Een Voorbeeldige Kolonie: Nederlands-Indië in 50 Jaar Overheidsfilms, 1912- 1962
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Een voorbeeldige kolonie: Nederlands-Indië in 50 jaar overheidsfilms, 1912- 1962 Jansen Hendriks, G.A. Publication date 2014 Document Version Final published version Link to publication Citation for published version (APA): Jansen Hendriks, G. A. (2014). Een voorbeeldige kolonie: Nederlands-Indië in 50 jaar overheidsfilms, 1912-1962. General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:07 Oct 2021 Een voorbeeldige kolonie Gerda Jansen Hendriks Gerda Jansen Hendriks Een voorbeeldige kolonie nederlands-indië in 50 jaar overheidsfilms Een voorbeeldige kolonie 1912-1962 Gerda Jansen Hendriks Honderden programma’s zijn er op de Nederlandse televisie te zien geweest over onze laatste eigen oorlog: die tegen Indonesië in de jaren 1946-1949. Dat verhaal staat nummer twee bij de historische onderwerpen, alleen over de Tweede Wereldoorlog zijn meer uitzendingen gemaakt. Heel veel van de programma’s over de koloniale oorlog, of de 'Politionele Acties' zoals het toen heette, maken gebruik van filmbeelden uit de periode zelf. Maar wat zijn dat voor films? Door wie werden die gemaakt? En met welk doel? Daarover gaat dit boek. Veel van de films over Nederlands-Indië zijn gemaakt in opdracht van de overheid en steevast laten die films een positief geluid horen. Nederland bouwt de kolonie op in de 20ste eeuw, het zorgt voor een goede infrastructuur, voor een groeiende export van grondstoffen voor de wereldmarkt, voor onderwijs en gezondheidszorg. Nooit is er iets te zien over uitbuiting van arbeiders, over belabberde huisvesting voor de lokale bevolking, laat staan over de activiteiten van de Indonesische nationalisten. Als na de Tweede Wereldoorlog Nederlandse militairen in groten getale naar Indië worden gestuurd, krijgen bezoekers van de bioscopen in Amsterdam, in Franeker, in Goes en in Heerlen vooral vrolijk kijkende Hollandse jongens te zien die de bevolking voorzien van voedsel en medicijnen en naar wie vriendelijk wordt gezwaaid. De propaganda van het Gouvernements Filmbedrijf heeft een veel langere adem gekregen dan de mensen die daar nederlands-indië werkten ooit konden vermoeden. In de filmarchieven is Nederland voor in 50 jaar overheidsfilms eeuwig de koloniale macht die het beste voorheeft met zijn onderdanen. 1912-1962 Een voorbeeldige kolonie nederlands-indië in 50 jaar overheidsfilms 1912-1962 © 2014 Gerda Jansen Hendriks Alle rechten voorbehouden Omslagontwerp en typografie binnenwerk: Wim ten Brinke Druk: cpi/Koninklijke Wöhrmann bv, Zutphen Fotoverantwoording achtergrondfoto: privébezit auteur foto links: advertentie van de Nederlandsch Indische Filmindustrie te Semarang, 1923 foto rechtsboven: cameraman Charles Breijer in Indonesië, 1948 foto rechtsonder: verslaggever Joop van Zijl in Nieuw-Guinea, 1962 isbn 978 94 6203 689 5 nur 686 Een voorbeeldige kolonie nederlands-indië in 50 jaar overheidsfilms 1912-1962 academisch proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit van Amsterdam op gezag van de Rector Magnificus prof. dr. D.C. van den Boom ten overstaan van een door het college voor promoties ingestelde commissie, in het openbaar te verdedigen in de Aula der Universiteit op vrijdag 28 november 2014, te 11.00 uur door Gerrigje Adriana Jansen Hendriks geboren te Amsterdam Promotores: prof. dr. J.C.H. Blom prof. dr. F.P.I.M. van Vree Overige leden: prof. dr. P. de Rooij prof. dr. H.B.M. Wijfjes prof. dr. P. Pattynama dr. R. Raben dr. A. van Liempt Faculteit der Geesteswetenschappen Inhoud Woord vooraf 9 Inleiding 13 Deel 1 Modern Kolonialisme – 1912-1942 Hoofdstuk 1 Een gouvernementsfilmbedrijf – 1912-1921 25 Het nieuwe medium film 26 De eerste films over Nederlands-Indië 31 Propaganda door de overheid 36 Een gouvernementsfilmbedrijf 38 De films van het Encyclopaedisch Bureau 43 Conclusie 53 Hoofdstuk 2 Propaganda voor de kolonie – 1922-1937 57 De films van Nederland in den Vreemde 57 De ‘regeeringsfilms’ van Willy Mullens 62 Onrust en overheidsvoorlichting 69 Andere films over Nederlands-Indië 78 Nieuwe wegen en initiatieven 85 Conclusie 94 Hoofdstuk 3 ‘De onmisbare uitrusting’ – 1938-1942 99 Twaalf kleurenfilms 100 Een antikoloniale bondgenoot 107 Europa in oorlog 111 Een draai van 180 graden 116 De kolonie verfilmd 123 Oorlogsvoorbereidingen op film 130 Oorlog in Nederlands-Indië 135 Conclusie 137 Deel 2 ‘High Stakes in the East’ – 1942-1945 Hoofdstuk 4 Het einde van de traditionele kolonie – 1942-1944 143 Het kantelende beeld in Indonesië 143 Een bijgesteld