P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz STOCZEK ŁUKOWSKI (600)

Warszawa 2010 r. Autorzy: Marta Chwistek*, Barbara Radwanek-Bąk*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Gra Ŝyna Hrybowicz**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2010

Spis tre ści I. Wst ęp ( M. Chwistek )...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza ( M. Chwistek ) ...... 4 III. Budowa geologiczna ( M. Chwistek, B. Radwanek-Bąk)...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin ( M. Chwistek, B. Radwanek-Bąk) ...... 9 1. Zło Ŝa piasków ...... 9 2. Zło Ŝe kopalin ilastych ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin ( M. Chwistek ) ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin ( M. Chwistek, B. Radwanek-Bąk)...... 13 VII. Warunki wodne ( M. Chwistek )...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 17 1. Gleby ( P. Kwecko) ...... 17 2. Pierwiastki promieniotwórcze ( H. Tomassi-Morawiec ) ...... 19 IX. Składowanie odpadów ( G. Hrybowicz )...... 21 X. Warunki podło Ŝa budowlanego ( M. Chwistek ) ...... 28 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu ( M. Chwistek )...... 30 XII. Zabytki kultury ( M. Chwistek ) ...... 34 XIII. Podsumowanie ( M. Chwistek, G. Hrybowicz )...... 35 XIV. Literatura ...... 37

I. Wst ęp

Arkusz Stoczek Łukowski Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowa- no w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym (plansza A i plansza B – geochemia środowiska) i w Przedsi ębiorstwie Geologicznym „POLGEOL” SA w Warszawie (plansza B – składowa- nie odpadów) w 2009 roku, zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Pol- ski w skali 1:50 000” (2005). W czasie opracowywania wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Stoczek Łukowski (Pra Ŝak i in., 2004), wykonanym w Przedsi ębiorstwie Geologicznym w Kielcach. Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera informacje doty- cz ące wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydro- geologii, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Plan- sza B zawiera nowe tre ści zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, w skład której wchodz ą informacje dotycz ące geochemii środowiska oraz składowania odpa- dów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Informacje środowiskowe przedstawione na mapie stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w mapie tre ści mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów za- gospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mog ą stanowi ć pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym, o odpa- dach i prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Materiały archiwalne wykorzystane do opracowania mapy zebrane zostały mi ędzy in- nymi w instytucjach, urz ędach administracji gminnej, powiatowej, wojewódzkiej i urz ędzie marszałkowskim w Warszawie i Lublinie, na terenie województwa mazowieckiego i lubel- skiego oraz w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie. Zgromadzone materiały sprawdzono i uzupełniono w terenie. Kwalifikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ uzgodniono z geologiem wojewódzkim. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej, a dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Stoczek Łukowski poło Ŝony jest mi ędzy 21°45’–22°00’ długo ści geo- graficznej wschodniej oraz 51 °50’–52 °00’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym znajduje si ę na pograniczu województw mazowieckiego i lubelskiego. W granicach województwa mazowieckiego obejmuje fragmenty powiatów: garwoli ńskiego (gminy: Borowie, Miastków Ko ścielny, Górzno i śelechów), cz ęściowo mi ńskiego (gmina Latowicz) i siedleckiego (gmina Wodynie). Natomiast w obr ębie województwa lubelskiego obejmuje fragment powiatu łukowskiego (gminy Stoczek Łukowski i Wola Mysłowska). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym J. Kondrackiego (Kondracki, 2002) oma- wiany obszar w wi ększo ści nale Ŝy do makroregionu Nizina Południowopodlaska, mezoregio- nu Wy Ŝyna śelechowska, a jego północno-zachodnia cz ęść do makroregionu Nizina Środko- womazowiecka, mezoregionu Równina Garwoli ńska (fig.1). Niemal cały teren arkusza zajmuje Wysoczyzna śelechowska, będąca falistą równiną z osta ńcowymi wzniesieniami. Jest ona odwadniana do środkowej Wisły przez rzeki Wilg ę i Świder. Północno-zachodni fragment nale Ŝy do równiny Garwoli ńskiej. Jest to piaszczysto- gliniasta równina denudacyjna, przeci ęta w poprzek dolinami dopływów Wisły. Cały teren jest generalnie nachylony jest w kierunku zachodnim ku Kotlinie Kozienic- kiej. Mi ędzy dolinami rzek znajduje si ę obszar wysoczyzny o maksymalnym wzniesieniu 201 m n.p.m. Najni Ŝej poło Ŝonym punktem na omawianym obszarze jest dno doliny Wilgi na zachodzie, około 140 m n.p.m. Deniwelacje terenu wynosz ą około 60 m. Omawiany teren znajduje si ę w strefie klimatu kontynentalnego i morskiego. Przewa Ŝa tu zachodnia cyrkulacja powietrza. Amplitudy temperatur s ą wi ększe od przeci ętnych w Pol- sce, lato jest długie i wczesne, zimy za ś chłodniejsze i dłu Ŝsze. Średnia roczna amplituda temperatury wynosi około 7,2°C. Opady przewa Ŝaj ą w półroczu letnim. Suma średnich rocz- nych opadów z wielolecia wynosi 550 mm. Okres wegetacyjny trwa od ko ńca marca do ko ń- ca września i wynosi około 210 dni, a temperatura w tym okresie 14°C (Lorenc, 2005). Na obszarze arkusza Stoczek Łukowski wyst ępuj ą gleby III i IVa klasy bonitacyjnej; przede wszystkim gleby bielicowe i pseudobielicowe oraz gleby brunatne, a tak Ŝe zalegaj ące w dolinach rzecznych gleby torfowe i murszowe. Na wysoczyznach dominuj ą gleby kom- pleksu Ŝytniego bardzo dobrego, które obejmuj ą około 75% powierzchni gruntów ornych, gleby kompleksu pszennego dobrego i Ŝytniego dobrego zajmują 10%, a 5% zajmuj ą gleby kompleksu zbo Ŝowo-pastewnego mocnego.

4

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Stoczek Łukowski na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002). 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu Mezoregiony Niziny Środkowomazowieckiej (318.7): 318.75 – Dolina Środkowej Wisły, 318.79 – Równina Garwoli ńska Mezoregiony Niziny Południowopodlaskiej (318.9): 318.92 – Wysoczyzna Kałuszy ńska, 318.93 – ObniŜenie Węgrowskie, 318.94 – Wysoczyzna Siedlecka, 318.95 – Wysoczyzna śelechowska, 318.96 – Równina Łukowska

Lasy zajmuj ą tylko 10% obszaru arkusza. S ą to lasy sosnowe z domieszk ą d ębu, buku i olszy. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą na północ i wschód od Stoczka Łukowskiego, na północ od Budziska, na zachód od Miastkowa Ko ścielnego i w okolicach Mysłowa. Obszar opracowywanego arkusza charakteryzuje si ę wył ącznie wiejski typem osadnic- twa. W indywidualnych gospodarstwach uprawia si ę: Ŝyto, owies oraz ziemniaki. W produk- cji zwierz ęcej dominuje hodowla bydła i trzody chlewnej. Na terenie obj ętym arkuszem, jedynym du Ŝym miastem jest Stoczek Łukowski. Miasto zlokalizowane jest na lewym brzegu rzeki Świder w odległo ści około 84 km od uj ścia do Wi-

5 sły. Dzi ęki swemu poło Ŝeniu posiada dogodn ą pozycj ę pod wzgl ędem odległo ści do najwi ęk- szych miast tego regionu oraz do przej ścia granicznego w Terespolu. Działalno ści ą gospodar- cz ą zajmuje si ę 295 podmiotów, które głównie specjalizuj ą si ę w handlu (szczególnie bran Ŝa spo Ŝywczo-przemysłowa) i usługach (budowlane, instalacyjne, transportowe, stolarskie, me- chanika i blacharstwo samochodowe). Czyste środowisko przyrodnicze, malownicza dolina rzeki Świder to znacz ące atuty stwarzające szans ę rozwoju rekreacji i turystki w opracowywanym rejonie. Sie ć komunikacyjna terenu jest niezbyt rozwini ęta, a istniej ące drogi maj ą niewielkie nat ęŜ enie ruchu. Jedynie przez miasto Stoczek Łukowski przebiega wa Ŝny szlak komunikacji samochodowej Siedlce–Garwolin–Łuków oraz linia kolejowa Skierniewice–Terespol.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Stoczek Łukowski (Baraniecka, Gadomska, 2001). Poło Ŝenie arkusza na tle budowy geologicznej przedstawia fig. 2. Obszar arkusza nale Ŝy do brze Ŝnej cz ęś ci platformy wschodnioeuropejskiej, le Ŝą c w ob- rębie południowo-zachodniego obrze Ŝenia wyniesienia łukowskiego. Jest to paleozoiczna struktura tektoniczna zbudowana z utworów syluru i karbonu, uformowana głównie w dewo- nie i karbonie. Pokryta jest młodszymi osadami permu, triasu, jury, kredy, trzeciorz ędu i czwartorz ędu o ł ącznej mi ąŜ szo ści ponad 1500 m. Osady permo-mezozoiczne i trzeciorz ę- dowe s ą znane jedynie z wierce ń. Najstarsze osady na tym obszarze nale Ŝą do syluru i s ą wykształcone jako iłowce i mu- łowce, a we fragmentach jako wapienie i margle. Utwory karbonu reprezentowane s ą przez mułowce z licznymi pakietami piaskowców. Osady permo-mezozoiczne buduj ą strukturę zwan ą nieck ą lubelsko-mazowieck ą. Perm dolny reprezentuj ą piaskowce, a perm górny mu- łowce z dwoma warstwami anhydrytu (w sp ągu i w pobli Ŝu stropu). Osady triasu s ą: iłowce, mułowce, wapienie i margle, jury środkowej piaskowce, a górnej wapienie. Kreda reprezen- towana jest przez wapienie, wapienie margliste i margle. W górnym mastrychcie miały miej- sce ruchy wypi ętrzaj ące (faza laramijska orogenezy alpejskiej), które spowodowały przerw ę w sedymentacji osadów i powstanie „twardego dna”, w którym osadziły si ę gezy piaszczyste z przewarstwieniami cienkoławicowych wapieni paleocenu o mi ąŜ szo ści około 30 m. Na ca- łym obszarze powy Ŝej gez wyst ępuj ą piaski i piaski z glaukonitem oraz z konkrecjami fosfo- rytowymi o mi ąŜ szo ści 28,2 m. Jest to seria osadów zaliczana do eocenu lub oligocenu. Osa- dy miocenu s ą bardzo zró Ŝnicowane. Najcz ęś ciej s ą to: piaski, mułki i iły, miejscami ze zw ę-

