Een Voorbereid Bezoek Aan Het Fort Van Breendonk

SPOREN VAN HERINNERING

PEDAGOGIE EN GESCHIEDENISOVERDRACHT

EEN UITGAVE VAN VZW AUSCHWITZ IN GEDACHTENIS

EXTRA EDITIE

een voorbereid bezoek aan het fort van breendonk

’Je ziet niets in Breendonk als je niet weet wat er te zien valt. ’ Zonder voorbereiding of context schiet een bezoek aan het Fort van Breendonk onvermijdelijk zijn doel voorbij, of wordt het zelfs contraproductief. Verantwoordelijke uitgever Henri Goldberg vzw Auschwitz in Gedachtenis Wolstraat 17/Bus 50 - 1000 Brussel inleiding Een voorbereid bezoek aan het Fort van Breendonk

De sloot die het fort omringd werd gebruikt door SS’ers om kampgedetineerden te verdrinken. gen weer de kop opsteken. En draait het net daar niet om? Voor- komen dat ongevormde jeug- dige burgers onwetend in dit ge- vaar trappen?! Samen met mijn collega Frédéric Crahay, wens ik elk een leerrijk bezoek aan het Fort toe en een vruchtbare voorbereiding.

Johan Puttemans Hoofdredacteur

De pedagogische wegwijzer

Deze speciale editie bestaat uit vier onderdelen:

Onderdeel 1: inleiding van het hui- et pedagogische bulle- zekere bewuste achtergrond het dige nummer. H tin Sporen van Herinne- Fort van Breendonk te bezoeken. Onderdeel 2: Uitgediept en ring heeft als voor- Vooral adolescenten die reeds Auschwitz: de algemene geschiedenis van het Fort van Breendonk. naamste maatschappelijke invul- morele ijkpunten bezitten, zullen Deze rubrieken vormen voor de ling het verspreiden van de lessen de begane misdaden – wat in- leerkracht(e) achtergrondinforma- die moeten getrokken worden uit druist tegen hun (hopelijk voor tie bij het voorbereiden van een de gruweldaden uit een (relatief hen) gekende sociaal en maat- toekomstig bezoek aan het Fort kort) verleden. Niet louter de leer- schappelijk comfort – beter door- van Breendonk. kracht vormt hierbij een onbe- dringen en toekomstige be- Onderdeel 3: Vraagstuk / Wist je twistbare schakel maar eveneens wuste(re) burgers van hen maken. dat? / Klasreectie: deze rubrieken de te onzer beschikking staande De beginnende en ervaringsrijke kunnen gebruikt worden in de klas als opdracht of als huistaak. Deze memorialen en musea, alsook on- leerkracht heeft het recht alle zijn voorzien van pedagogische middellijk te benutten didactisch hulp in te roepen om zo vlot mo- toepassingen en kunnen naar de materiaal. Dit laatste dient een gelijk een gerichte klasuitstap te noden van de leerkracht(e) ge- kostbare ondersteuning te vor- organiseren en dit voornamelijk in hanteerd worden alvorens het Fort men voor de gemotiveerde leer- tijden waarin alles volgens andere van Breendonk te bezoeken. kracht bij het ondernemen van invalshoeken benaderd wordt Onderdeel 4: de varia zijn nuttige een klasexcursie. (moet de kostprijs niet naar om- informaties die de leerkracht(e) Als gids beaam ik een goede laag?, kan het openbaar vervoer praktische ondersteuning geven bij het voorbereiden van een be- voorbereiding en raad ik toekom- gebruikt worden?, enz.) en in tij- zoek aan het Fort van Breendonk. stige groepen (sterk) aan met een den waarin extreme(re) uitlatin-

2 SPOREN VAN HERINNERING voorwoord

In de Urnezaal staan meer dan 3 500 namen van voormalige gedetineerden uit het Auffanglager Breendonk op de muren te lezen. Waarom (en hoe) een herdenkingsplek als Breendonk bezoeken?

Indien het belang dat wordt aan- geboden tijdens een bezoek aan een gedenkoord zoals Breendonk samengevat zou worden, dan zou m te beginnen een Men moet er zich van bewust zijn dit als volgt kunnen verwoord wor- O kleine provocatie, een dat de plek die bezoekers tegen- den: 1 parafrase van wat An- woordig te zien krijgen niet de oor- - Het bezoek van een herdenkings- nette Wieviorka bij een bezoek spronkelijke is, zelfs al is ze dan uit- oord biedt een uitzonderlijke leer- aangelegenheid aan die verschilt aan Auschwitz zei: ‘Je ziet niets in zonderlijk goed bewaard. We zul- van een klaservaring. Het aange- Breendonk als je niet weet wat er len ook nooit exact kunnen bele- boden voordeel om originele ob- te zien valt.’ We benadrukken dat ven wat de oud-gevangenen jecten te bestuderen stimuleert de je een bezoek in klasverband doormaakten. Niemand kan zich betrokkenheid en motiveert het goed moet voorbereiden. Zonder ooit voorstellen wat voor doods- leerproces. Dit creëert een klaar en voorbereiding of context schiet angsten de gevangenen uitston- duidelijke link met het verleden, een bezoek onvermijdelijk zijn den toen ze voor het eerst naar wat heel moeilijk is te doen in een doel voorbij, of wordt het zelfs binnen gingen op de plek die al klas. - Het herdenkingsoord vormt een contraproductief. Je moet een snel een sinistere reputatie zou krij- unieke sfeer die aanzet tot een wil minimum aan historische gege- gen. Niemand kan zich werkelijk om te leren en uitzonderlijke emo- vens begrijpen voor je een her- voorstellen wat de gevangenen ties oproept. denkingsplek als het SS-Auffangla- voelden toen ze (bijna) dagelijks - De voorbereiding dient duidelijk- ger Breendonk gaat bezoeken. En te maken kregen met dood, mar- heid te scheppen dat het oord al passeerden meer dan vierhon- teling, blind en onmenselijk ge- haar eigen geschiedenis heeft als derd Joodse gevangenen via het weld, terwijl ze wanhoopten of ze Memoriaal en dat een bezoek niet kamp, toch is er geen direct ver- het wel zouden overleven. Toch enkel leidt tot het bestuderen van het verleden maar eveneens tot band met de vernietiging van de ga je via een bezoek beseffen herinnering en herdenking leidt. Europese Joden (daarover leer je ‘dat het waar was’: een aparte, - Een bezoek aan een gedenkoord meer in de Dossinkazerne). Het is overweldigende en emotionele dient zich te focussen op de gede moeite waard een korte inlei- ervaring. schiedenis van dit oord. De studen- ding te geven op de plek zelf. ten kunnen het oord nadien gebrui- Daardoor kun je vermijden tijdens Olivier Van der Wilt ken als historisch bewijs om verder het bezoek nog veel historische Conservator Fort van Breendonk te gaan en andere thema’s aan te context te moeten geven die het Vertaald door Gorik de Henau kaarten. Het bezoek is niet louter een opportuniteit om op historische eigenlijke bezoek vertraagt. Maar 1 Gebaseerd op een werk van de ‘Task vragen antwoorden (hoe en zo vermijd je ook dat leerlingen Force for International Cooperation on waarom?) te bieden, maar is ook van slag raken door de plek die ze Holocaust Education’. Raadpleegbaar een aanzet om andere morele op https://www.holocaustremem- ontdekken, niet goed wetend en/of ethische vraagstukken later brance.com/sites/default/les/visi- hoe ze die correct moeten situe- ting_holocaust-related_sites-1 in de klas aan te kaarten. ren in tijd of ruimte. english.pdf

3 uitgediept 1

Het Auﬀanglager BREENDONK 1940 - 1944

‘Ik ben één jaar te Breendonk gede Belgen de wapens neer. In de kamppopulatie aan tot enkele bleven en op 6 mei 1944 ben ik in- vier daarop volgende jaren staat tientallen. De gevangenen zelf zijn gescheept naar het kamp van Bu- België onder een Duitse militaire aanvankelijk op te delen in twee chenwald. Ik zal U zeggen dat dit bezettingsadministratie, geleid categorieën: enerzijds gaat het kamp voor mij een paradijs was in door generaal Alexander von om Belgen die gearresteerd zijn vergelijking met Breendonk’. Die Falkenhausen. Haar voornaamste omwille van hun politieke opvat- verklaring legt politiek gevangene opdracht: de openbare orde her- tingen, anderzijds om Joden bij Lucien Michel in 1945 af aan het stellen zodat het economisch po- wie de reden van aanhouding Belgisch gerecht. Michel is één tentieel van het gebied optimaal een mix is tussen raciale en poli- van de circa 3 600 gevangenen ten dienste van de Duitse oorlogs- tieke motieven. die tijdens de Tweede Wereldoor- industrie kan worden gesteld. Hier- Tot welke categorie zij ook beho- log in het fort van Breendonk be- toe zet de bezetter naast militaire ren, alle gevangenen ondergaan landen. Deze militaire vesting fun- politiediensten ook de Sicherheits- bij aankomst in het kamp een pro- geert vier jaar lang als opvang- polizei-Sicherheitsdienst (Sipo SD) ces van ontmenselijking. Aan de kamp voor politieke dissidenten, in, een burgerlijke politiedienst die brug van de toegangspoort verzetslui en Joden. Naast de kna- afhangt van de SS en gespeciali- wacht de SS de nieuwelingen om gende honger, de zinloze dwang- seerd is in de strijd tegen de poli- ze nadien hardhandig de cen- arbeid en een gebrekkige hygi- tieke tegenstanders van het nazi- trale tunnel in te drijven. Daar of ene krijgen de gevangenen er af regime. op de westelijke binnenplaats te rekenen met vernedering, mis- In de zomer van 1940 krijgt de plaatsen de kampbewakers de handeling en executie. Wie ‘de Sipo-SD van het militair bestuur de gevangenen op een rij, het ge- hel van Breendonk’ overleeft, is toelating om het leegstaande fort zicht naar de muur gekeerd. Hier- getekend voor het leven. van Breendonk om te vormen tot bij vallen er geregeld klappen. In een Auffanglager (A-Lager), een het administratielokaal wordt elke In handen van de SS: de doorgangskamp voor politieke gevangene ingeschreven, moet oprichting van het gevangenen en Joden. De eerste hij alle persoonlijke bezittingen af- Auffanglager Breendonk kampcommandant, SS-majoor geven en krijgt hij een kampnum- Philipp Schmitt, laat zich bij het mer toegekend. Daarna gaat het Bij de Duitse inval van 10 mei 1940 beheer van het kamp bijstaan naar het kleermakersatelier, waar doet Breendonk dienst als Alge- door een viertal Duitse SS’ers. On- hij zijn burgerkleding inruilt voor meen Hoofdkwartier van het Bel- der hen ook Arthur Prauss, de SS- een oud uniform van het Belgisch gische Leger. Vanuit het fort luitenant die instaat voor het da- leger. Boven de linkerborstzak van brengt koning Leopold III de be- gelijks toezicht en uitgroeit tot de zijn vest prijkt zijn kampnummer en volking op de hoogte van de inval schrik van de gevangenen. Voor een insigne dat aangeeft tot en leidt hij als opperbevelhebber de bewaking rekent Schmitt tot welke categorie gevangenen hij de militaire operaties van de Bel- slot op een dertigtal Duitse militai- behoort. Op het einde van dit gische strijdkrachten. Als gevolg ren van het landleger. proces is de nieuweling van alle van de snelle Duitse opmars ver- Op 20 september 1940 komen de menselijke waardigheid ontdaan plaatst de koning op 17 mei 1940 eerste vier gevangenen in Breen- en is hij nog slechts een nummer. zijn hoofdkwartier naar Sint-Denijs- donk aan. In de daarop volgende Tijdens de eerste maanden is het Westrem. Elf dagen later leggen weken en maanden groeit de regime in Breendonk hard maar

