n an 6 9 rcel v marcel & bno 12-13 [email protected], [email protected], E g. mei 2012 Haa Den onne luthjens luthjens abrina s 4 alfred vincent 17 mei t/m 28 mei 28 t/m mei 17 yv jrg. ~ Nº 01 ~ jrg. malieveld haag den interview mahieu keuls birney e 6 11 20

rmgeving: vo [email protected]. , TONG Bezuidenhoutseweg 331, 2594 AR E

6: TONG tropen iem Boon. Siem

8 STICHTING

R:

ITGEVE door edy seriese edy door column zonneveld van peter in de in ramdas’ dickens Indisch U haag badal den 09-02-12 09:43

berg. www.tongtong.nl. www.tongtong.nl. Redactie: Redactie: 1875-5585. issn w den bij het tong tong festival tong tong bij het boekenkrant

5 Vleuten 11

Springer

in Nederlands-Indië Kristine Groenhart Een dramatisch leven dramatisch leven Een 7 15 & nieuw- & F. F. Het succes van succes Het guinea manga- 27 laan utami ayu Diederik van Mangalaan 27

’

4 Kristine Groenhart Mangalaan 27 oor

TIE: 7

R v OPER

14

OORL

’45–’49

GENERA Anders V

k ben niet ben ‘Ik lezen over lezen

t besme TROM

stille MET HAAR sch isch Ind gratis gratis isbn 978 90 253 6939 2 Zeven turbulente en eenzame jaren brengt Ernst als Zeven turbulente en eenzame jaren brengt Ernst als Schrijfster Mischa de Vreede (Batavia 1936) stelde een (Batavia 1936) stelde een Vreede Schrijfster Mischa de in Medan, waar het geluk hun lijkt toe te lachen. Maar de in Medan, waar het geluk hun lijkt toe te lachen. Maar de oorlog komt, en deze Hollandse levens in Indië zullen opnieuw een dramatische wending nemen. dossier over haar ouders samen. Kristine Groenhart, auteur van onder andere Leer mij je liefhebben schreef dit boek op basis van deze documenten. Kristine Groenhart (Dordrecht 1964) kleurde het ontroeren- de verhaal in met levendige beelden ontleend aan gesprek- Tegen ken en archiefonderzoek in Nederland en Indonesië. de achtergrond van nationalisme en oorlogsdreiging voert maakte. Vreede zij de lezer mee op de levensreis die Ernst de ‘Een kleine schakel in het koloniale verleden van Nederland, maar wel een die ons het grote geheel beter laat begrijpen. Ik heb er in ieder geval veel van geleerd.’ Adriaan van Dis Het is 1925. Vol verwachtingen gaan twee jonge mensen verwachtingen gaan twee jonge mensen Vol Het is 1925. scheep op het stoomschip de Slamat. Het kersverse echtpaar Vreede Ambon waar Ernst de reist naar het Molukse eiland predikant wordt voor de Indische Kerk. Daar worden ze door het noodlot getroffen: zij overlijdt. Er wordt gefluisterd dat Ambonese geloof. is, wraak van het eeuwenoude dit tjelaka Na een Timor en in Holland door. weduwnaar op het eiland verbroken verloving leert hij op Celebes zijn tweede vrouw kennen. Ze krijgen drie kinderen. Ernst werkt in Batavia en later op Sumatra. Het gezin gaat wonen op Mangalaan 27 Mangalaan 27-2.indd 1 Over Indisch Anders Beatrijs van Agt (1962) schrijft over film, Alfred Birney (1951) is een Nederlands Indisch Anders, boekenkrant bij het Tong medewerkers werkte mee aan diverse documentaires schrijver, geboren in Den Haag uit een Tong Festival, richt zich op lezers met en geeft les aan de Nederlandse Film en Nederlandse moeder. Zijn vader is afkom­ een belangstelling voor (post)koloniale Televisie Academie. Ze werkte als beleids­ stig uit Surabaya als ‘Indische-Nederlan­ letteren. Indisch Anders verschijnt onre­ adviseur communicatie, media en beeld­ der’ met Nederlandse, Oost-Javaanse, gelmatig in een oplage van 40.000. De vorming voor Art.1. Voor Stiching Tong Chinese en Schotse wortels (vandaar de boekenkrant is gratis verkrijgbaar bij de Tong maakte ze in 1995 de tentoonstelling Angelsaksische achternaam), en is een boekhandel. Het Verborgen Verhaal die in 2009 in boek­ nazaat uit een kleurrijke Indische plan­ uitgave verscheen. Tijdens het Tong Tong tersfamilie. Thema’s in zijn literaire werk Festival 2012 interviewt zij Ayu Utami. zijn vervreemding van familie en het onvermogen tot identificatie met moe­ derland of vaderland.

Indisch Anders ontvangen? Leslie Boon (1978) is geboren in Jakarta en Siem Boon (1964) is directeur van het Tong Widjajanti Dharmowijono is docente Indisch Anders verschijnt onregelmatig. woont sinds 1993 in Nederland. In 2007 Tong Festival en hoofdredacteur van Nederlands en vertaalster. Zij heeft Stuur ons uw adresgegevens (zie colofon publiceerde zij samen met Siem Boon Indisch Anders. In 2005 maakte zij de ten­ romans vertaald van Alfred Birney en op pag. 1), en u krijgt bericht wanneer het Rogier Boon, Indisch ontwerper. Zij stu­ toonstelling Rogier Boon, Indisch ontwer- Hella S. Haasse. Zij promoveerde aan de nieuwe nummer in de boekwinkel ligt (en deerde Indonesische Talen en Culturen in per, die te zien was in Nederland en Indo­ Universiteit van Amsterdam met een gratis downloadable online staat). Wilt u Leiden. Momenteel werkt zij voor Stich­ nesië. In 2007 verscheen daarvan het onderzoek naar het beeld van de Chinezen het volgende nummer thuis ontvangen? ting Tong Tong, o.a. als theaterprogram­ gelijknamige boek (met Leslie Boon). Ze is in Indisch-Nederlands proza. Zij is voor­ Word dan Sobat (donateur) van Stichting meur. mede-samensteller van de expositie De zitter van een Indonesisch-Nederlandse Tong Tong en maak € 17,50 of meer (voor Indische keuken op de Tong Tong Fair. culturele stichting in Semarang, Indone­ Nederlandse adressen) over op bankrek. sië. 606 59 19, t.n.v. St. Tong Tong, Den Haag

Adverteren ? Florine Koning (1966) is opgeleid als his­ Vilan van de Loo studeerde Indische let­ Pamela Pattynama (1948) is Bijzonder Wilt u adverteren in Indisch Anders? toricus en werkzaam als communicatie- terkunde. Haar eerste biografie ging over Hoogleraar Indisch-Nederlandse Litera­ Bel Leslie Boon, 070 – 322 8775 of mail adviseur en tekstschrijver. Zij heeft een mevrouw J. Kloppenburg-Versteegh. tuur en Cultuur aan de Universiteit van naar [email protected]. Zij kan u eigen buro, Scripteq, gespecialiseerd in Daarna verschenen biografieën over Amsterdam. Zij doet onderzoek naar ook informeren over de advertentiemoge­ redactionele content voor print, online en Beata van Helsdingen-Schoevers en Lin postkoloniale herinneringen aan Neder­ lijkheden van De Sobat, relatie­magazine social media. Ook is zij woordvoerder van Scholte. Momenteel werkt ze aan een pro­ lands-Indië in literatuur, films en fotogra­ van Stichting Tong Tong, uitgever van de Tong Tong Fair. Florine Koning schreef motieonderzoek over de eerste grote Indi­ fie. Zij is vooral geïnteresseerd in genera­ Indisch Anders. een geschiedenis van dit evenement, sche romancière van Nederland, Melati tionele overdracht van herinneringen en getiteld De Pasar Malam van Tong Tong, van Java (1853–1927). Ze heeft ook belang­ erfgoed. Wilt u nog dit jaar adverteren op het Tong een Indische onderneming (2009). stelling voor de geschiedenis van het bok­ Tong Festival? Bel of mail dan snel. sen in vooroorlogs Indië.

Tong Tong Festival Edy Seriese (1950) is directeur van het Esther Wils (1964) is redactiesecretaris Peter van Zonneveld doceert Indische en Het Tong Tong Festival biedt de beste mix Indisch Wetenschappelijk Instituut (IWI), van De Gids en schrijft over boeken voor negentiende-eeuwse literatuur bij de van oost en west in een modern en origi­ projectleider van de Stichting Indische het AD. Voor Stichting Tong Tong was zij Opleiding Nederlands van Universiteit neel programma. Het brengt artiesten, Cultuur (SiC), en sinds kort ook cultuur­ (mede-)samensteller van de tentoonstel­ Leiden. Hij is voorzitter van de Werkgroep auteurs en wetenschappers van (inter) medewerker bij de Nusantara, zorgonder­ lingen Tropenecht en Wonen in Indië, en Indisch-Nederlandse Letterkunde en nationale faam naar Den Haag. neming voor Indische mensen. In alle van de gelijknamige boeken. redacteur van Indische Letteren. Van zijn Het Tong Tong Festival produceert eigen functies verzamelt ze vertellingen van hand verschenen boeken en artikelen multidisciplinaire producties en mengt Indische mensen uit Indië en elders. Haar over Indische onderwerpen. muziek- en danstradities. meest recente productie is de dubbel-dvd De naam van het festival verwijst naar Krontjongan (2009) over Indische muziek. Stichting Tong Tong. Deze organisatie zet Haar lopende project ‘Aangespoeld’ staat zich al tientallen jaren in voor het behoud, op www.iwi-nu.nl. de overdracht en het stimuleren van de Indische (Euraziatische) cultuur. Waar? Het Tong Tong Festival vindt plaats op de 54e Tong Tong Fair op het Malieveld in Den Haag. Over de Tong Tong Fair Wanneer? Van 17 t/m 28 mei 2012. Passe-partout: Een dagkaart voor de Tong De Tong Tong Fair is het grootste Eurazia­ Pasar Malam Tong Tong, kreeg landelijke cultuur te financieren. In 2009 verscheen Tong Fair is inclusief passe-partout voor tische festival ter wereld. Het evenement bekendheid onder de naam Pasar Malam De Pasar Malam van Tong Tong, een Indische het Tong Tong Festival. bestaat uit de Grand Pasar, de beroemde Besar en heet sinds 2009 Tong Tong Fair. onderneming door historicus Florine Koning Dagkaart: norm. doordeweeks € 12,–; norm. oost-west-beurs, en de Eetwijk, met tien­ Met de opbrengst van de recette en stand­ over de eerste vijftig jaar. za of zo € 15,–; 65+ doordeweeks € 8,50; tallen Aziatische restaurants en waroengs. verhuur van de Tong Tong Fair wordt het De Tong Tong Fair vindt plaats op het Malie­ 65+ za of zo € 9,50; kind. 2 t/m 11 jr € 4,50; De Tong Tong Fair is ook gastvrouw van het Tong Tong Festival gefinancierd; sinds veld, Koningskade, Den Haag, op 5 minuten CJP € 9,50. Korting voor groepen en perso­ Tong Tong Festival. enkele jaren ontvangt Stichting Tong Tong lopen van station Den Haag Centraal. neelsverenigingen. De Tong Tong Fair bestaat sinds 1959 en ook projectsubsidies voor (onderdelen van) Op www.tongtongfair.nl zijn online toe­ Meer info: www.tongtongfestival.nl en komt voort uit de Tong-Tong-beweging het festival. De Tong Tong Fair heeft geen gangskaarten verkrijgbaar: e-tickets, direct 0900 – 72 72 762 (€ 0,45 p.min.). rondom de schrijver, journalist en activist winstoogmerk. Al een halve eeuw zijn de toegestuurd in uw mailbox. Tjalie Robinson. Ze begon onder de naam beursactiviteiten het middel om Indische

~2~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2012 aanschuiven aan de rijsttafel acceptatie ondanks mijn mening, waardoor Weer een steek van herkenning bij mij. Ik redactioneel ik het gevoel heb in het krijt te staan. denk aan de gemengde Indische families, Dit is misschien geen speciaal probleem dat van oudsher gewend aan familieleden met Nederland met zijn koloniale verleden heeft, andere culturele en religieuze tradities. Hol­ maar eerder een gevolg van de sterke wens in lands (protestant, katholiek), Chinees (boed­ Nederland om altijd tot een dwingende con­ dhistisch, christelijk, taoïstisch), Indisch, gratis sensus te komen. De consensus was eerst Javaans (moslim, animistisch), Armeens, pro-kolonie, werd toen anti-kolonie, en onge­ Joods, Menadonees, Moluks, families kon­ twijfeld zal er een tijd komen dat we ook uit den meer of minder gemengd zijn, maar een die morele houdgreep verlost worden en de familie met alleen maar Indische (Indo-Euro­ vele nuances die de geschiedwetenschap al pese) leden was zeer zeldzaam. De enige goed zijn heeft voortgebracht ook het publieke domein dwingende consensus was de tolerantie. Je kunnen bereiken en beroeren. kunt onverschillig zijn, maar dan valt de Een andere oorzaak van deze Nederlandse familie uit elkaar. dwang om zich aan de consensus te confor­ Het ideaaltype van de tolerantie voor ver­ Hoe moeilijk is het om een andere mening over de meren op afstraffing van buitensluiting schillen is de rijsttafel: de maaltijd waarbij koloniale geschiedenis serieus te nemen? Kun je (alleen een genadeplek als voetnootje mogen voor iedereen iets op tafel staat. Alle religies, krijgen) kan natuurlijk de dominee zijn, de alle streken, alle smaken. Het enige waar tolerant zijn zonder onverschillig te worden? diepe wens gratis Goede Mens te zijn, met geen ruimte voor is aan zo’n rijkgedekte En wil je per se gratis goed zijn of heb je er ook Juiste Meningen Achteraf. Vooral dat ‘gratis’- tafel, is dat je een ander ontzegt wat jij zelf aspect is mijns inziens invloedrijker dan het niet mag of wilt eten. Zelf eet je geen var­ wel enige tijd en moeite voor over? ‘goed’-aspect. Historicus Remco Raben in kensvlees? Raak die schotel niet aan, schep NRC Handelsblad (27 januari 2012): “Rudy op van een andere en laat je tafelgenoten wel Kousbroek schreef eens dat Nederlandse his­ varkensvlees eten. Ben je vegetariër? Er blijft torici de kwalijke kanten van het koloniale keus genoeg voor jou. Maar accepteer dat je verleden verdonkeremaanden. Nu is dat evi­ naasten – je oom, je tante, je zwager, mis­ dent niet waar, maar een cultuur van geën­ schien je vader of moeder of je oma of opa – gageerde geschiedschrijving, zoals die in andere gebruiken en geboden kunnen heb­ andere landen wel te zien is, is in Nederland ben dan jij. zwak ontwikkeld. Gelukkig maar, hoor ik door Siem Boon menig historicus al roepen. Meer in het alge­ Festival meen heeft de Nederlandse samenleving een Zo is ook ons festival: een rijkgeschakeerd indrukwekkend vermogen om onprettige programma dat een breed publiek probeert koloniale zaken te vermijden. Dat is wat te trekken. Wij denken dat er voor vrijwel anders dan een doofpot; het is een geperfec­ iedereen wel iets interessants of moois te .. In The New Yorker van 9 april jongstleden passage over Camus. Ook in Nederland is er tioneerde vorm van onverschilligheid.” vinden zal zijn. En dus ook: voor iedereen zal schrijft Adam Gopnik een lang artikel over voor de nuance over de koloniën eigenlijk Onverschilligheid: grote stappen gauw thuis, er wel iets zijn dat hem níet bevalt. Alleen Albert Camus (1913–1960), ‘Facing history; geen ruimte. Het is niet dat men met de gratis goed zijn. De bedding voor de gedach­ degeen die een ander ontzegt wat hemzelf Why we love Camus’. “In Amerika is Camus in afwijkende mening in debat gaat, men gaat tenstroom is nu eenmaal zo gegraven, we niet interesseert, zal zich buitengesloten de eerste plaats Frans; in Frankrijk blijft hij er liever niet op in. Hij blijft in de lucht stromen mee, we stromen snel, we stromen voelen. Maar zelfs die persoon is welkom. vooral een Algerijn – een Franco-Algerijn, wat ­hangen, als een gênante vergissing. Na circa door. Tabé! Om het eens mee te maken, en hopelijk over­ later een pied-noir werd genoemd, een zwart­ vijfentwintig jaar praten met o.a. journalis­ tuigd te raken dat het heel mooi uitpakt: als voet, dat wil zeggen de Europese koloniale ten, maar ook bijvoorbeeld collega’s in de Rijsttafel een heerlijke rijsttafel op een mooi feest. Een klasse die naar Algerije was gegaan en daar culturele sector, is ook mijn gevoel dat je Het alternatief is de tijd nemen, de waarde feest waarop we niet denken aan wat we zijn was gesetteld.”­ Gopnik schrijft dat Camus’ jezelf met een mening die niet honderd pro­ inzien van een zorgvuldige omgang met het verloren, maar vieren wat we nog hebben. vader een slechtbetaalde, eenvoudige baan cent, zonder mitsen en maren, alles uit de verleden en dus niet gratis op de eerste rang had en sneuvelde tijdens de Eerste Wereld­ koloniale tijd afwijst, vaak buiten de orde willen zitten. Ook: accepteren dat het geen oorlog. Camus’ moeder werkte als schoon­ plaatst. Als je dan ook nog Indisch bent (her­ ramp is als we niet allemaal dezelfde mening maakster voor rijke Fransen. “Hoewel hij als kenbaar aan je gezicht of aan je werkkring, aanhangen. Iemand die er anders over denkt, jonge man sympathiek stond tegenover het zoals de Tong Tong Fair) heeft men vaak ook hoeft toch niet direct uitgelachen (of min­ Algerijnse nationalisme, begreep hij tot in snel een eigen verklaring voor het afwijken zaam toegelachen) te worden? zijn merg dat het verhaal over koloniale uit­ van je mening en daarom hoeft men er ook We roepen een andere schrijver en zijn buiting ook het beeld moest omvatten van niet meer naar te vragen: Het is niet dat ik er ouders naar voren: Marcel Proust (1871–1922). zijn moeder op haar knieën, schrobbend.” En meer over weet of meer over heb nagedacht Zijn moeder was Joods, zijn vader niet. Ze dan kort samengevat: “Niet iedere koloniaal dan mijn gesprekspartner, maar het is nos­ trouwden in 1870; een gemengd huwelijk was was een graaiende parasiet.” talgie, tempo doeloe en een diepe wens de toen minder vreemd dan later, schrijft Verderop in het artikel beschrijft Gopnik hoe wandaden van mijn voorouders goed te pra­ Michael Wood in de London Review of Books Camus er later grotendeels het zwijgen toe ten. (Strikt genomen zouden al deze omstan­ van 22 maart jongstleden. Hij beschrijft het deed omdat er voor dit standpunt naar zijn digheden, ook als ze waar waren, me nog niet vermogen van de echtelieden om elkaar als gevoel geen ruimte was. Dat was toen en dat hoeven beletten met een corrigerend feit te personen te zien, en de verschillende familie- was Frankrijk. Is het nu in Nederland anders? komen, maar dit terzijde.) Men wil me graag en culturele tradities te respecteren, zonder 54e Tong Tong Fair met Tong Tong Festival Ik denk dat ik niet de enige ben die een steek accepteren, maar niet met mijn eigen dat ze er de identiteit – van zichzelf en van de 2012, van 17 t/m 28 mei 2012, Malieveld, van herkenning voelt bij het lezen van de mening, door mijzelf verwoord. Het is eerder ander – door laten domineren. Den Haag, www.tongtong.nl.