6 glonymi szcz ątkami organicznymi i wkładkami w ęgla brunatnego o mi ąŜ szo ści 27–30 m. Wy Ŝsze stratygraficznie utwory pliocenu wyst ępuj ą w cz ęś ci środkowej i północno- wschodniej cz ęś ci arkusza, gdzie s ą spi ętrzone i zaburzone glacitektonicznie ze starszymi osadami czwartorz ędowymi. Na przełomie trzeciorz ędu i czwartorz ędu nast ąpiły zmiany klimatyczne, które wpłyn ę- ły na zmian ę warunków sedymentacji. Powstały wtedy piaski, mułki i iły jeziorne i rzeczne o łącznej mi ąŜ szo ści 31,0 m. Osady najstarszego zlodowacenia narwi wyst ępuj ą w Borowiu. S ą to iły i mułki zastoiskowe szare, o mi ąŜ szo ści 4,5 m, przykryte glin ą zwałow ą o mi ąŜ szości 12,0 m. Na nich wyst ępuj ą piaski z domieszk ą szcz ątków organicznych rzecznych, które roz- dzielaj ą osady zlodowace ń narwi i południowopolskich. Utwory zlodowacenia południowo- polskiego wyst ępują w kilku miejscach na arkuszu mapy. S ą to mułki i iły zastoiskowe o mi ąŜszo ści 19,0 m, a na nich le Ŝą ce piaski z domieszk ą Ŝwirów wodnolodowcowych o mi ąŜ szo ści 5,2 m. S ą one przykryte glin ą zwałow ą o mi ąŜ szo ści 10–13 m. W interglacjale mazowieckim wyodr ębniono Ŝwiry i piaski rezydualne oraz rzeczne i rzeczno-jeziorne piaski ze szcz ątkami organicznymi o mi ąŜ szo ści około 10 m. Nad nimi wyst ępuj ą osady zlodowace ń środkowopolskich, które s ą powszechne na obszarze obj ętym arkuszem. S ą to mułki, piaski pyłowate, iły zastoiskowe, piaski i piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe, miejscami ze spły- wami glin zwałowych. Najstarszymi utworami odsłaniaj ącymi si ę na powierzchni s ą gliny zwałowe, miejscami z porwakami iłów mioce ńsko-plioce ńskich zlodowacenia odry o mi ąŜ szo ści 10–15 m. Osady te wyst ępuj ą w centralnej cz ęś ci arkusza, w okolicach miejscowo ści Łagodne i Woli Miast- kowskiej. Du Ŝe powierzchnie pokrywaj ą osady z okresu zlodowacenia warty (stadiału mazo- wiecko-podlaskiego). Wyst ępuj ą one na całym obszarze arkusza poza jego środkow ą cz ęś ci ą. Są to przewa Ŝnie piaski i piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowymi, piaski i piaski pyłowate oraz iły (warwowe) zastoiskowe. Maj ą one przewa Ŝnie niewielkie mi ąŜ szo ści (kilka metrów). Na nich zalega glina zwałowa, miejscami ze Ŝwirami i głazami w stropie widoczna w rejo- nach Stoczka Łukowskiego, Zabrudzy i Miastkowa Starego o zmiennej mi ąŜ szo ści od 9,8 do 17,8 m. W północnej cz ęś ci obszaru, szczególnie w dolinie Świdra, wyst ępuj ą osady lokalnego nasuni ęcia l ądolodu. S ą to głównie: Ŝwiry i piaski z fragmentami glin zwałowych oraz mułki i iły zastoiskowe o ł ącznej mi ąŜ szo ści 22,5 m. Utwory te wyst ępuj ą lokalnie w północno- zachodniej cz ęś ci obszaru, szczególnie w okolicach miejscowo ści Borowie. W czasie zlodowace ń północnopolskich akumulowane były piaski rzeczne tarasów nadzalewowych wyst ępuj ące w dolinach Wilgi i Świdra. Mi ąŜ szo ść piasków wynosi przy- puszczalnie od kilku do około 12 m. W dolinach rzecznych Wilgi i Świdra widoczne s ą rów-

7 nie Ŝ piaski humusowe, namuły piaszczyste i torfiaste oraz torfy. Eluwia piaszczyste wyst ępu- ją powszechnie na całym obszarze. Piaski wydmowe rozwin ęły si ę szczególnie w południo- wo-zachodniej cz ęś ci arkusza, głównie w okolicach Półkowej Góry i zachodniej – w okoli- cach miejscowo ści Borowie.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Stoczek Łukowski na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 wg L. Mark- sa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wy- dmach, plejstocen: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 22 – piaski i mułki jeziorne, 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, Trzeciorz ęd, neogen: 39 – iły, mułki, piaski, Ŝwiry z w ęglem brunatnym a – zasi ęg lądolodu zlodowacenia warty, ci ągi drobnych form rze źby: b – ozy, c – moreny czołowe, d – kemy, e – kry utworów starszych od czwartorz ędu neoge ńskich i paleoge ńskich, f – sie ć rzeczna

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

8 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Stoczek Łukowski udokumentowano jedno zło Ŝe kopalin ilastych oraz cztery zło Ŝa kopalin okruchowych. Stan ich zasobów wg „Bilansu ...” (Wołko- wicz i in.(red.), 2009) przedstawiono w tabeli 1. Szczegółowe informacje o zło Ŝach zamiesz- czone s ą równie Ŝ w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych.

1. Zło Ŝa piasków

Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i jako ściowe kopalin okruchowych zostały przed- stawione w tabeli nr 2. W północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w odległo ści około 2 km na północny zachód od miasta Stoczek Łukowski, udokumentowano trzy zło Ŝa piasku: „Wólka Pozna ń- ska”. „Wólka Pozna ńska I” i „Wólka Pozna ńska II”. Poło Ŝone s ą one w bliskim s ąsiedztwie. Tworz ą je osady lodowcowe stadiału mazowiecko-podlaskiego zlodowacenia środkowopol- skiego. Seri ę zło Ŝow ą tworz ą piaski średnio i gruboziarniste z niewielk ą, zmienn ą domieszk ą frakcji Ŝwirowej. Zło Ŝe „Wólka Pozna ńska” (Czaja-Jarzmik, 2003) udokumentowano w 2003 r., a w 2009 r. opracowano dodatek do dokumentacji (Fyda, 2009) w celu poszerzenia powierzchni zło Ŝa w kierunku zachodnim i północno-zachodnim. Zło Ŝe „Wólka Pozna ńska” obecnie zajmuje powierzchni ę blisko 1,69 ha. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa waha si ę od 14,4 do 17,6 m, średnio 16,4 m. Sp ąg serii piaszczystej stanowi glina piaszczysta, a nadkład gleba piaszczysta, piasek pylasty lub gliniasty oraz miejscami glina piaszczysta o grubo ść przeci ętnie 1,6 m. W zło Ŝu nie stwierdzono wyst ępowania wód gruntowych. Zło Ŝe piasku „Wólka Pozna ńska I” (Czaja-Jarzmik, 2007) zajmuje powierzchni ę 1,85 ha. Seria zło Ŝowa zalega pomi ędzy dwoma poziomami gliny zwałowej i wypełnia obniŜenia w stropie ni Ŝejległego poziomu. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa oscyluje miedzy 2,0 a 13,7 m, średnio wynosi 9,5 m. Nadkład stanowi gleba piaszczysta oraz zalegaj ący w jej sp ągu piasek pylasty i gliniasty oraz miejscami glina. Grubo ść nadkładu zło Ŝa średnio wynosi 2,2 m. Zło Ŝe jest suche. Zło Ŝe piasku „Wólka Pozna ńska II” (Fyda, 2008) ma powierzchni ę 1,74 ha. W obr ębie serii złoŜowej wyst ępuj ą przewarstwienia gliny piaszczystej o grubo ści od 1,2 do 1,4 m. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej waha si ę miedzy 4,3 a 13,0 m, średnio wynosi 7,8 m. Nadkład sta- nowi gleba piaszczysta oraz zalegaj ący w jej sp ągu piasek pylasty i pył piaszczysty. Grubo ść nadkładu wynosi średnio 1,1 m. W zło Ŝu nie stwierdzono wyst ępowania wód gruntowych.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka oraz klasyfikacja Zasoby Stan Wiek geologiczne Kategoria Nr zagospo- Wydobycie kompleksu bilansowe rozpozna- Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Rodzaj darowania (tys. t) Zastosowanie Nazwa zło Ŝa litologiczno- (tys. t, nia konfliktowo- na kopaliny zło Ŝa kopaliny surowcowe- tys. m 3*) ści zło Ŝa mapie go Klasa A– wg stanu na 31.12. 2008r. (Wołkowicz i in. [red.], 2009) Klasa 1–4 C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Iwowe g (gr) Q 1629* C2 N - Sb 4 A -

2 Wólka Pozna ńska p Q 44 C1* G 10 Sb, Sd 4 A -

3 Zabiele p Q 181 C1* G - Sb, Sd 4 A -

4 Wólka Pozna ńska I p Q 247 C1* G - Sb, Sd 4 A -

5 Wólka Pozna ńska II p Q 208 C1* N - Sb, Sd 4 A -

10 10 Rubryka 3: g (gr) – gliny o ró Ŝnym zastosowaniu (do produkcji glinoporytu), p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C1, C 2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7: zło Ŝa: G – zło Ŝe eksploatowane, N – zło Ŝe niezagospodarowane Rubryka 9: Sb – budownictwo, Sd – drogownictwo Rubryka 10: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: A – małokonfliktowe, mo Ŝliwe do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń Rubryka 12: L – ochrona lasów; K – ochrona krajobrazu