4 SPOREN VAN HERINNERING Tekens in Breendonk (Bron: Breendonk 1940-1945, Patrick Nefors, Antwerpen, WPG Uitgevers, 2004, p. 52-53) Algemeen: Geel lint voor Joden / Wit lint voor Ariërs / *op bepaalde tijdstippen

01 Woekeraars en smokkelaars 02 Politieke gevangenen 1 10 03 Joden (die verder niet verdacht werden lid te zijn 2 7 van een linkse partij) 04 Zwendel in wapens en in geldwaarden 3 05 Engelsgezinden 06 Joodse Engelsgezinden 07 Weerstanders* 4 08 Terroristen 09 Joodse terroristen 10 Verzet bij de aanhouding, gevaarlijk, pogingen tot 8 11 ontsnappen 5 11 Gevangenen aangehouden tijdens massale inrekeningen* (bijvoorbeeld de Russen en de personen van Russische afkomst in juni en juli 1941) 9 12 12 Joodse gevangenen 6 aangehouden tijdens massale inrekeningen* (bijvoorbeeld de Russen en de personen van Russische afkomst in juni en juli 1941)

draaglijk. Tegen de jaarwisseling Een kamp voor verz etslui en tanten en Russische ballingen. 1940-1941 komt daar verandering politieke tegenstand ers Een aanzienlijk deel van hen be- in: de tucht wordt strenger en de landt in Breendonk. rantsoenen kariger. Bovendien Wanneer nazi-Duitsland op 22 juni In de maanden na juni 1941 ver- overschrijdt de kamppopulatie in 1941 de Sovjet-Unie binnenvalt, dubbelt het gevangenenbestand januari 1941 voor het eerst de breekt voor Breendonk een van het A-Lager, wat leidt tot ver- grens van honderd. Eén maand nieuwe fase aan. Gelijktijdig met slechterde levensomstandighe- later, op 17 februari, sterft er voor de start van operatie-Barbarossa den. In juli van dat jaar registreert het eerst een gevangene. Julius lanceert de bezetter in België de bezetter zes overlijdens, in au- Nathan, een wat oudere joodse operatie-Sonnewende. Tijdens gustus nog eens vier. De kamplei- immigrant, overlijdt aan een com- een grootschalige politieactie ar- ding probeert het gebrek aan binatie van astma, de harde disci- resteren de Duitsers meer dan 300 slaapplaatsen nog aan te pakken pline en de zware dwangarbeid. communisten, extreem-linkse mili- met de bouw van twee houten

5 uitgediept 1

‘jodenbarakken’ op de westelijke politieke tegenstanders en ver- oktober 1942 vaardigt de bezetter binnenplaats, maar uiteindelijk zetslui. De Joden, die tijdens de een verordening uit die alle werk- blijkt deportatie de enige manier eerste oorlogsjaren een belangrijk lozen en overbodig geachte om het kamp te ontlasten. Op 22 deel van het gevangenenbe- werkkrachten verplicht om in september 1941 vertrekt een eer- stand uitmaken, verdwijnen stil- Duitsland te gaan werken. De ste konvooi met 105 politieke ge- aan uit het fort. Die evolutie is een maatregel treft bijna elke familie vangenen naar het concentratie- gevolg van de anti-Joodse poli- en zet heel wat kwaad bloed. Ve- kamp van Neuengamme. Hier- tiek van de bezetter. Tussen okto- len duiken onder en sluiten zich mee is Breendonk niet langer de ber 1940 en september 1942 vaar- aan bij een verzetsbeweging. eindbestemming van de meeste digt het militair bestuur in België Daarbij komt dat de kerende gevangenen, maar slechts een achttien verordeningen uit die tot Duitse oorlogskansen het verzet tussenstop in hun deportatie naar doel hebben de Joden te registe- tegen de bezetter nog verder het Reich. ren en te isoleren, hen van hun aanwakkeren. Die laatste rea- Om de plotse aangroei van de bezittingen te beroven en aan het geert steeds meer met een harde kampbevolking en het gebrek werk te zetten. De laatste stap in repressie die gekenmerkt wordt aan Duitse wachttroepen sinds de de Judenpolitik is de deportatie door deportatie, executie en mis- inval in de Sovjet-Unie te kunnen naar een uitroeiingscentrum. Op handeling. opvangen, stuurt de bezetter 22 juli 1942 gaat de Sipo-SD over Eind 1942 installeert de Sipo-SD in vanaf september 1941 ook tot de arrestatie van een 120-tal de oude munitiebunker van het Vlaamse SS’ers naar Breendonk. Joden, onder wie ook een grote fort een folterkamer, waar de be- Zij nemen in het kamp zowel ad- groep vrouwen. In afwachting zetter gearresteerde verzetslui ministratieve taken als bewakings- van hun deportatie brengt de aan een ‘verscherpt verhoor’ kan opdrachten voor zich. Veruit de Duitse politie de gevangenen tij- onderwerpen. Ofcieel is Breen- beruchtste Vlaamse SS’ers zijn Ri- delijk onder in Breendonk. Als de donk de enige plaats in bezet Bel- chard De Bodt en Fernand Wyss. bezetter vijf dagen later de Me- gië en Noord-Frankrijk waar de Beiden zijn in het fort actief als chelse kazerne Dossin opent als Duitse politie gevangenen met werkopzichter en gaan zich hierbij Judensammellager, start de Sipo- behulp van geweld tot een be- geregeld te buiten aan mishan- SD met de overbrenging van kentenis mag dwingen. De onder- delingen, soms met de dood tot Joodse Breendonkgevangenen vraging gebeurt door met het on- gevolg. In 1946 veroordeelt een naar het nieuwe verzamelkamp. derzoek belaste Sipo-SD’ers van Belgische militaire rechtbank Ri- Tussen 4 augustus 1942 en 31 juli de lokale politiehoofdkwartieren, chard De Bodt bij verstek tot de 1944 vertrekken vanuit Dossin de de foltering door bewakers van doodstraf voor 6 moorden en 4 konvooien richting Auschwitz. het A-Lager. Om de gevangenen gevallen van doodslag. Wyss aan het spreken te krijgen, maakt daarentegen krijgt dezelfde straf De radicalisering van het de Duitse politie onder meer ge- voor de dood van minstens 16 ge- kampregime bruik van bullenpezen, een pa- vangenen en de mishandeling pierpers om de vingers te pijnigen van 167 anderen, waarvan 113 de De transformatie van het A-Lager en een geïmproviseerd apparaat sporen voor het leven dragen. tot een kamp voor verzetslui voor het toedienen van stroom- In de loop van 1942 groeit Breen- hangt nauw samen met de ont- stoten. Een bijzonder efciënte donk verder uit tot een kamp voor wikkelingen in bezet België. Op 6 methode bestaat erin de handen