Het Tong Tong Festival 2012 wordt mede mogelijk gemaakt door: Indische keuken

In het Cultuurpaviljoen is de tweede editie te zien van de expositie over de Indische keuken, die vorig jaar voor het Ministerie van Toerisme en Creatieve Economie van de Republiek Indonesië ~ Pasar Malam Besar BV ~ Sobats van Stichting Tong Tong ~ eerst te zien was. De rijsttafel krijgt Kosmopolis Den Haag ~ MFAS/Meyer Fiscale Adviessystemen ~ Kosmopolis Utrecht ~ Uitgeverij De Geus / Oxfam Novib ~ Institut Français extra aandacht, alsmede technieken ~ Hotel Duinzicht Scheveningen ~ Parkhotel Den Haag ~ Novotel City Centre Den Haag ~ Restaurant Didong, Den Haag ~ Willemsvaart zoals oeleken (kruidenmengsels en sambals maken in een vijzel).

indisch anders Nº 01 ~ mei 2012 ~3~ .. “Ik vond het heel fris”, zegt Liesbeth Dolk, met een stuk canvas erover; later werd er een Liesbeth Dolk “en de hele Springer zit er al in: de heldere zin­ kleine landingsstrip aangelegd voor de een­ interview nen, het scherpe observeren, de ironie, het motorige vliegtuigjes die golfplaten aanvoer­ vermogen een goed verhaal te vertellen. Carel den voor het bouwen van woningen en de Jan Schneider [de eigenlijke naam achter het mensen van voedsel moesten voorzien – bij F. Springer pseudoniem] was heel terughoudend over het regen geen vliegverkeer – ; een radiozender, alsnog publiceren, hij wilde de indruk vermij­ werkend op door mankracht gewekte stroom, den dat ‘Springer zijn prullenbak had omge­ zocht eens per dag contact met het hoofdkan­ en het eind van keerd’ maar – zoals hij in zijn inleiding schrijft: toor in Hollandia…” ‘Ik had juist toen [in 1963] de kans moeten grij­ pen het publiek te laten weten hoe wij op onze Welke bronnen heb je gebruikt om dat in de ten- onooglijke bestuurspostjes verbeten onze toonstelling te verbeelden? Nederlands plicht tegenover de aan ons toevertrouwde “Ik ga uit van Met stille trom en Springers Papoea’s bleven doen, ook al had de buitenwe­ andere in Nieuw-Guinea gesitueerde verhalen, reld en ook het moederland ons allang opgege­ ik gebruik citaten daaruit in de tentoonstel­ Nieuw-Guinea ven.’ 2012, vijftig jaar nadat Nieuw-Guinea door ling – in zijn oeuvre liggen waarheid en fictie de Nederlanders werd verlaten, was een goed dicht bij elkaar. Ontwerper Monique Kreefft en moment om het boek alsnog uit te brengen – ik gaan ook nog voorwerpen van de Dani bekij­ “Onze wegen kruisten elkaar in 1996 in Parijs, waar ik dat vond ook de uitgever.” ken bij Museum Volkenkunde in Leiden en in koloniale literatuur doceerde aan de Sorbonne. ‘De Met stille trom wordt ook de naam van de ten­ het Tropenmuseum in Amsterdam. En ik kon toonstelling op de Tong Tong Fair, die ingaat beschikken over de privécollectie van Sprin­ Bontekoe à F. Springer’ stond er tot mijn verrassing al op op de levensomstandigheden van Springer en ger; hij had niet veel foto’s uit die periode – het roosterbord genoteerd, toen ik kwam solliciteren in het zijn gezin bij de Dani, in de Baliem-vallei. Hoe ‘Had ik er maar veel meer gemaakt’, zei hij leefde een bestuursambtenaar, wat had hij te tegen me – maar ze zijn wel interessant en Grand Palais. Zo bleek de cursus te heten die ik moest doen, hoe verliep de samenwerking met en de bieden een uniek inzicht in de historie.” geven, en Springer was zes weken gastschrijver. We konden verzoening van de onderling vaak vechtlustige Papoea’s, en hoe beheerde hij de al even Over foto’s gesproken: uit het andere grote pro- het meteen heel goed vinden, en hebben later nog heel wat gecompliceerde omgang met de andere aan­ ject dat je onlangs hebt afgerond, het fotoboek ‘standplaatsen’ aangedaan, samen, voor onderwijs en wezige partijen: met elkaar concurrerende Vindplaatsen over Springers Indische jaren, missie en zending, politiek correcte onderzoe­ blijkt dat zijn jeugd zeer goed gedocumenteerd mijn onderzoek voor zijn biografie. Bij het ordenen van kers en journalisten, vaak hinderlijke en veel­ is. Springers schrijversarchief kwam na een halve eeuw eisende toeristen? “Opa Schneider in Nederland hield zeer zorg­ vuldig de fotoalbums bij, hij plakte alles wat Met stille trom weer tevoorschijn.” Het lijkt op de taak van de diplomaat, wat hem met de post kwam in en zette er bijschriften daar te doen stond: het verhaal zo vertellen dat bij. En Springers vader Jan Schneider schreef het voor alle partijen acceptabel is. altijd heel precies achterop wie of wat er op de “Inderdaad, als Springer ergens zijn diploma­ foto’s stond – hij tekende ook plattegronden tieke gaven heeft ontwikkeld, is het daar. Hij van de huizen waar ze woonden. Omdat ik zo hield zichzelf dat later tijdens zijn loopbaan veel materiaal had en omdat ikzelf veel affini­ ook herhaaldelijk voor: het kan altijd nog teit heb met Indië, heb ik besloten daar een erger. Maar het waren wel zijn mooiste jaren; apart boek van te maken. Er zijn ook docu­ dat heel primitieve leven was ontzettend menten, een dagboek van Springer uit 1945, avontuurlijk, je moest alles van de grond af brieven, en recente foto’s van bijna alle loca­

hans kleijn opbouwen. Want hoe zag zo’n ‘bestuurspost’ ties, gemaakt tijdens reizen die Springer en ik

door Esther Wils foto: eruit? De eerste controleur in het gebied al dan niet samen hebben gemaakt, zodat je maakte een onderkomen van een aantal palen het verstrijken van de tijd mooi kunt zien. Ik

Recensie Met Stille Trom: een loepzuiver beeld van wankel evenwicht

.. In november 2011 overleed de schrijver- Bijna een halve eeuw later herlas hij Met stille daar eigenlijk te zoeken? Praat Springer in zijn leefwijze van de Papoea’s wil komen vastleg­ diplomaat C.J. Schneider, slechts twee maan­ trom en verbaasde zich over zijn eerdere voorwoord iets recht waarvan hij destijds al gen ‘voordat het te laat is’ – ongeacht het feit den voor hij 80 jaar zou zijn geworden. Daar­ besluit. “Ik had juist toen de kans moeten had moeten zien hoe krom het was? Lezing dat het al te laat is. Ondertussen dringen via mee liep hij het 50-jarig schrijversjubileum grijpen om het publiek te laten weten hoe wij van het boek maakt duidelijk dat hij er grote de radio berichten door over de onderhande­ van zijn schrijvende alter ego F. Springer net op onze onooglijke bestuurspostjes verbeten vraagtekens bij gehad moet hebben. lingen met Indonesië en Nederland over de mis, maar niet nadat hij de bewerking had onze plicht tegenover de ons toevertrouwde toekomstige status van Nieuw-Guinea en afgerond van wat in 1963 zijn eerste boek had Papoea’s bleven doen, al hadden de grote ‘Voordat het te laat is’ wordt de toekomst steeds onzekerder. moeten worden en wat nu, 50 jaar na dato, buitenwereld en ook het moederland ons Met stille trom vertelt over het dagelijks reilen Via zijn hoofdpersoon Dekker beschrijft zijn laatste werd. allang opgegeven.” In die buitenwereld werd en zeilen in het dorpje Zakar en het gelijkna­ Springer op de hem ook in zijn latere werk Springer schreef Met stille trom tijdens een op dat moment heftig onderhandeld over de mige uitgestrekte berggebied eromheen. De kenmerkende onderkoelde toon wat zich verlof­­periode in 1962 over zijn verblijf als overdracht van Nederlands Nieuw-Guinea nieuwe controleur Dekker probeert met een voordoet in het afgelegen berggebied. In bestuurs­ambtenaar in Nederlands Nieuw- aan Indonesië. Iets dat niet zomaar op de handjevol bestuurs- en politieambtenaren de korte heldere zinnen zonder franje schetst hij Guinea – toen nog net van Nederland, al snel goedkeuring van alle Nederlanders, maar ook vrede te behouden tussen de verschillende een loepzuiver beeld van de onderlinge ver­ daarna niet meer. Nadat hij enkele maanden niet op die van alle Papoea’s kon rekenen. De van oudsher oorlogvoerende Papoea-stam­ houdingen en het wankele evenwicht dat later, inmiddels op zoek naar nieuw werk, de kans dat zij van Indonesië zelfbeschikking men die er al sinds mensenheugenis wonen. tussen de mensen bestaat. Het beeld dat drukproeven las, schrok hij van de luchtige zouden krijgen, was minimaal. Daarbij moet hij ook rekening houden met oprijst is bepaald geen reclamefolder over de toon waarmee hij de laatste dagen van Het is een intrigerend geheel, dit boek met zijn eigen personeel, katholieke missies en goede werken die in Nieuw-Guinea verricht Nederland op Nieuw-Guinea had weergege­ voorwoord. Het is bevreemdend om te lezen protestante zendingsposten, bergbeklim­ zouden zijn. Het is eerder hardnekkig gemod­ ven. Bezorgd dat mensen zich zouden her­ over aan Nederland “toevertrouwde” Papoea’s mers die om escortes komen vragen en ook der van mensen die door de loop van de kennen en belachelijk gemaakt zouden voe­ en over bestuursambtenaren die hun “plicht” met de wetenschap die zich meldt wanneer geschiedenis in een complexe situatie beland len, trok hij het boek terug. bleven doen. Wat hadden die Nederlanders een beroemd antropoloog de oorspronkelijke zijn en er het beste van proberen te maken.

~4~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2012 had dit nooit allemaal in de biografie kunnen de ellende, maar ze zijn niet gerepatrieerd. Ik een geweldig. Zoals een bekende laatst tegen nu echt alleen doen. Maar Springer wilde zich onderbrengen.” ben in 1954 geboren; er zijn wel wat foto’s en me zei: Springer lees je echt voor je plezier, ook niet met de biografie bemoeien, hij filmpjes uit die periode dus ik weet niet of ik er iemand als Mulisch lezen is toch altijd een wilde geen hagiografie, ik moest kritisch blij­ Waar komt die belangstelling voor Indië bij jou werkelijk herinneringen aan heb of dat ik me beetje een corvee. Hij kan ontzettend goed ven. Ik heb heel veel verzameld en ben nu wel vandaan? die beelden heb eigengemaakt, maar ik heb vertellen, hij heeft milde ironie en ik houd van klaar om te gaan schrijven. ‘Maar Lies, je gaat “Mijn grootouders van moeders kant zijn in altijd teruggewild en heb dat in 1981 voor het de weemoed in zijn verhalen. Hij is een kosmo­ toch geen 25 jaar met die man rondzeulen?’, 1921 naar Makassar gegaan waar mijn opa PTT- eerst gedaan, toen volgde ik een kursus inten- poliet, heeft niks benepens en de Indische zei Springer eens tegen mij, maar sommige ambtenaar werd; hij moest postkantoortjes sip in Bandung. Van ’84 tot ’86 heb ik Neder­ achtergrond, die mij dus ook fascineert, zie je mensen draag je met plezier mee, en hij opzetten op de omringende eilandjes in de lands gedoceerd aan de Universitas Indonesia terug in al zijn boeken – zelfs in Quadriga dat heeft mijn kijk op de wereld veranderd.” Molukken. Mijn moeder is er geboren, mijn in Jakarta en aan het Erasmushuis, en in ’89 in Berlijn speelt, daar komt een Libanese kok vader kwam in 1935 naar Indië. Mijn ouders zijn verbleef ik er voor werk aan mijn proefschrift.” in voor die ‘een goed bordje nasi goreng’ kan er getrouwd en bleven tot 1957, toen gingen ze klaarmaken, waar de hoofdpersoon dan sam­ Voor een documentaire van Jan Louter en Rob met verlof en bleken niet meer terug te mogen. En waar komt je liefde voor Springer vandaan? bal bij wil. van Olm uit 1990 over F. Springer terug in de Zij zaten na de oorlog in Djakarta, dus niet in “In ’77 gaf mijn man Hans mij Springers verha­ “Ik mis het ontzettend nu, dat ik niet even Baliem-vallei, surf naar het VPRO-archief: de buitengewesten maar in het brandpunt van lenbundel Zaken overzee, en ik vond het met­ aan hem kan vragen of iets klopt, ik moet het http://tiny.cc/tyy4bw.

Liesbeth Dolk: expositie & boek

In het Cultuurpaviljoen van de 54e Tong Tong Fair zal de nieuwe tentoonstelling ‘Met stille trom; F. Springer en het einde van Nieuw-Guinea’ te zien zijn, samen­ gesteld door Liesbeth Dolk, vormgege­ ven door Monique Kreefft, een produc­ tie van Stichting Tong Tong. Op zondagmiddag 20 mei interviewt Pamela Pattynama Liesbeth Dolk en Jan Tom Schneider, de zoon van F. Springer, over de tentoonstelling. Zaterdagmiddag 26 mei vertelt Liesbeth Dolk in het Bibit-Theater over de tot­ standkoming van Vindplaatsen; De Indi- sche jaren van F. Springer, haar ‘fotobio­ grafie’ die eerder dit jaar verscheen. Liesbeth Dolk (Djakarta, 1954) promo­ veerde in 1993 in Leiden op een proef­ schrift Twee Zielen, Twee Gedachten; erven f. springer f. erven

© arenda oomen arenda Tijdschriften en intellectuelen op Java foto: foto: (1900–1957). Als docente Nederlands en Controleur Schneider in de Baliemvallei, 1961 koloniale letterkunde was zij verbonden aan universiteiten in onder andere Jakarta, Kuala Lumpur en aan de Sor­ bonne in Parijs.

Recensie Met Stille Trom: een loepzuiver beeld van wankel evenwicht

Deel van een groter geheel tenaren en politie-agenten met gemak de Terecht een eerbetoon “Zou hij zelf alles geloven wat hij gezegd baas. Dat zij dat niet doen heeft niet alleen Een oordeel over het goed of fout van het heeft,” vraagt Dekker zich af nadat zijn baas, met bijgeloof te maken – blanken zouden Nederlandse bewind is vanuit dit perspectief C.J. Schneider de resident, een gloedvol betoog heeft niet kunnen sterven – maar ook, heel dood­ niet meer zo belangrijk. Het enige waar je op gehouden over de Nederlandse bestuurspoli­ gewoon, met de positieve kanten van wat mag hopen en naar kan streven, schemert C.J. Schneider werd op 15 januari 1932 tiek. Na het beëindigen van de oorlog tussen het Nederlands bestuur te bieden heeft zoals tussen de regels door, is dat er op hoog en geboren in Nederlands-Indië. Hij de Papoea-stammen en de vestiging van een medicijnen, wegen, en, zolang het goed gaat, laag niveau niet al te grote blunders worden bracht de Japanse bezetting gedeelte­ “neutraal gezag”, wordt nu het verbeteren minder dreiging van naburige stammen. begaan. Weinig opwindend, maar op mense­ lijk door in een interneringskamp. Na van hun medische, economische en sociale Het siert Springer dat de manier waarop de lijk niveau wel belangrijk. Aan dit streven een korte loopbaan als bestuursamb­ omstandigheden opgepakt. Dat dit anders Papoea’s de buitenstaanders gebruiken en brengt Met stille trom terecht een eerbetoon. tenaar in Nederlands Nieuw-Guinea loopt omdat het gezag dat daar weer boven tegen elkaar uitspelen net zo plompverloren Het is het voornaamste dat zijn hoofdper­ volgde een carrière als diplomaat. Zijn staat – de Verenigde Naties – de boel een op tafel wordt gelegd als de gewoonte van de soon Dekker doet – de boel sussen als het uit laatste post was ambassadeur in de andere kant op stuurt, laat zien dat de in Met resident om iedere drie jaar van echtgenote de hand dreigt te lopen. Een enkele keer, met DDR. Onder het pseudoniem F. Sprin­ stille trom schijnbaar op zich zelf staande te wisselen. Iedereen wordt in Met stille trom grote weerzin en weinig resultaat, met revol­ ger schreef hij talrijke boeken, waaron­ wereld ontegenzeggenlijk deel uit maakt van zowel in zijn of haar goede als slechte kanten ver en patroontas. Soms met biertjes, der Bericht uit Hollandia (verhalen, een groter geheel, waar het net zo afhankelijk serieus genomen en doorgelicht. Zo geeft meestal alleen door te luisteren. Je zou haast 1962), Tabee, New York (roman, 1974), van is als iedereen in Zakar dat is van elkaar. het boek een verfrissende blik op hoe men­ zeggen dat in Springers vroege hoofdper­ Teheran, een zwanezang (roman, 1991) Want, laat Springer niet na om op te merken, sen altijd op elkaar aangewezen zijn, in soon de latere diplomaat Schneider zich al en Bandoeng-Bandung (novelle, 1993). de overweldigende meerderheid aan elkaar verstrikt raken, daar wel of niet mee kenbaar maakt. Papoea’s in het gebied kan, zou zij het willen, kunnen leven en toch steeds weer op eigen het handjevol missionarissen, bestuursamb­ benen moeten staan. Beatrijs van Agt

indisch anders Nº 01 ~ mei 2012 ~5~ interviewyvonne keuls Aandacht en aanraking is iets heel Indisch

De gemeente Den Haag heeft Yvonne Keuls de prestigieuze Cultuurprijs toegekend. Op 24 mei neemt de 80-jarige schrijfster (Batavia 1931) de prijs op de 54e Tong Tong Fair in ontvangst. Haar uitgever Ambo/Anthos eerde haar met een Schrijversprentenboek, het Letterkundig Museum met een tentoonstelling. Indisch Anders praat met Yvonne Keuls over haar Indische werk.

door Florine Koning oomen arenda foto:

.. U bent begonnen als dramaturg, schreef Wat ontdekte u? maar dat je de emoties van anderen, meestal dacht gericht op de mensen tegen wie je praat. daarna sociale romans, o.a. Jan Rap en z’n “Een wereld ging voor mij open. Ik had de slachtoffers, kunt verwoorden en aan kunt En wat je tegen die mensen zegt, heeft te Maat. In 1989 waagde u zich aan uw eerste Indi- tantes wel gezien, ik had met ze geleefd! In bieden. Dickens is een verteller. Ik vind: de maken met jou en mij, het is een samengaan. sche boek, Indische tantes – over de lotgevallen een hele close familie had ik met ze geleefd. verteller in Nederland wordt onderschat, “De weldaad van de aanraking: als mijn moe­ van uw Indische grootfamilie. Waarom toen? Ik had hun taal in me opgeslagen, wat ik staat op de tweede plaats. Zo hoog als de der ging vertellen, pakten we elkaars hand “Omdat ik er niet eerder mee geconfronteerd helemaal niet wist.” verteller in Engeland staat…” allemaal. Dan zaten we in een kring om haar was. Ik was altijd heel druk bezig, kwam niet heen, de kring was gesloten. Als mensen pra­ aan mezelf toe. Pas later, toen mij – door Als ik de dialogen lees in uw boeken, u absor- Uw Indische moeder heeft een grote invloed op ten, dan raken ze je aan. En ze kijken je aan, omstandigheden – gevraagd werd: wie is dat beert taal van anderen... u gehad. Met haar verhalen bent u de oorlog kijken is ook aanraken. Aandacht en aanraking kind in jou dat zich met al die sociale “Zonder dat ik het wist. Ik ben een auditief doorgekomen. is iets heel Indisch. Dat heb ik als geschenk omstandigheden bemoeit? Toen ben ik gaan schrijver. Je hebt schrijvers die het eerst moe­ “Zij is een vertelster. Alles kwam over ons gekregen. denken: wie is dat kind? Ik kwam terecht op ten zien, maar ik moet het eerst horen. Dan hoofd, tot vlak bij vielen de bommen bij ons “Het geheim van de woorden: wat mensen dat Indische kind dat ik was, van die Indische sla ik het in mij op – niet dat ik het dan ver­ neer. Dan telde ik: 21, 22… vroeg toch: ‘En, en, zeggen, dat is niet alles. Er zitten dingen ách­ moeder. geten ben. Ik kan net als een papegaai die hoe liep het af?‘ Dat wilde ik wéten. Dan zei ter. “In 1979 kwam ik voor het eerst in Indië. Ik klanken nabootsen. Die term auditief schrij­ ze: [Indisch accent] ‘Nou, dat zal ik je vertel- “Maar ik wil er nog één aan toe voegen; niet zette voet aan wal en was thuis. Ik dacht: hoe ver heb ik van Johan Fabricius. Johan heeft len…’ Ik ben gevoed door die dialogen.” elk geheim hoeft ontrafeld te worden. Er zit is het mogelijk dat ik al die jaren zonder dit ooit tegen mij gezegd: ‘Jij kan de klank van een geheim achter de woorden maar het kan geleefd heb? Toen ben ik pas mijn Indische de taal van mensen in je opslaan en reprodu­ Waarom kiest u voor die dialogen? Waarom ook zijn dat je zegt: laat maar, dat wil die per­ moeder gaan ontdekken, ben ik gaan begrij­ ceren.’” voor die vorm? soon houden. Begrijp je? Maar je moet wel pen waarom ze was zoals ze was. En toen ben “Een mens uit zich door wat hij zegt, zijn weten dat het geheim er ís. Dat is heel erg ik ook al mijn Indische tantes gaan ‘opgra­ Dat kon Tjalie Robinson ook heel goed… stem. Niet alleen wat hij zegt, maar ook door oosters, heel erg Indisch. Het heeft te maken ven’. Toen ben ik over ze gaan schrijven.” “Edy Seriese heeft in het Schrijversprentenboek de klank. Dat vind ik het ontzettend leuke met de sfeer die daar is. Ik ga elk jaar naar geschreven, dat de manier waarop ik de ver­ van Indische mensen: die hebben zo’n Indi­ Indonesië en daar ben ik thuis. Maar waarom halen van mijn moeder overbreng, de stijl is sche tongval: ‘Nou seg…’ Dat geknepene in voel ik me er thuis? Omdat déze dingen klop­ van Maria Dermoût. De manier waarop ik de die neus, in die huig. Dan krijg je een andere pen!” kleine Indo gestalte geef, is de manier van Tja­ taal. Die taal is verbonden aan die stem… en Keuls op het Tong Tong lie Robinson. Edy Seriese zegt: ‘Je zit er tussen dat eeuwige herhalen, dat herhalen… ‘Hij was U bent een verteller en komt uit Indië, net als Festival in, je bent de literaire dochter van die twee.’” een verteller, en weet je, hij was ook, hij was Ido, Dermoût, Robinson. Indische schrijvers toch ook een verteller’. Dan komt het weer zijn vertellende schrijvers? Maandagavond 21 mei treedt Yvonne U bent net als Robinson ook activistisch. terug. Het eeuwige herhalen, alsof het een “Ja. Vertellen heeft heel erg te maken met Keuls op met Ernst Jansz in het Bin­ “Ik kom overend als het onrecht bestreden bezwering is.” iemand die luistert. Als je een verhaaltje ver­ tang-Theater (toeslag € 3,–). moet worden. Dat komt, ik ben een oorlogs­ telt voor het slapen gaan, dan wil dat kind Dinsdagmiddag 22 mei interviewt Edy kind. Toen de oorlog afgelopen was, had ik Drie geschenken uit het Oosten het horen, dat verhaal. De mensen in Indië Seriese in Djam Boekoe (‘boekenuur’) TBC. Maar doordat de Canadezen penicilline Uw moeder sprak over drie geschenken uit het hebben de tijd voor de ander, dus je kúnt ook Yvonne Keuls naar aanleiding van het hadden, ben ik er doorheen gekomen. Ik ben Oosten: de tijd is een altijd aanwezige niet vertellen, de ander luistert wel. Djam karet, Schrijversprentenboek dat in decem­ me er heel erg bewust van geweest dat ik opjagende factor. De weldaad van de aanra- tijd genoeg. Je kunt trekken aan de tijd.” ber verscheen, Gedragen op de wind. met het leven dat ik gekregen had, dus ook king. Het geheim van de woorden. Wat Op donderdagmiddag 24 mei vindt in iets moest. De bevestiging van dat ‘moeten bedoelde zij? djam karet ~ lett. rubberen tijd; een andere, minder het Bibit-Theater de feestelijke uitrei­ doen’ is gekomen op mijn veertiende jaar, “De westerse aandacht is heel duidelijk van: stipte opvatting van tijd king plaats van de Haagse Cultuurprijs toen ik in aanraking kwam met de literatuur ‘Ik praat wel met jou maar ik zit met mijn her- aan Yvonne Keuls. van Charles Dickens. Ik heb door hem geleerd sens ergens anders want ik moet om zo laat, dat Op www.tongtongfestival.nl staat een langere dat je niet alleen je eigen emoties verwerkt, en dat.’ Maar oosterse aandacht is een aan­ versie van dit interview gepubliceerd.

~6~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2012 tong tong festival zo maar een hoofdpersoon, maar een hoofd­ vocabulaire heeft met soms nieuw verzonnen Interview persoon die op Jezus lijkt. Je vindt in het boek woorden en metaforen, is Nukila Amal, wiens veel overeenkomsten tussen Parang Jati en werk ik ook vertaal. Misschien is het iets van Jezus: in het hoofdstuk ‘Preek op de heuvel’, die generatie — zoals haar mentor Gunawan in de Bijbelse uitspraken van Parang Jati en in Mohammad ook ooit heeft geconstateerd Ayu Utami: de manier waarop Parang Jati uiteindelijk de over de taal in de tijd van Suharto: te dood vindt, namelijk door zijn eigen vriend gemaakt, als het ware gekooid, zonder enige Yuda(s). ruimte voor creativiteit in de taal. Door Ayu Voorloper voor “Ook door de overeenkomst tussen bepaalde kon ik zien hoe het anders kan. hoofdstuktitels en bijbelboeknamen, denk ik “Voor haar generatie is en blijft Ayu een voor­ dat je Het Getal Fu kunt vergelijken met de bij­ loper. Mijn indruk is dat zij op haar eigen haar generatie bel – natuurlijk niet helemaal. Ook het opne­ manier heel productief gebleven. Naast haar men van genealogieën, zoals die van Sultan romans, schrijft zij ook essays, theater- en Dit voorjaar verschijnt Het Getal Fu: de derde Nederlandse Agung, is volgens mij expres gedaan, omdat filmscripts. Toch heeft zij ergens de tijd kun­ vertaling van een werk van Ayu Utami, Indonesië’s meest ook in de bijbel veel genealogieën staan. nen vinden om boeken te lezen want haar “Verder komt Ayu volwassener over, omdat kennis over een breed spectrum van onder­ gerenommeerde auteur van dit moment. Maya Sutedja-Liem het boek veel diepzinnige overdenkingen werpen is groot.” (Surabaya, 1957) heeft alle vertalingen van de Indonesische bevat. Dat ontbrak in [haar eerste werk] Samans Missie, vind ik.” Wat is in Indonesië het meest bepalend voor schrijfster op haar naam staan. De eerste twee titels, Samans haar imago: haar vrouw-zijn, haar vrijmoedige missie en de vervolger Larung, vertaalde zij samen met Wat is het bijzondere aan het werk van Ayu? teksten over seks, haar christelijk geloof of “Het is moeilijk de boeken van Ayu Utami in haar keuze voor literatuur? Monique Soesman. Waarschijnlijk kent niemand in Neder- een woord te beschrijven, want ze bevatten “Zij is een jonge vrouw die inderdaad vrij­ land het werk van Ayu Utami beter dan Maya. Ayu Utami, heel veel lagen. Juist omdat ze zoveel lagen moedige teksten schrijft over zowel politiek, bevatten, vind ik ze boeiend, vooral Larung religie als seks. Zij heeft die durf, maar geïntroduceerd door haar vertaler. en Het getal Fu. De boeken geven veel stof ter bovenal: zij kan haar gedachten ook berede­ overdenking. Daarom vervelen ze mij niet. neren. Ik denk dat het meest bepalende is: “Ook zitten er zoveel verrassende passages het intellectuele.” door Leslie Boon in met vindingrijke, spitsvondige en soms humoristische uitspraken, dat Ayu bewonde­ Heb je nog een verlanglijstje voor je vertaal- ring oproept. Waar Ayu ook een meester in is, werk? is het oproepen van een mysterieuze, span­ “De vertaling van het derde deel van de trilo­ nende en haast lugubere sfeer in haar gie van Ahmad Tohari is net af. Als de tekst “Monique en ik hebben heel veel gediscus­ romans. Het is nooit hetzelfde. Ze is bijzon­ van de roman van Remy Sylado Tja Bau Kan sieerd hoe wij het werk van Ayu het beste der vindingrijk en uniek.” meevalt, zou ik het willen vertalen. Er is ver­ konden weergeven in het Nederlands. Wij der een jonge schrijver die ik bewonder, Eka vonden het wel een uitdaging. Vooral in In hoeverre is het werk van Ayu representatief Kurniawan. Hij schrijft magisch-realistisch Samans missie en later ook in Larung, voor haar generatie? en dat is tegenwoordig ‘in’ in Indonesië.” gebruikt Ayu verschillende stijlen voor elk “Zij heeft een ongekend vocabulaire-rijkdom. personage; de een is poëtischer dan de Een andere schrijfster die ook een enorm Ayu Utami, Het getal Fu, uitg. De Geus. andere. Zij was consistent en dat vond ik het moeilijkste, om die verschillende stijlen – net zo consistent – te vertalen. Het was een opluchting dat Ayu voor Het Getal Fu niet Ayu Utami is te gast op het Tong Tong Festival: donderdag 17 en voor dichterlijke taal heeft gekozen.” vrijdag 18 mei treedt zij op in het Bibit-Theater. panji susanto panji

foto: Heeft een lezer bepaalde voorkennis nodig waardoor je haar werk beter zou kunnen waar- .. Wanneer en hoe was je eerste kennisma- deren? king met het werk van Ayu? “Ik denk dat het goed is als de lezer geïnfor­ Over Ayu Utami en Het getal Fu “Na mijn studie Indonesische talen en cultu­ meerd is over Ayu’s achtergrond, namelijk ren, heb ik in 1989 samen met Monique Soes­ dat ze in haar jeugd devoot katholiek was en Ayu Utami (Bogor 1968) is een Indonesi­ schrijfster van Indonesië en geniet man de uitgever De Geus benaderd, om een de bijbel van binnen en buiten kent. Nu ze ­ sche journalist, radiomaker en schrijf­ vooral onder jongeren zowel nationaal vertaling van het werk van Ahmad Tohari te enige afstand van haar geloof en de bijbel ster van romans, korte verhalen, een als internationaal groot aanzien. mogen maken. We hebben uiteindelijk twee heeft genomen, blijft ze toch in haar schrij­ theaterstuk en artikelen. Zij behoort tot Het getal Fu geeft een beeld van de ver­ boeken van hem vertaald. ven sterk geïnspireerd door voornamelijk de de nieuwe generatie van Indonesische anderingen zoals die zich nu in de Indo­ “Ik houd de ontwikkelingen in Indonesië wel bijbel. artiesten en schrijvers die nesische samenleving bij, toch kende ik het werk van Ayu Utami “Ook is het goed als de lezer weet dat ze jour­ opkwam na de val van Soe­ ­voltrekken. De vrienden nog niet toen De Geus aan ons vroeg haar naliste is geweest. Dat is te zien aan de pas­ harto. Parang Jati en de jonge werk te vertalen. Het was rond 1999, toen Ayu sages waarin zij schrijft over de politieke Ayu Utami studeerde Russi­ bergbeklimmer Sandi Yuda voor de Prins Claus Prijs werd genomineerd.” ontwikkelingen in Indonesië en de kranten­ sche letterkunde. Sinds 1998 zijn vaak te vinden in de artikelen die ze in Het Getal Fu opneemt.” werkt ze als journaliste voor bergen van Oost-Java. Tij­ Wat vond je toen van het werk van Ayu? het kunsttijdschrift Kalam. dens het klimmen ver­ “Ik moest er heel erg aan wennen. Wij moes­ Hoe zou je het werk van Ayu willen omschrij- De onverholen politieke beeldt Yuda zich regelmatig ten ook vaak giechelen omdat er zoveel ven? boodschap van haar debuut een verleidelijke gedaante schunnige woorden in stonden… Het was “Ik vond dat Ayu in Het getal Fu ‘volwassener’ Samans missie veroorzaakte te zien, een vrouw met een zeer gewaagd. Hoewel je bij Ahmad Tohari overkomt, vergeleken bij de manier waarop een golf van opschudding aan wolvengezicht, die hem een ook hier en daar stukken had waarvan je ze Samans missie schreef. Ik doel hiermee op de vooravond van de val van magisch getal toefluistert: eventueel rode oortjes zou kunnen krijgen, is zowel de inhoud als de vorm van het verhaal. president Soeharto. De roman beleefde het getal Fu. Deze mystieke ervaring lijkt Ayu Utami toch een graadje ‘erger’. Ach, wij Qua inhoud lijkt ze niet alleen tegen de zoge­ verschillende herdrukken en werd uitge­ in scherp contrast te staan met de poli­ zijn hier in Nederland wel al heel wat gewend. naamde ‘gevestigde orde’ te willen aan­ roepen tot beste roman van Indonesië. tieke betrokkenheid van zijn vriend Wij hebben het vertaald en hebben gepro­ schoppen, maar ze heeft in Het getal Fu een In 2000 won Utami de Prins Claus Prijs. Parang Jati en diens verbeten strijd beerd om de juiste woorden te vinden voor boodschap. Die boodschap wordt overge­ De maatschappelijk geëngageerde Ayu tegen fanatieke religieuze groeperingen. alle benamingen van geslachtsdelen die in bracht door een van de hoofdpersonen, Utami is inmiddels de belangrijkste het boek voorkwamen… namelijk Parang Jati. Ze creëert daarmee niet

indisch anders Nº 01 ~ mei 2012 ~7~ Vanuit Tong Tong richtte hij vervolgens zelf daarom is het zo raar, schokkend zelfs, dat verzuchtingVreten of verzuipen de infrastructuur in om als intellectueel te Ramdas, die Saïd al in 1994 (!) interviewde9, kunnen blijven werken, onafhankelijk van zo nodig een roman moest schrijven. dat verfoeide establishment. Ramdas daar­ de normaliteit entegen werd graag onderdeel van het Verraden Nederlandse intellectuele establishment, en Met het schrijven van een roman verraadde had ook voor de bundeling van zijn werk Ramdas niet zijn insteek als beroepsherin­ steeds gerenommeerde uitgevers ter neraar. Ook Badal schreef hij om de “norma­ beschikking. Terwijl hij zowel de VPRO en liteit” van de Nederlandse samenleving te van Nederland, 10 NRC Handelsblad, als de Amsterdamse laten zien, zoals hij dat noemde . Om aan Migranten Televisie Nederland (MTNL)4 en de volgende generaties een doodgewoon Organisatie voor Hindoe Media (OHM) als romanpersonage na te laten: een zwarte man volgens Badal uitvalsbasis had, bleef hij geloven in het in Nederland. Met werk en een gezin. Met gezag en de taak van ‘de intellectueel’ om een baan bij de krant en een intellectueel universele waarden als democratie en Dutch vriendengroepje. Op journalistieke reizen tolerance5 desnoods met hun leven te verde­ naar Suriname of Londen, of in Delhi als cor­ Een jaar geleden verscheen Badal, de eerste roman digen. Toch wist intellectueel Nederland zich respondent. Bezig met migratie en heimwee, van Anil Ramdas. Edy Seriese bespreekt dit boek, haalt ook met zijn literair werk geen raad. Net als maar vooral met de propaganda van Dutch bij Tjalie werd ‘het exotische’ erin wel tolerance. Zo’n soort man. Met inderdaad herinneringen op aan eerder werk van Ramdas, en ziet gewaardeerd. Maar alleen om de impliciete (maar wat doet dat er toe in literatuur?) pre­ overeenkomsten, en verschillen, met Tjalie Robinson, kritiek subtiel te negeren, evenals de her­ cies het soort leven dat Anil Ramdas zelf komst ervan uit een andere cultuur. Tjies, leidde. Dus inclusief ernstig drankprobleem, die andere “beroepsherinneraar” uit een voormalige door Tjalie geschreven als positiebepaling het enige universele kenmerk van de Wes­ Nederlandse kolonie. Voor wie is het multiculturele tegen westerse literatuuropvattingen, werd terse intellectueel. Ramdas zelf was dat pro­ bijvoorbeeld wel herdrukt, maar zonder het bleem voorbij. De vroegtijdige, stomdronken eigenlijk precies een drama? kritische statement tegen de Literatuur6. En dood in de Noordzee van zijn romanfiguur ook Ramdas’ werk werd de hemel in gepre­ Badal, is dan ook eerder humoristisch dan zen, waarvoor de term egodocumenten dramatisch. En in elk geval bevrijdend: weg nieuw leven ingeblazen werd, zoals Badal in met die male depri and drunk intellectual pigs door Edy Seriese de roman nog memoreert. Dat nam niet weg die de westerse literatuur al van ver voor de dat het literaire product zelf ermee buiten de Verlichting domineren. Maar met het (wil­

