernsyn styrt med stø at det ikkje kjem til å bli endringar i deira hand, av dyktige avviklarar, på nynorsk og språkprofil. Eg trur det handlar mest om å bokmål. Men har du høyrd nokre andre sleppe nynorsken fri. I redaktøranes øyre enn vestlendingar eller folk frå fjellbygdene og auge passar nok ikkje nynorsk inn i dei på Austlandet som les nynorsk, eller aust- områda desse avisene liker å bruke spalte- lendingar frå flatbygdene som presenterer plass på; sport, sex og samliv, reiser og kjen- nyheitene på bokmål? Desse har i tilfelle disstoff. gått meg hus forbi, både i NRK og TV2. Og dette må etermedia vere med å ta ansvar for. Nok ein gong vil eg trekkje fram «Stolt nynorsk» NRK. NRK forvaltar på mange område Løvetanna er bumerket til Nynorsk Medie- nynorsken godt, men rikskringkastinga har senter i Førde. Senteret held hus i same eit særskilt ansvar overfor nynorsk, og vi lokale som distriktskontoret til NRK i har difor lov til å stille krav til dei. I dag Sogn og Fjordane, men er ei sjølvstendig finn vi majoriteten av nynorskbruken i eining. I september 2004 vart senteret NRK innafor det eg vil kalle «viktig og opna, og har så langt utdanna 15 unge alvorleg». Vi har mange gode ambassadø- nynorskbrukarar med mål om å bli dyk- rar for nynorsk i form av profilerte og ikkje tige, frodige og framfuse nynorskjournalis- minst dyktige journalistar. For meg som tar under mottoet «stolt nynorsk». Sjølv nynorskjournalist er desse idola mine. Men fekk eg vere med i det første kullet som vi høyrer dei mest i nyheitssendingar i gjekk gjennom den seks månader lange radio og fjernsyn, i programannonsering, utdanninga. Og eg trur bumerket og debattprogram og vitskapsprogram, eller grunntanken til Nynorsk Mediesenter med kvasse kommentarar eller spissformu- representerer ein tankegang som alle nor- lerte kåseri. ske media burde ta til seg. Bles du på løve-

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 117 Barne-TV på bokmål alvorlege» heller. Der trur eg jobben ligg i å Sjølvsagt er det flott å vere viktig og få vere få fram eit større nynorsk dialektmangfald, med på å setje dagsorden. Men nynorsken både i NRK, TV2, Kanal 24 og P4. Det treng å få eit utvida bruksområde i eterme- same gjeld dei distriktskontora i NRK som dia, både for å brøyte veg for avisene, men ligg i den kjenslestyrte språkpietistens kjer- ikkje minst for å vere naturleg for fleire. For neområde for bokmål. Og vi skal sjølvsagt ei tid tilbake var Mediemållaget, i lag med ikkje gløyme dei som har lyttarar som Kringkastingsringen og leiinga i Noregs synest nynorsk er heilt naturleg. Likevel Mållag i møte med NRK. Der møtte vi trur eg det viktigaste er å få fram at nynor- forståing og samarbeidsvilje for å få meir sken ikkje følgjer fylkesgrensene vest for dialekt og nynorsk inn i barne- og ung- Langfjella, men passar for alle. domsprogram. I dag representerer barne- Eg ser lyst på livet som nynorskjourna- programma i NRK i stor grad Oslogryta. list i norske etermedia, sjølv om breva, tele- Då eg var barne-TV-sjåar drøymde eg om å fonane og e-postane vil kome med jamne få vere programleiar eller skodespelar i mellomrom. For eg håpar og trur at dei Midt i Smørøyet, som gjekk i fjernsynet kvar som sit på makta innafor desse media har laurdag. Men eg visste med meg sjølv at det skjønt at nynorsk har eit større bruks- og var berre ungane i Oslo som fekk vere med virkeområde enn det vi kjenner i dag. på dette. Over ti år seinare tenkjer nok Nynorsk Mediesenter som leverandør av ungar utanfor Austlandet det same når dei nynorskjournalistar og ikkje minst nytt til dømes ser på storsatsinga Barnas supers- tankegods vil få mykje å seie for denne how. For det er bokmål som rår i dette pro- utviklinga. Og eg trur avisene vil kome grammet, med unnatak av ein vaksen sko- etter dersom etermedia greier å sleppe despelar som snakkar sunnmørsdialekt. Vi nynorsken fri. treng å høyre vår eigen dialekt på fjernsyn. Eg er overtydd om at nynorsk vil få Det er med på å skape stoltheit kring eigen større rom i norske media i framtida. Vegen språkleg identitet. Og når programleiaren er lang og grisgrendt, og vi må vere fram- i fleirmediale ungdomsprogram brukar fuse, modige og irriterande, med stoltheit nynorsk, sender det viktige signal både til og tru på vår eiga dyktigheit. Men lar vi nynorskbrukande ungdom og ungdom den kjenslestyrte språkpietisten få siste som ikkje har det same forholdet til språ- ordet, då har vi gjort nynorsken ei bjørne- ket. teneste. Men vi skal ikkje gløyme det «viktige og

118 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN ennø T elge H oto: F

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 119 «Grautmålet»