6 SPOREN VAN HERINNERING van de gevangene met hand- ten, waarna een SS’er hen telt en nacht te ontnemen. boeien op de rug vast te maken, overgaat tot een inspectie van de Als gevolg van het toegenomen de boeien achter een haak te be- cellen. Met behulp van een ijze- geweld tegen Duitse militairen of vestigen om hem vervolgens met ren staaf klapt een bewaker van hun lokale collaborateurs richt de behulp van een koord en katrol buitenaf de houten planken te- bezetter aan de achterzijde van naar boven te hijsen. Nadien la- gen de wand, zodat de gevange- het fort ook een executieplaats in. ten de ondervragers hem vallen, nen doorheen de dag niet meer Op 27 november 1942 leidt hij er waarbij de ondervraagde met zijn kunnen zitten of liggen. Na de tel- acht gevangenen voor het vuur- lichaam terechtkomt op twee pi- ling krijgen de gevangenen kofe, peloton. Deze gijzelaars boeten ramidale houten balken. die gezien de duur van de con- met hun leven voor een reeks on- Aan het verhoor in de bunker trole vaak al is afgekoeld. Rond opgehelderde gewelddaden te- gaat meestal een verblijf in een negen uur, op het ogenblik dat gen collaborateurs. Het nieuws isoleercel vooraf. De duur ervan de andere gevangenen als op de van hun terechtstelling verschijnt varieert van één dag tot enkele werf aan het werk zijn, haalt de SS in alle kranten, als waarschuwing maanden. De isoleercellen zelf de arrestanten uit hun cel. Met dat er meer executies zullen vol- bevinden zich sinds 1942 in twee een blauwe zak (cagoule) over gen indien het verzet zijn aansla- tot cellenblokken omgebouwde het hoofd brengt de wacht hen gen niet staakt. Toch leidt de eer- kamers. Elke cel biedt plaats aan naar de toilettenzaal om er hun ste terechtstelling van gijzelaars een arrestant van wie het onder- nachtemmer uit te kieperen. Om- niet tot het gewenste effect. Tus- zoek nog loopt. Door de arrestan- dat de Kübel enkel ’s morgens sen november 1942 en augustus ten strikt van elkaar te scheiden, wordt geledigd, hangt er in alle 1944 fusilleert de bezetter in bezet wil de bezetter verhinderen dat ze cellen een walgelijke geur. Na het België 305 gijzelaars, van wie met elkaar overleg zouden ple- toiletbezoek passeren de arres- meer dan de helft in Breendonk. gen. In tegenstelling tot de wer- tanten bij de wastafels, waar ze Over de hele bezetting be- kerskamers verblijven in de cellen snel hun gezicht en borst kunnen schouwd sterven er in het fort ook vrouwen, die enkel voor de opfrissen. ‘s Middags en 'avonds meer gevangenen na een te- duur van het onderzoek naar houdt de SS een nieuwe telling rechtstelling dan aan de gevol- Breendonk zijn gebracht. van de arrestanten, gevolgd door gen van ontbering of mishande- Het leven in de cellen is hard: alles een karige maaltijd. Net als voor ling. is erop gericht om de gevange- de gevangenen van de werkers- In het voorjaar van 1943 bouwt de nen te breken, in de hoop dat ze kamers bestaat het middagmaal bezetter naast de executiepalen sneller zouden bekennen. Het uit magere soep en het avond- een houten schavot met drie gal- meubilair van een isoleercel be- maal uit kofe en brood. Tegen gen. Op 10 mei van datzelfde jaar staat uit een houten plank als bed acht uur is de dag voorbij. Toch is laat hij er de eerste verzetslui open een conservenblik dat dienst er van rust maar weinig sprake. hangen. In tegenstelling tot de gij- doet als geïmproviseerde nacht- Dronken SS’ers of pijnkreten uit de zelaars zijn de partizanen Maurice emmer. Hoewel de arrestanten folterkamer verstoren geregeld Raskin, Arnaud Fraiteur en André vrijgesteld zijn van arbeid, verde nachtrust. Bovendien beschikt Bertulot zelf als dader betrokken loopt hun dag volgens een strak elke cel over een lichtschakelaar, bij een reeks aanslagen. Tussen schema. ’s Morgens tussen halfzes die het de SS toelaat om de ge- mei 1943 en april 1944 hangt de en zes wekt de wacht de arrestan- vangene het besef van dag en bezetter in Breendonk 23 ‘terroris-

7 UITGEDIEPT 1

ten’ op: allen zijn ze door een In 1947 werd een herdenkingsplaat krijgsraad ter dood veroordeeld aangebracht voor politiek gemotiveerde ge- die aan de duizenden welddaden tegen het Duitse le- slachtoffers van het naziregime in ger of zijn collaborateurs. Breendonk herinneren.

De ontruiming van het kamp

Met een dreigende geallieerde ber 1944 Willebroek bevrijden, pen aan de gevolgen van mis- landing in het vooruitzicht start de staat het fort van Breendonk leeg. handeling, ontbering, ziekte of bezetter in het voorjaar van 1944 Van de gruwel die zich vier jaar zelfdoding. Over de hele oorlog met de ontruiming van de Belgi- lang in de ‘hel van Breendonk’ beschouwd, overleeft amper de sche stranrichtingen. Hij vreest heeft afgespeeld, zijn er maar helft van de bijna 3 600 gekende namelijk dat de in België opgeslo- weinig sporen meer over. Kort Breendonkgevangenen zijn ge- ten verzetslui zich bij de bevrijding voor hun vlucht richting Duitse vangenschap. opnieuw in de strijd zouden men- grens ontmantelen de kampbe- gen. Op 6 mei 1944 volgt een eer- wakers niet alleen de executie- Dimitri Roden ste ontruiming van Breendonk: plaats en folterkamer, ze steken van de 967 politieke gevangenen bovendien bijna het volledige die de SS naar het concentratie- kamparchief in brand. Op 30 au- Dimitri Roden (Lic. geschie- kamp van Buchenwald depor- gustus 1944 deporteert de SS tot denis KULeuven, 2004) is teert, komen er 638 uit het Auf- slot de laatste gevangenen naar doctor in de geschiedenis fanglager. Het uitblijven van de in- kampen in het Duitse Rijk: 146 ge- (UGent) en in de sociale en vasie zorgt ervoor dat de SS ook deporteerden hebben Neu- militaire wetenschappen na de eerste ontruiming nog engamme als bestemming, 131 (Koninklijke Militaire School, nieuwe gevangenen in het fort anderen belanden via Vught in Brussel). Voor zijn proef- laat opsluiten. Op 10 juni 1944, vier Sachsenhausen. schrift 'In naam van het dagen na de geallieerde landing België mag in september 1944 Duitse volk! Het Duitse krijgs- in Normandië, brengt de bezetter dan wel grotendeels zijn bevrijd, gerecht en de openbare een zestigtal Breendonkgevange- voor de gedeporteerden is het orde in bezet België (1940- nen over naar de stranrichting wachten tot het voorjaar van 1944)' ontving hij in 2016 de van Sint-Gillis, van waaruit de SS ze 1945. Voor veel weggevoerden 'Prijs Stichting Auschwitz'. nadien naar Buchenwald depor- komt die bevrijding te laat: meer Sinds 2005 is hij als historicus teert. Datzelfde concentratie- dan 1 200 Breendonkgevange- verbonden aan het Natio- kamp is ook de bestemming van nen sterven na hun deportatie naal Gedenkteken van het het konvooi dat op 8 augustus Bel- naar de Duitse kampen. Breen- Fort van Breendonk. Mo- gië verlaat. Aan boord van de de- donk zelf kost het leven aan 301 menteel werkt hij als post- portatietrein bevinden zich op- gevangenen: 207 overlijden op doctoraal onderzoeker aan nieuw 56 gevangenen uit het A- de executieplaats, 94 anderen de leerstoel rechten van de Lager. bezwijken in het A-Lager of het KMS. Wanneer Britse tanks op 4 septem- Duits militair hospitaal van Antwer-

8 SPOREN VAN HERINNERING uitgediept 2

BREENDONK Na de Tweede Wereldoorlog

Vroeg in de ochtend van 4 sep- manning en bewapening bij wakers trekken zij zich volledig tember 1944 trekken de laatste politie en rijkswacht verklaren terug. Duitse soldaten weg uit het fort waarom de Belgische bevolking van Breendonk. Niet lang daarna met het verzet de voorhoede Onderluitenant van de reserve dringen de eerste omwonenden neemt bij het oppakken van Maurice Mariotte is de bevel- het gebouw binnen en slaan aan verdachte burgers. Daardoor hebber van de sector Klein- het plunderen. Het drukke ko- gebeuren veel interneringen op Brabant op het fort. De com- men-en-gaan van deze mensen illegale wijze. Deze straatrepressie mandant is Luitenant Baron Léo- wordt opgemerkt door Britse gebeurt in alle bevrijde landen pold De Meester. Adjudant Frans tanks die ‘s ochtends via een en vormt een uitlaatklep voor de Brabants van de Belgische Natio- veilige omweg doorheen Wille- gevoelens van woede en frustra- nale Beweging heeft de functie broek versneld de haven van tie die vier harde en lange bezet- van 1ste chef. Samen met leden Antwerpen zullen bevrijden. tingsjaren onder de bevolking van het Geheim Leger haalt hij blijven broeien. Deze arrestaties onder meer uit Willebroek, Tisselt, Opnieuw een gevangenis gaan dan ook vaak gepaard Breendonk en Londerzeel ver- met geweld en mishandelingen. dachten op uit hun huizen en Het fort van Breendonk doet De straatrepressie leidt in België brengt hen vervolgens over naar vanaf die dag meteen weer tot de dood van tientallen men- het fort. Hij verklaart later dat “de dienst als gevangenis. Kortston- sen – dit is in vergelijking met incivieken hun verblijf op het fort dig belanden er Duitse krijgsge- Frankrijk een zeer laag aantal. Er wel lang zullen geheugen” en vangenen die enkele dagen belanden in totaal tussen de dat door hun werk op het fort later verhuizen naar speciale 50 en 70 000 mensen in gevan- “vele onbekende incivieken wer- krijgsgevangenenkampen rond genissen of speciaal daartoe den aangehouden”. Brabants’ Brussel. Tezelfdertijd brengen aangewende gebouwen. vrouw werd vanwege de ver- politie, rijkswacht en verzetsbe- zetsactiviteiten van het gezin wegingen de eerste “zwarten” Ongeveer 750 “zwarten” uit de door de Duitse bezetter opge- onder in het fort. Zij worden ver- nabije omgeving van Willebroek pakt en gedeporteerd. Zij stierf in dacht van samenwerking met de komen vanaf 4 september in het een concentratiekamp. bezetter. De al dan niet terechte fort terecht. De leiding en bewa- vermoedens over collaboratie king zijn volledig in handen van Onder leiding van deze verzets- zijn de basis voor hun administra- het verzet. Het Geheim Leger leden ontspinnen zich talrijke tieve internering. De regering wendt het fort als lokale uitvals- ontoelaatbare praktijken waar- Pierlot die in ballingschap is in basis aan onder de naam van de gevangenen vaak Londen staat tijdelijke opsluiting “schuiloord Breendonk”. Gewa- meermaals het slachtoffer wor- zonder arrestatiebevel toe om de pende partizanen doen vooral den. Weerom is er sprake van geallieerde legers te beschermen de buitenbewaking. In de week geweld, dwangarbeid, strafoe- en de openbare orde in het land van 12 september komen feningen en honger. Tegen de te bevorderen. 25 bewakers in opdracht van het inspecteur van de internerings- ministerie van Justitie helpen, kampen stelt Maurice Mariotte De chaos van de snelle bevrij- maar na een ruzie tussen verzets- op 5 oktober dat geweld tegen ding en de ontoereikende be- leden en het hoofd van de be- geïnterneerden onvermijdelijk is,