Herinneringen overdracht uit een voormalige kolonie van .. Er ging een sms rond op de dag van zijn Nederland. Allebei verdienden ze hun brood begrafenis. Om bij elkaar te komen. Zonder met journalistiek werk zonder ooit ‘brood­ sprekers of programma, zo maar, om bij schrijver’ te worden. En allebei raakten ze ont­ elkaar te zijn. Daar zaten we dan, in een goocheld op het verbitterde af over het denk-, hoekje boven in De Balie. Met al die werk- en leefniveau van (Nederlandse) intel­ gemengde gevoelens van beteuterd tot boos, lectuelen, vooral schrijvers. Verschillen zijn er van intens verdrietig tot verslagen. Als van­ natuurlijk ook. Tjalie kwam in 1954, uit ‘de zelf begonnen we te vertellen, aan elkaar, Oost’, Ramdas in 1977 uit ‘de West’. Tjalie aan onszelf, “omdat de ziel nooit naakt mag kwam als volwassene met gezin en als geves­

gaan”, zoals mijn oma zou zeggen. Zo werd tigd journalist, Ramdas een kwart eeuw later © deburen

hij door ons begraven: in herinneringen. Anil als jonge student sociale geografie. Tjalie had foto: Jaiprakash Sadaphal Ramdas. Overleden op ‘de Piekerans’ al gepubliceerd, werkte aan de Anil Ramdas aan het woord bij deBuren (www.deburen.eu), waar hij columnist was 16 februari. Op zijn verjaardag. Aan een zelf­ uitgave van Tjies: een bundel vertellingen en al gekozen dood. gauw ook aan z’n eerste eigen tijdschrift Ook in Badal, de roman van Ramdas1, zijn her­ Gerilja. Ramdas studeerde cum laude af op inneringen een belangrijk element. Anil Ram­ een scriptie over de manier waarop mensen das was een beroepsherinneraar, een term van heersende ideologieën verwerken in hun Elsbeth Locher-Scholte door Ramdas zo levensverhalen, en begon vervolgens te schrij­ gedraaid dat die bruikbaar was voor hemzelf2. ven: essays en vertellingen, en tenslotte de Literatuur werd gezet. Ramdas wist dat, net len!) schrijven van de roman verraadde de Inderdaad was hij geen historicus, en ook roman Badal. Beider werk komt regelrecht als Tjalie, natuurlijk heel goed. Of zoiets nu levende Ramdas iets anders: de intense wens geen romanschrijver, want hij was niet op voort uit de maatschappelijke werkelijkheid gedaan wordt door een Menno ter Braak, om er bij te horen, koste wat kost en tegen zoek naar de ware werkelijkheid of schepper waarin ze zelf waren opgegroeid en leefden. diep bewonderd door Ramdas én Badal, dan beter weten in. Migranten schrijven geen van een eigen universum. Werkend in het nie­ Voor Tjalie was dat de Indische (meng-)cul­ wel door “white trash” als Joost Zwagerman Literatuur, maar egodocumenten? Okee dan, mandsland tussen wetenschap, journalistiek tuur, voor Ramdas het (internationaal) zoals Ramdas én Badal hem aanduidden. Of schrijven we toch een roman. en literatuur, wilde Ramdas laten zien “hoe de migrantenleven. Beiden putten daarom bij zoals in Tjalies geval, door Rob Nieuwenhuys, Verraden betekent niet alleen bekend maken, werkelijkheid vroeger voelde”, hoe die beleefd alles wat ze schreven niet alleen uit eigen her­ een Wim Willems of een Adriaan van Dis die maar ook ontrouw zijn. Wat Ramdas bekent en ervaren werd, niet door één individu, maar innering maar vooral uit de collectieve herin­ daarvoor tegenwoordig zelfs als Indo door met Badal is de dramatische, diepste laag in door zoveel mogelijk individuen. En dan geen nering van hun groep. Ze deden dat openlijk, Indonesië schijnt te struinen. Het is nu een­ elk migrantenbewustzijn: de wens erbij te beroemde of zogenaamd belangrijke mensen. en – zeiden ze – omdat ze niet anders konden. maal een van de rollen van elk establishment horen, thuis te zijn in het nieuwe land. Aan Zijn taak was, vond hij, “het collectieve Tjalie vulde Tong Tong met eigen herinnerin­ om teksten tot literatuur-of-niet te verkla­ die wens is zijn hoofdpersoon Badal ten diep­ geheugen van gewone en onbelangrijke men­ gen en van zijn lot- en leeftijdgenoten, inclu­ ren. En elk establishment benoemt nu een­ ste ontrouw, omdat hij die wens verwart met sen” tot nieuw leven te wekken. Met als doel sief uitstapjes naar andere ‘mengculturen’ en maal die teksten tot Literatuur die de eigen Schrijver zijn, op tv komen, met BN-erij. Niet “dat die mensen niet vergeten worden, niet Indische migranten elders. En ook Ramdas wereld met het bijpassende gedachtegoed per ongeluk, maar door zijn andere wens uit de geschiedenis gestoten worden”. Hé, werd beroepsherinneraar, maar dan anders. tot stand brengen en in stand houden. Voor intellectueel te zijn. In en door zijn dronken­ waar kennen we dat van? Wou Tjalie dat niet het koloniale gedachtegoed, weten we sinds schap verwart Badal gekend zijn met bekend 7 ook? Intellectueel Saïd , werd die functie bij uitstek vervuld zijn. Ongeveer zoals Tjalies generatie het Anil Ramdas (1958–2012), lijkt in wel meer Tjalie keerde binnen vijf jaar na zijn aan­ door de roman. Daarom koos Tjalie – intuïtief dappere voornemen tot aanpassen aan het opzichten op Tjalie Robinson (1911–1974), hoe­ komst het Nederlandse literaire wereldje de overigens – voor de vertelling als literaire nieuwe land verwarde met assimilatie, met wel ze elkaar niet gekend hebben. Allebei rug toe. Uit afkeer, omdat hij Literatuur niks vorm, tégen de “short stories, novellen en vergeten wie je zelf bent, maar dan anders. kwamen ze enkele jaren na de soevereiniteits­ vond (“Leven is alles”)3 en Schrijvers anstiel. romans uit de Europese literatuur”8. En Want trash is van alle tijden, en van alle kleu­

~8~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2012 ren, daarvoor hoef je niet de Noordzee in te Wie was Tjalie lopen. De keus voor weldenkende mensen Robinson/Vincent­ ligt niet tussen trash of intellectueel, obesi­ Mahieu/Jan Boon? tas of alcoholisme, maar tussen vergeten en verraden, bekennen of ontrouw zijn. Artists in residence Tjalie Robinson (Nijmegen, 10 januari Wat dat betreft hebben wij, volgende gene­ toneel 1911 – Den Haag, 22 april 1974) is het raties, makkelijk praten. Wij zijn geen pseudoniem van Jan Johannes Theo­ migranten, tenzij we zelf de kuierlatten Behind the Actors dorus Boon. Een ander pseudoniem is opnemen. Wij pikiren er niet over om in Indo­ Vincent Mahieu. Boon was een journa­ nesië te wonen, anders dan tijdelijk en het list, schrijver en activist. liefst op vakantie in een resort. Geen eerste uit Bandung Zijn vader was een Nederlandse KNIL- generatie Surinamers of Turken die als seni­ militair, Cornelis Boon, en zijn moeder oren alsnog op hun schreden terugkeren. Wij een Indische vrouw van Brits-Javaanse zijn hun kinderen, hier geboren en getogen spelen Vincent Mahieu afkomst, Fela Robinson; zij leerden en niet voornemens weg te gaan. We zijn in elkaar op Java kennen. Hun oudste de 60 jaar van onze aanwezigheid hier zoon Jan werd geboren tijdens een bekend geraakt als Hollandse nieuwe: win­ Nederlands verlof. Jan Boon begon als terhard en tropenecht, als de Indische keu­ onderwijzer op Java. Sinds 1936 was hij ken, de doekoe in de grootstedelijke straat­ sportredacteur bij het Bataviaasch taal, en de moskee in de buurt. Ruim twee Nieuwsblad. Tijdens de oorlog in miljoen gewone, onbelangrijke, mensen. Nederlands-Indië (1942–1945) werd hij Migreren, weten wij, doe je voor je volgende in Japanse krijgsgevangenschap redac­ generaties. Migrantenkinderen, vaak een teur van de kampkrant en sloot hij stuk laconieker dan hun ouders, laten zich vriendschap met mede-geïnterneer­ niet uit de geschiedenis wegschrijven. Gewa­ den Rob Nieuwenhuys en Leo Vroman. pend met hun twee of drie nationaliteiten, Na de oorlog werkte hij weer als jour­ moedertalen en thuisculturen, en met een nalist in Indonesië. Hij begon onder batterij moderne media in hun rugzak, reizen meer aan de serie die hem beroemd ze de wereld rond, naar waar hun werk, zou maken: ‘Piekerans van een straat­

huwelijk, of inspiratie hen maar brengt. didi komex slijper’ in dagblad De Nieuwsgier. Ook

Overal en nergens thuis. Voor wie, depri foto: schreef hij bijdragen voor het intercul­ intellectuelen, is het multiculturele eigenlijk turele tijdschrift Oriëntatie, waarin een drama? Indonesiërs en Nederlanders samen­ werkten. Het blad was een initiatief Dat hij de moed en hoop verloor, dat is nog .. In 2011 waren de acteurs van Behind the stelling bevat niet alleen toneelspel, maar van E. du Perron en werd geleid door een overeenkomst van Anil met Tjalie. En de Actors uit Bandung, Indonesië, te gast op het ook dans en wayang golek (poppenspel met Rob Nieuwenhuys. Maar in het nieuwe meest schrijnende. Dat zijn bestaan als Tong Tong Festival. Zij speelden vier maal het driedimensionale poppen, typerend voor Indonesië was steeds minder ruimte beroepsherinneraar hem zelf geen uitzicht stuk Cuk & Cis, naar twee verhalen van Vin­ West-Java). Net als vorig jaar wordt de voor een Nederlandse schrijver. In 1954 bood. Alsof de ziel naakt kan gaan. Dat is wat cent Mahieu, beter bekend onder zijn andere muziek live gespeeld. repatrieerde Jan Boon met zijn gezin de dode Anil Ramdas verraadt. Niet als pseudoniem Tjalie Robinson. Na afloop reis­ Bij Cuk & Cis waren de muzikanten onzicht­ naar Nederland. migrant; als doodgewoon mens. den zij door naar Oerol voor een samenwer­ baar, maar de kwaliteit van hun krontjongspel Op 19 juni kwam hij aan, 43 jaar oud. In kingsproject met The Lunatics uit Utrecht. bleef niet onopgemerkt. De band zal dit jaar Nederland werkte hij kort als onderwij­ Anil Ramdas, Badal, uitg. De Bezige Bij Dit jaar komt het héle gezelschap Behind The iedere dag optreden en zowel krontjong als zer, maar vooral weer als schrijver en Actors over uit Bandung, de hoofdstad van dangdut spelen. De meester van de fusion, journalist. In De Vrije Pers, een krant in noten West-Java. De groep bestaat uit meer fluitist Chris Hinze, maakt eenmaal als special Surabaya, verschenen zijn ‘Piekerans’ 1 Anil Ramdas. Badal : roman. Amsterdam, De acteurs, musici, dansers en poppenspelers guest een muzikale wereldreis met de dang­ over het leven in Nederland. Ook Bezige Bij, 2012 dan we vorig jaar op de Tong-Tong-planken dut-spelers van Behind The Actors. schreef hij o.a. voor Het Parool en Else- 2 Anil Ramdas. De beroepsherinneraar en andere zagen. Dit veelzijdige gezelschap is in 2012 Daarnaast geeft de groep workshops in vrijwel vier. In 1956 verscheen zijn verhalen­ verhalen. Amsterdam, De Bezige Bij, 1997; een ‘artist in residence’ van het Tong Tong Festi­ alle disciplines: muziek, dans, wayang golek. bundel Tjies (onder zijn pseudoniem bundel ‘egodocumenten’ die eerder dat jaar in val en treedt alle dagen op. Woensdagmiddag 23 mei interviewt Helga Vincent Mahieu) – in 1959 bekroond De Groene Amsterdammer, NRC-Handelsblad en Ruebsamen de artistiek leider Asep Budiman met de Prozaprijs van de gemeente Contrast verschenen 3 “Ik wil niet bij de schrijvers horen en de Theater, wayang golek, dangdut en en zakelijk leider Hendra (beiden tevens Amsterdam – , in 1960 gevolgd door Nederlandse literatuur lap ik aan mijn laars. krontjong acteur) van Behind The Actors n.a.v. Douwes, Tjoek. Literatuur is niks, Leven is alles” schreef hij in 1955. Behind the Actors speelt Douwes, geïnspi­ met behulp van een tolk. Voor de overige In Indië, Indonesië en Nederland werd In: Rudy Kousbroek Het Oostindisch kampsyn- reerd door ‘Het geval Douwes’ uit de verha­ data en aanvangstijden zie de Pasarkrant of hij het bekendst onder de naam Tjalie droom. Amsterdam, Meulenhoff, 1992, p.111 lenbundel Tjies van Vincent Mahieu. De voor­ www.tongtongfestival.nl. Robinson. Als ‘Tjalie’ voerde hij actie, 4 De Tafel van Babel; ZOZ (talkshows) bijvoorbeeld voor de spijtoptanten 5 Interview met Elsbeth Etty in NRC Handelsblad, 29 (Nederlanders die in Indonesië waren juli 2011. “Dutch tolerance is een internationaal ­ achtergebleven en spijt hadden gekre­ bekend begrip waaraan The New York Times zo’n Gustaaf Peek lust Vincent Mahieu gen dat zij de Indonesische nationali­ zevenhonderd essays heeft gewijd. Er wordt mee Vrijdagmiddag 18 mei is Gustaaf Peek teit hadden aangenomen), maar ook in bedoeld dat men elkaar ondanks grote te gast in het Bibit-Theater. Eind vorig verschillen in zijn waarde laat en ondanks alle algemenere zin voor ‘de Indische zaak’. verschillen samenwerkt. Dutch tolerance is een jaar publiceerde hij een essay in de Zijn doelstelling was het herinneren en onvoorstelbaar belangrijk concept dat Nederland Revisor, getiteld ‘En ik lustte het; Het het behoud van de Indische cultuur. zelf in de wereld heeft geholpen.” geweld van Tjies en Tjoek’. Vincent Hij liet vooral van zich horen in zijn 6 Onder de titel ‘Intro’. Het werd ook niet Mahieu is een van de weinige schrij­ Indisch tijdschrift Tong-Tong, maar opgenomen in het Verzameld Werk van Vincent vers in het Nederlands over geweld, daarnaast nam hij tal van andere cul­ Mahieu stelt Gustaaf Peek. turele initiatieven, waaronder de 7 Edward Saïd Cultuur en imperialisme (1994) Haagse Pasar Malam Tong Tong in 1959, 8 Vincent Mahieu Tjies: een bundel vertellingen later Pasar Malam Besar genoemd en Bandoeng/Amsterdam, 1955 nu Tong Tong Fair. In 2008 verscheen 9 Anil Ramdas. In mijn vaders huis II. Amsterdam, de biografie Tjalie Robinson, biografie Mets/Novib/VPRO, 1994; p. 7-25