W roku 2003 w obr ębie czwartorz ędowych osadów wodnolodowcowych udokumento- wano zło Ŝe piasku „Zabiele” (Fyda, 2003). Poło Ŝone jest ono około 1 km na północny wschód od miejscowo ści Zabiele. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 1,39 ha. Seri ę zło Ŝow ą tworz ą piaski średnioziarniste, miejscami z bardzo niewielk ą domieszk ą Ŝwiru. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa w granicach dokumentowania oscyluje mi ędzy 6,7 – 11,4 m, średnio 9,0 m, ale jej spągu nie nawiercono. Nadkład stanowi gleba piaszczysta, piasek pylasty, piasek z domieszk ą Ŝwiru oraz miejscami glina piaszczysta. Grubość nadkładu średnio wynosi 0,8 m. Udokumentowane zło Ŝe jest suche. Mo Ŝna je eksploatowa ć na potrzeby budownictwa ogólnego i drogowego. Tabela 2 Podstawowe parametry zło Ŝowe i jako ściowe kopaliny dla złó Ŝ kopalin okruchowych Grubo ść Mi ąŜ szo ść Punkt Zawarto ść Ci ęŜ ar nasypowy Numer nadkładu zło Ŝa piaskowy* pyłów mine- w stanie zag ęsz- zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa od – do od – do od – do ralnych czonym mapie śr. (m) śr. (m) śr. (%) (%) (T/m 3) Wólka Po- 50,9-96,1; 2 0,4-3,6; 1,6 14,4-17,6; 16,4 1,3-4,0; 3,1 1,55-1,74; 1,64 zna ńska 80,5 87,5-100; 3 Zabiele 0,5-1,8; 0,8 6,7-11,4, 9,0 1,0-2,5; 1,7 1,49-1,61; 1,54 95,6 Wólka Po- 69,4-100; 4 0,3-3,8; 2,2 2,0-13,7; 9,5 3,3-10,1; 5,9 1,46-1,68; 1,55 zna ńska I 87,5 Wólka Po- 4,3-13,0; 7,8 60,3-93,5; 5 0,6-1,8; 1,1 3,9-6,2; 4,8 1,62-1,80; 1,68 zna ńska II (+0,4 przyrosty) 87,4 * zawarto ść ziaren o średnicy do 2 mm

2. Zło Ŝe kopalin ilastych Zło Ŝe surowiec do produkcji keramzytu „Iwowe” (Kociszewski, 1970) o powierzchni

14,0 ha, udokumentowano w kat C 2. Poło Ŝone jest ono w odległo ści około 6 km na północny- zachód od miasta Stoczek Łukowski. Rozpoznane zasoby wynosz ą 1629 tys. m 3. W zło Ŝu udokumentowano glin ę morenową o mi ąŜ szo ści od 10,6 do 14,8 m, średnio 12,8 m. W nad- kładzie wyst ępuj ą piaski o mi ąŜ szo ści wahaj ącej si ę od 0,4 do 2,1 m, średnio 1,0 m. Są pod- ścielone przez piaski wodnolodowcowe, których nie przewiercono do gł ęboko ści 17 m. Kopa- lina charakteryzuje si ę wysok ą zawarto ści ą: Fe 2O3 (średnio 4,2%), Al 2 O3 (średnio 7,9%),

SiO 2 (średnio 70,5%). Udokumentowano je jako zło Ŝe surowca keramzytowego, ale nigdy nie zostało udost ępnione. Klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ dokonano zgodnie z obowi ązuj ącymi zasadami doku- mentowania złó Ŝ kopalin (Instrukcja, 2005) oraz na podstawie analizy przyrodniczo-kraj- obrazowej. Z punktu widzenia ochrony zasobów złó Ŝ, wszystkie zło Ŝa wyst ępuj ące w obrębie arkusza mapy Stoczek Łukowski s ą zło Ŝami powszechnie wyst ępuj ącymi (4 klasa). Biorąc pod uwagę ochron ę środowiska, wyst ępowanie lasów i gleb chronionych wszystkie zło Ŝa s ą zło Ŝami małokonfliktowymi, mo Ŝliwymi do zagospodarowania bez wi ększych ogranicze ń (kategoria A).

11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Wydobycie kopalin na obszarze arkusza Stoczek Łukowski zwi ązane jest z wyst ępowa- niem złó Ŝ piasków. Aktualnie eksploatowane s ą zło Ŝa: „Wólka Pozna ńska”, „Wólka Pozna ń- ska I” i „Zabiele”,, wszystkie systemem odkrywkowym. U Ŝytkownikami tych złó Ŝ s ą firmy prywatne. Wydobycie prowadzone jest na podstawie waŜnych koncesji. Wydobycie piasku ze zło Ŝa „Wólka Pozna ńska” prowadzone jest od 2004 roku, konce- sja jest wa Ŝna do 10.12.2018 roku. Powierzchnia obszaru górniczego zajmuje 1,69 ha, za ś terenu górniczego 1,87 ha. Wyrobisko jest wgł ębne. Na terenie eksploatowanego zło Ŝa wy- st ępuje wewn ętrzne składowisko skał płonnych. Obok wyrobiska znajduje si ę stary, mocno zaro śni ęty teren poeksploatacyjny. Eksploatacja zło Ŝa kruszywa naturalnego „Wólka Pozna ńska I” prowadzona jest od 2008 roku. Koncesja na eksploatacj ę wa Ŝna jest do 30.11.2027 roku. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 1,85 ha, za ś terenu górniczego 2,06 ha. Wyrobisko jest stokowo-wgł ębne i zajmuje niemal cała powierzchni ę zło Ŝa. Wewn ątrz wyrobiska składowany jest nadkład i skały płonne. Przy zło Ŝu wykonuje si ę przesiewanie piasku. Powierzchnia obszaru i terenu górniczego zło Ŝa piasku „Zabiele” wynosi 1,39 ha. Wyro- bisko ma kształt wydłu Ŝony, jest wgł ębne i zajmuje prawie cał ą powierzchni ę zło Ŝa. Eksploata- cja zło Ŝa rozpocz ęła si ę w 2005 roku, a koncesja wa Ŝna jest do 2025 roku. Na terenie eksplo- atowanego zło Ŝa nie wykonuje si ę przeróbki kopaliny, piasek jest bezpo średnio sprzedawany. Na obszarze zło Ŝa „Wólka Pozna ńska II” nie rozpocz ęto jeszcze eksploatacji, pomimo uzyskania koncesji 12 stycznia 2009 roku. Przez złoŜe to poprowadzono drog ę ł ącz ącą zło Ŝe „Wólka Pozna ńska I” z drog ą asfaltow ą. W czasie zwiadu terenowego zlokalizowano kilka punktów niekoncesjonowanej eks- ploatacji kopalin okruchowych. Wydobycie prowadzone jest na mał ą skal ę, dora źnie na po- trzeby miejscowej ludno ści, przede wszystkim w południowo-zachodniej i wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. S ą to okolice: Iwowej (gmina Borowie), Wólki Pozna ńskiej, Stoczka Łukow- skiego (gmina Stoczek Łukowski), Ciechomina, Baczkowa (gmina Wola Mysłowska) i Ł ąki (gmina Górzno). Wydobywane piaski są drobno- i średnioziarniste, cz ęsto zaglinione i zapy- lone albo z domieszk ą Ŝwiru. Wyrobiska są niewielkie, zazwyczaj wgł ębne rzadziej stokowo- wgł ębne. Do wi ększych nale Ŝy zaniechane wyrobisko stokowo-wgł ębne poło Ŝone w pobli Ŝu zło Ŝa „Zabiele”, ale po drugiej stronie drogi. Obejmuje ono obszar ponad 1,0 ha i ma ponad 5 m gł ęboko ści. Jego skarpy zaczynaj ą zarasta ć. Nieopodal, tu Ŝ przy zabudowaniach (dom miesz- kalny) znajduje si ę czynna odkrywka o charakterze stokowym o powierzchni 20x30 m i wysoko ści skarpy rz ędu 8–10 m (pkt. 1). W Baczkowie, po lewej stronie drogi ze Zwoli