9 uitgediept 2

omdat de bewakers afkomstig De regelmatige mishandeling en 300 verdachten uit de gevan- zijn uit de omliggende gemeen- van gevangenen doet de naam genis van Saint-Léonard naar het ten en goed weten wat er hier van het fort van Breendonk ook lege fort van Breendonk. Zij wor- onder de bezetting gebeurd is. in de naoorlogse periode weinig den in beestenwagons zonder Bovendien, zegt Mariotte, komen goed. Auditeur-generaal Walter verluchting vervoerd naar het veel gevangenen in een erbar- Ganshof van der Meersch vraagt station van Willebroek. Onder- melijke staat aan door mishande- op 11 oktober een dringende weg gebeuren er talrijke ont- lingen tijdens de arrestatie. interventie tegen de excessen snappingen. Uiteindelijk bege- van de bewakers in het fort. Die- leidt een groep rijkswachters, De meest beruchte guur die op zelfde dag eisen de geallieerden militairen en Luikse gevangenis- het fort van Breendonk ten tone- het fort van Breendonk op. bewakers de ruim 750 overblij- le verschijnt, is de uit Sint-Jans- Daardoor moeten de gevange- vende gevangenen naar het Molenbeek afkomstige Jeanne nen verhuizen naar de door de fort. Elke vijftien dagen komen Hoekmans. “Tante Jeanne” penitentiaire dienst gecontro- vanuit het Luikse voedsel- en draagt een blauwe gabardine leerde Dossinkazerne in Meche- kledijpakketten. Gevangenen die met drie kapiteinssterren op de len. Op een vergadering van het geen pakketje krijgen, ontvan- revers en de blauwe verpleeg- beperkt ministerieel comité later gen in de plaats een pond worte- sterssluier van het Belgische Rode in oktober haalt minister van Justi- len. Drie substituten van het Kruis. Zij komt verscheidene keren tie Maurice Verbaet het fort van krijgsauditoraat van Luik behan- met haar gevolg van verzetsle- Breendonk aan als voorbeeld delen in het fort ondertussen de den naar het fort om gevange- van interneringscentra waar er dossiers van “hun” gevangenen. nen te vernederen en te mishan- zware misbruiken gebeuren door delen. Het bekendst – want veel- het verzet. De 113 vrouwen vertrekken tegen vuldig gefotografeerd en gelmd 8 januari 1945 allemaal naar Me- – is hoe “tante Jeanne” een Een interneringscentrum chelen. Vanaf februari belanden vrouw uit Hingene voor een joe- er steeds meer mannen terug in lende menigte op de binnenkoer Tegen 31 december 1944 ver- Saint-Léonard. Het aantal geïn- van het fort kaalscheert en daar- werft het ministerie van Justitie terneerden blijft evenwel na op haar voorhoofd een ha- terug de controle over het fort schommelen. Op 23 juni 1945 kenkruis schildert. Vervolgens van Breendonk en richt het op- schiet het aantal gevangenen in brengt ze ook een hakenkruis nieuw in als interneringscentrum. het fort bijvoorbeeld de lucht in aan op haar borsten, buik en Er komt immers een verhuis op van 323 naar 624. Meer dan 300 billen. Tot slot beveelt “tante gang door het Ardennenoffen- opgeslotenen komen tijdelijk Jeanne” twee andere gevange- sief. Wie in Luik gevangen zat vanuit het interneringscentrum nen om de vrouw in een oude omdat hij of zij verdacht werd van Hemiksem nadat daar een doodskist neer te leggen. Om van collaboratie, moet uit Duitse grote brand heeft gewoed. Mid- haar nog meer schrik aan te handen blijven. De penitentiaire den december 1945 keert het jagen wordt de kist tot slot half dienst van het ministerie van merendeel van hen terug naar toegedekt. Justitie voert 538 gearresteerden Hemiksem. Er blijven tot eind

10 SPOREN VAN HERINNERING

gevangene stoorde het hem hoe Lawrence Van Haecke stu- een grote volksmassa vol onge- deerde geschiedenis aan duld stond te dringen om het fort de UGent en archivistiek te betreden, niet voor de plech- aan de VUB. In 2014 verde- tigheid, maar om de opgesloten digde hij met succes een verdachten en veroordeelden te doctoraat over de repressie bekijken en te beledigen. Hoyaux van collaboratie aan de schrijft onder meer: “Kinderen UGent. liepen op het vestingwerk van het Fort van Breendonk alsof zij zich op de kruin van de duinen bevonden aan de kust”. De oprichting van een nationaal gedenkteken valt niet uit de lucht. Het fort van Breendonk krijgt meteen na de bevrijding de rol van herdenkingsplaats toebe- deeld. De eerste bedevaart vindt plaats op 24 september 1944. Britse soldaten komen door de Britse legerleiding het fort bezoeken om te leren welke gruwelen er gebeurden en tot wat SS’ers allemaal in staat waren. De slechte behandeling van de gevangenen in Breendonk II leidt via hen tot klachten bij het ministerie van Justitie. Ook na de overgave van Nazi-Duitsland in

©Alle rechten voorbehouden mei 1945 laat de RAF nog zoveel Verdachten van collaboratie worden binnengeleid op het westelijke binnenplein van het Fort van Breendonk. mogelijk troepen het fort van Breendonk onder begeleiding bezoeken. Ook onder de Belgi- maart 1946 amper een 100-tal Het Nationaal Gedenkteken van sche bevolking bestaat er een gevangenen over. Omdat de het Fort van Breendonk levendige interesse om deze Dossinkazerne op 15 april de beruchte plek met eigen ogen te deuren sluit als interneringscen- Op 2 juli 1946 dient volksverte- kunnen aanschouwen. Daarvan trum, neemt het fort vanaf eind genwoordiger Gaston Hoyaux getuigen de vermeldingen in het maart een groot aantal (meer (BSP) een wetsvoorstel in tot op- Register van Uitschrijvingen van dan 200) gevangenen van daar richting van een nationaal ge- het interneringscentrum. Vanaf over. Halverwege januari 1947 is denkteken in het fort van Breen- de maand maart 1946 staat verde rol van het fort van Breendonk donk. Zijn voornaamste drijfveer is meld op welke dagen groepen als interneringscentrum eveneens de vrijwaring van het fort als her- komen en uit hoeveel leden die uitgespeeld. Op 18 januari 1947 denkingsplaats. Bij de laatste groepen bestaan. vertrekken de laatste 37 gevan- herdenkingsplechtigheid waar- genen naar Hemiksem. aan hij deelnam als voormalig Lawrence Van Haecke

11 CHRONOLOGIe van breendonk

A Voormalig bewakershuis 25 Eerst latrines, daarna 38 Douches (vanaf de zomer 1941) F Ingangstunnel kleermakerij en kledingmagazijn en 39 WC Wehrmacht 1-7 Kamers later voorraden 40-41 Gang met lavabo’s 8-9 cellen vanaf 1941-1942 26 Donkere cellen 42 Lokaal met doodskisten 10-12 Kamers 27 Bureau 43 Folterkamer 13-14 Revier (ziekenboeg, 1941 – eind 28 Bureau SS’er Prauss (na 1941) 44 Executieplaats 1943) 29 Eerste onderhoor SS bij 45 & 47 Werf 15-18 ‘Jodenbarakken’ binnenkomst (na 1941) 46 Konijnenhok 19 Nieuwe toilettenzaal 30 Bureau SS’er Schmitt (na 1941) 48 Burelen eerste onderhoor Gestapo 20 Bureau van de SS (1940-’41), 31 Bureau SS’er Müller (na 1941) 50 Barakken met kleermakerij en later drukkerij 32 Smidse kledingmagazijn 21 Kantine & gerechtszaal 33 Gereedschapslokaal 49 Lokalen Wehrmacht 22-23 Proviandkamer 34 Schrijnwerkerij 51 Appèlplaats 24 Douches (1940 – zomer 1941), 35-36 Paarden- en koeienstal 52 Revier (ziekenboeg vanaf begin daarna keuken 37 Varkenshokken 1944)

Vóór 1940 - Juni 1906: wet aangaande vestiging tweede Fortengordel om Antwerpen (‘Réduit National’) waarbij Willebroek (Breendonk) het meest zuidelijk ligt - 1907 tot 1909: bouw van het Fort van Breendonk - 4 augustus 1914: de Eerste Wereldoorlog breekt uit - 8 oktober 1914: na zware bombardementen capituleert het Fort van Breendonk

1940 - 9 tot 18 mei: Fort van Breendonk als Hoofdkwartier van het Belgische leger. Koning Leopold III vergadert er met zijn Generale Staf - 10 mei: nazi-Duitsland valt België aan - 28 mei: België capituleert. België valt onder Duits militaire administratie - eind juni: Sipo-SD (ideologische politie van de SS) vestigt zich in België - September: SS-majoor Philipp Schmitt wordt aangesteld als kampcommandant van het Auffanglager Breendonk - 20 september: eerste gedetineerden opgesloten - Oktober: SS’er Prauss komt aan in Breendonk

1941 - Februari: eerste ontsnapping uit Breendonk - 17 februari: Julius Nathan is de eerste kampgedetineerde die ten gevolge van het harde regime omkomt in Breendonk - Februari: kamers 13 en 14 worden ingericht als ziekenboeg - Juni: bouw van de ‘Jodenbarakken’ - Zomer: kamer 8 uitgerust met enkele cellen om er ‘Arrestanten’ op te sluiten - 4 juli: eerste persoon neergeschoten door een Duitse wachter - September: aankomst eerste Vlaamse SS-kampbewakers, waaronder Fernand Wyss - 22 september: eerste rechtstreekse deportatie van kampgedetineerden (richting Neuengamme)

1942 - Zomer: kruitkamer ingericht als folterkamer - 4 augustus: de Dossinkazerne te Mechelen start met de deportaties - September: aankomst van de SS’er Kantschuster (wreedaard) - Augustus: aankomst van de Vlaamse SS’er Richard De Bodt - November: Wyss doodt een eerste kampgedetineerde - Half oktober: eerste ‘doorgedreven ondervraging’ (foltering) - 27 november: eerste terechtstelling gedetineerden door executiepeloton als vergeldingmaatregel