10 Volgens Rob Boonzaajer Flaes, directeur van maaike hermes van een Indoschrijver door Wim Wil­

Atana dat hij 10 jaar geleden o.a. met Anil foto: lems. Ramdas oprichtte

indisch anders Nº 01 ~ mei 2012 ~9~ inderdaad als een trein. In hoog tempo en via generatie migranten geëmotioneerd achter­ uitvergrote foto’s, een kist, stemmetjes en bleven omdat herinneringen bovenkwamen liedjes voerde de cabaretier het publiek mee en oude wonden werden opengereten. Op het verleden in. Voor de pauze houdt Van elke pasar malam vloeien tranen en tot een Vleuten het leuk met afwisselend hilarische aantal jaren geleden was er bij grote Indische analyseHet succes van ‘D aar werd wat groots verricht’ en ontroerende vertellingen, na de pauze bijeenkomsten opvang voor mensen die komen de beladen kwesties van bezetting, bevangen raakten door emoties. Die emoties kampen, politionele acties en vertrek aan de kwamen weliswaar niet op de televisie, maar orde. Het is een prestatie; twee uur lang weet wie rondkijkt in politiek-cultureel Nederland “Ik ben niet de bevlogen Van Vleuten in zijn eentje volle komt er al snel achter hoe gevoelig Indië ligt. zalen mee te slepen. Op de vraag waarom het Het koloniale verleden beperkt zich niet tot de zo’n hype werd geeft de voorstelling alleen Indische ‘tamtam’. Vanaf de dekolonisatie tot echter niet voldoende antwoord. Ik denk dat nu hebben oprispingen de hele Nederlandse we het moeten zoeken in een combinatie van samenleving geraakt: Molukse treinkapingen, factoren. Poncke Princen, Rawagede. Anderzijds wekt besmet” De aristocratische belanda totok2-familie van Indië als idyllisch verleden een ongekende Diederik van Vleuten verbleef generaties lang nostalgie op. Indië-herinneringen zijn ver­ in Indië. In zijn ouderlijk huis overheerste de werkt in tal van cultuurproducten, van musi­ De cabaretvoorstelling Daar werd wat groots verricht van ‘Indische sfeer’ niet en met weinig weet van cals en advertenties tot literatuur. ‘Indië’ is, Diederik van Vleuten trok afgelopen twee seizoenen volle zowel het koloniale verleden als postkoloniale kortom, een nationaal, omstreden en nostal­ sentimenten begon hij aan zijn voorstelling. gisch begrip. Daarnaast geldt dat voor de Indi­ zalen, kreeg veel media-aandacht, en maakte ook veel Het succes verraste hem: “Wie had dat in sche gemeenschap elke verwijzing naar het publieksreacties los. Pamela Pattynama onderzoekt het jezusnaam gedacht? Natuurlijk is het een einde van Indië licht ontvlambare materie is. mooi verhaal, een typisch Nederlands verhaal hoe en waarom van deze bijval. ook over liefde in tijden van oorlog. Maar in Media-event mijn naïviteit heb ik geen moment rekening Wat mij opvalt in de reacties die Van Vleuten gehouden met de Indische gemeenschap. Die ontving is de behoefte aan erkenning, hele tamtam kende ik niet.”3 De cabaretier bestaansrecht en herinnerd worden.5 Zo door Pamela Pattynama raakte “diep ontroerd” door de vele reacties spreekt een aantal bezoekers over Indië als die hij ontving: zwijgzame oude vaders die na een ‘verstopte’ en ‘vergeten’ geschiedenis die de voorstelling opeens over de suikerfabriek door Daar werd wat groots verricht eindelijk gingen praten en oorlogstrauma’s: had mijn erkend wordt. De mail van een 61-jarige vrouw vader uw voorstelling maar gezien, dan was die van 1950 tot 1958 het “allerlaatste restje” .. De cabaretier Diederik van Vleuten bare publiek zich in superlatieven uit: er was mijn leven anders geweest! “Dat kan je toch meekreeg is exemplarisch: “Ons verhaal heeft maakte afgelopen twee jaar furore met zijn ademloos geluisterd, geschaterd, gehuild en niet met droge ogen lezen”, reageerde hij.4 De bestaansrecht gekregen en Nederland heeft solo-voorstelling Daar werd wat groots ver- geleerd. Waarom was Daar werd wat groots emoties die de voorstelling opriep zijn mis­ een perspectief op Indië en Indonesië erbij”. richt, gebaseerd op de Indische memoires van verricht zo’n groot succes? schien verbazingwekkend, maar emotionele Het gros van degenen die Van Vleuten mail­ zijn oud-oom Jan van Vleuten (1906–1989). Hij Volgens Van Vleuten zelf ligt een groot deel ontladingen bij Indische gebeurtenissen zijn den zal uit de tweede generatie komen; men­ speelde voor uitverkochte zalen en kreeg ‘ver­ van de aantrekkingskracht in de theatrale, allesbehalve vreemd. Indië is vanaf de deko­ sen die gewend zijn hun mening en gevoelens pletterende’ mails van mensen die wel zes vertellende vorm: “Het is een voorstelling, ik lonisatie een open zenuw geweest, zowel in publiekelijk te uiten, die Indië niet of nauwe­ keer terugkwamen en wier leven op zijn kop vertel een verhaal (...). Als je in een zaal zit, en als buiten de Indische gemeenschap, zowel lijks hebben meegemaakt, maar er via familie kwam te staan nadat zij de voorstelling had­ het is een goede voorstelling dan heeft het voor Indo’s als voor totoks. Er zijn rijen gele­ of circulerende verhalen wel post-herinnerin­ den bijgewoond.1 Op internet drukt het dank­ iets onontkoombaars.” De voorstelling liep genheden te noemen waar eerste en tweede gen aan hebben. Ik denk daarom dat je die geëmotioneerde mails niet alleen moet inter­ preteren als echo’s van oud Indisch verdriet, maar ook als een eigentijdse, generatie-over­ stijgende behoefte van initiatiefrijke mensen. In die zin zie ik Daar werd wat groots verricht in het licht van de individualisering van de herinneringscultuur als een soort media-event dat collectieve emoties losgemaakt heeft. Media-events kunnen krokodillentranen los­ maken, maar de waarde en betekenis ligt in hun kracht mensen het gevoel te geven dat zij ertoe doen en onderdeel uitmaken van een groter geheel, in dit geval de Indische gemeenschap. In onze rationele, hoogtechno­ logische en geïndividualiseerde informatie­ maatschappij hebben mensen, inclusief Indi­ sche migranten, behoefte aan ergens bijhoren en iets delen. Het lijkt erop dat Indische migranten, hoe verschillend zij ook zijn, de voorstelling hebben opgepikt als een uitings­ vorm die past bij wat zij nodig hebben. Blijk­ baar sloot de voorstelling aan op de collec­ tieve behoefte Indië mét haar traumatische geschiedenis te zien als gemeenschappelijk verleden. Om succes te hebben is tegenwoordig niet

klaas koppe alleen een goede voorstelling nodig, je moet foto: ook de juiste mensen kennen en de media Diederik van Vleuten in Daar werd wat groots verricht kunnen bespelen. Op 15 februari 2012 was het bijvoorbeeld zeventig jaar geleden dat de onfortuinlijke Slag in de Javazee plaatsvond waarbij duizenden mensen het leven verloren,

~10~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2012 de Nederlanders een gevoelige nederlaag antwoordde hij: “Mijn betovergrootvader had leden en het begin van het ‘einde van Neder­ een vendutiehuis in Batavia, mijn overgroot­ lands-Indië’ werd ingeluid. Om dit historische vader had een suikerfabriek, mijn oud-oom moment te gedenken was bij Pauw & Witte- was een planter. Als je dat ziet in de categorie column man de zoon van gezagvoerder Karel Door­ uitzuigers… be my guest, maar op dat niveau man uitgenodigd, en Van Vleuten.6 Wat had wil ik er niet over praten, weet je wel.”9 de laatste met de slag in de Javazee te maken? Van Vleuten zegt dat hij een nieuwe, respect­ Op zich niets, maar zijn succesvolle voorstel­ volle toon aanslaat na de beschuldigingen Dickens ling verbindt verleden met heden en vormt van racisme, uitbuiting en oorlogsmisdaden het levende bewijs dat ‘Indië’ onder Nederlan­ rondom Indië. Maar naar mijn smaak was die ders nog steeds een gevoelige snaar raakt. toon juist conventioneel in plaats van nieuw. Ongetwijfeld ligt een andere reden voor de In de donkere zaal werd ik bezocht door het in de tropen uitnodiging in het feit dat Van Vleuten geen mistroostige gevoel dat er niets nieuws onder onbekende maar een Bekende Nederlander de zon was. Alles draaide als vanouds om het is, een prijzenwinnende theaterman die met verhaal van de belanda totok, een verhaal dat legendarische tv-optredens landelijke weliswaar dynamisch en invoelbaar verteld .. Tweehonderd jaar geleden werd Char­les hij schamper naar het Dickens-personage bekendheid­ verwierf. Als hij een nieuw pro­ werd, maar niet bijdraagt aan een vernieu­ Dickens geboren. Dat wordt dit jaar uitge­ Mr. Micawber uit David Copperfield, tot zijn gramma heeft, zit hij in De wereld draait door, wende visie op het Indische verleden. Mis­ breid herdacht. En terecht. Overal werden nek in de problemen, maar ‘always waiting Opium TV besteedt ruime aandacht aan de schien speelde de ‘onbesmette’ status van de zijn boeken verslonden. De wereld die hij for something to turn up’. Dat begreep première, het succes haalt vervolgens de lan­ cabaretier toch mee bij het succes van zijn creëerde was toegankelijk voor een groot kennelijk iedereen. delijke pers, P&W vraagt hem aan tafel wan­ programma, ondanks, of juist dankzij Van publiek. Je had helden en schurken, er was In de twintigste eeuw werd Dickens in neer Indië ter sprake komt, en zijn laatste Vleutens suggestie dat er een verdwaalde goed en kwaad. Misdaad loonde niet, Indië aan de man gebracht door de firma voorstelling wordt zelfs nationaal nieuws op ‘Toetie’ in de familie heeft gezeten? onrecht werd aan de kaak gesteld. Zijn Gebr. E. en M. Cohen, die de rechten van de het NOS Journaal.7 Kortom, Van Vleuten is een weergaloze verha­ ­personages waren kleurrijk en karikatu­- vertalingen bezat. Indië bleek een prima lenverteller en vernieuwend cabaretier die het raal: heroïsch, aandoenlijk, afstotend of afzetgebied. Ten noorden van het Konings­ Respectvolle toon thema ‘Indië’ mooi heeft neergezet. Maar het gemeen. plein te Batavia bevond zich het Deca-park, Behalve zijn status binnen het huidige media­ succes van de voorstelling ligt ook in Van Ook in Nederland werd hij stukgelezen. centrum van volksvermaak. Daar kon je in landschap acht ik eveneens Van Vleutens Vleutens status binnen het huidige media­ Zijn romans werden vertaald, en versche­ 1920 de film The Little Boy gaan zien, geba­ ‘toon’ debet aan het succes. Deze factor landschap, én in het conventionele verhaal. nen in afleveringen, betaalbaar voor ieder­ seerd op A Christmas Carol van Dickens. En noemt hij zelf ook: “De toon die ik gebruik is Daarnaast is de roep van de Indische gemeen­ een. En in Insulinde? Het valt niet mee om in hoevele Indische huishoudens zullen respectvol. Ik sta niet met opgeheven vinger­ schap om erkenning, verbondenheid en daar achter te komen. We weten dat Mul­ zijn kerstverhalen voorgelezen zijn, om in tje. (...) Ik ben niet besmet, ik heb niet de kam­ gedeeld verleden een belangrijke verklaring. tatuli veel Dickens heeft gelezen – hij zou de stemming te komen? pen meegemaakt, ik heb niet in de politionele Het ‘einde van Indië’ is geen verleden tijd. later nog klagen dat Dickens veel meer Het blijft echter gissen. Van één lezer weten acties gevochten, ik kan er met afstand naar voor zijn voordrachten kreeg dan hij. Van we meer. In zijn huis te Buitenzorg schrijft kijken. Met grote betrokkenheid omdat het Noten Indische schrijfsters als Annie Foore en Conrad Busken Huet zijn Java-Bode vol, met mijn familie aangaat, maar met de nodige 1 Bart Jungmann, “’t Grootse Indië-gevoel. Marie van Zeggelen is bekend dat ze de de hand, en zonder airco. Ook over Dickens. afstand, humor ook, beetje ironie, beetje De Volkskrant, Uitgelicht, 16 februari 2012, p. 19. auteur een warm hart toedroegen. Zou de Na diens dood pakt Huet breed uit met cynisch, alle ingrediënten voor een theater 2 Belanda totok: in Nederlands-Indië telde behalve laatste zijn romans hebben meegenomen aantal opstellen, getuigend van zijn ver­ afkomst en familierelaties, ook je huidskleur mee programma. Dat is de sleutel tot het succes.”8 naar het afgelegen Bone op Celebes? trouwdheid met diens wereld. Hij waar­ in het onderscheid tussen bevolkingsgroepen. Ik ben niet besmet, zegt Van Vleuten. In eerste In kranten en tijdschriften wordt vaak naar deert hem als een rasverteller, aandoenlijk Iemand met een blanke huidskleur, wiens familie instantie denk je – als Indo die haar geschie­ afkomstig was uit Nederland werd beschouwd als hem verwezen. Tijdens de opstanden in en satiriek, vrolijk en weemoedig, een teke­ denis kent – hij bedoelt toch niet ‘van smet­ een ‘belanda totok’ Bone rond 1860 verbood de gouverneur- naar van idealen en karikaturen. Een fijn ten vrij’, onbezoedeld, blank? Nee, hij bedoelt: 3 Idem als 1 generaal de handel in wapentuig te Makas­ opmerker, geboeid door het zonderlinge, ik heb niet in een kamp gezeten, ik sta op een 4 http://tiny.cc/v5v4bw sar. Hij wilde, zo verklaarde hij, de bevol­ die hevige gewaarwordingen op wil wek­ afstand. In mediamiek opzicht betekent het 5 http://www.diederikvanvleuten.nl/reacties/ king beschermen tegen oorlogsgeweld. ken. Heel diep gaat het allemaal niet, vindt dat, hoewel zijn familie lang in Indië verbleef, reacties.php Baron van Hoëvell ergerde zich aan dit Huet. Van literatuur verwacht hij iets hij nooit in verband is gebracht met dat onge­ 6 Pauw & Witteman is een dagelijks late night- staaltje van hypocrisie en verzuchtte: anders. ‘Meer een apostel des volks dan een makkelijke Indië, dat vervelende sentimen­ programma waarin Jeroen Pauw en Paul Witteman ­‘Dickens had het niet beter kunnen zeg­ priester der kunst’, sneert hij. Dat volk is er ‘de actualiteit bespreken met gasten’: tele traumatische brok geschiedenis dat ook gen’. En wanneer iemand in 1896 de evenwel maar wat blij mee. Ook in Indië. pauwenwitteman.vara.nl nog eens associaties met schaamte en schuld 7 DWDD (9 september 2009), Opium TV afwachtende houding van de regering tij­ oproept. Het is niet vreemd dat Van Vleuten (26 november 2010), NOS journaal (4 maart 2012) dens de Atjeh-oorlog bekritiseert, verwijst Peter van Zonneveld weinig wil weten van betrokkenheid van zijn 8 Pauw & Witteman op 17 februari 2012 familie bij kolonialisme. Op een vraag van 9 Idem Jeroen Pauw die hem zichtbaar emotioneerde

(advertenties) Bestel boeken Vervoort en Vis portvrij

1/8 van Didong

JACOB VIS HANS VERVOORT Tandem – Weg uit Indië – Het Roman over een grote avontuur van plantersleven Hans en Sonja (plantage Tandem van met tekeningen van Peter grootvader Dirk Sanders), van Dongen, 216 pag. 586 pag. € 17,99 € 19,99

Bestel via [email protected] of stuur een kaartje naar uitg. Conserve, p.b. 74, 1870 AB Schoorl.

indisch anders Nº 01 ~ mei 2012 ~11~ dan ook het een en ander te melden over de geroepen voelt om Multatuli tot elke prijs te liefde voor worst bij Goethe en Schiller, om verdedigen, vindt dat verhaal ook een Fremd­ essays maar een paar beroemde worsteters te noe­ körper en onhult voor wie het nog niet wist recensie men. Helaas, wil je écht geweldig proza over dat het is ontleend aan een romance uit Indië worst lezen, dan moet je natuurlijk Willem die ooit werd opgenomen in P.P. Roorda van Walraven uit de boekenkast trekken. Eysinga’s leerboek Beknopte Maleische Multatuli- Spraakkunst en Chrestomathie uit 1839. Mul­ Lexiconproza tatuli had het in zijn Indische tijd eens ver­ Hoe komt Jongstra in vredesnaam over worst taald als oefening van het Maleis. Hij was te spreken in een boek over Multatuli? Voor toen 19 jaar oud, maar de schrijver die het een antwoord op die vraag moet ik eerst zeg­ later in zijn Max Havelaar opnam, was al 40. oefeningen gen dat Kristalman géén biografie of analyse Ziehier de werkwijze van Multatuli én van is. Om het boek te kunnen begrijpen is het Atte Jongstra: encyclopedianen die van alles van een encyclopedist handig als je al eens iets van Atte Jongstra bewaren en later trachten de boel te ordenen. hebt gelezen. Een boek als Groente bijvoor­ Zo wordt Kristalman een boek voor literaire beeld. Jongstra’s boeken hebben vaak iets van freaks, wat natuurlijk niet verkeerd is. lexiconproza en Multatuli produceerde ook veel van dat soort. Het is daar waar Jongstra Mimi Multatuli probeert te ontmoeten en met de Een tikje gênant is dat de enige passage uit schrijver een literaire vriendschap probeert te het boek die me écht raakt, van Mimi komt, sluiten. Zo trekt hij parallellen tussen zijn Multatuli’s tweede vrouw. In die tijd geloofde eigen huwelijksleven en dat van Multatuli. En men nog dat het roken van sigaren goed was tussen de omgang van Multatuli en schrij­ tegen astma. Mimi schrijft goed, zonder lite­ door Alfred Birney vende tijdgenoten en zijn eigen literaire raire bedoelingen. Multatuli komt niet meer vriendschappen. Veel name dropping van klas­ van zijn sofa af en is gereed om te sterven. De sieke Europese schrijvers en denkers plus dokter komt langs en dient de schrijver een hedendaagse schrijvers, iets waar Multatuli slaapmiddel toe. Mimi zit bij hem. Ze paft ook al zo dol op was. Het boek is een synthese sigaren en blaast ‘Dek’ via de neusgaten een .. Ik ben geen liefhebber van Multatuli, de Max Havelaar was niet bedoeld om de van een lexicon en een essay en gaat over uurlang rook in. Even later sterft de schrijver, maar Atte Jongstra vind ik wel amusant. Als autochtone bevolking te bevrijden van het witte dassen, biljarten, voetnoten, hoe de die zoveel noten op zijn zang had dat Atte Jongstra nou met een boek over Multa­ kolonialisme. Multatuli had zijn persoonlijke wereld in elkaar zit, geldgebrek, aardappelen, ­Jongstra er bijkans in verzuipt. Jongstra is tuli komt, heb ik dan een probleem? Zijn motieven, anders dan zijn achterneef Ernest kaas, roken, bokking en het haringseizoen, intussen ook wel klaar met Multatuli. Dat boek Kristalman; Multatuli-oefeningen is ver­ Douwes Dekker, die zowel in woord als astma, opvattingen over de vrouw, de kachel zegt hij al aan het begin van zijn boek. noemd naar ‘het kristalmannetje’ uit Multa­ gebaar actief zou gaan strijden voor de onaf­ als noodzakelijke warmtebron voor een schrij­ Kristalman gaat feitelijk over Multatuli’s tuli’s Minnebrieven, die door Jongstra ‘Max hankelijkheid van Indonesië. ver, melk, kunstgebitten, de afwezigheid van onvermogen om van alle losse stukken proza Havelaar II’ worden genoemd. Het belang­ Opvallend is dat Jongstra de term ‘inlander’ erotiek in Multatuli’s proza en ga zo maar die hij produceerde een passende puzzel te rijkste boek dat zijn aandacht krijgt is niet de zonder aanhalingstekens gebruikt in zijn door. Multatuli had over alles wel een mening maken. De sleutel van het boek ligt aan het Max Havelaar, maar Millioenen-studieën. Dát proza. Die keuze is verdedigbaar omdat hij en kreeg zo vrienden en vijanden, voorstan­ einde: “Men heeft over Multatuli wat Multa­ is interessant. Multatuli en Max Havelaar zijn een poging doet zo dicht mogelijk bij Multa­ ders en tegenstanders; het was moeilijk tuli slechts voor de wereld had: geen theorie, onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het tuli, zo niet náást hem te komen. Toch was onverschillig tegenover hem te staan. maar losse ideeën.” Dit lezende zou je Multa­ vervelende is dat de Max Havelaar door veel een verklaring wel op zijn plaats geweest, we De Max Havelaar komt gedoseerd voorbij­ tuli een gemankeerd filosoof kunnen noe­ beroepslezers als de belangrijkste roman leven niet meer honderd jaar terug, zou ik zo stappen, maar veel nieuws krijgen we niet, al men. Jongstra besluit met “Multatuli’s over onze Indische geschiedenis wordt aan­ zeggen. Het is overigens niet moeilijk te gis­ is de opmerking van D.H. Lawrence naar aan­ ultieme paradox: Logos bouwt overeenstem­ geprezen. Multatuli zelf was de eerste die sen naar Jongstra’s kennis van de Indische leiding van de Engelse vertaling van het boek ming uit eindeloze afwykingen, en schept uit klaagde over de eenzijdige aandacht voor bellettrie. Die is denkelijk vrijwel nihil. Als hij wel verrassend: “As far as the composition de onderlinge vernietiging van verwarringen juist dat ene boek. Hij wilde zelfs geen schrij­ de namen van Louis Couperus, E. du Perron goes, it is the greatest mess possible.” Dat één resultante van harmonie.” Deze zin ver zijn. Maar wat dan wel? of Jan ten Brink noemt, dan legt hij nauwe­ klinkt wel even ánders dan het wetenschap­ maakt Multatuli modern. Helaas is er in Wat de Max Havelaar betreft heeft Jongstra lijks een inzichtelijke link met de Indische pelijk geneuzel over de “geniale compositie” Jongstra’s boek weinig te vinden voor de zo zijn twijfels over het idealisme van Multa­ boeken van deze schrijvers. Door zijn van het boek, zoals bijvoorbeeld E.M. Beek­ lezer met het vizier op Nederlands-Indië. tuli: “Misschien zou ik zijn pleiten voor de beperkte kennis van de Indische literatuur man probeert aan te tonen in zijn Paradijzen Maar voor die lezer is het boek ook niet verbetering van de levensomstandigheden mist hij wel het een en ander. Jongstra wijdt van weleer. Lodewijk van Deyssel vond het bedoeld. Integendeel. van de inlander in Indië als waarachtig idea­ bijvoorbeeld een compleet hoofdstuk aan boek “vervelend ouderwets” en het lisme hebben kunnen beschouwen als hij het worst. Ja: worst. Jongstra bekleedt namelijk beroemde verhaal Saïdjah en Adinda “banaal Atte Jongstra, Kristalman; Multatuli-­ bij de Max Havelaar had gelaten.” Inderdaad, een functie in Worstclub Mondiaal en weet sentimenteel”. Atte Jongstra, die zich niet oefeningen, uitg. Arbeiderspers