12 Poduchownej do Ciechomina zlokalizowane jest czynne wgł ębne wyrobisko piasku i Ŝwiru o wysoko ści skarp około 4,5 m i powierzchni 40x20 m (pkt. 2). Punkty okresowej eksploata- cji surowców na potrzeby lokalne s ą naniesiono na mapie kopalin, a dla 2 wi ększych wyko- nano karty punktu wyst ępowania kopalin. Wi ększo ść z wcze śniej wyznaczonych punktów jest obecnie nieczynnych i zaro śni ętych.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Stoczek Łukowski wyst ępuj ące zło Ŝa kopalin zwi ązane s ą z utwo- rami czwartorz ędowymi. Prowadzone tu prace poszukiwawcze i rozpoznawcze dotyczyły znalezienia i udokumentowania głównie kruszywa naturalnego, surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz torfów. Na podstawie wyników prac geologiczno-poszukiwawczych i do- kumentacyjnych (Kulczycka 1977; Lichwa 1986, Kwa śniewska 1986, 1987a, 1987 b) oraz Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Baraniecka, Gadomska, 2001) wy- znaczono obszary perspektywiczne oraz negatywne. Obszarów prognostycznych nie wyzna- czono ze wzgl ędu na brak informacji dotycz ących parametrów jako ściowych kopaliny. W wyniku przeprowadzonych prac w rejonach Zagórznicy i Zabiela wyznaczono dwa obszary perspektywiczne wyst ępowania piasków z gniazdami pospółek i Ŝwirów, niekiedy przewarstwionych glin ą (Kulczycka, 1977). Za pomoc ą otworów wiertniczych o gł ęboko ści 10–15 m stwierdzono tu wyst ępowanie piasków z gniazdami pospółek i Ŝwirów, niekiedy przewarstwionych glin ą o mi ąŜ szo ści od 6,0 do 11,0 m pod nadkładem gleby piaszczystej i piasku pylastego o średniej grubo ści około 0,8 m. Na jednym z tych obszarów w okolicy wsi Zabiele udokumentowano w 2003 r. zło Ŝe kruszywa naturalnego „Zabiele”. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Baraniecka, Gadomska, 2001) wyznaczono kilka niewielkich obszarów perspektywicznych piasków wy- dmowych w rejonach: Ł ąk, Józefowa, Kujaw, Pielasa i Kienkówki. Są to piaski kwarcowe niejednorodne, drobnoziarniste i ró Ŝnoziarniste, barwy Ŝółtej. Pod niewielkim nadkładem gleby o mi ąŜ szo ści około 0,2 m wyst ępuje około 10 metrowa warstwa piasków. Negatywne wyniki dały prace poszukiwawcze surowców okruchowych w rejonach: Re- dzy ńskie, Iwowe, Oziemkówki i Leosina. Piaski z domieszkami Ŝwiru cz ęsto s ą zaglinione i posiadaj ą niewielk ą mi ąŜ szo ść rz ędu 1,0–1,5 m (Lichwa 1986, Kwaśniewska 1986, 1987 a). Prowadzone prace badawcze w rejonie Kołodzi ąŜ a w celu pozyskania kopalin ilastych dla potrzeb przemysłu ceramiki budowlanej dały wyniki negatywne ze wzgl ędu na niewielk ą ilo ść i nisk ą jako ść nie spełniaj ącą kryteriów bilansowo ści (Kwaśniewska 1987 b). Nagromadzenia osadów organicznych s ą ograniczone do doliny w dolinie Świdra i Wil- gi. Na podstawie opracowania (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) i „Szczegółowej mapy geologicz-

13 nej Polski w skali 1:50 000” (Baraniecka, Gadomska, 2001) wyznaczono kilka obszarów per- spektywicznych ich wyst ępowania. Mi ąŜ szo ść torfów wynosi około 1,5–2,0 m., a popielno ść od 8,0–10% do powy Ŝej 25%. Obszarów prognostycznych dla torfów nie wyznaczono, gdy Ŝ brak jest ich w opracowaniu dotycz ącym potencjalnej bazy zasobowej kopaliny (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Stoczek Łukowski znajduje si ę w obr ębie zlewni drugiego rz ędu prawo- stronnych dopływów Wisły: Świdra w cz ęść północno-wschodniej oraz Wilgi w cz ęś ci połu- dniowo-zachodniej. Sie ć rzeczn ą stanowi ą rzeki Świder i Wilga wraz z dopływami. Ich po- wierzchniowy wododział przebiega z północnego zachodu na południowy wschód, od okolic Borowia do okolic Ciechomina. W pobli Ŝu miejscowo ści Świder i Ciechomin wypływa na wschód i północ kilka strug, by po paru kilometrach poł ączy ć si ę w jedn ą rzek ę, Świder. Od miejscowo ści Powały Świder płynie ku północy. W okolicach Stoczka Łukowskiego ł ączy si ę z drugą, płyn ącą ze wschodu odnog ą, zwan ą tak Ŝe Świdrem. Rzeka Wilga wpływa na obszar obj ęty arkuszem Stoczek Łukowski w jego południowo-wschodniej cz ęś ci, w okolicach miej- scowo ści Mysłów. Pocz ątkowo płynie ku zachodowi wzdłu Ŝ południowej granicy obszaru arkusza. W okolicach Wilczysk przyjmuje lewostronny dopływ Olszank ę, a przy tym zmienia swój bieg, na północny a nieco dalej na północno-zachodni. Jako ść wód powierzchniowych badanych do roku 2008 została okre ślona zgodnie z kryteriami ustalonymi w „Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 roku w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, spo- sobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód” (Rozporz ądzenie, 2004). Ocena stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych bada- nych od roku 2008 została okre ślona zgodnie z zapisami rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku „w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych” (Rozporz ądzenie, 2008). Stan czysto ści wód powierzchniowych Świdra według bada ń w latach 2005–2006 (Raport, 2006, 2007) w punkcie pomiarowym Wólka Po- zna ńska, okre ślono jako niezadowalaj ącą, a według ostatnich bada ń w roku 2007 (Raport, 2008) okre ślono j ą jako zł ą (klasa V), głównie ze wzgl ędu na zanieczyszczenie bakteriolo- giczne, a okresowo tak Ŝe podwy Ŝszon ą zawarto ść : fosforanów, fosforu ogólnego i azotu azo- tynowego. Ocena stanu jednolitych cz ęś ci wód Wilgi była badana w punkcie pomiarowym Miastków Ko ścielny. Stan wód został oceniony jako zły, z powodu wysokiej zawiesiny ogól-

14 nej i wska źnika mikrobiologicznego. W sezonie wegetacyjnym stwierdzono równie Ŝ wysokie zawarto ści chlorofilu „a” (Pacholska, 2009).

2. Wody podziemne Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza opisano na podstawie informacji zawartych na Mapie hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Stoczek Łukowski (Czerwi ńska- Tomczyk, 2002). U Ŝytkowe znaczenie maj ą tam wody podziemne wyst ępuj ące w utworach czwartorz ędowych i w niewielkim stopniu w trzeciorz ędowych. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne jest powszechnie rozprzestrzenione. Jedynie w okoli- cach Mysłowa stwierdzono jego niekorzystne parametry, które dyskwalifikuj ą go jako główny uŜytkowy poziom wodono śny. Pi ętro to wyst ępuj ę głównie w piaszczystych i piaszczysto- Ŝwirowych osadach zlodowace ń środkowopolskich interglacjału mazowieckiego, a w niektó- rych rejonach równie Ŝ i zlodowace ń południowopolskich. Czwartorz ędowe warstwy wodono- śne wyst ępuj ą na ró Ŝnych gł ęboko ściach, najcz ęś ciej od kilku do dwudziestu kilku metrów, gł ęboko ść ich przekracza nawet 40 m. Utwory czwartorz ędowe zasilane s ą w wod ę poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych, a w pradolinach tak Ŝe przez dopływ boczny z pi ętra trzeciorz ędowego. Pi ętro trzeciorz ędowe składa si ę z trzech poziomów wodono śnych: plioce ńskiego, oli- goce ńskiego i mioce ńskiego. Warstwami wodono śnymi s ą: piaski, piaski pylaste z glaukoni- tem, Ŝwiry wyst ępuj ące pomi ędzy warstwami mułków i iłów. Mi ąŜ szo ść tych utworów osi ąga od kilku do kilkudziesi ęciu metrów, nie przekracza 60 m. Pi ętro trzeciorz ędowe znaczenie uŜytkowe osi ąga tylko w rejonie Mysłowa. Obszar obj ęty arkuszem Stoczek Łukowski najwi ększe zasoby eksploatacyjne posiada w uj ęciu miejskim w Stoczku Łukowskim (150 m 3/h) oraz uj ęciach wodoci ągów gminnych w Ryczyskach (135 m 3/h) i Prawdzie Starej (120 m 3/h). S ą to uj ęcia wielootworowe, na mapie zaznaczony jest jeden wybrany otwór studzienny. Na mapie pokazano tak Ŝe siedem innych mniejszych uj ęć o zasobach eksploatacyjnych od 25 do 50 m 3/h zlokalizowanych w: Stoczku Łukowskim (2 uj ęcia), Zagórznicy (1 uj ęcie), Miastkowie Ko ścielnym (2 uj ęcia) i Wilczy- skach (2 uj ęcia). Jako ść wód jest słabo rozpoznana, lecz wykonane dotychczas analizy chemiczne nie wykazały przekrocze ń badanych składników w stosunku do wymogów dla wody przeznaczo- nej do spo Ŝycia. W obr ębie obszaru arkusza wyró Ŝniono dwie klasy jako ści wód: wody o bar- dzo dobrej jakości i wody średniej jako ści wymagaj ące uzdatniania. Najgro źniejszym potencjalnymi ogniskami zanieczyszcze ń u Ŝytkowych poziomów wo- dono śnych s ą: zrzuty ścieków komunalnych i przemysłowych, magazynów paliw płynnych,

15 składowiska odpadów stałych, emisja pyłów i gazów oraz stosowane w rolnictwie nawozy i środki ochrony ro ślin. Jedyna mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków znajduje si ę w Stoczku Łukowskim przyjmuje około 20% wytwarzanych ścieków komunalnych i cz ęś ciowo przemysłowych. Na omawianym obszarze istnieje kilka „dzikich wysypisk”, przewaŜnie na terenach zalesionych w rejonach Stoczka Łukowskiego i Iwowe. Odporno ść GUPW na zanie- czyszczenia, wyra Ŝaj ąca si ę stopniem izolacji jest do ść znaczna, jedynie w okolicach Stoczka Łukowskiego, gdzie gł ęboko ść do stropu warstwy wodono śnej nie przekracza 20 m, jest mniejsza. Prawie na całym obszarze arkusza Stoczek Łukowski rozci ąga si ę trzeciorz ędowy głów- ny zbiornik wód podziemnych (GZWP) 215A subniecka warszawska (Kleczkowski, 1990). Teren w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza został zakwalifikowany do jego wysokiej ochro- ny (OWO) (fig. 3). Zbiornik ten nie posiada szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Stoczek Łukowski na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990). 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku poro- wym, Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 215A – subniecka warszawska, cz ęść centralna, trzeciorz ęd (Tr), 222 – Dolina Środkowej Wisły (Warszawa – Puławy), czwartorz ęd (Q), 215 – subniecka warszawska, trzecio- rz ęd (Tr)

16 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Załączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 600 – Stoczek Łukowski, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o prze- ci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (naj- mniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna- czenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi

17 w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicz- nych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść Warto ść przeci ętnych zawarto ści w przeci ętnych (median) w glebach glebach na (median) obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne stęŜ eń w glebie arkuszu 600 – w glebach na dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Stoczek arkuszu 600 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Łukowski Stoczek Łukowski Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 10–32 19 27 Cr Chrom 50 150 500 1–5 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 17–78 44 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1,25–2 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 1–9 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–4 2 3 Pb Ołów 50 100 600 7–15 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05–0,08 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 600 – Stoczek 1) grupa A Łukowski w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary po ddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- arkusza 600 – Stoczek Łukowski do poszczególnych zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, grup u Ŝytkowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- ny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przed- stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy-

18 fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść cynku i rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przeci- naj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomia- ru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4.) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

19 600W PROFIL ZACHODNI 600E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5762757 5762647

5759770 5760658 5756694 m5758656 m 5753659 5754623 5750624

5751620 5747774 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 nGy/h nGy/h 20 20

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5762757 5762647

5759770 5760658 5756694 m5758656 m 5753659 5754623 5750624

5751620 5747774 0 2 4 6 8 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Stoczek Łukowski (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promienio- wania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od 17,9 do 41,1 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi 31,7 nGy/h i jest nieco ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od 12,4 do 36,2 nGy/h, przy prze- ci ętnej warto ści wynosz ącej 25,7 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych wy Ŝsze dawki promieniowania gamma (ok. 30–40 nGy/h) s ą zwi ązane z glinami zwałowymi (lub ich rezi- duami) zlodowacenia środkowopolskiego, a ni Ŝsze (ok. 10–25 nGy/h) – z plejstoce ńskimi i holoce ńskimi osadami rzecznymi (piaski i Ŝwiry), z utworami wodnolodowcowymi (piaski i Ŝwiry) oraz z piaskami eolicznymi zalegaj ącymi na glinach zwałowych. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bar- dzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę od 0,8 do 6,7 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego – od 1,2 do 5,0 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmo- dyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych

21 Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych poten- cjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Tabela 4 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

22 Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 4), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜszo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta- wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworów wiert- niczych, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Stoczek Łukowski Mapy hydro- geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Czerwi ńska-Tomczyk, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyj- nej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrz- nych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chro- nionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropo- geniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wy- dzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Stoczek Łukowski bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝ- liwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa Stoczka Łukowskiego b ędącego siedzib ą Urz ędów Miasta i Gminy oraz Bo- rowia, Miastkowa Ko ścielnego i Woli Mysłowskiej – siedzib Urz ędów Gmin, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „D ą- browy Seroczy ńskie” PLH 140004 (ochrona siedlisk), ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej100 hektarów, ─ rezerwaty przyrody „D ąbrowy Seroczy ńskie” (le śny) i „Kulak” (florystyczny),

23 ─ obszary bagienne, podmokłe i ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Świdra, Wilgi i pozostałych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół akwenów, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10 º, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi – rejony: Ko ścielnych Dołków, Okonia, Zgórz- nicy, Stoczka Łukowskiego, Za śkiewiera, Zabiela, D ębiny, Woli Kisielskiej, Wilczysk, Baczków (Grabowski (red.) Kucharska, 2007; Małek, Wodyk, 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 4) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Pod k ątem składania odpadów oboj ętnych rozpatrywano powierzchniowe wyst ąpienia glin zwałowych zlodowace ń środkowopolskich: stadiału dolnego zlodowacenia warty i zlo- dowacenia odry. Gliny zlodowacenia warty maj ą zmienn ą mi ąŜ szo ść , od około 10 m do 17,8 m. W par- tiach stropowych miejscami zawieraj ą Ŝwiry i głazy. Udokumentowano je w rejonie miejscowo ści Iwowe w gminie Borowie. Zło Ŝe „Iwowe” ma powierzchni ę 14 ha. Kopalin ą jest do ść jednorodna glina morenowa o mi ąŜ szo ści 10,6– 14,8 m, średnio 12,8 m. Nadkład stanowi ą piaski średniej grubo ści około 1 m, zło Ŝe pod ście- laj ą piaski wodnolodowcowe. Gliny zawieraj ą od 10 do 31% frakcji iłowej, od 20 do 47% frakcji pyłowej, 22–67% frakcji piaskowej i do 3% frakcji Ŝwirowej. Nie stwierdzono zawar- to ści margla ziarnistego. W warstwie glin wody mog ą wyst ępowa ć w formie niewielkich s ą- cze ń oraz w piaskach nadkładu. S ączenia nie powinny jednak doprowadzi ć do zawodnienia wyrobiska. Zło Ŝe jest udokumentowane wst ępnie, dotychczas nieeksploatowane. W przypadku podjęcia decyzji o przeznaczeniu terenu w jego granicach na składowisko odpadów mo Ŝna je eksploatowa ć w sposób kształtuj ący podło Ŝe i skarpy obiektu. Konieczne jest rozpoznanie warunków hydrogeologicznych, geologiczno-in Ŝynierskich oraz ustalenie faktycznych wła- ściwo ści izolacyjnych glin.

24 Gliny zwałowe zlodowacenia odry zawieraj ą porwaki iłów mioce ńsko-plioce ńskich. Tworz ą one powierzchniow ą cz ęść wypi ętrzenia osadów starszych w centralnej cz ęś ci anali- zowanego terenu. S ą to gliny przewa Ŝnie bardzo zwarte, zbite i trudno zwiercalne. Wyst ępują na najwy Ŝej poło Ŝonych obszarach (do 201 m n.p.m.), ich strop obni Ŝa si ę ku zachodowi i północnemu-zachodowi do wysoko ści 90–115 m n.p.m. Deniwelacje stropu si ęgaj ą do ponad 100 m (Baraniecka, Gadomska, 2001). Gliny te stanowi ą bardzo dobr ą barier ę geologiczn ą dla składowania odpadów oboj ętnych. Ich mi ąŜ szo ści dochodz ą do 15 m (Iwowe). Miejsca, w których osady predysponowane do bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych przykryte s ą nadkładem (do 2 m) piasków ze Ŝwirami wodnolodowcowymi oraz piasków i glin zwietrzelinowych wła ściwo ści izolacyjne mog ą by ć zmienne (mniej korzystne). Obszary, na których bezpo średnio mo Ŝna składowa ć odpady oboj ętne wyznaczono na terenie gminy Latowicz w rejonie miejscowo ści Budziska i Kolonia Radzy ńskie; w gminie Stoczek Łukowski w rejonach: Zagórznicy, Zagórznica–Toczyska, Jamielne, Kie ńkówka, Kobiałki Starej, Kamionki i Rudnika Du Ŝego, na terenach mi ędzy Stoczkiem Łukowskim, Januszówk ą, Jagodnem i Nowym Brzuzem oraz w granicach administracyjnych miasta. W gminie Miastków Ko ścielny to rejony: Woli Miastkowskiej–Kruszówki, Oziemkówki, Zgórza, Miastkowa Kościelnego, Zwoli, Darzyna–Radczysk–Kolonii Zwola; w gminie śele- chów rejon miejscowo ści Kalinów i Stary Goniwilk; w gminie Wola Mysłowska rejony Po- wały–Wola Mysłowska, Wilczyska i Baczków–Wilczyska, Ciechomin–Mysłów, Dychawica. W gminie Górzno obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczo- no w rejonie Mandzin–Łąki; w gminie Borowie w rejonach Iwowego, Lalin i Borowia Podu- chownego; w gminie Wodynie rejon Rudnika Du Ŝego; w gminie Borowe rejon Łopacianki, Chromian, Chromianki, Nowej Brzuzy-Bruskowoli, i-Kolonii Bruskowola. Ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść niejednorodnego wykształcenia litologicznego osadów zasto- iskowych, w granicach których wyznaczono obszary w rejonie miejscowo ści Filipówka, Wola Miastkowska i Miastków Ko ścielny decyzj ę o lokalizacji składowiska musi poprzedzi ć roz- poznanie geologiczne, które pozwoli na okre ślenie udziału iłów w tych utworach oraz okre- ślenie faktycznych wła ściwo ści izolacyjnych. Wyznaczone obszary maj ą bardzo du Ŝe powierzchnie o charakterze przewa Ŝnie rów- ninnym i s ą poło Ŝone przy licznych drogach dojazdowych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę obiek- tów w dogodnej, nie budz ącej konfliktów społecznych odległo ści od zabudowa ń. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk w cz ęś ci wyznaczonych obszarów s ą: − b – zabudowa Stoczka Łukowskiego, Miastka Ko ścielnego, Borowia i Woli My- słowskiej,

25 − p – poło Ŝenie w granicach Łukowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (północ- no-wschodnia cz ęść terenu) − w – strefa najwy Ŝszej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 215A Sub- niecka Warszawska, cz ęść centralna − z – obszar w granicach udokumentowanego zło Ŝa surowców ilastych do produkcji glinoporytu „Iwowe”.