1943 - 10 mei: eerste ophanging (na een schijnproces) - September: Foyer Léopold III (uitdelen van voedselpakketten) - November: Schmitt vervangen door Schönwetter

12 SPOREN VAN HERINNERING CHRONOLOGIe van breendonk

52 39

48 49 49

Bron: Nefors, p.375-376 (aangevuld door Johan Puttemans) 1944 - 6 mei: evacuatie van de meeste kampgedetineerden uit Breendonk naar Buchenwald (dit is een eerste, bijna algemene, evacuatie van het Auffanglager Breendonk) - 30 aug. – 1 sep.: denitieve evacuatie van alle gedetineerden richting nazi-Duitsland - 2 september: Auffanglager Breendonk is ontruimd - 4 sep. – 11 okt.: ‘Breendonk II’ - 24 september: eerste pelgrimstocht in het Fort van Breendonk - 31 december: opening van het interneringscentrum Breendonk (gevangenis afhankelijk van de Belgische Staat)

Post 1945 - Juni 1946: wetsvoorstel ingediend door Gaston Hoyaux tot het vestigen van het Gedenkteken - 17 januari 1947: laatste gevangenen in het interneringscentrum Breendonk - Juni 1947: ofciële sluiting van de gevangenis in het Fort van Breendonk - 19 aug. 1947: goedkeuring in het parlement van de wet ter oprichting van het nationaal Gedenkteken van het Fort van Breendonk Johan Puttemans Pedagogisch coördinator Vzw Auschwitz in Gedachtenis

13 portfolio

Ook al was een douche een zeldzaamheid, toch kon dit voor vele gedetineerden een ware marteling betekenen.

Zicht op de muur van de westelijke binnenplaats waar aangekomen personen werden geplaatst. De aangekomen personen werden door de hoofdingang geleid om In de Urnezaal bevinden zich 15 urnen waarin assen opgesloten te worden in het uit verschillende concentratiekampen en moordcentra Auffanglager Breendonk. werden samengebracht. Het is een plek van bezinning en respect.

De maquis de Senzeilles werd in begin 1944 ter dood veroordeeld in het ‘Casino’. De jongste was amper 19 jaar oud.

14 SPOREN VAN HERINNERING portfolio

Meer dan honderd gedetineerden werden uit represaille voor verzetsdaden in België geëxecuteerd in Breendonk.

Arrestanten kwamen niet Na een schijnproces werden de ter dood in gewone kamers terecht, veroordeelden opgehangen op de executieplaats. maar werden in isoleercellen opgesloten. De gang waar de kamers op uitgaven was eveneens een plaats van verschrikking voor de opgesloten personen.

De symbolisch geplaatste executiepalen herinneren aan het gruwelijke lot van de gefusilleerde personen.

15 auschwitz

Joden uit Breendonk om Transport IX naar Auschwitz mogelijk te maken

p 12 september 1942 O verliet ‘Transport IX’ het Sammellager für Juden Mechelen richting Auschwitz. 1000 Joden (498 mannen en 502 vrouwen) werden gedeporteerd. 716 Joden werden opgepakt tijdens de derde grote razzia in Antwerpen, 228 tijdens geïso- leerde acties en 56 die afgeleverd werden door het Fort van Breen- donk. Laatstgenoemde aantal werd door SS-Sturmbannführer Philipp Schmitt, die op dat ogenblik commandant van beide kampen (Breendonk en Dossin) was, en dit om tot het vereiste aantal van 1 000 te komen zodat het konvooi zou kunnen vertrekken. Hier wordt duidelijk wat een joodse gedetineerde waard was voor de SS: het exacte aantal be- komen om deportatie te bespoe- digen!

Onderweg zal het konvooi halt houden bij Kosel waar de meest validen moesten afstappen om In augustus 1939 komt de van Poolse afkomst Alter verplicht tewerkgesteld te wor- Szurek aan in België nadat hij de achtervolgingen den te Blechhammer waar zich door de nazi’s ontvlucht. een werkkamp voor Joden Bij zijn aanhouding wordt hij naar Breendonk ge- (Zwangarbeitslager für Juden – bracht om vervolgens getransfereerd te worden naar de Dossinkazerne. Op 5 september 1942 wordt ZAL) bevond. Van het negende hij op de lijst van transport IX geplaatst. Een week konvooi zullen louter één vrouw later wordt hij naar Auschwitz-Birkenau gedepor- (Chuma Gus, nr. 218) en 29 man- teerd. nen, waaronder Henri Kichka Alter Szurek, de 43-jarige tandarts, heeft de extreme (nr. 605) overleven. overlevingsomstandigheden in Auschwitz niet lan- Bron: ARA-VP-dossiers ger dan drie dagen overleefd. Olivier Van der Wilt Met dank aan Dr. Laurence Schram Conservator Fort van Breendonk Vertaald door Gorik de Henau

16 SPOREN VAN HERINNERING vraagstuk

Het dagelijkse leven in Breendonk In de gang bevonden zich de lavabo’s waaraan de gedetineerden zich op heel primitieve manier konden wassen.

a de inschrijving gaat dagindeling 14u30 Appèl N het naar één van de 14u45 Voorstelling aan luitenant veertien kazematten, Paul M.G. Lévy (1910 – 2002) was en majoor kamers van 12m bij 5,5m die van november 1940 tot november 14u55 Delé en terugkeer naar plaats bieden aan maximum 1941 opgesloten als Häftling nr. 19. kamer 48 gevangenen. Het meubilair Hieronder een dagindeling zoals 15u00 Handen wassen bestaat uit acht stapelbedden hij dit in de zomer van 1941 erva- 15u05 Appèl in kamers van elk drie hoog, een reeks kruk- ren heeft. (Bron: Nefors, P., pag. 15u10 Middageten, vaatwerk jes en tafels, enkele wandkasten, 58) spoelen een kachel en twee kolenemmers 15u30 Opnieuw naar werk voor die dienst doen als geïmprovi- Uur Activiteit namiddagploegen (kleer seerde nachtemmers (Kübel). Op makers, schoenmakers, de kamer komen de gevangenen 04u00 Opstaan koks, gestraften, kar- enkel om te eten of te slapen, de 04u05 Aankleden en wassen weien) rest van de tijd brengen ze door 04u10 Nachtemmers ruimen en 15u45 Schoonmaak van de met dwangarbeid. Met schop- collectief wc kamers pen, houwelen, krui- en kiepwa- 04u20 Bettenbau 18u00 Avondappèl gens laat de SS de gevangenen 04u30 Appèl in gang en 18u30 Essen holen de ca. 250 000 m³ aarde afgraven schoonmaken 18u45 Kofe die de structuren van het fort be- van de kamers 19u30 Collectief wc dekt. Zes dagen op zeven, acht 04u50 Essen holen 19u55 Appèl in kamer uur per dag verrichten de gevan- 05u00 Appèl in kamer 20u00 Slapen genen compleet nutteloze arbeid 05u05 Ontbijt of wassen met als enige bedoeling hen te 05u25 Uit kamer arbeid breken. Tijdens dit zware werk zijn 05u30 Turnen ze overgeleverd aan de grillen 05u50 Verzamelen per kamer, Getuigenis van Edgard Marbaix van hun bewakers. Een kleine appèl Citaten uit het Marbaix’ boek groep gevangenen, de ‘geprivile- 05u55 Aankomst van de luite- ‘Breendonck-de-dood’ gieerden’, zijn vrijgesteld van de nant, voorstelling graafwerken. Zij werken in het 06u00 Werkverdeling, werktui- Ten tijde van onze interneering kamp als kleermaker, smid, schrijn- gen verdeeld, vertrek van (April 1943) bestonden de uit te werker of varkenshoeder. In te- de ploegen naar het voeren werken in het recht trek- genstelling tot de werkersploegen werk ken der kanaalgrachten waartoe verrichten zij hun arbeid binnens- 14u00 Einde werk het zand, voortkomend van de huis en staan ze meestal niet on- 14u10 Reinigen van de werktui- ontmanteling der koepels en van der een voortdurende controle gen en kledij de hooge hellingen der schietba- van de bewakers. 14u20 Verzamelen nen, werd gebruikt.

17 vraagstuk

De kamers, oorspronkelijk bedoeld voor 12 Belgische soldaten, huisvestten onder de nazi’s 48 kampgedetineerden.