(advertenties)

NIEUW IN DE BOEKHANDEL Interview

Op maandagmiddag 28 mei interviewt Edy Seriese Alfred Birney over De dubi- euzen en Sylvia Pessireron over De ver- zwegen soldaat in Djam Boekoe (‘boe­ 1/16 kenuur’) in het Bibit-Theater. De Partners in Promotion achter­ ­flap vat het zo samen: “De ver- zwegen soldaat is het verhaal van een vader en een dochter, van heimwee en strijdvaardigheid en van loyaliteit en niet nagekomen beloften. De vader is geboren op het Molukse eiland Seram Meeslepend en boeiend Een adembenemende tocht langs spanning en is loyaal aan de koningin van Neder­ en verwondering tegen de achtergrond van uitgeverij Stichting Tong Tong land. De dochter is geboren in Zeeland het toenmalige Nederlands-Indië en is loyaal aan haar Molukse achter­ Auteur: George Kempees € 14,50 grond.” € 15,95 - www.boekscout.nl Inl.: 0113-252110

~12~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2012 recensieessays Door beide kanten argwanend beschouwd

Alfred Birney’s nieuwste boek, de essaybundel De dubieuzen, gaat over Indo’s en de literatuur die ze geschreven hebben. Hij laat ons de litera- tuur meelezen die door Indo’s is geschreven maar die de literaire canon niet gehaald heeft.

door Widjajanti Dharmowijono luthjens sabrina foto:

.. We liepen over een druk plein. De drie Argwaan nakomelingen waar ook ter wereld, ook bij de opvallend afwezig na de bloedige opstand meisjes die we tegenkwamen draaiden zich Alfred Birney’s nieuwste boek, de essaybun­ generatie van de eenentwintigste eeuw. Die die hij zelf gepland heeft. Het is interessant al lopend nog even om. “Cakep juga!”, zei een del De dubieuzen, gaat over Indo’s en de lite­ groep is de laatste tijd zo sterk gegroeid dat dat er een “uiterst ellendig beeld” gegeven van hen. Het object van hun bewondering, ratuur die ze geschreven hebben. Het begint Indonesië in 2006, na decennialang kinderen wordt van een pesantrèn (godsdienstschool). Alfred Birney, liep door, maar de meisjes hiel­ met Geert Wilders, ‘een gebleekte Indo’ en van gemengd bloed en hun ouders in de kou Je zou bijna denken dat Jasper helderziend den mij tegen. “Waar komt hij vandaan?” eindigt met een hoofdstuk getiteld Koloniaal te hebben laten staan, een wet heeft aange­ was, want pesantrèns worden in Indonesië “Uit Nederland”, antwoordde ik. “Maar hij is besef. De hoofdstukken daartussen gaan nomen waardoor deze kinderen tot hun ook nu nog, terecht of niet, verdacht als geen bulé!” Bulé betekent eigenlijk albino over de koloniale letteren, ook wel de Indi­ achttiende een dubbel staatsburgerschap opleidingsplaats voor terroristen. maar wordt in Indonesië gebruikt voor alle sche, Nederlands-Indische of Indo-Europese mogen hebben en daarna nog drie jaar de tijd Alfred Birney ís milder geworden. Hij bewa­ witte buitenlanders. “Klopt. Hij is een Indo.” literatuur genoemd. “De Nederlandse krijgen om te beslissen of ze Indonesiër wil­ pent zich niet meer met scheldwoorden, hij De meisjes leken tevreden met mijn verkla­ geschiedenis overzee is zeer kleurrijk, maar len blijven of het staatsburgerschap van de is niet meer kasar. Maar juist daarom is hij ring en liepen door. Blijkbaar beantwoordde blijft onderbelicht in de standaardgeschiede­ andere ouder willen aannemen. We mogen gezaghebbender dan hij ooit geweest is. Birney’s uiterlijk aan hun beeld van een Indo. nisboeken. En dus ook in de literatuurge­ hopen dat zij op tijd een antwoord vinden op Waar niet aan te twijfelen valt, is Birney’s Zeg ik ‘Indo’ tegen mijn Australische doch­ schiedenis. Ontkenning van je eigen rijkdom de vraag die Birney in het laatste hoofdstuk oprechtheid in zijn niet aflatende strijd voor ter, dan denkt zij dat ik het heb over Indone­ is wel de grootste armoe die er bestaat”, stelt: ‘waar hoor ik nou eigenlijk thuis?’ of de erkenning van de Indo-Europese litera­ siërs in het algemeen. Pas als ik er ‘zoals aldus Birney. De beroepslezers, zoals Birney nog beter ‘waar voel ik me thuis?’. tuur, meer bepaald de literatuur die door Alfred’ achteraan plak, weet ze dat ik het heb ze noemt, hebben de waarde van de Indische Indo’s is geschreven, en zijn gedrevenheid over die Indo’s die gemengd Indonesisch en literatuur niet genoeg gewaardeerd, terwijl Wortels om de jongere generatie, Indisch, Indo of iets Nederlands bloed hebben en vaak nog iets deze literatuur zoveel zou kunnen bijdragen Birney bewijst wat hij claimt: de Indo-Euro­ anders, kennis van de eigen geschiedenis bij anders. De Indo acteurs die op het glazen tot de kennis van de eigen geschiedenis. Of pese bellettrie biedt een schat aan informa­ te brengen. De dubieuzen kan ik niet anders scherm rondwandelen hoeven daarentegen had kunnen bijdragen, en dat is dan hele­ tie over multi-culturele en -etnische vraag­ lezen dan met grote betrokkenheid. Mis­ niet van Nederlandse komaf te zijn, zij zijn maal droevig. Maar de geschiedenis van stukken, waaronder die van religieuze aard. schien omdat ik weet waarover Birney het eenvoudigweg het resultaat van een seksu­ Nederland in Indonesië is nu eenmaal de Hij laat ons de literatuur meelezen die door heeft – een stigma dat zwaar op je drukt, ele relatie tussen een Indonesiër en een bulé. geschiedenis van too little, too late. Indo’s is geschreven maar die de literaire bezorgdheid voor jongeren die opgroeien De pagina over ‘Orang Indo’ in de veelgeraad­ De dubieuzen. De Indo’s in het vroegere canon niet gehaald heeft. Indo schrijvers zonder hun wortels te kennen. In multi­ pleegde encyclopedie van deze tijd, de Wiki­ Nederlands-Indië waren dubieus omdat ze laten de koloniale samenleving op een raciale en multiculturele samenlevingen pedia, biedt een link naar een lijst van ‘voor­ steeds tussen twee dominante groepen, de indringendere manier zien dan niet-Indo zoals Nederland en Indonesië moet je weten aanstaande mensen van Indonesische Nederlanders en de Indonesiërs, moesten schrijvers dat konden, omdat zij in staat waar je wortels zijn om te kunnen gedijen. afkomst of geboorte’. Die bevat, voor Neder­ leven en laveren. Door beide kanten werden waren in de huid van hun personages te krui­ land, 65 namen. Bovenaan staat Alfred Bir­ ze argwanend beschouwd. Ze moesten pen. Alfred Birney, De dubieuzen, uitg. ney, met daaraan toegevoegd ‘sastrawan voortdurend op hun hoede zijn en zich op Birney vertelt, met het vertellerstalent dat Indeknipscheer.­ Indo’, Indo letterkundige. Marion Bloem ieder moment verantwoorden voor hun hem eigen is, werken na van Dé-lilah, Victor staat er ook (bij de M), zij wordt ‘schrijfster’ keuze om aan deze of gene kant te staan. Ido en J.E. Jaspers. Telkens worden deze wer­ Cakep juga! ~ Die ziet er goed uit! genoemd. Geen ‘Indo’ bij Bloem en zelfs niet Iedere keuze was fout voor het andere kamp ken geplaatst naast gecanoniseerde werken goena-goena ~ magie bij Tjalie Robinson. Het mag duidelijk zijn dat en daarvan moesten ze de gevolgen dragen. met een vergelijkbaar thema, goena-goena kasar ~ grof het begrip ‘Indo’ door Indonesiërs nogal wil­ Het lijkt wel of ik het over de Peranakans heb, bijvoorbeeld. Indrukwekkend is De diepe lekeurig gebruikt wordt. Dat is niet erg ver­ de Chinese Indonesiërs. Ook die zaten altijd stroomingen (1910) van de onbekende J.E. Jas­ wonderlijk als je weet dat het lemma ‘Indo’ ingeklemd tussen twee kampen. Deze dubi­ pers. Daarin is de schimmige figuur van niet in het Groot Woordenboek der Indonesi­ euze factor is volgens Birney het belangrijk­ Oemar, “een literaire voorloper van Osama sche Taal staat. ste motief in het leven van multi-etnische Bin Laden”, prominent aanwezig en even

indisch anders Nº 01 ~ mei 2012 ~13~ bersiap & oorlog

Dichter bij de Opgeschreven chaos waarheid komen blijft chaos

.. Ad van Liempt (Utrecht 1949), als pro­ boek raad ik altijd aan als mensen die peri­ .. Jan Somers (Soerabaja 1930) heeft een ven. Het gaat over bersiap en de onderhan­ grammamaker o.a. voormalig hoofdredacteur ode beter willen leren kennen.” indrukwekkende rij titels voor zijn naam delingen tot en met Linggadjati. Het akkoord van Nova en bedenker van Andere Tijden, was De tweede aanbeveling betreft Generaal staan: mr dr ir. Als civiel ingenieur was hij van Linggadjati in 1946 omvat de volledige naar eigen zeggen altijd al een liefhebber van Spoor, Triomf en tragiek van een legercom- wetenschappelijk onderzoeker bij TNO. stof voor de agenda van de Ronde­ geschiedenisverhalen. Wat is het belangrijk­ mandant (2011) van Jaap de Moor. “Een heel Lezers van Indisch Anders herkennen zijn tafelconferentie en de soevereiniteitsover­ ste verschil in geschiedenisverhalen vertellen knappe biografie. Ik lees graag biografieën; naam wellicht uit brievenrubrieken van dag­ dracht. Dat dit akkoord zowel in Den Haag op televisie en in boeken? “De overeenkomst een fijne manier om een geschiedenis te bladen of van diverse internetfora. Geduldig als Djokja is afgekraakt, is wel het bewijs dat is dat ik in beide gevallen zo aantrekkelijk leren kennen. Dit vind ik zonder meer de herinnert hij Nederland keer op keer aan de het zo compleet is, er viel nauwelijks nog iets mogelijk wil vertellen. Maar bij televisie moet mooiste biografie over deze periode. En niet slachtoffers van de bersiap, in het bijzonder te wijzigen. Geweldig werk van Van Mook en je je veel meer tot de hoofdzaak beperken. In alleen omdat Generaal Spoor een fascine­ zijn grootmoeder. Zij verdween in die chao­ Sjahrir. Voor beide partijen slikken of stikken. boeken kun je meer uitstapjes maken. En dat rende man is. Ik voel bewondering voor tische periode en ze hebben haar nooit kun­ De daarop volgende strijd was onvermijde­ is heel bevredigend.” Spoor, terwijl feitelijk zijn hele optreden nen terugvinden. Welke boeken raadt hij aan lijk. Deze maand verschijnt van zijn hand Neder- ongelukkig is geweest, en tragisch. Het is over de revolutionaire periode na de Japanse “Het noemen van boeken over het ‘echte’ land valt aan; Op weg naar oorlog met Indo- heel mooi geschreven door Jaap de Moor.” capitulatie? leven tijdens de bersiap vind ik veel moeilij­ nesië 1947 (uitg. Balans). “Het is een bewer­ Eén boek van de drie aanbevelingen is zijn “Bersiap! Opstand in het paradijs; De Bersiap- ker. Ik moet daarbij denken aan een boek van king van mijn boek uit 1994, Een mooi woord persoonlijke favoriet: “Ontsporing van periode op Java en Sumatra 1945–1946 (2005) de Belgische schrijver Louis Paul Boon, Mijn voor oorlog; ruzie, roddel en achterdocht op weg geweld; Over het Nederlands/Indisch/Indo- van Herman Bussemaker is een goed lees­ kleine oorlog (1947). Iedereen heeft een klein, naar de Indonesië-oorlog. Het is onderdeel van nesisch conflict(1970) van J. A. A. Van Doorn bare, brede beschrijving, die het hele ver­ eigen stukje van de oorlog meegemaakt, dat een multimediaal project. Op 21 juli aan­ en W.J. Hendrix. Zij dringen door tot het schijnsel bersiap omvat. Veel verwijzingen, anders is dan de oorlog van een ander. Min­ staande is het precies 65 jaar geleden dat de excessieve geweld van die tijd. Zij mogen dat ook naar andere literatuur. Daar heb ik veel der betrouwbaar dan ‘echte’ geschiedenis, eerste politionele actie begon. Die dag zenden doen: zij waren dienstplichtig en zaten er zelf aan gehad toen ik zelf ging schrijven. maar meer menselijk. Met de bersiap is dat we uit alsof het 1947 is en de actie Breaking tussen. Je hoort zo vaak kreten over ‘oorlogs­ “Revolutie in Soerabaja; 17 augustus – 1 nog erger. Je zat er midden in, maar je had News. Dus we doen alsof het toen is, maar misdaden’, maar 99% hield zich daar verre december 1945 (2000) van Willy Meelhuijsen geen idee wat er aan de hand was. Het is met de technische middelen van nu. We scha­ van. Door het kleingeestige gedrag van de is het meest gedetailleerde boek op basis van begonnen met roof- en moordpartijen door kelen live naar Batavia, waar de verslaggever autoriteiten, die weigerden het geweld echt Nederlandse, Engelse en Indonesische bron­ stedelijk proletariaat, werkloos, arm, net naar de persconferentie van Van Mook is goed te onderzoeken, hebben ze eraan bijge­ nen. Niet makkelijk leesbaar; opgeschreven berooid, hongerig. Opgezweept door natio­ geweest. We schakelen naar Washington, dragen dat het in de discussie altijd over oor­ chaos blijft chaos. Maar wel compleet. De nalistische leuzen. Hierna begonnen voor­ Capitol Hill, want wat mensen nu niet meer logsmisdaden gaat. Een gevolg daarvan was beperking tot Soerabaja, ik zat er net als de malige militairen strijdgroepen te vormen, beseffen, is hoezeer Nederland toen interna­ dat de veteranen allemaal bij elkaar gingen auteur midden in, lijkt een minpunt, maar de aanvankelijk zonder samenhang. Pas vanaf tionaal voorpaginanieuws was. En daarna zitten en zich in zichzelf terugtrokken. Heel gebeurtenissen daar zijn exemplarisch voor november 1945 begon zich enige organisatie schakelen we weer naar Den Haag. Met jammer. Ja, het is natuurlijk allemaal wijs­ die periode. Ik zie de onafhankelijkheidsver­ af te tekenen. behulp van de notulen die sindsdien open­ heid achteraf, maar dat vind ik echt een tra­ klaring van 17 augustus 1945 als het intellec­ “Zelfs bij de verhalende literatuur over deze baar zijn geworden, kunnen we doen alsof we gische nasleep.” tuele begin van de revolutie, de echte periode gaat mijn voorkeur uit naar boeken heel pientere verslaggevers in Den Haag heb­ Van Liempt komt weer terug op het vertellen opstand is in Soerabaja begonnen. Het begin waarin wordt geprobeerd een en ander op ben lopen, die informatie bemachtigen over van geschiedenisverhalen waar hij zo van van de grote Engelse aanval op 10 november een rij te zetten. Zoals van Rob Bouwman, de vergaderingen van het kabinet. Er zijn houdt. “Vlak na de oorlog was alles goed en 1945, is in Indonesië dan ook uitgeroepen tot Twee moeders; Kampdagboeken en bersiap sindsdien ook persoonlijke archieven open­ fout. Dat is lang zo gebleven. Het is maar een nationale heldendag.” (2000). Ik heb niet veel van dit soort persoon­ baar gekomen, met brieven en dagboeken, recent inzicht dat mensen in de oorlog wis­ Na zijn pensionering ging Jan Somers rech­ lijke ervaringen gelezen, maar ik vind dit wel waardoor je tamelijk precies kunt reconstru­ selende posities innemen, niet alléén goed of ten studeren; in 2001 promoveerde hij op het heel goed. Geen overtrokken traumatische eren wat er gebeurd is in de aanloop naar 21 alléén fout. Soms proberen mensen uit alle proefschrift De VOC als volkenrechtelijke toestanden, gewoon door een zoon gevon­ juli. Al dat materiaal is verwerkt in het boek.” macht het goede te doen, en pakt het ver­ actor. In 2005 verscheen zijn boek Neder- den dagboeken van zijn moeder, waardoor er Welke drie boeken over deze periode beveelt schrikkelijk uit, als in een Griekse tragedie. Ik landsch-Indië, staatkundige ontwikkelingen afstand ontstaat. Jappenkamp en bersiap Van Liempt aan? “Ten eerste Afscheid van probeer met mijn boeken en tv-programma’s binnen een koloniale relatie (uitg. Walburg lopen ‘gewoon’ in elkaar over. Maar ik was Indië, de val van het Nederlands imperium in zo dicht mogelijk bij de waarheid te komen.” Pers). Op basis daarvan vroeg Stichting Tong wel bevooroordeeld: veel speelt zich af in Azië (2000) van Wim van den Doel. Hij geeft (SB) Tong Jan Somers als docent Staatkunde voor Soerabaja, zelfs in de straat waar ik korte tijd echt een moderne visie op de periode; daar­ de Indische School (zie: www.tongtong.nl/ heb gewoond, met buurmeisjes die nu in voor was de geschiedschrijving heel verzuild. Zaterdagmiddag 26 mei vertelt Ad van Liempt indische-school). Zwitserland wonen en waar ik nog contact Hij schrijft goed en helder, en vrijmoedig: in het Bibit-Theater over zijn nieuwe boek “De dissertatie van J.J.P. de Jong, Diplomatie mee heb.” (SB) laat voor- en tegenstanders aan het woord. (gepresenteerd i.s.m. Indisch Herinneringscen- en strijd (1988) vind ik een heel goed boek, De hoofdlijn is heel goed weergegeven. Dit trum Bronbeek). maar bij het lezen moet je wel bij de les blij­