Problem składowania odpadów komunalnych Na gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t. na terenie obj ętym arkuszem Stoczek Łukowski nie wy- st ępuj ą osady, których właściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte do bezpo średnie- go składowania odpadów komunalnych. W profilach wykonanych na tym terenie otworów nie wyst ępuj ą osady o wła ściwo- ściach izolacyjnych spełniaj ących kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć wskazany do skła- dowania odpadów oboj ętnych teren zło Ŝa glin zwałowych „Iwowe”. Udokumentowane osady maj ą du Ŝe, dochodz ące do prawie 15 m mi ąŜ szo ści. Konieczne jest przeprowadzenie odpo- wiednich bada ń i stwierdzenie faktycznych wła ściwo ści izolacyjnych glin. Składowiska odpadów komunalnych znajduj ą si ę w Stoczku Łukowskim, Słupie i Woli Mysłowskiej. Zabezpieczone s ą geomembran ą, prowadzony jest monitoring wód podziem- nych i drena Ŝ odcieków. W Jamielnym składuje si ę czasowo odpady poprodukcyjne z miejscowej garbarni skór, które nast ępnie wywo Ŝone s ą do utylizacji do Włodawy i Radomia. W wyrobiskach po Ŝwirowych w rejonach: Prawdy Starej, Baczkowa, Kolonii Lisikierz, Woli Mysłowskiej i Mysłowa, w sposób niezorganizowany, bez pozwolenia i zabezpieczenia wód podziemnych i powierzchniowych oraz gleb, składowane s ą odpady komunalne z oko- licznych miejscowo ści.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najbardziej korzystne warunki geologiczne ma obszar wskazany do składowania odpa- dów w granicach udokumentowanego, dotychczas nieeksploatowanego zło Ŝa surowców ila- stych do produkcji glinoporytu (glin zwałowych) „Iwowe”. Gliny o średniej mi ąŜ szo ści po- wy Ŝej 12 m wyst ępuj ą na powierzchni ponad 14 hektarów. Mo Ŝliwa jest eksploatacji kopaliny w sposób kształtuj ący dno i skarpy potencjalnego składowiska odpadów. Korzystnych warunków izolacyjnych, spełniaj ących przyj ęte kryteria nale Ŝy spodzie- wa ć si ę równie Ŝ w granicach powierzchniowych wyst ąpie ń glin zwałowych zlodowacenia

26 odry. Gliny s ą bardzo zwarte, zbite, lokalnie zawieraj ą porwaki iłów mioce ńsko plioce ńskich, co dodatkowo poprawia ich wła ściwo ści izolacyjne. Najwi ększe rozprzestrzenienie maj ą one w centralnej cz ęś ci terenu objętego arkuszem na terenie gmin: Stoczek Łukowski i Mystków Ko ścielny w rejonach: Chrominek–Stara Prawda–Kruszówka. Według danych zawartych w przekrojach hydrogeologicznych w rejonie Starej Prawdy gliny maj ą mi ąŜ szo ść około 10 m. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzyst- ne. Najbardziej korzystny jest wariant budowy obiektów w rejonie Woli Mysłowskiej, Kolo- nii Dychawicy i Mysłowa, gdzie główny u Ŝytkowy poziom wodono śny w osadach miocenu wyst ępuje na gł ęboko ści 50–100 m p.p.t. i jest zagro Ŝony w bardzo niskim stopniu. Na prze- wa Ŝaj ącej cz ęś ci terenu stopie ń zagro Ŝenia wód jest niski, poziom u Ŝytkowy wyst ępuje na gł ębokości 15–50 m, podrz ędnie 50–100 m. Wysoki stopie ń zagroŜenia wód okre ślono dla rejonu Stoczek Łukowski–Mizary. Po- ziom wodono śny wyst ępuje tu na gł ęboko ści 5–15 m, a jego izolacja jest nieci ągła. W rejonie Zwoli Poduchownej–Zadola zagro Ŝenie wód głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego okre ślono na średnie, ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść niepełnej izolacji od zanie- czyszcze ń powierzchniowych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska eksploatowanych na tych terenach złó Ŝ kruszyw naturalnych „Wólka Po- zna ńska”, „Wólka Pozna ńska I”, „Wólka Pozna ńska II”, „Zabiele” oraz wi ększo ść punktów lokalnej, niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Jako miejsca ewentualnych składowisk odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć do ść du Ŝe po- wierzchniowo wyrobiska niekoncesjonowanej eksploatacji piasków na potrzeby lokalne w rejonie miejscowo ści Ł ąki w gminie Górzno i Zasiadały w gminie Miastków Kościelny. Konieczne b ędzie w tym przypadku wykonanie rozpoznawczych prac geologicznych i hydro- geologicznych oraz sztuczna izolacja podło Ŝa i skarp obiektów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano-

27 wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geolo- gicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geo- logiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o wa- runkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu in- westycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za- si ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), geologiczno-in Ŝynierskie warunki podło Ŝa na obszarze arkusza Stoczek Łukowski, ograniczaj ą si ę do wyró Ŝnienia dwóch rodzajów obszarów – o warunkach korzystnych oraz niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich terenu decyduj ą: ukształtowanie powierzchni, rodzaj i stan gruntów, a tak Ŝe poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych. Z waloryzacji wył ączono: tereny złó Ŝ kopalin oraz zwarte kompleksy le śne, a tak Ŝe podlegaj ące ochronie grunty orne wysokich klas bonitacyjnych i ł ąki na podło Ŝu or- ganicznym oraz rezerwaty przyrody. Waloryzacji dokonano na podstawie analizy Szczegóło- wej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Stoczek Łukowski (Baraniecka, Ga- domska, 2001), mapy topograficznej i hydrogeologicznej (Czerwi ńska-Tomczyk, 2002) oraz obserwacji terenowych. Warunki geologiczno-in Ŝynierskie podło Ŝa budowlanego ustalono na około 30% powierzchni obszaru. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyznaczono w miejscach, gdzie wyst ępuj ą grunty spoiste: zwarte, półzwarte i twardoplastyczne oraz gruntów sypkich śred- niozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, na- chylenie zboczy nie przekracza 12%, a poziom wód gruntowych znajduje si ę poni Ŝej 2 m od powierzchni ziemi. Tereny takie obejmuj ą piaszczyste utwory akumulacji wodnolodowcowej oraz gliny zwałowe zlodowace ń środkowopolskich (warty). Piaski są średniozag ęszczone, poziom wód gruntowych wyst ępuje poni Ŝej 2 m, a czasem poni Ŝej 5 m. Parametry geotech- niczne glin nale Ŝy przyjmowa ć jak dla utworów nieskonsolidowanych. Obszary o właściwo-

28 ściach korzystnych dla budownictwa s ą małe i nieregularnie, mozaikowo rozsiane po całym arkuszu. Obejmuj ą one około 10% powierzchni terenu. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa obejmuj ą 20% obszaru arkusza. Są równie Ŝ nieregularnie rozmieszczone na całym terenie. Zwi ązane s ą one z dolinami rzecz- nymi, tarasami akumulacji piaszczystej i ni Ŝszymi tarasami zbudowanymi z piasków i namu- łów rzecznych, gdzie poziom wód gruntowych jest zmienny, generalnie płytki i zale Ŝy od opadów atmosferycznych oraz poziomu wody w rzece. Miejsca takie wyst ępuj ą w szczegól- no ści na tarasach zalewowych doliny Wilgi, jej bocznych dolinek oraz dopływu Świdra. Zde- cydowanie niekorzystne dla budownictwa s ą miejsca wyst ępowania gruntów torfowych, które są podmokłe i cz ęsto zalewane podczas długotrwałych opadów atmosferycznych, czy wio- sennych roztopów. Obszary te wyst ępuj ą w dolinach rzek i zagł ębieniach terenu. Torfy wy- pełniaj ą zagł ębienia bezodpływowe przy wydmach oraz w północno-wschodniej i południo- wej cz ęś ci arkusza w dolinie Świdra i Wilgi. W profilu podło Ŝa gruntowego na obszarach wydmowych pod piaskami wyst ępowa ć wi ęc mog ą torfy co wymaga sprawdzenia przed pod- jęciem budowy. Obszary wyst ępowania piasków wydmowych, gdzie grunty s ą lu źne i sypkie znajduj ą si ę w rejonie: Wólki Pozna ńskiej, Ja źwin, Kienkówki, Pielasa, Przykor, Wólki Cie- chomskiej i Ł ąk. Niesprzyjaj ące budownictwu s ą równie Ŝ obszary wykazuj ące predyspozycje do ruchów masowych, na których wyst ępuj ą osuwiska. Na arkuszu Stoczek Łukowski wyznaczono sze ść osuwisk. Cztery z nich poło Ŝone są w gminie Stoczek Łukowski. Dwa z nich znajduj ą s ą w pobli Ŝu stref krawędziowych doliny Świdra w północnej cz ęś ci Stoczka Łukowskiego, a dwa w strefach kraw ędziowych prawobrze Ŝnego dopływu Świdra w rejonie Zgórznicy. Dwa pozo- stałe osuwiska zlokalizowane s ą w gminie Wola Mysłowska na Wildze, w rejonie Koloni Wilczysk. Wyznaczono równie Ŝ kilka predysponowanych obszarów do powstania osuwisk w okolicach istniej ących ju Ŝ osuwisk (Grabowski (red.), 2007). Ze wzgl ędu na ich mał ą wiel- ko ść obszarów tych nie zaznaczono na mapie. Ponadto utrudniaj ące budownictwo warunki geologiczno-in Ŝynierskie maj ą wyst ępo- wanie na obszarach zaburzonych glacitektonicznie, w rejonie miejscowo ści Oko ń na północ od Stoczka Łukowskiego, gdzie stwierdzono je w odsłoni ęciach. Na obszarach o niekorzyst- nych warunkach budowlanych podło Ŝa gruntowego wymagane jest tam szczegółowe rozpo- znanie warunków geotechnicznych i sporz ądzanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich przed podj ęciem prac budowlanych.