Ragnhild Sælthun Fjørtoft

Det var mange nynorskbrukarar som sleit i Det ville vel ikkje ha skjedd i dag. fjernsynets barndom. Men då eg kom til Men svært ofte – i alle desse åra – har eg NRK i 1969, hadde nok dei som gjekk før opplevd følgjande: Folk snakkar til meg meg brøyta unna det verste. Det var utru- om at dei ikkje likar nynorsk, og at dei tyk- leg kva enkelte måtte tåle av hets for målet kjer det er altfor mykje av det i NRK. Og sitt, men dei fleste retta ryggen og «stod etter å ha kome med ganske krasse utfall han av.» mot nynorsken, seier dei så til meg: «Men Då eg tok til i NRK var fjernsynet 9 år dette gjeld ikkje deg, for du har jo slik ein gamalt her i landet, og mykje hadde roa seg fin dialekt, og det likar eg å høyre på – iall- på den tida. Eg kan faktisk ikkje hugse fall når dialekten er så lett å forstå som din meir enn eitt einaste negativt brev eg fekk. er.» Dei blir ganske flate, og nektar ofte å Det var like før jul, etter at det vart blitt tru det, når eg fortel at eg aldri snakkar dia- offentleggjort i avisene korleis programmet lekt i jobben. Eg snakkar korrekt nynorsk skulle vere i NRK fjernsynet på julaftan – utan det minste dialektinnslag – for det er og at eg skulle vere julaftansvert. Då fekk eg pålagd å gjere i tenesta som kanalvert. eg eit sint brev frå ein mann som sa at han Dette viser at mange rett og slett ikkje ville eg skulle vite at julekvelden alt var greier å skilje mellom normert nynorsk og øydelagd for han, sidan eg skulle vere på dialekt. Men dei har bestemt seg for at det vakt den kvelden. Han brukte å sjå mykje dei trur er nynorsk, det skal dei ikkje like. på fjernsyn på julaftan, men det var uten- Dialekt er meir akseptert, og ein kan til og kjeleg for han å gjere det når eg skulle sitje med briljere litt med dialektgjenkjenning. der med «grautmålet» mitt. Sidan eg kunne Etter kvart som åra har gått, har dei dukke opp «når som helst» i løpet av sen- munnlege media opna heilt opp for bruk dinga, måtte altså han ha TV-apparatet av dialektar. Det er bra – dialektane har fått avslått heile kvelden, og han heldt meg per- ein heilt annan status enn for 20–30 år sonleg ansvarleg for å ha øydelagt julestem- sidan. Men eg meiner det er viktig at både ninga for han. bokmål og nynorsk blir å høyre munnleg Om det likevel vart slik at han tjuvtitta også – i korrekt språkleg form. litt iblant i løpet av sendinga den kvelden, veit eg ikkje noko om, og eg har ikkje akkurat vore tyngd av skuldkjensle i dette tilfellet. Heldigvis er dette ca 30 år sidan.

120 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN ennø T elge H oto: F

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 121 Torolf Elster – ein sjeldan plante

Olga Meyer

Kvar torsdag, fekk eg vita då eg byrja våren alvorleg! Det var ei god oppleving. 1969, var det «husmøte» i NRK-radio på Me i målrørsla har mykje å verdsetja Marienlyst. Eg gjekk dit spent på kva for Torolf Elster for. Som programdirektør i møte dette var. Ved bordenden sat pro- NRK-radio frå 1963 og som kringkastings- gramdirektøren for radio, Torolf Elster, og sjef frå 1971, tok Elster på alvor føringane nedetter på begge sider av eit langt, ovalt frå Stortinget om målet: 25 prosent og solid, lyst møtebord, sat alle avdelings- nynorsk i NRK-sendingane. I mine 31 år i leiarane på rad; Hartvig Kiran, Kristian NRK opplevde eg ingen toppleiar som Lange, Per Bøhn, Gudrun Simonsen, gjorde så mykje for nynorsken som han. Helge Sverre Nesheim, Rolf Kirkvaag, Paul Han var den første som fekk tilsett ein Skoe, Per Riste, Tor Myra, Arthur Klæbo eigen språkkonsulent for nynorsk, den og Lasse Dyrdal. Det var litt av ei forsam- beste som var å få: Magne Rommetveit, ling! I tillegg var me fotfolket der. Møtet grunnleggjaren av Kringkastingsringen. gjekk gjennom programframlegga frå avde- Neste tilsetjing var ein medarbeidar som lingane, samordna og sorterte av sekretariat hadde i eineoppgåve å skaffa nynorsksbru- og av radiodirektøren. Program som var karar til NRK, først Oddvin Lundanes, kringkasta vart vurderte og nye idear lufta. kjend frå Noregs Ungdomslag, og etter han På dette første husmøtet mitt hende det ingen ringare enn Sylfest Lomheim. Han noko som fekk meg til verkeleg å spissa vart seinare språkkonsulent i nynorsk i øyro. Det galdt pålegg frå NRK-leiinga om NRK og søkkjande godt omtykt av alt som meir nynorsk i radiosendingane: Elster kraup og gjekk der i garden, og ein som viste til at han tidlegare hadde gjeve pro- dermed skaffa mykje godhug for nynor- gramavdelingane melding om å sjå til å sken. auka nynorskprosenten, men utan at han Elster tok likeeins på alvor utbygging og hadde vore fornøgd med resultatet. Deret- styrking av distriktskontora – og dermed ter hadde han pålagd avdelingane å levera dempa det auken på Marienlyst. Kringkas- handfaste skriftlege planar, svar som han tingssjefen var nok ikkje allmektig «på hau- no sat med i hendene. Opplegget frå to av gen», men han var «fast i fisken», og knapt avdelingane godtok Elster ikkje. Leiarane nokon annan kunne ha makta meir enn fekk planane tilbake over bordet med han når det galdt distrikta og nynorsken. «beskjed» om å ta saka alvorleg og koma Elster var også lydhøyr når det galdt å auka med nye opplegg. Eg undra meg: Tenk at talet på kvinner i programma. Kvinnene ein Oslo-mann tok nynorskprosenten så hadde etter kvart blitt utolmodige og sette