~14~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2012 Indië te evangeliseren. Woorden en daden Kristine Groenhart Mangalaan 27

Het is 1925. Vol verwachtingen gaan twee jonge mensen kwamen vaak samenscheep bij op het stoomschipelkaar; de Slamat. tehuizen, Het kersverse echtpaar reist naar het Molukse eiland Ambon waar Ernst de Vreede weeshuizen, ziekenhuizenpredikant wordt vooren de Indischescholen Kerk. Daar worden zijn ze door mangalaan 27 het noodlot getroffen: zij overlijdt. Er wordt gefluisterd dat dit tjelaka is, wraak van het eeuwenoude Ambonese geloof. hiervan het resultaat. LegendarischZeven turbulente en eenzame is jaren op brengt dit Ernst als weduwnaar op het eiland Timor en in Holland door. Na een bersiap & oorlog recensie verbroken verloving leert hij op Celebes zijn tweede vrouw gebied het werk van Pa en Ma van der Steur. kennen. Ze krijgen drie kinderen. Ernst werkt in Batavia en later op Sumatra. Het gezin gaat wonen op Mangalaan 27 De ‘Steurtjes’ getuigenin Medan, waarnog het geluk altijd hun lijkt toe tevan lachen. Maarde de De zending in Indië: oorlog komt, en deze Hollandse levens in Indië zullen liefde en de praktischeopnieuw een dramatischeaanpak wending vannemen. hun

Schrijfster Mischa de Vreede (Batavia 1936) stelde een ouders. Zending en missiedossier over haar in ouders Indië samen. Kristineis een Groenhart, ter auteur­ van onder andere Leer mij je liefhebben schreef dit boek op rein dat de nieuwsgierigheidbasis van deze documenten. prikkelt. De

Kristine Groenhart (Dordrecht 1964) kleurde het ontroeren- Hollanders arriveerdende verhaal met in met hun levendige beeld beelden ontleend van aan gesprekde - Kristine Groenhart “...dan duldt ken en archiefonderzoek in Nederland en Indonesië. Tegen de achtergrond van nationalisme en oorlogsdreiging voert blanke God de Vader,zij de en lezer meehoe op de levensreiswerd die Ernstdat de Vreedeont maakte.­

‘Een kleine schakel in het koloniale verleden van Nederland, Mangalaan 27 vangen? Op die — inderdaadmaar wel een die ons het grotewat geheel betergechar laat begrijpen.­ geerde — vraag staatIk heb in er in Mangalaanieder geval veel van geleerd.’ 27 Adriaan hier van Dis Een dramatisch leven isbn 978 90 253 6939 2 een daar een klein deel van een antwoord. in Nederlands-Indië het leven Klein, helaas, want het perspectief van de blanke mannelijkeMangalaan 27-2.inddzendeling 1 domineert 09-02-12 09:43 voortdurend. Een voorbeeld dat doet huive­ geen weifelen” ren geeft Kristine Groenhart in een enkele beklemmende zin: Vooroorlogs “Op Ambon gaat nog steeds het verhaal rond Met deze terzijdes en nevengeschiedenissen dat dominee Ernst de Vreede tijdens zijn is Mangalaan 27 meer dan het levensverhaal laatste kampeertocht met de Dageraad op de van Ernst de Vreede en dat maakt het interes­ door Vilan van de Loo berg Sirimau de tempajang, de heilige kruik, sant. Meeleven met de vaak knorrige Ernst is leeggegoten zou hebben om het bijgeloof uit moeilijk, behalve in zijn verdriet wanneer te bannen.” (p. 82) zijn eerste echtgenote Henny overlijdt. Zij Precies dat woord, bijgeloof, kenmerkt de was hem blijmoedig naar Indië gevolgd: houding van de Hollandse zendeling. Een “Het afscheid is een hard ding, maar eigen .. “Een dramatisch leven”, zegt de onderti­ de echtgenotes en het Godsgeloof, dat alles denigrerend woord is het, ondergeschikt aan huis en werk wachten, en dan duldt het leven tel, maar van wie was dat leven? De hoofd­ moest rechtvaardigen. het superieur geachte christengeloof. Wat geen weifelen.” (p. 28) persoon Ernst de Vreede waarschijnlijk. Maar Het is een mooi boek, maar het is ook een zou ik graag een boek lezen dat mij met Na jaren eenzaamheid vindt hij opnieuw tegen die uitleg protesteert meteen een stem boek waar je even aan moet wennen. Geen andere ogen laat zien naar deze gebeurtenis, geluk bij Leny, met wie hij kinderen krijgt. De in mij. In dit boek zijn ook andere levens roman, want waar gebeurd. Non-fictie, maar dat mij laat voelen hoe het is wanneer de hei­ oorlog, kampen, de moeizame tijd erna – een beschreven, die met meer recht en reden dra­ toch ook met invoeling en verbeeldings­ ligste gebruiken geschonden worden door groot deel van deze omstandigheden zijn matisch genoemd mogen worden. Daarover kracht geschreven. En net als je ‘erin’ komt, iemand die daardoor meent te overtuigen. bekend. Brieven naar ‘huis’ van zendelingen later meer. Kristine Groenhart vertelt in verschijnt er een bladzijde met een schema, Er zijn nog meer stemmen die ondergeschikt zijn de afgelopen jaren af en toe gepubli­ Mangalaan­ 27 over de ouders van schrijfster een opsomming, historische achtergrond­ zijn aan die van Ernst de Vreede, en dat zijn ceerd. De kracht van Mangalaan 27 zit dan Mischa de Vreede, vooral over haar vader informatie of een verwijzing naar een ander de stemmen die merkwaardig genoeg juist ook niet zozeer in het onthullende karakter, Ernst en zijn tweede echtgenote Leny, de boek. Dat stoort. In ieder geval, het stoorde daardoor klinken, zoals fluisteren immers maar eerder in de tekening van de vooroor­ moeder van Mischa. Ernst, die na een oplei­ mij, want ik wil verdwijnen in een boek, ik wil altijd aandacht afdwingt. Rond Ernst de logse wereld van de zending, waarin uit ding in Nederland als jonge man door de kerk alles van de dag kunnen vergeten om via Vreede zijn verschillende vrouwen aanwezig. naam van God ‘iets moois verricht’ moest wordt uitgezonden naar Ambon om daar in woorden in die andere wereld te kunnen Haast vanuit zijn ooghoeken zien we een worden, zij het ten koste van veel en velen. de zending werkzaam te zijn. Hij is vooral ronddolen. actief werkveld voor vrouwen in de zending, degene over wie het boek gaat, maar ook waarin zij merkwaardig genoeg altijd een Kristine Groenhart, Mangalaan 27; Een degene die de minste sympathie weet te Missie en zending ondergeschikte rol moesten vervullen, onge­ dramatisch leven in Nederlands-Indië, uitg. wekken. Via hem kunnen we in de wereld van Dat verlangen naar ronddolen geldt zeker acht de kwaliteiten van de man die boven Athenaeum - Polak & Van Gennep de zending kijken en die fascineert. De voor de wereld van de zending en de missie. hen stond. In het geval van zuster Caroline strakke hiërarchie ervan, het harde leven van Velen zijn in naam van God vertrokken om in H.C. Gunning stemt dat tot nadenken. Nadat Op zondag 27 mei is Kristine Groenhart te gast Leny de naam van deze zuster in een brief in het Bibit-Theater van het Tong Tong Festival. noemt, legt Kristine Groenhart uit: Ze zal dan meer vertellen over de totstandko- “Zuster Caroline H.C. Gunning was al in 1915, ming van het boek Mangalaan 27. zonder speciale opleiding, in Batavia aange­ komen. Zij was onder andere van 1923 tot 1927 hoofd van de opvoedingsgestichten in Soekaboemi, met de titel: ‘tijdelijk waarne­ mend plaatsvervangster’, want volgens de richtlijnen kon een vrouw geen directeur aan het hoofd zijn. Na een verlof in Nederland, in Vilan van de Loo 1931, werd Caroline door de Christen Jonge Vrouwen Federatie (GJVF, de Nederlandse Woensdagmiddag 23 mei interviewt variant van de wereldorganisatie Young Vilan van de Loo voormalige leden van Women’s Christian Association) uitgezon­ het Vrouwenkorps KNIL in de Eerste den om met Indische vrouwen tot de oprich­ Generatie Show. Zondagmiddag 27 ting van een Indische afdeling van deze mei zijn in een andere aflevering van YWCA te komen.” (p.129) deze talkshow Zusters Ursulinen en Het viel buiten het bestek van Mangalaan 27 een oud-leerlinge te gast bij Vilan. om hier dieper op in te gaan, maar gelukkig Donderdag 24 mei interviewt Vilan van zijn namen en organisaties wel genoemd de Loo in Djam Boekoe Berthe ­Korvinus hier en daar, wat het verlangen naar meer naar aanleiding van haar autobiografi­ oproept. Dat is het fijne en moeilijke van dit sche boek Salto naar het leven. uit besproken boek uit besproken boek: het herbergt verschillende andere boe­ ­Korvinus (Keboemen 1938) kreeg in foto: ken, die je meteen óók zou willen lezen. 1996 de Harriët Freezer-ring van Ambon, 1925 Daartoe behoort zeker een biografie van zus­ maandblad Opzij voor haar strijd tegen ter Gunning, de vrouw die wel goed genoeg vrouwenhandel en haar actievoeren was om directeurswerk te doen maar nooit voor de ‘troostmeisjes’. die titel mocht dragen.

indisch anders Nº 01 ~ mei 2012 ~15~ Als u van lezen houdt, is een Romanabonnement van Oxfam Novib écht iets voor u. Gevestigde schrijvers en opkomend talent nemen u mee naar Azië, Afrika en Latijns-Amerika. Door deze romans maakt u kennis met fascinerende culturen, bijzondere tradities, kleurrijke mensen en inspirerende gedachten. Vijf keer per jaar!

“Na 19 jaar is het elke keer een verrassing als er een pakketje van Oxfam Novib komt. Wat zou er dit keer voor boek in zitten? De romans laten mij kennis maken met verhalen die ik anders niet snel zou horen, en ze maken vaak diepe indruk”. Karin Bakker, Den Haag, abonnee sinds 1993

65 € 8,mnd GEEF SCHRIJVERS EEN PODIUM

Oxfam Novib biedt schrijvers uit niet-westerse landen een podium in Nederland. Met een abonnement draagt u hier aan bij. Én u steunt mensen in ontwikkelingslanden die zelf werken aan een beter bestaan. Mooier kan toch niet?

Ja, ik schrijf me in voor het Romanabonnement en betaal slechts € 8,65 per maand*: Wat kunt u verwachten? 5 x per jaar een roman Voorletters ______Naam ______m/v** Adres ______In september de Oxfam Novib-Kalender Postcode ______Plaats ______Gratis welkomstgeschenk Telefoon ______E-mail ______Opzeggen wanneer u wilt Bank- of gironummer Het kwartaalbedrag betaal ik via: acceptgiro machtiging Datum ______Handtekening ______* het verschuldigde abonnementsbedrag wordt per kwartaal (€ 25,95) in rekening gebracht. ** Doorkruisen wat niet van toepassing is. U kunt deze antwoordbon in een (gesloten) envelop sturen naar Oxfam Novib, Informatie & Services, Antwoordnummer 10720, 2501 WB Den Haag. Een postzegel plakken is niet nodig.

Wanneer u Oxfam Novib steunt, bewaren wij uw adresgegevens om u te informeren over onze activiteiten. Als u daar geen prijs op stelt, geeft u dit dan PSP 41780102 PSP aan ons door. tong tong festival Boeken, foto’s, patricia steur patricia henriëtte guest

lessen en foto: foto: tatoeages Gordon Toi Marion Bloem

Vrijheid van Marion Bloem hem als een gevaar beschouwen voor de sta­ als zelfbewuste bewoners van de 21e eeuw en Patricia Steur & tatoeagekunst .. In 1997 schreef Marion Bloem het gedicht biliteit van de kolonie Nederlands-Indië. Om in al hun diversiteit centraal. Eind 2011 presenteerde Patricia Steur samen ‘Vrijheid’ op verzoek van het Nationaal dit gevaar te neutraliseren, is hij naar Neder­ De boekpresentatie vindt op 19 mei plaats met Gordon Toi haar nieuwste boek: Thin Comité 4 en 5 mei. In het voorjaar van 2011 land gestuurd. Zijn privéleraar heeft de tijdens een talkshow in het Bibit-Theater, Blue Line, over de overschrijdende kracht van nodigde zij dichters, schrijvers en kunste­ opdracht gekregen hem te ‘bleken’ en hem te o.l.v. Nancy Jouwe. Geportretteerde Papoea’s de Ta Moko, de tatoeagecultuur van de naars uit de hele wereld uit om vertalingen ontdoen van zijn inheemse identiteit. Een­ worden geïnterviewd, en er zijn muzikale Maori. In dit boek staan portretten van in van het gedicht te maken. Inmiddels zijn maal terug in zijn geboorteland, maakt ver­ intermezzo’s en filmbeelden. Nederland wonende Molukkers en Indische tientallen vertalingen aan het project toege­ twijfeling zich van Darma meester: hij is te Nederlanders die hun Maori tatoeages – voegd, en ook videofilms en muzikale bewer­ blank voor zijn landgenoten, en te donker moko’s – van de hand van Gordon Toi laten kingen. voor de blanke elite. Wie is hij eigenlijk? En zien. Zaterdagmiddag 19 mei interviewt Wim Stichting Tong Tong nam het initiatief om aan welke kant staat hij? De keuzes die hij Manuhutu Patricia Steur over dit project. Marion Bloem uit te nodigen van deze crea­ dan maakt, leiden uiteindelijk tot een dra­ ties een programma samen te stellen als bij­ matische ontknoping. Jeugdboek van Hans Vervoort drage aan Bevrijdingsfestival Den Haag (op 5 Reggie Baay komt ook met een première: Hans Vervoort schreef een jeugdboek over mei). Dit programma, met andere vertalin­ Speciaal voor het programma van dit jaar, dat de oorlog in Nederlands-Indië, de Bersiaptijd gen en voorlezers dan op 5 mei, maar uiter­ stilstaat bij ‘50 jaar sinds het afscheid van en tenslotte de overtocht naar ‘Bibberland’: aard met Marion Bloem, is ook te zien op Nieuw-Guinea’, maakte Reggie een mono­ Weg uit Indië; Het grote avontuur van Hans en woensdagmiddag 23 mei op het Tong Tong loog van zijn verhaal ‘Epifyten in de sneeuw’, Sonja. Het is bestemd voor “alle leeftijden Festival. een bewerking van een verhaal uit De Ogen vanaf 10 jaar”. Hans Vervoort (Magelang Op zaterdagmiddag 19 mei presenteert van Solo. Centraal staat zijn stoere, motor­ 1939), die bekend werd met o.a. Vanonder de Marion Bloem in het Bibit-Theater haar rijdende Indische oom die in Hollandia, De Indische School koperen ploert (1975), maakte voor het schrij­ nieuwe boek Het Bali van Bloem, met foto’s Papoea, woonde. Op de achtergrond van het In het programma van Tong Tong Festival ven gebruik van zijn eigen jeugdherinnerin­ door Ivan Wolffers. verhaal speelt de Nieuw-Guinea-kwestie. De 2012 mogen we twee docenten van de Indi­ gen en van anderen. Tijdens de oorlog zat hij voorstelling heet ‘Requiem voor een djago’. sche School verwelkomen: Pieter Drooglever zelf in Ambarawa kamp 6 op Midden-Java, Boekpresentatie van Reggie Baay en Chen Menghong. De Indische School is maar omdat hij ook gebruik maakte van Met De Njai, portret van een oermoeder werd Nederlandse Papoea’s een educatief project dat in eerdere jaren op belevenissen van kinderen in andere kam­ het talent van Reggie Baay bij een breed Op zaterdagmiddag 19 mei wordt het foto­ het Tong Tong Festival bij te wonen was, en pen, kreeg het kamp in het verhaal de fic­ publiek bekend. Enkele jaren eerder ver­ boek Paradijsvogels in de Polder van de foto­ waarvan nog een website bestaat, met tieve naam Ambangan, zo legt hij uit in de scheen zijn bundel autobiografische verha­ grafe Bodil Anaïs gepresenteerd op het Tong downloadable lessen over Indische cultuur Verantwoording achterin het boek. Excessen len De Ogen van Solo, die door Adriaan van Tong Festival. Het boek toont portretten van en geschiedenis: www.tongtong.nl/ heeft hij expres weggelaten omdat hij een Dis zo werd aangeprezen: “De Ogen van Solo drie generaties Nederlandse Papoea’s. Van 17 indische-school. beeld wilde geven van wat de gemiddelde is de geschiedenis van een vader verteld door t/m 28 mei is bovendien op de Grand Pasar Chen Menghong is inmiddels gepromoveerd Hollander of Indo heeft meegemaakt. een zoon, soms pijnlijk, dan weer ontroe­ van de Tong Tong Fair de gelijknamige digi­ op het onderwerp waarover zij ook een les F. Springer, aan wie Vervoort het manuscript rend. Maar het is meer dan een persoonlijk tale fototentoonstelling te zien met foto’s verzorgde in de Indische School; de handels­ liet lezen, had waarderende woorden voor verhaal, door detail en toon is het zeer her­ uit het boek. Paradijsvogels in de Polder is het editie van haar dissertatie heet De Chinese Weg uit Indië: “Je weet ‘onze’ geschiedenis op kenbaar, niet alleen voor lezers die een band eerste (foto)boek dat Nederlandse Papoea’s gemeenschap van Batavia 1843–1865; Een een spannende manier en zonder teveel uit­ met de oude kolonie Nederlands-Indië heb­ in al hun diversiteit centraal stelt. Het boek onderzoek naar het Kong Koan-archief (Leiden leggerij op te dienen. (Ook de generaties van ben, maar voor iedereen die geïnteresseerd is wordt uitgebracht in het kader van 50 jaar University Press). Zij staat zondagmiddag 27 40- en zelfs 50-jarige totoks zouden je relaas in migratie en ontworteling. Reggie Baay Papoea’s in Nederland. Het bestaat uit 35 mei in het Bibit-Theater. moeten lezen, de meesten weten geen fuck raakt een snaar uit het verleden die vandaag portretten van Bodil Anaïs, interviews van Pieter Drooglever is gevraagd zijn Indische van ‘Indië etc’).” nog natrilt en ons opnieuw bezig houdt. Een Eva Prins. Nancy Jouwe, programmadirecteur School-les te herhalen vanwege het festival­ Vrijdagmiddag 25 mei leest Hans Vervoort in roman die je aankijkt en meesleurt.” Op de Kosmopolis Utrecht, stelde het samen. programma dat stil staat bij ‘50 jaar sinds het het Bibit-Theater voor uit Weg uit Indië, en hij openingsdag van de 54e Tong Tong Fair pre­ Het is een halve eeuw geleden dat er een afscheid van Nieuw-Guinea’. De titel van zijn wordt kort geïnterviewd door Jill Stolk. senteert Reggie in het Bibit-Theater zijn einde kwam aan Nederlands laatste kolonie les luidt ditmaal: ‘Nieuw-Guinea, een land nieuwe boek Gebleekte ziel, een op histori­ in de Oost. In Nederland woont een kleine voor de Papoea’s?’. Voor het Instituut voor sche feiten gebaseerde roman. Net als De gemeenschap van circa 1500 tot 2000 Nederlandse Geschiedenis in Den Haag deed Njai werpt het licht op een onbekende zwarte Papoea’s. Begin jaren ’60 moesten enkele Pieter Drooglever o.a. onderzoek naar de ver­ bladzijde van onze koloniale geschiedenis. honderden Papoea’s vanuit Nederlands- houdingen tussen Nederland en Indonesië in Het verhaal in het kort: De jonge en intelli­ Nieuw-Guinea naar Nederland vluchten toen de jaren 1950–1963. Ook onderzocht hij hoe gente Nyoman Darma, zoon van een verban­ Nederland zijn laatste kolonie in de Oost werd omgegaan met het zelfbeschikkings­ nen Balinese edelman, komt in 1879 aan in moest opgeven. Vooral de Papoea’s die een recht van de Papoea’s, en hieruit kwam het ‘het land van de overheerser’. Hij is geschokt actieve rol hadden gespeeld in het bestuur boek Een daad van vrije keuze; De Papoea’s door de Hollandse kou, kijkt zijn ogen uit als van Nederlands-Nieuw-Guinea moesten ver­ van westelijk Nieuw-Guinea en de grenzen van hij langs de rijk gevulde etalages van de chi­ trekken. De Papoea’s kwamen in Nederland het zelfbeschikkingsrecht voort. Centraal que winkels in de Amsterdamse Kalverstraat aan als politiek vluchtelingen. Hun aan­ hierin staan de aanloop naar en de gebeurte­ loopt, en leert gedienstig rijtjes jaartallen komst en de bijna geruisloze integratie van nissen in 1969 rond de volksraadpleging in met belangrijke Nederlandse historische inmiddels vier generaties Papoea’s is groten­ Nieuw-Guinea. Pieter Drooglever is maan­ gebeurtenissen uit zijn hoofd. Wat hij niet deels onopgemerkt gebleven in Nederland. dagmiddag 28 mei in het Bibit-Theater te weet, is dat de koloniale bewindvoerders In deze expositie staan Nederlandse Papoea’s beluisteren.