29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Ochrona przyrody i krajobrazu ma na celu zachowanie lub restytuowanie rzadkich i cennych tworów przyrody Ŝywej lub martwej, zasobów przyrody oraz zapewnienie trwałości ich u Ŝytkowania. Najcenniejsze jej fragmenty, zgodnie z ustaw ą z dnia 16.X.1991 r., poddane są ochronie prawnej. Na rozmaite prawne formy ochrony przyrody składaj ą si ę tutaj: obszar chronionego krajobrazu, rezerwaty przyrody, u Ŝytki ekologiczne, pomniki przyrody, obszary sieci NATURA 2000. Obszary chronionego krajobrazu (OChK) obejmuj ą wyró Ŝniaj ące si ę krajobrazowo te- reny o ró Ŝnych typach ekosystemu, odznaczaj ące si ę niewielkim stopniem zniekształcenia środowiska przyrodniczego, których zadaniem jest ochrona terenów o walorach przyrodni- czych, krajobrazowych i kulturowych. Ich zagospodarowanie powinno zapewni ć stan wzgl ędnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Północno-wschodnia cz ęść arkusza Stoczek Łukowski wchodzi w obr ęb Łukowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Do najbardziej interesuj ących walorów obszaru nale Ŝą : du Ŝa atrakcyjno ść krajobrazowo- przyrodnicza uwidaczniaj ąca si ę ciekawymi formami rze źby terenu (moreny czołowe i ich partie kraw ędziowe, ozy, wydmy, doliny rzeczne i głazy narzutowe) oraz zró Ŝnicowana szata ro ślinna, bogata i ró Ŝnorodna flora i fauna, charakteryzuj ąca si ę du Ŝym udziałem gatunków rzadkich i chronionych m. in. widłak wroniec, torfowy, gr ąŜ el Ŝółty, rosiczka okr ągłolistna i długolistna, wielosił bł ękitny. W granicach obszaru znajduj ą si ę zatwierdzone rezerwaty przyrody: „Kulak" i „D ąbrowy Seroczy ńskie” (tab. 5). Rezrewat „Kulak” został utworzony w 1983 roku i zajmuje powierzchni ę 48,0 ha. Obej- muje tereny le śne uroczyska Seroczyn, stawy i ich otoczenie oraz poro śni ęte olch ą lasy pry- watne i nieu Ŝytki. Przedmiotem ochrony jest zachowanie zbiorowisk ro ślinnych ze stanowi- skami wielu gatunków ro ślin chronionych i rzadkich a w szczególno ści stanowiska rosiczki długolistnej. Ł ączy si ę on bezpo średnio z rezerwatem „D ąbrowy Seroczy ńskie”, który poło- Ŝony jest na obszarze gminy Wodynie, a na terenie arkusza Stoczek Łukowski znajduje si ę jego niewielka cz ęść . Został utworzony 29 grudnia 1987 roku w celu zachowania unikalnego kompleksu le śnego z udziałem drzewostanów z panuj ącym dębem bezszypułkowym. Zajmuje powierzchni ę 550,15 ha i jest pod wzgl ędem wielko ści, drugim rezerwatem przyrody w powiecie siedleckim. Projektuje si ę utworzenie dwóch kolejnych rezerwatów przyrody: „Łąka nad Świdrem” i „D ąbrowa”. Planuje si ę równie Ŝ obj ąć ochron ą w formie u Ŝytku ekologicznego – śródleśne

30 oczko wodne o powierzchni około 2,0 ha w otoczeniu boru sosnowego, w pobli Ŝu miejsco- wo ści Piaski w gminie Górzno. Tabela 5 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Forma Rok obiektu Gmina ochro- Miejscowo ść zatwier- Rodzaj obiektu(powierzchnia w ha) na Powiat ny dzenia mapie 1 2 3 4 5 6 Dąbrowy Wodynie L* – Dąbrowy Seroczy ńskie 1 R 1987 Seroczy ńskie siedlecki (550,15) Wodynie; Stoczek Łuk. Fl* – Kulak 2 R Kulak 1983 siedlecki, łukowski (47,16) Łąka nad Stoczek Łuk. W – Łąka nad Świdrem 3 R * Świdrem łukowski (16,0) Miastków Ko ścielny L – D ąbrowa 4 R Dąbrowa * garwoli ński (22,0) Stoczek Łu- Stoczek Łuk. PŜ 5 P 1983 kowski łukowski 2 wi ązy szypułkowe Stoczek Łu- Stoczek Łuk. PŜ 6 P 1983 kowski łukowski 2 wi ązy szypułkowe Stoczek Łu- Stoczek Łuk. PŜ 7 P 1985 kowski łukowski wi ąz szypułkowy Stoczek Łu- Stoczek Łuk. PŜ 8 P 1983 kowski łukowski sosna zwyczajna Stoczek Łu- Stoczek Łuk. PŜ 9 P 1980 kowski łukowski 8 świerków PŜ Stoczek Łu- Stoczek Łuk. 10 P 1985 aleja drzew pomnikowych: kowski łukowski grab pospolity (46), świerk (5) Borowie PŜ 11 P Borowie 1988 garwoli ński jesion wyniosły Borowie PŜ 12 P Borowie 1988 garwoli ński klon srebrzysty PŜ aleja drzew pomnikowych: grab, Stoczek Łuk. 13 P Prawda Nowa 1980 topola czarna wierzba biała, kaszta- łukowski nowiec, olsza czarna, lipa, Ŝywotnik zachodni Borowie PŜ 14 P Kamionka 1983 garwoli ński dąb szypułkowy Miastków Ko ścielny PŜ 15 P Oziemkówka 1990 garwoli ński lipa drobnolistna PŜ Miastków Miastków Ko ścielny 16 P 1976 aleja drzew pomnikowych: kaszta- Ko ścielny garwoli ński nowo-lipowa Miastków Miastków Ko ścielny PŜ 17 P 1986 Ko ścielny garwoli ński grab pospolity Miastków Miastków Ko ścielny PŜ 18 P 1986 Ko ścielny garwoli ński 2 d ęby czerwone Miastków Miastków Ko ścielny PŜ 19 P 1986 Ko ścielny garwoli ński wi ąz szypułkowy PŜ Zwola Miastków Ko ścielny 20 P 1974 3 jesiony wyniosłe Poduchowna garwoli ński i wi ąz szypułkowy Wola Mysłowska PŜ 21 P Baczków 1983 łukowski 3 jesiony,1 lipa

31 1 2 3 4 5 6 PŜ Miastków Ko ścielny 22 P Zasiadały 1983 4 wi ązy szypułkowe garwoli ński

Wola Mysłowska PŜ 23 P Wilczyska 1980 łukowski lipa drobnolistna Wola Mysłowska PŜ 24 P Mysłów 1986 łukowski 2 jesiony Górzno śródle śne oczko wodne 25 U Piaski * garwoli ński (2,0)

Rubryka 2 R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny Rubryka 5 * – obiekt projektowany Rubryka 6 rodzaj rezerwatu : L – le śny, Fl – florystyczny, W – wodny, rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – pomnik przyrody Ŝywej * – rezerwat poło Ŝony cz ęś ciowo na obszarze s ąsiedniego arkusza

W granicach arkusza wyst ępuje 19 pomników przyrody Ŝywej, s ą to pojedyncze drzewa lub grupy drzew: wi ąz szypułkowy, sosna zwyczajna, świerk, grab pospolity, klon srebrzysty, topola czarna, wierzba biała, kasztanowiec, olsza czarna, lipa, Ŝywotnik zachodni i d ąb czer- wony (tabela 5). Istotnym składnikiem środowiska naturalnego s ą chronione dla u Ŝytkowania rolniczego gleby wysokich klas bonitacyjnych I-IVa, pokrywaj ące znaczn ą cz ęść jego powierzchni. S ą to gleby brunatne. Obejmuj ą one gleby: kompleksu pszennego dobrego około 10% powierzchni, kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego 75%, kompleksu dobrego około 10% i kompleksu zbo- Ŝowo pastewnego mocnego około 5%. Ochronie podlegają równie Ŝ gleby pochodzenia orga- nicznego: torfowe i murszowo-torfowe oraz murszowo-mineralne i murszowate, tworz ące uŜytki zielone w dolinach rzecznych. Lasy rozmieszczone s ą mozaikowo i zajmuj ą tylko około 10% powierzchni obszaru. S ą to przewa Ŝnie lasy sosnowe z domieszk ą d ębu, buku i olszy. Poło Ŝenie arkusza na tle mapy systemów ECONET (Liro, 1998) ilustruje figura 5. W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza mapy wyst ępuje niewielki odcinek obszaru w ęzłowe- go o znaczeniu krajowym. Jest to Obszar Siedlecki – 13 K, natomiast w cz ęś ci północnej znajduje si ę mały fragment krajowego korytarza ekologicznego Świdra – 44k. Zgodnie z Europejsk ą Sieci ą Natura 2000, która uwzgl ędnia cenne pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝone składniki ró Ŝnorodno ści biologicznej, w obr ębie arkusza usta- nowiono jeden specjalny obszary ochrony siedlisk „Dąbrowy Seroczy ńskie” (tabela 6). In- formacje na ten temat zaczerpni ęto ze strony internetowej Ministerstwa Środowiska (http://www.mos.gov.pl/strony_tematyczne/natura2000/indexshtml Obszar ten znajduje si ę na Nizinie Południowopodlaskiej, w południowej cz ęś ci Wyso- czyzny Siedleckiej i obejmuje prawie cały teren Lasów Seroczy ńskich. Na terenie ostoi do-

32 minuj ą lasy li ściaste i mieszane. Wyst ępuj ą tu cenne przyrodniczo z europejskiego punktu widzenia siedliska, takie jak d ąbrowy świetliste oraz gr ądy środkowoeuropejskie. W d ąbro- wach drzewostan tworzy głównie d ąb bezszypułkowy z domieszką grabu, sosny, d ębu szy- pułkowego, brzozy i osiki. Siedlisko to charakteryzuje si ę bardzo bogatym składem gatunko- wym runa, a na terenie ostoi wyst ępuje wiele gatunków chronionych w Polsce. Ostoja

w cało ści le Ŝy w granicach rezerwatu przyrody D ąbrowy Seroczy ńskie.