122 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN i 1974 i gang ei eiga undersøking gjennom kan ha nytte og glede av dei – kjenna i både fire veker over kor mange kvinner og menn ordbruk og i tema at dette er noko som som snakka i NRK radio og fjernsyn. gjeld også meg og mine, mitt arbeid og Undersøkinga viste for ein månad 21.5 % mitt liv og oss her i grenda eller i gata.» kvinner og 78.5 % menn. Ikkje alle mann- Dette innsynet og denne rettferds- lege sjefar lika like godt dette geskjeftige til- kjensla hos Elster, merka me godt ikkje taket frå kvinnene. Men Elster var lydhøyr minst i striden i tilknyting til folkerøys- og samtykte i eit kvinneseminar for å betra tinga i 1972. Det politiske maktapparatet, stoda. embetsverket, industrien og ikkje minst i Ein forunderleg fyr denne Elster, lyd- det politiske pressemiljøet – også i NRK – høyr og omtenksam, full av humoristisk var klart i overvekt for medlemskap. Like- sans, avhalden av radikale som av konser- vel og difor fastsette Elster «balanse på kort vative, av fotfolk som av folk i sjefssjiktet, sikt». «Ingen er upartisk i denne sak,» slo av «bråkebøtter» som av fåmælte – og ikkje han fast. Heller ikkje representantar frå minst – av dei som dagleg arbeidde saman embetsverket eller statsadministrasjonen med han – uvanleg kunnskapsrik, likevel – kunne godtakast som upartisk i saka. Brot eller nettopp difor – lydhøyr andsynes på retningslinene, balansen, i EF-dekkinga, medarbeidarar, sette pris på opposisjon og vart påtala. Eitt utval for radio, der eg var kunne utan irritasjon endra på ei avgjerd med, og eitt for fjernsyn fekk som oppgåve dersom ein medarbeidar visste ei betre løy- å sjå til at retningslinene vart etterlevde, og sing. No er Elster 92 år gamal, men støtt balansen kom seg etter kvart. når me gamle NRK-folk kjem saman og Mange meinte at Elster måtte vera særleg då radio-folk, og ikkje minst me NEI-mann sidan han sette så mykje inn på målfolk, ja så endar det støtt med ei triveleg balanse mellom ja og nei-dekkinga. Det historie knytt til den gamle Mot-Dag`isten trudde ikkje eg, og eg fekk rett. Eit par års i Husebygrenda. tid etter at Elster hadde gått av for alders- Denne radikalaren, Elster, kunnig i det grensa, råka eg tilfeldigvis på han. Eg våga meste på topplan, han var den som best av meg frampå og sa: «Du Elster, det var alle skjøna kva vanlege lydarar og sjåarar mange som trudde du måtte vera NEI- rundt om i by og bygd venta seg og ynskte mann sidan du var så pass oppteken av seg frå NRK. Snobberi og jåleskap hos pro- «balanse på kort sikt». Men – la eg til – eg gramleiarar i ordbruk og i haldning stod trudde det ikkje. Eg kjende det på meg at difor ikkje høgt i kurs hos kringkastingssje- du var JA-mann, men at du kjende ansvar fen. «Elster, du er naturstridig,» sa eg ein for skaffa balanse i NRK-dekkinga.» Eg gong til han på eit møte. «Du skal sjølvsagt gløymer ikkje svaret sagt med ein humoris- ha god greie på litteratur og politikk på tisk blink i auga: «Jeg var ikke bare JA- høgste plan. Det er heilt naturleg. Det mann, jeg var en entusiastisk JA-mann!» naturstridige ligg i at ingen skjønar seg Ved seinare høve spurde eg om eg kunne få betre enn deg på haldningane rundt om i bruka utsegna hans offentleg. «Ja, nå står by og i bygd, på føresetnadene og på kor- det deg fritt å gjengi det du vil!» svara hei- leis programma skal vera laga for at kvar ein dersmannen Torolf Elster.

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 123 Nynorsk mediesenter – frå idé til røyndom

Magni Øvrebotten Leiar for Nynorsk mediesenter

Nynorsk mediesenter var vedteke før det sjef Einar Førde likte idéen, men sidan kon- var utgreidd. Det var ein idé som synte seg toret alt var peika ut til prøvekontor for dis- å vere på rett plass til rett tid. Idéen bygde triktsfjernsyn, saman med NRK Horda- på mange års oppal av nynorskbrukande land, våga han ikkje legge meir til Førde. journalistar, og vart boren fram av folk som Det kunne fort bli mistanke om favorise- veit at ingenting gjer seg sjølv. ring av heimfylket, så tanken frå Førde vart NRK Sogn og Fjordane eksporterte vel lagt til NRK Møre og Romsdal i Ålesund. 50 nynorskbrukande journalistar frå 1990 til 2000, som drog vidare til andre riks- og Sukra pille lokalredaksjonar i NRK, TV 2 og fleire avi- Då Arve Sandal i 2001 slutta som redak- ser. Distriktskontoret satsa medvite på sjonssjef i NRK Sogn og Fjordane, etter ni nyhende og folk som snakka lokale dialek- år i jobben, lanserte han idéen om eit tar og nynorsk. Vi meinte at det var grunn- Nynorsk kompetansesenter lagt til dis- laget for vel 50 % oppslutning om denne triktskontoret. Føremålet skulle vere lokalsendinga. Det vart eit kvalitetsstempel rekruttering og opplæring av nynorskbru- å ha vore ved kontoret i Førde, og det var kande journalistar. Kontoret hadde alt rift om gode nyhendejournalistar som lenge synt at det hadde kompetansen som brukte nynorsk. skulle til, meinte han. Forslaget vekte ingen For kvar ein som reiste, starta rekrutte- reaksjonar i NRK, eg masa om det for døve ringa og opplæringa av nye talent, ofte frå øyre. grunnen av. Det var eit slit, for den faste Sommaren 2002 kom forslaget om å kjernen av tilsette måtte i tillegg til å vere legge distriktskontoret i Førde under NRK journalistar i radio, fjernsyn og Internett, Hordaland, med sams redaktør og admi- også vere lærarar for nye kollegaer. Enkelte nistrasjon i Bergen. Det vekte eit sterkt fol- i NRK kalla det «Førdeskulen», og som ei keleg opprør i Sogn og Fjordane, som vart lita takk for dette arbeidet fekk kontoret i lagt merke til også i det politiske miljøet. 1996 pengar til opplæring av éin nynorsk- Det vart også idéen om Nynorsk kompe- praktikant i året. tansesenter, som vart brukt som eitt av Alt i 1992 lanserte NRK Sogn og Fjor- argumenta for å behalde eit sjølvstendig dane at den då nedlagde ordninga med distriktskontor i Sogn og Fjordane. nynorskpraktikantar i Oslo skulle takast 26. august 2002 sukra styret i NRK pil- opp att og leggast til Førde. Kringkastings- len om samanslåing av dei to distriktskon-