De steenen en betonnen brok- voedsel nog, in het begin der maand, een stukken van de buiten gebruik ge- onsje vet of margarine. Maar dit stelde koepels moesten dienen Volgens de commissie voor Oor- was een gansch uitzonderlijke als grondlagen ter versteviging logsmisdaden ziet het rantsoen er gunst, en, wanneer men niet aan van den uiterwaard der grachtdij- in het laatste bezettingsjaar als eenieder zijn rantsoen kon geven ken. volgt uit: omdat de bevolking van het Ten slotte moest nog het westelijk ’s morgens: kofe; kamp te groot was geworden, gedeelte, gelegen tusschen de ’s middags: tamelijk dikke soep; werd de uitreiking van het rant- gebouwen en het omheiningska- ’s avonds: 400-500 gram brood, 25 soentje vet eenvoudig weg volko- naal, omgevormd worden tot gram boter (sic; wat moeilijk te men afgeschaft. landbouwgrond. geloven valt, het was een schaars Korten tijd vr mijn aankomst in het Van dan af werden de geïnter- product in bezet België), 25 gram kamp, had men bruusk de uitrei- neerden in verschillende ploegen kaas en 5 klontjes suiker. king stopgezet van de pakjes eet- ingedeeld: wegruimen van Nefors, P.; p. 80 waren van zes kilo, welke de fami- aarde, aanleggen der kanten, lieën van de gedetineerden om vervoer van aarde, omspitten van Getuigenis van Frans Fischer de veertien dagen aan de ge- den grond, wegruimen en vervoer Citaten uit Fischer’s boek ‘De hel vangenen te Breendonck moch- van steenen. Daarenboven was van Breendonck’ ten sturen, zooals dit ook het ge- een speciale ploeg « joden » be- val was voor de gedetineerden in last met de zwaarste en meest af- Het kamp van den hongersnood de gewone gevangenissen en stootende karweien. (…) het eten dat iederen dag aan andere arresthuizen. (p. 14) die verdoemden werd verstrekt: (pp. 78 – 79) Twee halve boterhammen solda- De rails van de Decauville dienen tenbrood, een duim dik, de eene Meer dan eens is het gebeurd dat verplaatst om ze dichter bij de te s’morgens, de andere ’s avonds, wij, om onze maagkrampen te ontruimen helling te brengen. Wij wat ongeveer een rantsoen van bedaren, ons plat op den buik uit- zijn met vier om vijf meter rails, ’t zij honderd gram moet beteekenen; strekten en gras aten, zooals her- ongeveer 125 kgr., te verplaatsen. een dubbele kom soep, waarvan kauwers in de weide. Doch wee Dit zou nog zoo erg niet zijn werd het mengsel ons volledig rantsoen hem die in deze houding van gra- het gewicht eenvormig onder de vertegenwoordigde aan aardap- zend dier door de schildwachten vier dragers verdeeld maar, daar pelen, aan graan en groenten, en werd betrapt! Er werd op hem ge- dit niet het geval is, moeten de zelfs, naar het schijnt, aan gehakt mikt met het geweer, hij stond grootsten het gansche gewicht vleesch. En dat was alles, volstrekt aangeteekend als « Grünfresser » torsen, en dat wordt op zekere alles. (groenvreter) en werd bij den Lui- oogenblikken zeer pijnlijk wanneer Het gebeurde soms dat men een- tenant aangeklaagd. (p. 81) er een helling dient beklommen of maal per week enkele lepeltjes een loopgraaf overschreden. marmelade uitdeelde om op ons Dimitri Roden (p. 27) droog brood te smeren. Of ook Johan Puttemans

18 SPOREN VAN HERINNERING Klasopdracht (individueel of in groep) of als huistaak PEDAGOGISCHE T O E PA S S I N G NAAM KLAS

erzamelen Ga naar de website www.getuigen.be en klik op Breendonk In de linkerkolom vind je meerdere getuigenissen in beide landstalen en v

Opdracht: kies een getuige uit de lijst en zoek in zijn getuigenis op hoe hij/zij de dwangarbeid/de honger ervaren heeft - schrijf een korte samenvatting (eventueel in een aantal puntjes) ende fiche die u in de klas kan gebruik aktische pedagogische toepassing met bijhor

een pr - vertel individueel (of duid iemand uit jouw groep aan) de getuigenis aan jouw klasgenoten

Om je te helpen, kun je de geschiedenis van Victor Trido gebruiken. Hij schreef in 1944 het boek Breendonk. Het kamp van de sluipenden dood. In hoofdstuk 7 (Wreedheid en lafheid)

AN HERINNERING verhaalt hij zijn ervaring met dwangarbeid en in hoofdstuk 13 (De honger) getuigt hij over hongersnood.

SPOREN V SPOREN VAN HERINNERING t in Opmerkingen leerkracht is een driemaandelijkse uitgave van

erschijn vzw Auschwitz in Gedachtenis

Elk trimester v www.auschwitz.be

PEDAGOGISCHE FICHE NR 5 BIJ SPOREN VAN HERINNERING EXTRA EDITIE “HET FORT VAN BREENDONK BEZOEKEN” klasreﬂectie 1

Onder de onderdanigen Het tragische kampleven van Israël Neumann in Breendonk

“Er sieht aus wie ein Affe.” (Hij lijkt op een aap). Met deze woorden omschreef de SS’er Prauss de kampgedetineerde Israël Neumann

‘Hij bevond zich onder de massa nieuwkomers die bij een willekeurige razzia in Ant- werpen waren opgepakt. Hij was maar zo groot, het was een dwerg. Hij was zo onder- danig, verlegen, voorkomend, ongevaarlijk, onopvallend. Hij

had heel zachte en droeve

ogen. (…) Neumann was alleen op de wereld. Tot dusver had hij de nacht nu eens doorgebracht op een bank op een plein, dan weer in de wachtzaal van een station of in een ander toevallig onder- komen. De vaste klanten van de caféterrassen kenden hem; voor hen ratelde hij eenvoudige deuntjes af en tegen een paar stuivers verkocht hij speeltjes die aan een stok bengelden. Wat voor kleren moesten ze geven aan Neumann de gevangene? Hij was zo klein, zo klein. Ze verkortten een broek die tot over zijn hakken viel en ze dosten hem uit in een jas waarvan de mouwen tot aan zijn vingertoppen reikten. Zo opgetuigd zag hij er grotesk uit, hij leek wel een circus- dwerg. Een romp, het uiteinde van zijn broek en dan meteen die onwaarschijnlijke schoe- nen.

20 SPOREN VAN HERINNERING Ook de racistische jodenwaanzin Deze kostganger van Zug I betreffende de haviksneus moest [kamer] kwam onder de plak “bewezen” worden in het van de beestachtige, weer- Auffanglager Breendonk zinwekkende Obler. Zodra ze aankwamen, kregen de nieuwkomers een militaire, op Pruisische leest geschoei- de opleiding. Maar hoe had Neumann ooit in de pas kunnen lopen? Natuurlijk was hij de rode lantaarn van het pe- Israël Neumann, op 23 oktober dienst van het Duitse leger, naar loton. Hij was zo stuntelig, zo 1900 geboren in het Poolse Nisko, Breendonk. Daarvan getuigen komisch. Ach, als Vélazquez was inderdaad klein van gestalte een dertigtal foto’s, waarop hem had kunnen zien! Maar en volgens sommigen eenvoudig Neumann vaak te zien is. Dacht vergeet niet dat we in Breen- van geest, zoals ook blijkt uit zijn de fotograaf misschien dat hij immigratieche in Ellis Island (New hier te maken had met een donk zijn. Hier is geen plaats York) in 1921. Hij was zijn ouders schoolvoorbeeld van de Jude? voor humor of medelijden. naar de Verenigde Staten ge- Vond hij het grappig om te zien Hij kreeg op zijn donder en volgd en om een nog onbeken- hoe hij samen met zijn lotgenoot geen klein b eetje! Oorvegen, de reden kwam hij terug naar Abraham Feldberg soepketels schoppen ... Om te laten zien Europa. In 1927 kwam hij in België moest dragen die duidelijk veel hoe sterk hij wel was, tilde aan. Hij vestigde zich in Antwer- te groot voor hen waren? Wat er Obler hem op en gooide hem pen, waar hij leurder werd en ook van zij, het verhaal loopt op de grond. speeltjes verkocht. Hij werd trou- tragisch af, want op 24 juli 1941 Een propagandadienst kwam wens door de politie aangehou- overleed Israël Neumann. in Breendonk op bezoek. Het den, want om te overleven had

Arbeitslager was een model. hij het aangedurfd chocolade te Olivier Van der Wilt Alles werd op lm vastgelegd. verkopen ... Volgens een ander Conservator Fort van Breendonk Die bruten lieten hun botheid politieverslag ontbeet hij in het Vertaald door Gorik de Henau de vrije loop. De dwerg kreeg restaurant van de Innovation, het voorrecht om te worden maar hij had geen geld op zak. Ethische reecties: Hij verklaarde dat hij honger had gelmd aan de zijde van een Tijdens het bezoek aan het Fort van skeletachtige, groteske reus. en dat hij het geld zou terugbe- Breendonk zullen verhalen verteld wor- talen. Het tijdstip waarop hij werd Zijn kwelling duurde gelukkig den door de gids aangaande wrede gearresteerd is niet bekend; op pesterijen. Kampgedetineerden werden niet lang. Neumann was zo 10 oktober 1940 werd hij simpel- niet enkel opgesloten, zij waren vaak klein, zo schriel. Hij lag korte slachtoffer van een onmenselijk pestge- weg als vermist opgegeven. drag! tijd in de ziekenboeg. Als je Maar vermist was hij niet, want hij hem op zijn ziekbed zag lig- was in Breendonk. Daar werd hij Denk eens na over de volgende vragen, kon je in de uitsnijding gen: ingedeeld in slaapzaal nr 1, on- - Tot welk punt reikt (een) menselijkheid? van zijn hemd een rijkelijk be- der toezicht van Walter Obler. - Wat laat een mens toe een andere haarde, magere borstkas zien. Die dokwerker, voorgesteld als mens als minderwaardig te beschou- “Er sieht aus wie ein Affe.” Hij een oerkracht, was een geduch- wen? - Hoe kon minderwaardig gedrag te- ziet eruit als een aap, zei de te slaapzaalbaas; hij stond op genover van andere personen zo hoog prijken onder een dictatoriaal regime? luitenant grinnikend toen hij orde en de bedden moesten voorbij het lijkje liep. Dat was altijd ‘netjes opgemaakt’ zijn. Bes preek dit klassikaal met de mede- de enige grafrede voor (…) Maar daar was Neumann hele- leerlingen alvorens het Fort te bezoeken. Neumann.’ maal niet toe in staat en het re- Tevens kan over de vragen nogmaals gende dan ook slagen. Op 13 nagedacht worden na het bezoek!