beeld in Amerika 149 Films over het ideale Nederlands-Indië 155 ‘The Dutch Tradition’ 162 Een filmdienst in Australië 170 Conclusie 181 Hoofdstuk 5 Terug naar een nieuwe toekomst – 1944-1945 187 Op weg naar de bevrijding 188 De komst van Joris Ivens 195 Bevrijding zonder vreugde 203 ‘Indonesia Calling’ 207 De revolutie in beeld 211 Conclusie 217 Deel 3 Een achterhoedegevecht – 1946-1962 Hoofdstuk 6 Een andere wereld – 1946-1947 223 Afwikkeling van de oorlog 224 Het Gouvernements Filmbedrijf 230 ‘Door duisternis tot licht’ 233 Nieuw politiek beleid 239 Een Indisch filmjournaal 245 Oorlog 250 De Nederlandse berichtgeving 254 Een Nederlands tegengeluid 260 De blik van de buitenwereld 262 Conclusie 268 Hoofdstuk 7 Een aflopende zaak – 1948-1950 271 Wordende Wereld 271 Het Gouvernements Filmbedrijf in de branding 278 Soldaten op het witte doek 285 Nog één keer oorlog 291 Mislukte beeldvorming 298 Behouden voor de toekomst 306 Conclusie 309 6 een voorbeeldige kolonie Hoofdstuk 8 De laatste films uit de Oost – 1950-1962 313 Een kleine filmdienst 314 De verdediging van de Nederlandse positie 317 Een film voor Amerika 319 Het schandaal en de doofpot 323 De opinie in Amerika 327 De Kronieken 329 Hemel, modder en dode vogels 335 Nieuw-Guinea op de beeldbuis 343 Conclusie 358 Nabeschouwing 363 Samenvatting 371 Summary 387 Primaire bronnen 401 Secundaire bronnen 40 Bijlagen 419 inhoud 7 Woord vooraf Het is de zomer van 2005, ik speel al enkele maanden met de gedachte een onderzoek te beginnen naar de films die in opdracht van de Nederlandse overheid zijn gemaakt over Nederlands-Indië, maar als in het donkere zaaltje het ratelende geluid van de projector stopt weet ik het zeker: zo’n onderzoek kan niet anders dan de moeite waard worden. Het is een indrukwekkende film die net op de witte muur voor me is geprojecteerd. Alleen al de titel, High Stakes in the East, is een gouden greep. Die geeft precies aan wat de film wil uitdragen: Nederlands-Indië is een gebied in Zuidoost- Azië dat tot voor kort van groot belang was voor de geallieerde economieën en dus de moeite waard om voor te vechten. High Stakes in the East is uit 1942, bestemd voor de Amerikaanse markt en samengesteld uit opnames die nog kort daarvoor in Indië zijn gemaakt. De intense kleuren van het Kodachrome 16 millimeter materiaal heb- ben ook na zestig jaar niets aan schoonheid ingeboet, de beelden zijn betoverend. De begeleidende Amerikaanse commentaarstem zorgt dat de urgentie van de bood- schap bij de kijker binnenkomt. High Stakes in the East wordt dat jaar genomineerd voor een Oscar, het is een pareltje van een film. Ik zie High Stakes in the East voor het eerst nadat ik met collega Rob Bruins Slot voor het televisieprogramma Andere Tijden ben afgereisd naar het plaatsje Holland in de Amerikaanse staat Michigan. Daar werd in 1942 een bijkantoor gevestigd van het een jaar eerder opgerichte Netherlands Information Bureau in New York. Het bu- reau viel onder het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken en was opgezet om positieve aandacht onder de Amerikanen te genereren, want gedwongen door de Duitse inval van 1940 zag het tot dan toe neutrale Nederland zich vrij plotseling ge- noodzaakt ‘reclame’ te gaan maken voor zichzelf. Mediacentrum New York werd ge- kozen voor de vestiging van het hoofdkantoor, San Francisco aan de Westkust kreeg een bijkantoor, maar de keuze voor het tweede bijkantoor in Holland was opvallend. Het plaatsje lag in een regio waar veel van oorsprong Nederlandse immigranten woonden, maar het was naar Amerikaanse maatstaven heel klein – het telde destijds 14.000 inwoners. Één van die inwoners was echter de meest fervente lobbyist die een land zich kon voorstellen, luisterend naar de naam Bill Wichers. Wichers had in 1937 op eigen initiatief een Netherlands Museum opgericht en wist de mensen in New 9 York te overtuigen dat folders en brochures over Nederland met het poststempel ‘Holland’ veel meer indruk zouden maken dan als ze bijvoorbeeld uit Chicago wer- den verzonden, de stad die logischerwijze in aanmerking kwam voor een bijkantoor omdat daar al een consulaat gevestigd was. Wichers kreeg zijn zin, bedacht nog pers- berichten op oranje papier en bleef de rest van zijn leven een trouwe fan van Neder- land.1 In 2005 is van het Netherlands Information Bureau in New York niets meer over, net zomin als van het kantoor in San Francisco. Maar het museum in Holland heeft van alles bewaard dat te maken heeft met de propaganda activiteiten in de jaren veertig en vijftig; ook veel films, laat directeur Joel Lefever met nadruk via de mail weten.