124 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN tora med at det skulle opprettast eit for dei som meinte at det var illojalt, og at Nynorsk kompetansesenter i Førde, «som større einingar var det beste. ivaretar de særlige oppgavene som Førde Utpå våren oppnemnde NRK ei sty- har i forhold til nynorsk språk og kultur». ringsgruppe og ei prosjektgruppe til å Styrevedtaket om samanslåing av sju utgreie Nynorsk kompetansesenter; føre- sjølvstendige distriktskontor til tre vart mål, oppgåver, namn, organisering, øko- mellombels stoppa av kulturminister Val- nomi. Rapportane frå gruppa låg føre til jul gerd Svarstad Haugland. Ho var skeptisk til og synte mellom anna at talet på nynorsk- samanslåinga av Finnmark med Troms og brukande journalistar i NRK hadde gått Sogn og Fjordane med Hordaland. Dette attende frå 19 % til 13 % frå 1988 til var distriktssendingar med svært stor opp- 2003. Nynorsk var i fyrste rekkje eit dis- slutning, og dei dekte område med mindre trikts- og nyhendespråk, og berre 5 % av medietilbod enn elles. Ho ville ha på bor- dei som arbeidde med barne- og ungdoms- det fylgjene av samanslåingane i Trøndelag program i NRK brukte nynorsk. For kvar og Hedmark/Oppland før meir kunne nynorskbrukande medarbeidar tilsette skje. Det var stort oppstyr over at mediemi- NRK 10 nye bokmålsbrukarar, og for kvar nisteren ville styre utviklinga. nynorskbrukande leiar i NRK var det over 30 som hadde bokmål som hovudmål. Både i pose og sekk NRK Sogn og Fjordane argumenterte med Kulturministeren var sjølvskriven at skulle det vere base for eit Nynorsk kom- Det var ein openberr kandidat til å opne petansesenter, med opplæring av inntil ti Nynorsk mediesenter 2. september 2004, journalistar i året, så måtte det vere eit kulturminister Valgerd Svarstad Haugland. sjølvstendig distriktskontor, med eigen Ho ivra for idéen frå fyrste gong ho høyrde redaktør og administrasjon. Det vart òg om han, og utan hennar engasjement påpeika at Bergen og nynorsk ikkje nett var hadde det ikkje vorte noko Nynorsk synonyme ord. mediesenter. På styremøtet 9. januar 2003 stod sty- – Nynorsk mediesenter her i Førde kan ret i NRK fast på alle samanslåingane frå vise seg å bli eit svært viktig tiltak for å året før, bortsett frå at «sammenslåing av utvikle og utbreie godt nynorsk medie- distriktskontorene i Sogn og Fjordane og språk, sa ho i talen sin ved opninga. Hordaland gjennomføres ikke. Styret Elles deltok mange kjende nynor- finner at en sammenslåing av disse redak- skingar med song, musikk, dikt og andre sjonene vil kunne virke som et hinder for kulturinnslag. Og det fall mange godord opprettelsen og utviklingen av et nynorsk både frå leiinga i NRK og ikkje minst frå kompetansesenter i Førde». andre organisasjonar og institusjonar som NRK Sogn og Fjordane overlevde som arbeider for å styrkje nynorsken. sjølvstendig distriktskontor på grunn av idéen om Nynorsk kompetansesenter, og Stolt nynorsk fekk såleis både i pose og sekk. Det hadde Dette er visjonen for Nynorsk mediesenter, nytta å kjempe, og det var vondt å svelgje som vart det endelege namnet. «Nynorsk