indisch anders Nº 01 ~ mei 2012 ~17~ De mooiste verhalen uit Nederlands-Indië

C 17,95 C 17,95

Gebleekte ziel Mangalaan 27 van Reggie Baay van Kristine Groenhart

Nu in de boekhandel • www.uitgeverijathenaeum.nl

Wie kent Bali beter dan Bloem? Verhalen, familierecepten en reistips voor lievelingsstranden en bijzondere plekken.

www.arbeiderspers.nl • www.marionbloem.nl

Nu in de boekhandel wijdde het Letterkundig Museum een Open: di t/m vr 10–17u, za-zo 12–17u (NB: kleine tentoonstelling aan Yvonne Keuls; bij Op 1e Pinksterdag is het museum gesloten, wandelen de opening daarvan maakte de wethouder maar speciaal voor deze gelegenheid is het den haag van Cultuur, Marjolein de Jong, bekend dat museum op 2e Pinksterdag wel geopend. Op Yvonne Keuls de Haagse Cultuurprijs zou de eerste festivalmaandag 21 mei is het krijgen en dat deze uitgereikt zou worden museum, zoals gewoonlijk op maandag, Haags-Indische op de Tong Tong Fair (zie ook pag. 6 van deze gesloten. Op Hemelvaartsdag is het museum krant). Ter verhoging van de feestvreugde wel geopend.) liet het Letterkundig Museum een meters Toegang: Volw. € 7,50; 65+ € 7,–; kind. t/m 3 jr groot collage maken dat straks in het Cul­ gratis; kind. 4 t/m 18 jr € 6,–; studentenpas letteren tuurpaviljoen van de Tong Tong Fair te zien € 6,–; Museumkaart gratis. zal zijn. Bovendien blijft speciaal voor de bezoekers Tong Tong Trail en Haags-Indische straten van de Tong Tong Fair de expositie in het Op zaterdag 26 mei laat de fraaie Haagse Letterkundig Museum tot en met het eind Archipelbuurt zich van een andere kant zien. van ons festival te bezichtigen. Aan de hand Dan kunt u mee op Tong Tong Trail: in een van portretten en kiekjes uit haar privé- aantal bijzondere panden wordt met een archief en door middel van handschriften, voorstelling of verhaal iets verteld over het Haags-Indische letterenwandeling Spui (halte Centrum), een goed opstappunt­ knipsels en persoonlijke documenten geeft gebied waar de betreffende straat naar .. Den Haag is onbetwist de Indische als u de auto geparkeerd hebt in de garage het museum inzicht in het leven en werk genoemd is. Zo zit in de Vredeskapel in de hoofdstad van de wereld. En ze is een stad onder het Plein. van deze succesvolle schrijfster. Bijzonder Malakkastraat Celine Marbeck klaar om u met literaire faam. Maar is ze ook een stad De route is gebaseerd op de drie wande­- zijn de tv-scenario’s die ze maakte van niet alleen te vertellen over haar geboorte­ met typisch Haags-Indische letteren? Wel lingen die historicus Esther Tak voor Stich­ bekende werken van collega-schrijvers, stad Malakka, en over de bevolkingsgroep degelijk. Veel dat Indisch is aan Den Haag, ting Tong Tong samenstelde. De beschrij­ waaronder Boeken der kleine zielen van Louis van gemengde afkomst de Cristang waartoe kan met de letteren in verband worden ving met een verscheidenheid aan literaire Couperus en De koperen tuin van S. Vestdijk. ook zij behoort, maar zij serveert u ook een gebracht, en andersom ook: veel van de fragmenten is gratis te downloaden op Uiteraard is er in de tentoonstelling ook eenvoudige lunch uit de Cristang keuken, Haagse letteren hebben een Indisch aspect. http://stichtingtongtong.nl/projecten/ aandacht voor Keuls’ Indische achtergrond. waarover zij in 2004 het kookboek Cuzinhia Stichting Tong Tong nodigt u uit voor een haags-­indische-letterenwandeling/ of via Zo zijn er jeugdfoto’s te bewonderen, foto’s Cristang, een mengkeuken uit Malakka Haags-Indische letterwandeling: de lengte het korte adres http://tiny.cc/8fz5cw. gemaakt tijdens reizen naar Indonesië en schreef, verschenen bij Stichting Tong Tong. is circa 2,5 kilometer en de route voert vanaf tijdens optredens op de Pasar Malam Besar. In de Soendastraat kunt u in een kunstenaar­ de Archipelbuurt via de Mauritskade en het Letterkundig Museum satelier een wayang-golek-voorstelling bij­ Lange Voorhout naar de Tong Tong Fair op Bovengenoemde wandeling eindigt met Letterkundig Museum, Prins Willem wonen, enzovoort. Alle informatie is te vin­ het Malieveld. Het startpunt is bij de halte een citaat van Yvonne Keuls, ook een Alexanderhof 5 (naast Centraal Station), den op de website van Stichting Tong Tong: Bankaplein van bus 22. Deze buslijn heeft Haags-Indische schrijfster. Op 17 december 2595 BE Den Haag, tel. 070 333 96 66, www.stichtingtongtong.nl. Vooraf reserve­ haltes op o.a. het Centraal Station en op het jl. werd zij 80 jaar. Bij die gelegenheid www.letterkundigmuseum.nl. ren is aanbevolen.

’We came from the east’ van JeckoSDANCE Magie van de dat hip-hop oorspronkelijk uit Papua komt. “Je hoeft me niet te geloven, maar mijn over­ grootoma heeft het zelf gezegd”, zegt hij vrolijk en uitdagend. De danser/choreograaf Vrouw laat zich ook inspireren door dierenbewegin­ gen. Hij noemt zijn stijl: ‘Animal Pop’. De tien dansers van zijn groep JeckoSDANCE­ geven als in een ketting bewegingen door, lang­ Weefsels zaam veranderend; soms herkenbaar, soms niet, maar in een continue flow. Kijkers naar en de tv-serie Van Dis in Indonesië hebben al kennis kunnen maken met deze bijzondere sieraden choreograaf. uit de JeckoSDANCE is in Nederland op uitnodiging van het Tong Tong Festival en Kosmopolis Gordel Den Haag i.s.m. HIVOS en Kosmopolis Utrecht. We came from the East is een co- van productie van JeckoSDANCE met het Goethe- Institut Indonesien, Kampnagel Hamburg, Smaragd Hebbel-am-Ufer Berlin en The Esplanade- .. Op 17, 19 en 20 mei presenteert het Theatres on the Bay Singapore. Tong Tong Festival 2012 de dansvoorstelling Op 21 mei geeft Jecko een openbare We came from the East van Jecko Siompo, een workshop met de dansgroep Ill Skill Squad van de belangrijkste hedendaagse dansers in de Bengkel. Een dag later geeft de choreo­ en choreografen van Indonesië. graaf nog een workshop in de Bengkel. Jecko, geboren in Papoea, combineert tradi­ Op 18 mei treedt JeckoSDANCE op met 5 april t/m 9 september tionele Papoea-bewegingen met moderne Don’t hit mama in de Melkweg in Amster­ vormen van dans, met name hip-hop. In de dam en op 23 mei met We came from the East voorstelling We came from the East stelt Jecko in RASA Utrecht. wereldmuseum indisch anders Nº 01 ~ mei 2012 ~19~ Silsilah Maluku (geschreven door Ron Habi­ Museon boe) en Asal Oesoel (geschreven door Roel de Het Museon, museum voor Cultuur en Neve). Wetenschap in het Haagse Statenkwartier, den haag Het CBG, dat zich naast het station Den Haag presenteert speciaal tijdens de Tong Tong Centraal bevindt, organiseert tijdens de 54e Fair de theatermonoloog Noem mij maar Kar- Tong Tong Fair enkele workshops waarin de tini door Anita Poolman, gebaseerd op de Indische en Molukse familiegeschiedenis brieven van Raden Adjeng Kartini (1879– centraal staat. Kijk voor meer informatie 1904), met dansen door Romanita Santoso. Indische over het exacte programma op de website Kartini wordt gezien als de eerste feministe van het CBG. Deze workshops zijn voor ieder­ in Indonesië. Voorafgaand aan de voorstel­ een toegankelijk (niet gratis), maar het is wel ling houdt conservator Joke van Grootheest verstandig om u van tevoren even aan te een korte inleiding over Japanse interne­ hoofdstad melden. ringskampen, in verband met de grote col­ lectie zgn. kamptekeningen die het Museon Centraal Bureau voor Genealogie, Prins bezit. Het Museon beheert de Nationale Col­ van de wereld! Willem-Alexanderhof 22, Den Haag, lectie tekeningen en objecten van Nederlan­ tel. 070 3150500, www.cbg.nl ders in Japanse interneringskampen. Open: di 10-21u, wo t/m vr 10-17u, za 10–16u Museon, Stadhouderslaan 37, 2517 HV Diverse Haagse musea en instellingen (alleen in de oneven weken, behalve op Den Haag, tel. 070 70 3381482, sluiten met speciale programma’s en officiële feestdagen). Op maandag gesloten. www.museon.nl Open: di t/m zo 11–17u tentoonstellingen aan op de Het Museum voor Communicatie Toegang: volw. € 10,–; 65+ € 9,–; CJP € 6,–; kind. 54e Tong Tong Fair. Een overzicht. In de Haagse Zeestraat, die uitkomt op de t/m 3 jr gratis; kind. 4 t/m 11 jaar € 5,50; kind. Javastraat, bevindt zich in een prachtig oud 12 t/m 18 jr € 7,–; Museumkaart gratis. pand het Museum voor Comunicatie, dat Voorstelling: 24 mei, 13.00 uur (toegang speciaal voor bezoekers van de Tong Tong € 5,50, inclusief toegang Museon) Fair een bijzondere lezing organiseert. Con­ Reserveren: niet mogelijk servator Telecommunicatie dr Janneke Her­ mans vertelt in ‘Grote afstanden, grote emo­ Nationaal Archief middeleeuwse handschriften en vroege ties’ over vier eeuwen communicatie tussen Het Nationaal Archief, net als het CBG naast drukken, bijeengebracht door baron W.H.J. Indonesië en Nederland. Ze vertelt o.a. over het Centraal Station van Den Haag gelegen, van Westreenen van Tiellandt (1783–1848). communicatie ten tijde van de VOC, brieven beheert het geheugen van onze staat: meer Van Westreenen was een typische 19e-eeuwse versturen via de Kaapse Stenen, radiotelegra­ dan 6.000 archieven van de volksvertegen­ verzamelaar: hij verzamelde niet alleen boe­ fisch en radiotelefonisch contact via Radio woordiging, de ministeries en nationale ken, maar ook voorwerpen uit de oudheid, Kootwijk met Bandoeng en ‘fonopost’. instellingen en personen, miljoenen foto’s, familieportretten en reissouvenirs. Deze ver­ honderdduizenden kaarten, een prachtige zameling wordt bewaard en getoond in de Museum voor Communicatie, Zeestraat 82, bibliotheek en zo’n 110 kilometer aan docu­ 19e-eeuwse museumopstelling op de eerste 2518 AD Den Haag, www.muscom.nl menten. U kunt er bijvoorbeeld onderzoek verdieping van het museum. In aansluiting Open: di t/m vr 10–17u, za, zo en feestdagen doen naar stamboekregistraties van onder­ op de collectie van Van Westreenen verza­ 12–17u officieren en manschappen van het KNIL in melt het museum boeken uit de periode van Toegang: Volw. € 8,50; 65+ € 7,–; kind. t/m 3 jr Oost-Indië of naar Japanse interneringskaar­ 1850 tot heden. De vorm en de vormgeving gratis; kind. 4 t/m 18 jr € 5,–; studentenpas en ten. Een digitale bron met documenten over theo de nooij theo zijn daarbij het uitgangspunt. CJP € 6,50; Museumkaart gratis. de Japanse bezetting, bersiap en dekokoloni­ foto: De expositie is te bekijken tijdens de Tong Lezing: vr 25 mei, 14.00 uur (zonder toeslag satie is www.afscheidvanindie.nl. Museum Meermanno Tong Fair. Vrijdag 18 mei en zaterdag 19 mei, toegankelijk voor museumbezoekers) Tijdens de 54e Tong Tong Fair organiseert het beide dagen om 15.00 uur, organiseert Meer­ Reserveren noodzakelijk: [email protected] Nationaal Archief diverse speciale activitei­ manno als extra verdieping een lezing over de ten rondom de Indische collecties. Meer gebatikte boekbanden van Louis Couperus. Haags Historisch Museum informatie over het programma en over aan­ Museum Meermanno, Prinsessegracht 30, Op loopafstand van de Tong Tong Fair ligt aan melden vindt u op de website van het archief: Museum Meermanno 2514 AP Den Haag, tel. 070 34 62 700, de Korte Vijverberg (met uitzicht op ‘het www.gahetna.nl. .. Museum Meermanno, tegenover de www.meermanno.nl torentje’ van de premier) het Haags Histo­ ingang van de Tong Tong Fair gelegen, maakt Open: ma t/m zo 12–17u (buiten de Tong Tong risch Museum. Hier wordt eenmaal tijdens Nationaal Archief, Prins Willem Alexanderhof een kleine expositie over de gebatikte boek­ Fair-periode is het museum dicht op de Tong Tong Fair een ‘leunstoelwandeling’ 20, 2595 BE Den Haag, www.gahetna.nl banden van de uitgaven van Louis Couperus. maandag) georganiseerd: een presentatie van ongeveer De collectie gebatikte boekbanden is afkom­ Toegang: Op vertoon van het kaartje van de een uur aan de hand van projecties en verha­ stig uit particulier Haags bezit en toont alle Tong Tong Fair krijgt u € 2,– korting op de len, die een levendig beeld geven van Indisch gebatikte boekbanden die Couperus heeft entreeprijs. Bezoekers van de Tong Tong Fair Den Haag tussen ongeveer 1850 tot 1950. De Meer Haagse activiteiten laten verschijnen. Tot de ontwerpers behoor­ kunnen de expositie en de rest van Museum intensieve contacten tussen Indië en Den staan op pagina 19! den kunstenaars als Jan Toorop, Chris Lebeau Meermanno bezoeken. Haag staan borg voor een interessante kijk en R.N. Roland Holst. “Wij zijn beiden verrukt op het nabije verleden, waaraan het Haagse over De Stille Kracht, die gisteren in gebatikt Centraal Bureau voor Genealogie stadsbeeld nog herinnert. katoen en fluweel zijn intocht deed!! Het is Vroeg of laat wil iedereen wel wat meer Surf voor meer prachtig mooi; ik kan niet anders zeggen. Wij weten over zijn of haar voorouders. De speur­ Haags Historisch Museum, Korte Vijverberg toeristische informatie naar zijn er beiden in extaze over, en ik heb een tocht naar de eigen familie vloeit vaak voort 7, Den Haag, www.haagshistorischmuseum.nl kinderachtig pleizier dat mooie boek telkens uit een zoektocht naar de eigen identiteit. Open: di t/m vr 10–17u, za, zo en feestdagen www.denhaag.com.­ in de hand te nemen. Ik dacht eerst aan een Dat is een universeel gegeven, maar geldt 12-17u paar kennissen er een paar cadeau te geven, misschien wel in sterkere mate voor perso­ Toegang: Volw. € 7,50; kind. t/m 5 jr gratis; maar ik ben er te gierig toe en hoû al de nen van wie (een deel van) de voorouders uit kind. 6 t/m 17 jr € 2,50; studentenpas en CJP exemplaren voor mijzelf!’”, aldus Couperus een ander land of een ander werelddeel € 3,75; Museumkaart gratis zelf over de band in een brief aan zijn uitge­ komen. Speciaal voor genealogisch onder­ Lezing: vr 25 mei, 14.00 uur (op vertoon van ver, L.J. Veen. zoek met wortels in Indië heeft het Centraal uw Tong Tong Fair-toegangskaart betaalt u Museum Meermanno is het oudste boeken­ Bureau voor Genealogie (CBG) twee onder­ alleen de gereduceerde museumentree à museum ter wereld. Museum Meermanno is zoeksgidsen uitgegeven waarin uitgebreid € 5,– p.p. Museumkaart gratis) het oudste boekenmuseum ter wereld. Het aandacht wordt geschonken aan het onder­ Reserveren noodzakelijk: educatie@ museum beheert een grote verzameling zoek naar Molukse en Indische voorouders: haagshistorischmuseum.nl

~20~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2012