Jacques OCHS, Breendonk. Bagnards juni 1940 kwam Otto Kropf, een et bourreaux, Brussel, 1947, 42-43. Johan Puttemans fotograaf van de propaganda-

21 klasreﬂectie 2

De Brusselse postbodes uit Kamer 7: verzetslieden in het Fort van Breendonk

De lichamelijke staat van de Brusselse postbode François Vanderveken getuigt van de gruweldaden

p 1 september 1942 be- porteerd. De overige 34 worden tratiekampen van Mauthausen, O landen niet minder dan tussen november 1942 en juni Buchenwald en Dora schopt 38 Brusselse postbodes 1943 vrijgelaten. Allen zijn sterk René Hermans het tot kamerover- in het Fort van Breendonk. Tijdens vermagerd. ste of ploegbaas. Op het proces de daaropvolgende maanden De postbodes verblijven in Zug 7. van de beulen van Breendonk volgen nog negen van hun col- Hun kameroverste is beroepsmili- krijgt hij de doodstraf, omdat zijn lega’s. Deze postmannen plegen tair René Hermans. De sergeant verklikkingen tot de dood van vijf geen aanslagen, maar zijn moe- wordt opgesloten als lid van het postbodes onder zijn hoede lijden. dig genoeg om de bezetter zo- fascistische Nationaal Legioen. Op 12 april 1947 wordt hij eerst ge- veel als mogelijk binnen de gren- Oprichter Paul Hoornaert bewon- degradeerd en daarna gefusil- zen van hun beroep te dwarsbo- dert Mussolini, maar is hevig anti- leerd in de Delobbekazerne in men. Zo werken ze niet mee aan Duits. Zijn Nationaal Legioen Mec helen. de Duitse censuur, onderschep- treedt daarom toe tot het verzet. pen ze brieven van verklikkers en Hermans is vriendelijk tegen de Lawrence Van Haecke verspreiden ze bladen van de postbodes in het begin en vraagt clandestiene pers. hen naar hun verzetsdaden. Al Ethische reecties: Wijzend naar de doodskop op zijn snel begrijpen de Brusselse post- kepie, zegt SS’er Fernand Wyss te- mannen dat hun kameroverste al- - Indien wij “zich verzetten” veroorde- gen de postmannen tijdens hun les aan de SS’ers doorvertelt. Dit len als iets ongehoord, waarom kun- verblijf: “Geen facteurke komt stelt hen bloot aan bijkomende nen we dan nu de Brusselse postbodes hier nog buiten”. Ze betalen inder- straffen en mishandelingen. Her- (verzetslui) als helden beschouwen? daad een zware prijs voor hun mans slaat “zijn” gevangenen ge- - Vanaf welk ogenblik of gebeurtenis verzetsdaden. Eén van hen wordt regeld en jaagt hen onophoude- wordt verzet veroorloofd? op 12 december 1942 gefusilleerd lijk op tijdens het werken op de - Is verzet steeds een heldendaad? als gijzelaar. Vijf postbodes ster- werf. - Heeft kameroverste Hermans (die ven tussen 12 december 1942 en René Hermans wordt in november collaboreerde met de bezetter) zijn verdiende loon gekregen? 3 januari 1943 door ontbering en 1942 gedeporteerd nadat zijn mishandelingen; acht postbodes handeltje in tabak en sigaretten Johan Puttemans worden richting Duitsland gede- ontdekt wordt. Ook in de concen-

22 SPOREN VAN HERINNERING wist je dat... 1

...één op de twee gevangenen van Breendonk de oorlog

n de loop van de 23 gevangenen worden op de We kennen met zekerheid het lot ITweede Wereldoorlog executieplaats opgehangen na van 3 465 gevangenen uit het belanden er ongeveer een terdoodveroordeling door Auffanglager Breendonk aan het 3 600 gevangenen in het Auf- een Duitse militaire rechtbank. eind van de oorlog (april – mei fanglager Breendonk. De SS ziet 184 gevangenen belanden als 1945). 1 723 van hen zijn dan nog het fort echter niet als een deni- ‘gijzelaars’ voor het executiepelo- in leven… maar voor 1 742 gevan- tieve opsluitingsplaats voor de vij- ton. Hun dood is een represaille genen is het dan al te laat. anden van het Derde Rijk. Dit is voor dodelijke aanslagen van het Voor velen ligt de basis van hun een doorgangskamp. Dit ver- verzet tegen Duitse militaire doel- dood in hun verzwakking tijdens klaart de korte gemiddelde op- witten. De overige 94 gevange- hun verblijf in Breendonk. De sluitingsduur in het fort: drie maan- nen overlijden door hun gevan- harde dwangarbeid en onmense- den. De meeste gevangenen genschap. Hun doodsoorzaak lijke ontberingen doen de rest. Het worden gedeporteerd naar een gaat van ziekte, ontbering en ver- commando Gusen bij het Oosten- gevangenis, een concentratie- hongering tot mishandeling en rijkse concentratiekamp Mau- kamp of een vernietigingscen- moord. Het eerste slachtoffer valt thausen houdt een triest record. trum. op 17 februari 1941: de 62-jarige Het kent het hoogste aantal over- De SS-leiding laat 489 van de 3 591 Julius Nathan wordt het slachtof- leden Breendonkgevangenen: gekende gevangenen nog tij- fer van het harde werktempo en 228 gedeporteerden komen er dens de oorlog vrij. Deze vrijlatin- de steeds strengere werkdisci- om het leven; één pleegt er zelf- gen zijn vaak het gevolg van het pline. De overige gevangenen moord. beleid van het militair bezettings- (bijna 2 800) worden gedepor- Er bevinden zich ook 24 Breen- bestuur dat er eind 1941 voor ijvert teerd. Bijna 1 580 van hen vertrek- donkgevangenen onder de 8 000 om bepaalde ‘lichte gevallen’ in ken vanuit het station van Wille- concentratiekampgevangenen vrijheid te stellen, zoals personen broek rechtstreeks naar een con- die op 3 mei 1945 de dood vinden wier enige vergrijp het overtreden centratiekamp. Een eerste depor- in de Lübecker Bocht na het bom- van de avondklok of een andere tatiekonvooi gaat op 22 septem- bardement van de RAF op drie Duitse verordening is. Veel vrijge- ber 1941 met 105 gevangenen Duitse stoomschepen met gevan- latenen zijn Joden, maar een richting Neuengamme. Slechts genen aan boord (Cap Arcona, aantal onder hen wordt later op- twintig van hen zullen het oorlog- Thielbeck en Deutschland IV). nieuw opgepakt en belandt via seinde halen. De eerste evacua- Ook de ellenlange dodenmarsen de Dossinkazerne in Auschwitz. tie van het fort op 6 mei 1944 leidt eisen slachtoffers. Een vijftal gevangenen slaagt er tot de meest omvangrijke depor- wel in om het fort te ontvluchten. tatie. Een goederentrein vervoert 301 gevangenen van het Auf- dan 638 gevangenen naar Bu- fanglager overlijden tijdens hun chenwald. 361 van hen zullen de gevangenschap in Breendonk. oorlog overleven. Lawrence Van Haecke

23 wist je dat... 2 ... er 23 verdachten verschijnen voor de krijgsraad wegens verlaagt de koning na een gra- misdrijven gepleegd tieverzoek van twee terdoodveroordeelden hun straf tot levens- in het lange hechtenis. SS-Auﬀanglager? Op 12 april 1947 vindt de terechtstelling van alle behalve twee Na de Tweede Wereldoorlog hen van moord en doodslag. terdoodveroordeelden plaats. gebeurt de bestrafng van col- Onder grote belangstelling start Deze uitzonderingen werden een laboratie in België door het mili- op 5 maart 1946 het “proces van jaar eerder “bij verstek” veroor- tair gerecht. De “beulen van Mechelen”. Eerste substituut- deeld, d.w.z. in afwezigheid. In Breendonk” moeten in 1946 ver- krijgsauditeur Hallemans van het 1944 vond kameroverste Valère schijnen voor de krijgsraad van Mechelse krijgsauditoraat vordert De Vos reeds de dood in het Mechelen. Er zijn drie groepen voor twintig verdachten de concentratiekamp van Buchen- verdachten. doodstraf. Twee SS’ers krijgen wald. Hij werd er door voormalige een lichte strafvordering en ka- medegevangenen uit het Fort meroverste Van Borm een vorde- van Breendonk vermoord voor Ten eerste staan veertien Vlaam- ring van vijf jaar gevangenis. zijn beestachtig gedrag als ka- se SS’ers terecht. Het lidmaat- Het vonnis valt op 7 mei 1946. Vijf meroverste. Nadat zijn dood schap bij de SS levert hen een verdachten worden onder meer bewezen wordt, trekt het gerecht aanklacht op wegens militaire en ter dood veroordeeld voor zijn terdoodveroordeling terug in. politieke samenwerking met de moord en/of doodslag. De be- SS’er Richard De Bodt is de vijand. De meeste SS’ers staan ruchte SS’er Fernand Wyss heeft tweede uitzondering. Hij verliet ook terecht voor vrijwillige slagen 11 moorden en 5 keer doodslag België op tijd en verblijft in Duits- en verwondingen, en zes van op zijn geweten, en pleegt bo- land onder de valse naam hen voor moord of doodslag. Ten vendien 167 keer vrijwillige slagen “Richard Verstraeten”. Hij wil met tweede had je drie burgerarbei- en verwondingen – waarvan zijn vrouw en zoon terugkeren ders die voor een royaal loon 113 keer met blijvende letsels tot naar België. Wanneer hij in Duits- vrijwillig in het Fort van Breendonk gevolg. Zijn al even beruchte land een reispas aanvraagt, ont- kwamen werken. Daarom staan kompaan Richard De Bodt moet dekken de Belgische autoriteiten zij terecht voor politieke samen- maar weinig voor Wyss onder- wie hij werkelijk is. Uiteindelijk werking met de vijand. Het trio doen: 6 moorden en 4 keer wordt De Bodt eind 1951 gerepa- wordt ook verdacht van het ver- doodslag en 125 keer vrijwillige trieerd vanuit de Franse bezet- klikken van gevangenen aan de slagen en verwondingen. Een tingszone in Duitsland. SS. ander voorbeeld is kameroverste Hij kan geen beroep aantekenen Tot slot zijn er zes voormalige Walter Obler. Deze Joodse tegen zijn terdoodveroordeling kameroversten. De SS stelde in communist pleegt 10 moorden en dient daarom een genade- elke kamer van het Fort een geen 16 keer vrijwillige slagen en verzoek in. Een jaar eerder – na vangene aan als kameroverste. verwondingen tijdens zijn gevan- de terechtstelling van kamp- Hij was verantwoordelijk voor de genschap. Daarnaast velt de commandant Philipp Schmitt – orde in de kamer en de voedsel- krijgsraad in Mechelen ook de heeft de Belgische regering be- bedeling. Hij kon proberen om doodstraf voor elf andere be- slist om geen doodstraffen meer zijn medegevangenen zoveel klaagden. Vier anderen krijgen uit te voeren en in levenslange mogelijk te beschermen of hij levenslange hechtenis, één hechtenis om te zetten. Wanneer koos de kant van de SS en werd 20 jaar buitengewone hechtenis dit gebeurt voor Richard De Bodt zo een ware terreur in de kamer. en één 15 jaar gewone hechte- in 1952, leidt dit tot enorm veel Zes gevangenen krijgen door hun nis. Kameroverste Henri Van Borm protest bij de bevolking. Gedane machtsmisbruik als kameroverste tenslotte wordt vrijgesproken. zaken nemen echter geen keer. de aanklacht van politieke sa- Het Krijgshof bevestigt op Uiteindelijk overlijdt Richard De menwerking met de vijand aan- 17 oktober 1946 alle vonnissen Bodt begin januari 1975 in de gesmeerd. Allen worden ze ver- waartegen in beroep werd ge- gevangenis van Sint-Gillis. dacht van vrijwillige slagen en gaan. Nadat het Hof van Cassa- verwondingen; een aantal onder tie het cassatieberoep verwerpt, Lawrence Van Haecke