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 125 mediesenter skal medverke til at nynorsk- held eit høgt nivå. For å oppnå det må det folk vert stolte og glade i dialekten og språ- vere kvalitet i alle ledd, ikkje minst hjå dei ket sitt. Då vil dei ta vare på det, kjempe tilsette og når det gjeld innhaldet i sente- for det og bli ei kraft for den språklege ret. identiteten som nynorsken er.» Gode nynorskbrukande journalistar i Nynorsk frå heile landet etermedia er gode ambassadørar for nynor- Nynorsk mediesenter er organisert direkte sken og gjer oss stolte av språket vårt og under personaldirektøren i NRK, med eit røtene våre. årleg budsjett på vel 3,5 mill. Det er eit mål Nynorsk mediesenter skal ale opp fleire at senteret i framtida skal bli ei stifting, slike ambassadørar, og det skal drive kurs- eigd og driven av fleire enn NRK. Eg fekk verksemd som skal gjere nynorskbrukarar jobben som leiar av Nynorsk mediesenter trygge nok til å nytte språket sitt, og såleis frå 18. mai 2004, etter 14 år som distrikts- auke det språklege mangfaldet i medie- og redaktør i NRK Sogn og Fjordane. samfunnsdebatten. Det har vore god søknad til dei tre fyrste kulla med nynorskpraktikantar. Dei Dyktig – frodig – framfus fem fyrste byrja 1. september 2004, og Dette er verdiane Nynorsk mediesenter innan jula 2005 har 15 nynorskpraktikan- skal byggje på. Dei skal seie noko om kva tar vorte lærde opp i Førde. Haustkullet senteret vil vere, og kva som skal prege byrjar 1. september, vårkullet ved nyttår. både dei som arbeider ved senteret og dei Tyngda av søkjarane er vestlendingar, som vert lærde opp der. Det skal vere kva- men på kvart kull har det vore ein til to litet i alle ledd, slik at dyktig vert omdømet med austnorsk eller trøndersk/nordnorsk til senteret. dialektbakgrunn. Nynorsk mediesenter Nynorsk er meir enn eit språk; det er ynskjer å rekruttere nynorskbrukarar frå ein identitet, ein kultur og ei historie. Ein heile landet. Stillingane vert lyste ut i trygg språkleg og kulturell ståstad er viktig april/mai og september/oktober på nettsida for å vere open for nye impulsar, og for å ta til Nynorsk mediesenter, på jobbsidene til sjølvstendige val. Nynorsk språk og kultur NRK, nettsidene til distriktskontora og i har ein frodig tradisjon som Nynorsk medi- vekeavisa Dag og Tid. esenter skal byggje vidare på. Eit mål er at nynorsken får innpass på nye område. Hestekur i journalistikk Nynorskbrukarar må vere dyktige for at På seks månader skal nynorskpraktikan- språket ikkje skal bli brukt mot dei. Då tane lære så mykje at dei kan byrje som nyttar det ikkje å stå med hua i handa, ein journalistar. Det er ein hestekur, som krev må vere litt framfus, i den positive tydinga stor eigeninnsats for å henge med. Etter vel av ordet. Våge å merke seg ut, stå for noko ein månad med innføring i journalistikk, og vere noko. data og teknikk i teorien er nynorskprakti- Målet for Nynorsk mediesenter er eit kantane klare for praksis i redaksjonen til godt omdøme, det må til for å lukkast. Det NRK Sogn og Fjordane. Dette er opplæ- kan senteret berre få ved at praktikantane ring etter «lære med å gjere det»-metoden,

126 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN der det er kort veg mellom teori og praksis vere dyktig for at språket ikkje skal bli i radio, fjernsyn og Internett. brukt mot deg, men er du dyktig kan det Dei skal òg lære at det gjeld å snu seg bli ein fordel, både for deg sjølv og andre. fort, fylgje godt med og kunne jobbe mykje Det er høge mål, men det nyttar ikkje å for å vere journalist. Det praktikantane legge lista slik at alle kan stige over. lagar, skal vere godt nok til å bli sendt, både Nynorsk mediesenter skal bli ein natur- lokalt og på riksnettet i NRK. leg stad for leiarar å spørje etter gode nynorskbrukande journalistar, og vi skal Høge mål kunne tipse ulike redaksjonar om dyktige Vi ynskjer å gjere folk tryggare i møte med folk. Vi kjem til å halde kontakt med dei vi media, og vi har særleg dialekt- og ny- sender frå oss, og vil etter kvart kunne bli norskbrukarar som målgruppe. Med kurs i eit ressurssenter for nynorsk i media. eit direkte og klart språk og medietrening Vi prøver å rekruttere breitt, slik at det håpar vi å medverke til større språkleg skal bli folk å hente for både barne- og ung- mangfald i medie- og samfunnsdebatten. domsprogram, underhaldning og ny- Kursverksemda vår er samla under hende- og samfunnsprogram. Vona er å omgrepet «Munn og mæle», og vi skred- medverke til auka fokus på nynorsk eter- darsyr kurs for verksemder, lag og organi- språk og rekruttering av gode nynorskbru- sasjonar i til dømes medietrening, presen- karar, og vi vil bruke dei som alt finst til å tasjon, skriving for Internett, osv. inspirere nye talent. Draumen er at det frå Nynorsk medie- Det er rikeleg arbeid å ta fatt i, men det senter i Førde skal kome mange dyktige, må gjerast litt stegvis, slik at vi ikkje gaper engasjerte og sjølvstendige journalistar, for høgt og ikkje får gjort noko. Vi tykkjer som snakkar og skriv slik at folk forstår dei. sjølve at vi har kome godt i gang. Dei skal bli så gode at det blir rift om dei i redaksjonane. Som nynorskbrukar må du

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 127 Noreg eller Norge?

Ingvild Bryn

Noreg eller Norge. Det er spørsmålet for det Norge igjen. Fleire gonger. Så no ving- oss nynorskjournalistar. Sjølv har eg vingla lar eg igjen. Dag og Tid-redaktøren kjeftar i mine 20 år i NRK. Først sa eg Noreg. Eg på meg. Han seier at eg ikkje har nokon var leiar i Mediemållaget og meinte det var rett til å privatisere nynorsken og at det rett. berre fins eitt nynorsk namn på landet vårt. Så gjekk eg gradvis over til Norge. Kan- Og dessutan er Noreg eit vakrare namn skje vart eg påverka av kollega Ingolf enn Norge, meiner han. Håkon Teigene, som nyttar eit stødig Eg spør meg kvifor eg ikkje kan slutte nynorsk, men som likevel hardnakka seier med dette tullet og seie Noreg frå no og til Norge. Han meiner det ikkje lenger fins eg pensjonerer meg? Er eg redd for å irri- grunnlag i talemålet for å seie Noreg. tere bokmålsfolket? (Men skal eg vere red- Men så ein vakker dag ringte NRK- dare for dei enn Olga?) Er det fordi Noreg veteranen Olga Meyer og sa med bedande er så høgtideleg at det ikkje fell naturleg røyst: «Kjære Ingvild, kan ikkje du som er anna enn i 17. maitalar? slik ei kjekk jente, seie Noreg?» Kven kan Eg veit at eg som nynorskbrukar bør stå for slikt? Eg gjekk straks over til Noreg. kjenne eit ansvar, og eg veit at eg ved å Eller eg sa «landet vårt» eller «her i landet». skrive dette får mange sjåarar til å fylgje Etter ein lang Noreg-periode var eg på nøye med på kva eg seier. Men seier eg galeien igjen. Ein dag berre glapp Norge ut Noreg, så er det først og fremst for å gjere av munnen. Eg retta det opp att dagen min gode ven Olga glad! etter ved å seie Noreg. Men jammen vart

128 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN ennø T elge H oto: F

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 129 Nynorsk i radioprogram NRK Nynorsk sendetid i NRK/TV 1955-2004 1959-2004

År % NN År % NN År % NN År % NN 1955/56 14,2 1980 16,3 1959/60 0,5 1986 16,1 1956/57 13,9 1981 17,9 1987 16,1 1957/58 15,2 1982 17,8 1961 4,6 1988 15,4 1958/59 17,2 1983 17,0 1989 15,8 1959/60 15,9 1984 15,3 1965 13,9 1990 14,6 1960, haust 16,7 1985 13,1 1991 13,7 1961 16,6 1986 12,4 1972 16,2 1992 10,7 1962 14,5 1987 11,5 1973 14,9 1993 9,4 1963 1988 10,8 1974 17,9 1994 10,8 1964 1989 12,0 1975 15,5 1995 10,3 1965 14,6 1990 10,8 1976 17,3 1996 10,3 1966 14,7 1991 10,8 1977 18,5 1997 10,9 1967 13,5 1992 10,9 1978 17,0 1998 12,4 1968 10,5 1993 9,7 1979 16,6 1999 5,3 1969 12,7 1994 10,2 1980 16,7 2000 12,3 1970 12,6 1995 11,4 1981 17,3 2001 12,0 1971 13,1 1996 11,6 1982 15,8 2002 8,8 1972 18,0 1997 11,8 1983 18,5 2003 13,0 1973 18,1 1998 10,9 1984 15,6 2004 6,0 1974 17,8 1999 21,0 1985 14,5 1975 17,2 2000 8,9 1976 17,2 2001 21,4 1977 16,4 2002 6,9 1978 16,5 2003 8,3 1979 16,9 2004 3,0

Merknader: NRK tok ikkje til å føre samla målstatistikk for Dialekt er ikkje rekna med i nynorskprosenten. fjernsynssendingane før 1972. 1981–1982 hadde P2 prøvesendingar som Frå 1996 er NRK2 medrekna. ikkje er med. Først frå 1985 finst fullstendige data. Tala frå 1999–2003 kan ikkje samanliknast Frå 1985 er P1 og P2 slått saman. Frå med tidlegare år. I 1999 la NRK om grunnlaget 2.10.1993 er også P3 medrekna. for språkstatistikken, og i 2004 endra dei krite- ria for skiljet mellom målformer og talemål.

Kjelde: Ottar Grepstad, Nynorsk faktabok 2005

130 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Nynorsk og dialekt i NRK etter kanal 1972-2004

NN Radio Radio i alt NN TV TV i alt

År P1 P2 P3 NN Dialekt NRK1 NRK2 NN Dialekt 1972 18,1 3,3 16,2 1,9 1973 17,6 3,9 14,9 3,0 1974 17,8 4,6 17,9 3,7 1975 17,2 4,7 15,5 2,9 1976 17,2 5,4 17,2 4,5 1977 18,5 3,8 16,5 4,9 1978 16,5 7,0 16,9 3,9 1979 17,0 7,7 16,5 4,1 1980 16,2 7,9 16,7 5,3 1981 17,9 7,5 17,3 4,6 1982 17,8 8,2 15,7 4,7 1983 17,0 7,9 18,5 4,3 1984 15,3 8,3 15,6 4,2 1985 15,6 9,2 13,1 9,7 14,5 4,8 1986 14,4 9,6 12,4 11,4 16,1 5,6 1987 12,9 9,3 11,5 11,0 16,0 7,3 1988 12,6 8,3 10,8 11,8 15,4 5,9 1989 13,7 9,6 12,0 12,6 15,8 8,2 1990 12,3 9,0 10,8 12,4 14,7 9,2 1991 12,6 8,8 10,7 12,1 13,7 8,2 1992 12,5 8,4 10,5 14,5 10,7 7,3 1993 7,0 12,0 9,6 14,8 9,4 8,2 1994 10,4 10,9 6,7 10,1 13,1 10,8 8,5 1995 12,2 13,6 5,2 11,4 12,3 10,2 7,2 1996 12,4 13,0 6,6 11,6 16,0 10,5 8,9 10,3 8,8 1997 20,9 17,8 23,9 10,3 20,7 15,4 11,1 10,0 6,0 1998 18,0 18,0 23,0 10,0 19,7 16,0 14,0 11,5 4,5 1999 24,0 13,8 27,0 19,7 - 12,0 21,0 5,3 8,8 2000 7,7 10,5 7,2 8,9 13,2 11,7 14,0 12,3 9,2 2001 27,0 22,0 27,0 21,4 - 12,0 25,0 12,0 8,0 2002 19,0 15,0 27,0 20,3 - 10,2 15,8 13,0 - 2003 23,0 19,0 26,0 8,3 30,2 17,0 21,0 13,0 10,4 2004 24,0 20,0 28,0 3,0 42,0 23,0 19,0 6,0 32,0

Merknader: Tala frå og med 1999 kan ikkje jamførast med P2 er rekna med i sumtala frå 2.10.1993 tala frå tidlegare år fordi NRK la om registre- P3 er rekna med frå og med 3. kvartal 1994. ringssystema det året. NRK2 blei opna september 1995, men er rekna med frå 31.8.1996. Kjelde: Ottar Grepstad, Nynorsk Faktabok 2005