24 SPOREN VAN HERINNERING Klasopdracht (individueel of in groep) of als huistaak PEDAGOGISCHE T O E PA S S I N G NAAM KLAS

erzamelen Ga naar de website www.auschwitz.be en klik op de link Pedagogie Daar vind je de tekst weer De beulen van Breendonk en v

Opdracht: lees de verhalen van enkele beulen die in het Auffanglager Breendonk actief waren. Aldus zal je beter begrijpen met welke ingesteldheid sommige bewakers daar te werk gingen en zal je eveneens beter de rondleiding vatten.

Als klasopdracht kunnen de SS’ers klassikaal gepresenteerd worden door de ende fiche die u in de klas kan gebruik leerlingen aan hun medeleerlingen.

Je hebt de keuze uit de Belgische SS’ers: - Fernand Wyss - Richard De Bodt - Eugène Raes - Marcel De Saffel - Robert Baele

Maar tevens kan gebruik gemaakt worden van enkele Duitse SS’ers: - Philipp Schmitt

aktische pedagogische toepassing met bijhor - Arthur Prauss - Johann Kantschuster

een pr Eventueel kan ook geput worden uit de getuigenissen van de overlevenden (zie www.getuigen.be) AN HERINNERING

SPOREN V SPOREN VAN HERINNERING t in Opmerkingen leerkracht is een driemaandelijkse uitgave van

erschijn vzw Auschwitz in Gedachtenis

Elk trimester v www.auschwitz.be

PEDAGOGISCHE FICHE NR 6 BIJ SPOREN VAN HERINNERING EXTRA EDITIE “HET FORT VAN BREENDONK BEZOEKEN” VARIA

Een paar praktische tips

Nationaal Gedenkteken van het Pedagogische ondersteuning: Seminaries voor zelfgidsen: Fort van Breendonk - Audiogids: individuele bezoekers Indien er voldoende aanmeldin- Brandstraat 57 krijgen een audiogids mee. gen zijn, dan organiseert het Fort B-2830 WILLEBROEK - Gidsbeurt: gegidste bezoeken van Breendonk een seminariedag vereisen een reservatie. Een gids voor leerkrachten, zodat ze hun Openingsuren: (één gids per groep van maximum klas zelf kunnen gidsen. Contac- Het Fort van Breendonk is zeven dertig personen) dient minstens teer voor meer informatie de reser- dagen op zeven open een week op voorhand geboekt vatiedienst. - van 1 september t.e.m. 30 juni: worden via de reservatiedienst. 09u30 – 17u30 Telefoon: +32 (0)3/860.75.24 Tentoonstellingen: (laatste toegang: 16u30) E-mail: Vanaf het najaar van 2017 be- - van 1 juli t.e.m. 31 augustus: [email protected] schikt het Nationaal Gedenkteken 10u00 – 18u00 Internet: over een vernieuwde interactieve (laatste toegang: 17u00) http://www.breendonk.be/NL/in- zaal “Ik ben geen nummer” met dex.asp?ID=Reservation ge-update informatie over alle ge- Het Fort van Breendonk is gesloten vangenen van het Auffanglager. op: Bereikbaarheid: Daarnaast openen er twee ruimtes - 1 januari, 24 en 25 december - met de wagen of bus: het Fort van de Jodenbarakken met gede- - de dag van de jaarlijkse bede- van Breendonk is bereikbaar via tailleerde informatie over de vaart (gewoonlijk een woensdag de autosnelwegen A12 of E17. Shoah en het lot van de Joodse in de tweede helft van september) Er is mogelijkheid tot parkeren voor gevangenen die in het fort opge- het onthaal (privé-wagens en bus- sloten werden. Tot slot staat er Toegangsprijzen: sen). De parking is gratis. vanaf dan een nieuw herdenkings- - € 11: individueel Het Gedenkteken beschikt over bord op de executieplaats, met - € 10: 6 tot 18 jaar, 65-plussers (op twee voorbehouden parkeer- daarnaast nog een fotogalerij van vertoon van identiteitskaart), stu- plaatsen voor mindervalide perso- de in het fort overleden gevange- denten (op vertoon van studen- nen (gelieve u bij de balie te mel- nen. tenkaart) en groep vanaf 10 per- den). sonen buiten schoolverband. - met de trein: het station van Wil- De vzw Auschwitz in Gedachtenis - € 4: leerlingen in schoolverband, lebroek ligt op 20 minuten wandel- biedt tevens reizende tentoonstel- begeleid door de leerkracht(e) afstand. lingen aan die door een school [reservatie gids is verplicht] Raadpleeg www.nmbs.be geleend kunnen worden. - met de openbare bus: de dichtst Voor meer informatie, contacteer: Betalingsmogelijkheden: bijgelegen bushalte is ‘Willebroek- [email protected] Contant, Visa of Bancontact Fort Breendonk’. Raadpleeg www.delijn.be

26 SPOREN VAN HERINNERING Een conferentie ter voorbereiding van een bezoek

Conferenties bereiden hedendaagse leerlingen voor op een bezoek aan het voormalige Auffanglager Breendonk. De gemotiveerde leerkracht(e) kan ter voorbereiding van een bezoek aan een (concentratie)kamp, zoals bij voorbeeld aan het voormalige Auffanglager Breendonk, de hulp inroepen van de vzw Auschwitz in Gedachte- nis. Zij biedt kosteloos conferenties aan ter voorbereiding van dergelijk bezoek. Een medewer- ker komt, op maat van de leerlingen, een lezing geven die het bezoek een sterke achtergrond geeft. De vzw Auschwitz in Gedachtenis biedt meerdere klasconferenties aan, maar twee komen in aan- merking voor een bezoek aan het Fort van Breendonk: 1) De Shoah in België 2) Concentratiekamp versus moordcentrum, een wereld van verschil.

Voorbereide leerlingen kunnen makkelijker de onderliggende betekenis achter de in Breendonk begane gruweldaden vatten.

Practische informatie:

Contact [email protected] Prijs Kosteloos (zowel de conferentie als de verplaatsingskosten) Duur 2 lesuren (liefst blokuren) Didactische tool PowerPointpresentatie

Bibliograﬁe & varia Internetsites

P. Buch, R. Linthout, F. Selleslagh, Breendonk, het begin, Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (SOMA), 1997.

James M. Deem, De gevangenen van Breendonk. Persoonlijke getuigenissen uit een SS-kamp, Horizon, 2015.

Patrick Nefors, Breendonk 1940 – 1945 De geschiedenis, De Standaard, 2004. Hoewel ontstaan aan het begin van de 20ste eeuw als onderdeel Frans Fischer, De hel van Breendonk, herinneringen, Labor, 1945. van de militaire verdedigingsgor- del rond Antwerpen, is het fort van Edgard Marbaix, Breendonk de dood, De Myttenaere, 1944. Breendonk vooral bekend geworden vanwege zijn gebruik door de Israel J. Rosengarten, Overleven. Relaas van een zestienjarige Joodse Duitse bezetter als gevangenen- Antwerpenaar. Breendonk, Auschwitz III, Buchenwald, C. De Vries- kamp voor Joden en politieke ge- Brouwers, 1996. vangenen. Via tal van activiteiten helpt de vzw Vrienden van Fort Victor Trido, Het kamp van den sluipenden dood, Breendonk, Dupuis, Breendonk mee aan het in stand 1944. houden en promoten van deze belangrijke historische site in bin- Jos Vander Velpen, En wat deed mijn eigen volk? Breendonk, een nen- en buitenland en dit met bij- kroniek, EPO, 2003. zondere aandacht voor zijn actu- ele betekenis. Wenst u ons te steu- Mark Van den Wijngaert, Tine Jorissen, Dimitri Roden, Auffanglager nen in het uitvoeren van deze Breendonk 1940 - 1944: de gevangenen van Breendonk; gedenkboek, belangrijke missie, word dan National Gedenkteken van het Fort van Breendonk, 2012. Vriend(in) en geniet van voorde- len op de activiteiten van onze H. Verreydt, Uit het dossier Breendonk, NKB Vlaams Brabant, 1996. vereniging! Kijk voor meer info op onze website of neem contact op via [email protected] www.breendonk.be www.jamesdeem.com www.getuigen.be www.vriendenfortbreendonk.be https://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005423

CONTACTGEGEVENS vzw Auschwitz in Gedachtenis Tel.: 02/5127998 [email protected] Stichting Auschwitz Fax: 02/5125884 www.auschwitz.be Wolstraat 17/Bus 50 - 1000 Brussel

Met steun van: Eindredactie: Henri Goldberg Hoofdredactie: Frédéric Crahay, Johan Puttemans Redactiesecretaris: Georges Boschloos Redactiecomité: Dirk Lagast, Marjan Verplancke, Dimitri Roden, Yves Monin, Jean Cardoen Graficus: Georges Boschloos Drukker: EVM Print Alle foto’s: ©Vzw Auschwitz in Gedachtenis/Georges Boschloos (behalve waar anders vermeld)

28 SPOREN VAN HERINNERING