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 131 Helsingsliste

Bondeungdomslaget i Oslo Norsk Rikskringkasting (NRK) Buskerud Mållag Norsk Språkråd Dag og Tid Nynorsk kultursentrum Det Norske Samlaget Odda Mållag Det Norske Teatret Riksfondet for nynorsk presse Gudbrandsdalslaget i Oslo Studentmållaget i Oslo Mållaget i Kristiansand Telemark Mållag Noregs Ungdomslag Trønderlaget avd. Nord Norsk Målungdom Voksenopplæringsforbundet Norsk Ordbok

Aga, Sverre og Klara Bernaas, Arnfinn Agneberg, Hans Bertelsen, Siri Solvik Aksnes, Magne Birkeland, Liv Almenningen, Olaf Bjørge, Magnus Alsnes, Randi Bjørge, Nils Alstadsæter, Dagfinn og Inger Bjørgo, Narve Alvestad, Ingebjørg Bjørlo, Normann Alvsåker, Bjarne Bjørnberg, Audun Andersen, Anders M Blindheim, Petra Aune, Berta Bollestad, Sevrin B. Aune, Egil Ingvar Borgersrud, Lars Aursland, Helge Bortne, Jarle Austenå, Petra Synnøve Botnen, Oddveig Benum Austnes, Lillian Botten, Anne Grete Witzøe Bakka, Lars Breiland, Olav Bardal, Kjell Morten Breiland, Ånund Berg, Arne og Mildrid Brottveit, Augund K Berg, Bodvar Brottveit, Kjetil O Berg, Hallgrim Brunstad, Endre Otto Berg, Maria Høgetveit Bruset, Anders og Dårdi Bergan, Gunvald Brørs, Styrkår og Kjellaug Berge, Daniel Budal, Jostein Berge, Ingvard Burheim, Arne Bergset, Vidar Burheim, Eivind Bergø, Eva Burheim, Oddvard Berntsen, Helge og Dagrun Byrkjeland, Leiv og Rannveig

132 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Bø, Kjell Fossgard, Else Bøyum, Arne Frøholm, Anders og Mathilde Bøyum, Eirik Fuglesteg, Anna Susanna Dahl, Willy Fuhr, Torfinn Dahle, Jan M Fykse, Haldor Dale, Alv Reidar Fylling, Ivar Johan Dale, Knut O Færrevaag, Bjarne Daling, Lars Færøvik, Øystein Digernes, Olav Færøyvik, Ottar Døssland, Ingeborg Gjelsvik, Anders Dåe, Bjarne Gjelsvik, Eldbjørg Ebbing, Hans Gjeraker, Arne Eek, Gunnar Gjerdevik, Reidar Eidhamar, Kristine Glette, Kåre Johs. Eidhammer, Tove K Gravdal, Kristian M Eidnes, Asbjørn Gravås, Ingebjørg Eidnes, Vidkunn og Aud Grodås, Kari Raftevold Eikemo, Tor W Grunnaleite, Hans Ekeberg, Arne Grønvik, Gunnvald Endal, Jorid Laura Vingen Grønvik, Oddrun Engan, Olav Gusevik, Oskar Engene, Per og Magnbjørg Gvammen, Nils J Eriksmoen, Dag-Erik Hageberg, Otto og Arnbjørg Eskeland, Aud Hagelia, Tonnie og Gunnar Falch, Marta Østerås Hagen, Arnt Farbregd, Oddmund Hagen, Haldor Farbregd, Turid Halle, Lisbet Felland, Randi og Olav Halle, Tor Fetveit, Leiv Hamre, Olav Fiskvik, Inger Lise Hansen, Asbjørn Nes Fjermedal, Astrid Haraldseide, Harald Fjermedal, Magnhild Harsheim, Kari Fjær, Turid og Per Haug, Asbjørn og Lydia Flatråker, Mass Haugland, Kårleiv Flem, Leif A. Havstad, Johannes Fleten, Nils Heggheim, Asle Flo, Helga Heimlid, Oddny Flokenes, Kåre Heitmann, Ingeborg Flugsrud, Sverre og Liv Helle, Borgny Flå, Rakel Henriksen, Henning Foss, Birgit Heskestad, Audun

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 133 Hestholm, Norvald Kyrkjedelen, Olav og Sigrid Hetland, Torger G og Ella Ladehaug, Helga Hirth, Helga Langeland, Olav Hjønnevåg, Johannes Langelid, Torfinn Hoel, Oddmund Løkensgard Langesæter, Knut Hognestad, Brynhild Larsen, Per Audun Hole, Petter Laukeland, Mass Holsvik, Halldor Leiknes, Margit Holsvik, Oddrun Lien, Lars Holte, Tor Stian Lien, Åsmund Holvik, Johan Torgeir Lindvik, Reidar Hope, Karl Line, Steinar Hotvedt, Ragnar Lode, Olav og Aaslaug Hovda, Theodor Lognvik, Anne Hovdenak, Marit Lundanes, Oddvin Hovslien, Knut Lunde, Arne Husdal, Kjetil Lunde, Bergljot og Gunnar Huseby, Håvard Lunde, Marta Høgetveit, Olav Lunde, Sigrun Høydal, Mia Lundekvam, Fridtjof Hårklau, Ingjerd Lyngstad, Arnold Jansen, Halvard Lysberg, Ingrid Jenstad, Tor Erik Løning, Torstein Johannessen, Kåre Løyland, Olav Johansen, John Gustav Låte, Jon Johnsen, Geirmund Mannsåker, Magne Johnsrud, Jorunn Mannsåker, Marit Bleie Jonsmoen, Ola og Unni Lise Mannsåker, Olav M Jordal, Ingebjørg Meling, Lars Juveli, Konrad Mestad, Viking Jørstad, Ragnhild Meyer, Johan Killingbergtrø, Laurits Meyer, Olga Kjetland, Sven og Karin Midttun, Olav Kløve, David og Inger Mjøs, Nils Aksel og Åslaug Koht, Harald Sverdrup Moa, Lars Kolnes, Gunvor Moen, Aud Kolås, Kåre Moen, Oddvar Krogsæter, Noralf Mogstad, Olav Kråkevik, Tr ygve Molund, May Kvalvåg, Tr ygve og Liv Molven, Olav Kyllesø, Oddmund Mundal, Arnold

134 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Myklestad, Sverre og Randi Rogne, Gudveig Mølstre, Paul Rogne, Torleiv Måge, Magne Rommetveit, Magne og Vida Natvik, Oddvar Rommetveit, Margretha Nedrelid, Leiv Rongen, Ole Bjørn Nedrestøl, Jenny og Henrik H Rongevær, Fredrik og Eldbjørg Nesheim, Reidar Rui, Halvard O Nesje, Leif Russøy, Einar Nesse, Tr ygve Russøy, Ingrid Norang, Øyvind Per Ruud/Larsen Nordeng, Tormod Ryssdal, Arne Nordsletten, Øyvind Ryssdal, Rønnaug Nordvik, Målfrid Røe, Magne Atle Nordås, Hallvard Rønningsgrind, Ottar Nygaard, Sigurd Røstad, Arne Nærland, Gabriel O Råheim, Hugfrid Nøkleby, Olaf Råheim, Sverre og Else Nøkling, Bergljot Samuelsen, Emil Johannes Odland, Bergljot Skeie Sande, Steinar Olimstad, Jakob Sandøy, Arne og Bjørg Olsen, Herolv Sandaaker, Mette Oltedal, Inge og Kristi Saur, Oddmund Oma, Steffen Saur, Ragnhild Osnes, John Schanche, Amund Ottosson, Kjartan Gyduson Scharning, Jarl Åge Perstølen, Einfrid Seim, Arnfinn Perstølen, Margit Silset, Ole Arnfinn Pettersen, Petter Norm Sindre, Bjarte og Karen Anna Raftevold, Helge Skagstad, Ivar Ramsvik, Finn og Ingebjørg Skeidsvoll, Hogne Ranes, Herman Skeie, Birgit Skjevrak Reisæter, Nils Skeiseid, Gunvald Repstad, Laurits Skjelvåg, Arne Oddvar Rindal, Anders Jarle Skjæveland, Arnlaug Ringheim, Frode Viste Skjæveland, Per Risnes, Birger Skjæveland, Øystein Riste, Per Skogholt, Jahn-Arill Risvik, Petter Skram, Olav Risøy, Johannes Skre, Oddvar Robberstad, Magnus Solberg, Gunnar Robberstad, Torleiv Solberg, Herbjørg

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 135 Solberg, Jon og Torbjørg Torstveit, Johannes G Solberg, Kari Tronsmoen, Ola Solheim, Eldrid Tufte, Leif og Marta Soot-Jacobsen, Kjell Tungesvik, Hans Olav og Liv Sortland, Peder Tustervatn, Are Stallvik, Tor og Randi Tveiterås, Karl og Aslaug Stang, Jardbjørg Krokann Tvitekkja, Jon Stangeland, Jon Tømmerås, Bodvar Stegane, Idar og Nora Ukkelberg, Rolv Stegane, Joar Ulsaker, Halgrim Storebø, Gerhard Inge Ulveraker, Per Kristian Strandbu, Nils Urheim, Synneva Straumsvåg, Kjell Arve Utne, Brynhild Strømnes, Åsmund L Vada, Kjellmod Straand, Harald og Ingegerd Valheim, Ragnvald Sunde, Arne Valle, Anna K Sunnanå, Sigmund og Turid Vandvik, Ottar Svalastog, Aslaug Vartdal, Kjell Svare, Jo Vasseljen, Sigurd Svarteberg, Oddmund Veka, Olav og N Colemann Svartefoss, Sigrid Solbjørg Versto, Einar Svea, Ellen Marie Vestås, Leif Sverre Roald A/S Vesaas, Guri Sæbø, Arve Vesaas, Olav Sæland, Gunleiv Vevatne, Ingolv Søreide, Johannes Vik, Alv og Øylaug Søreide, Olav Vik, Inger Søreng, Hans Viken, Oddmund Søvik, Nils Vikesland, Øystein Søyland, Ingrid Vikør, Lars S. Søyland, Jorunn Visnes, Odd og Bodil Tessem, Andreas Volden, Leiv og Grete Thesen, Olaf Waktskjold, Roald Thingnes, Jakob Woldstad, Dagrun E. Thingvold, Tore Waagbø, Ola Thornes, Reidar Ystad, Arne Thorsen, Audun Ystad, Vidar Tjeltveit, Oddrun Ytrearne, Egil Toft, Erling Øksnevad, Tomas Tormodsgard, Øystein Ørjasæter, Håkon Torp, Arne Østrem, Knut

136 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN Østtveit, Dag Hallvard Øverland, Olav Øverås, Helge Øvstedal, Nils Øwre, Aa. Bjørgum Øyen, Arnhild Øyen, Ola P Øyri, Steinar Aaberge, Karstein Aabø, Bergfinn Åbø, Sverre Ådland, Einar Ålvik, Oddmund Åm, Eldbjørg og Olav Åm, Knut Ånestad, Svein Århus, Magne og Ingebjørg Årseth, Kjell Arne Aarsæther, Nils Johan Aartun, Brynjulv Åsen, Sverre

MED HJARTET PÅ RETTE STADEN 137

17-09-05 16:55:19 ÅR 50 EN - G N I

SR G N I KAST G N I R K 3/2005

• •

 MED HJARTET PÅ RETTE STADEN STADEN PÅ RETTE MED HJARTET 

KRINGKASTINGSRINGEN 50 ÅR. 1955 - 2005 : Grønland    Kringkastingsringen

Postboks Postboks

5,1*(1 .5,1*.$67,1*6 kringkastingsringframside.indd 1