I

I

I

I K o Skórzec st rz Siennica I yń

I

I

I

I

I K

I

I

3

I

r I

e 1

I

I 4 id

w I

4 Ś I

I

I k

I

I I

I

k I 4 I 4 I I I I I I I I I I I I I I I I I I I

I Stoczek

Łukowski I

I By strzyc a Garwolin Wi I lga

I

I

2

3

M I

I

I

I Kłoczew I Okrzejka I

W I Trojanów is ła

05 10 15 20 km

23M 1 13K 2 I I 44k 3

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Stoczek Łukowski na tle systemów ECONET (Liro, 1998) System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa 23M – Obszar Doliny Środ- kowej Wisły; 2 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 13K – Obszar Siedlecki; 3 – korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym, ich numer i nazwa: 44k – Świdra

33 Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Poło Ŝenie central- Poło Ŝenie administracyjne obszaru w obszaru nego punktu obsza- Po- granicach arkusza i sym- ru wierzch Typ Kod bol Lp. nia obszaru obszaru ozna- Szero- Woje- Długo ść obszaru Kod czenia ko ść wódz- Powiat Gmina geogr. (ha) NUTS na geogr. two mapie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Dąbrowy 21º59’1 52º00’4 PLH14 lubel- łukow- Wody- 1 B Sero- 8” 3” 552,56 PL033 skie ski nie 0004 czy ńskie E N S

Rubryka 2: B – Wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000. Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Na terenie arkusza Stoczek Łukowski spotykamy wiele interesuj ących znalezisk arche- ologicznych. S ą to przede wszystkim fragmenty narz ędzi krzemiennych i ceramika oraz obiekty archeologiczne takie jak: grodzisko, osady, cmentarzyska oraz inne ślady osadnicze datowane od neolitu po czasy nowo Ŝytne. Wyj ątkow ą warto ść naukowo-poznawcz ą posiada cmentarzysko oraz osada z okresu wpływów rzymskich w Miastkowie Ko ścielnym oraz osa- da i cmentarzysko z okresu staroŜytnego i średniowiecznego w Przykorach, Kisielsku i Stoczku Łukowskim. Jedynym o środkiem miejskim na omawianym obszarze jest Stoczek Łukowski, który jako osada istnieje ju Ŝ od XII wieku.. Przywilej lokacyjny, nadany przez króla Zygmunta Sta- rego, otrzymał 4 kwietnia 1546 roku. Podczas rozbiorów Polski, Stoczek kilkakrotnie zmie- niał przynale Ŝno ść pa ństwow ą, by ostatecznie znale źć si ę w granicach Królestwa Polskiego. Miasto to w całej Polsce znane jest przede wszystkim z pierwszej zwyci ęskiej bitwy powsta- nia listopadowego, stoczonej 14 lutego 1831 roku. W miejscu, z którego dowodził gen. Józef Dwernicki w setn ą rocznic ę bitwy postawiono pomnik. W 1867 roku Stoczek, za wsparcie powstania, stracił prawa miejskie, odzyskał je w 1916 roku. W okresie mi ędzywojennym od- bywały si ę tu najwi ększe w Polsce i jedne z najwi ększych w Europie targi ko ńskie. Po wybu- chu II wojny światowej miasto zostało spalone przez naje źdźcę. Mimo wielkich strat, jakie przyniosła II wojna światowa udało si ę miasteczko odbudowa ć, głównie dzi ęki zaanga Ŝowa- niu miejscowej ludno ści, dla której patriotyzm lokalny stanowi warto ść ponadczasow ą.

34 Na obszarze arkusza Stoczek Łukowski znajduje si ę kilka interesuj ących obiektów archi- tektonicznych, sakralnych i technicznych wpisanych do rejestru zabytków. Wyj ątkowe obiekty sakralne to: ko ściół gotycki z XV wieku w Miastkowie Ko ścielnym, przebudowany w pocz ąt- kach XX wieku, to jest murowany ko ściół; ko ściół wystawiony przed rokiem 1687 z fundacji Stefana Wierzbowskiego w Zwoli Poduchownej; klasycystyczny ko ściół z 1831 roku w Bo- rowiu, który został wybudowany według zalecenia dekretu carskiego wydanego w 1830 roku. Interesuj ąca w ko ściele w Borowiu jest barokowa dzwonnica – brama pochodz ąca z XVIII wieku. W zakrystii ko ścioła znajduj ą si ę relikty obyczajowo ści sarmackiej – dwa portrety trumienne nieznanych kobiet. Na uwag ę zasługuje równie Ŝ neogotycki ko ściół parafialny w Stoczku Łukowskim, a tak Ŝe cmentarny ko ściół drewniany z XVIII wieku. Do zabytko- wych nekropoli naleŜy cmentarz parafialny w Miastkowie Ko ścielnym, gdzie znajduj ą si ę nagrobki rodziny G ąssowskich z 1851r. i ks. W. Barankiewicza z 1860 r. Na cmentarzu w Stoczku Łukowskim znajduj ą si ę groby ofiar hitlerowskiego terroru i mogiły Ŝołnierzy po- ległych w 1939 r. Obj ęte ochron ą s ą równie Ŝ: dworek drewniany we wsi Iwowe, zespół pałacowy w Miastkowie Ko ścielnym, pałac w Miastkowie Starym, dwór klasycystyczny w Borowiu (obecnie mie ści si ę w nim Urz ąd Gminy), dwór murowany w Wilczyskach, Oziemkówce i Prawdzie Nowej. Do rejestru zabytków wpisane s ą równie Ŝ parki podworskie w: Wilczy- skach, Baczkowie, Miastkowie Ko ścielnym, Borowiu, Iwowe i Olesiance. Na uwag ę zasługuj ą równie Ŝ liczne młyny z XIX i pocz ątku XX wieku: młyn motoro- wo-elektryczny w Woli Mysłowskiej i młyn wodny w Wólce Pozna ńskiej oraz wiatrak drew- niany w Chrominie z 1868 roku.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Stoczek Łukowski poło Ŝony jest na pograniczu dwóch województw mazowieckiego i lubelskiego. Teren ten ma typowo rolniczy charakter. Jedynym o środkiem miejskim jest Stoczek Łukowski. Miasto posiada atrakcyjne warunki dla przyszłych inwestorów. Stwarzaj ą je dogodne poło Ŝenie i dobre poł ączenia komunikacyjne z Warszaw ą (80 km), Sie- dlcami (40 km), Łukowem i Garwolinem (30 km) oraz poło Ŝonym w odległo ści 120 km przej ściem granicznym z Białorusi ą w Terespolu. Lasy zajmuj ą tylko około 10% obszaru arkusza, ł ąki na glebach pochodzenia organicz- nego wyst ępuj ą na północ i wschód od Stoczka Łukowskiego, na północ od Budziska, na za- chód od Miastkowa Ko ścielnego i w okolicach Mysłowa.

35 Pod wzgl ędem geologiczno-surowcowym rejon obj ęty arkuszem Stoczek Łukowski jest słabo rozpoznany i ma niewielkie znaczenie, nawet w skali lokalnej. Udokumentowano tutaj 4 małe zło Ŝa kopalin okruchowych i 1 zło Ŝe kopalin ilastych. Obecnie eksploatowane s ą trzy zło Ŝa piasku. Na obszarze tym zlokalizowano kilka punktów prowadzenia nielegalnej eksplo- atacji przez miejscow ą ludno ść . Perspektywy poszerzenia bazy zasobowej, na skal ę lokaln ą, zwi ązane s ą z wyst ępowaniem utworów piaszczystych i piaszczysto-Ŝwirowych oraz nagromadze ń torfów. Perspektywy udo- kumentowania nowych złó Ŝ s ą niewielkie i dotycz ą piasków w rejonie Zgórznica i Zabiela, Łąk, Józefowa, Kujaw i Pielasa oraz torfów w dolinie Świdra i Wilgi. Waloryzowane pod k ątem geologiczno-in Ŝynierskim tereny o korzystnych warunkach dla budownictwa zajmuj ą mniejsz ą powierzchni ę obszaru arkusza ni Ŝ tereny o niekorzystnych warunkach. Pierwsze obejmuj ą tereny wyst ępowania utworów piaszczystej akumulacji wod- nolodowcowej oraz małoskonsolidowanych glin zwałowych zlodowacenia warty. Warunki niekorzystne dla budownictwa spowodowane s ą głównie płytkim zaleganiem zwierciadła wód gruntowych, wyst ępowaniem utworów organicznych (zwłaszcza w dolinach rzecznych) oraz lu źnych i sypkich piasków wydmowych. Bardzo wa Ŝnym zagadnieniem w gospodarce gmin jest ochrona i wła ściwe wykorzysta- nie wód podziemnych i powierzchniowych. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne jest podsta- wowym źródłem zaopatrzenia mieszka ńców w wod ę dobrej jako ści. Za pomoc ą działa ń w zakresie: budowy i rozbudowy kanalizacji i wodociągów, oczyszczalni ścieków i uporz ąd- kowania gospodarki odpadami, nale Ŝy d ąŜ yć do poprawienia jako ści wód – rzek Świdra i Wilgi. Na terenie obj ętym arkuszem Stoczek Łukowski wyznaczono obszary predysponowane do bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych. Składowiska mo Ŝna lokalizowa ć w granicach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych zlodowacenia odry i warty. Obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów wyznaczono na terenie gmin: Latowicz, Stoczek Łukowski, Miastków Ko ścielny, śelechów, Wola Mysłowska, Górzno i Borowie. Najbardziej korzystna dla środowiska byłaby lokalizacja składowiska odpadów na ob- szarze udokumentowanego zło Ŝa glin „Iłowe”. Gliny zwałowe o mi ąŜ szo ściach ponad 10 m mogą wyst ępowa ć w rejonach miejscowo ści: Borowie, Miastko Ko ścielne i Stara Prawda. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzyst- ne. Przewa Ŝaj ąca cz ęść wskazanych obszarów poło Ŝonych jest na terenach o niskim stopniu

36 zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝytkowych, zalegaj ących na ogół na gł ęboko ści 15–50 m (pod- rz ędnie 50–100 m p.p.t.). Wyrobiska eksploatowanych złó Ŝ oraz wi ększo ść punktów lokalnej, niekoncesjonowa- nej eksploatacji kopalin zlokalizowane s ą na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝli- wo ści składowania odpadów. Pod tym k ątem rozpatrywa ć mo Ŝna dwa wyrobiska lokalnej eksploatacji piasków w rejonie miejscowo ści Ł ąki (gmina Górzno) i Zasiadały (gmina Miast- ków Kościelny). Konieczna b ędzie dodatkowa izolacja obiektu. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Ubogi jest inwentarz chronionych obiektów przyrodniczych. Najwi ększe spo śród nich są chronione w rezerwacie florystycznym „Kulak” i le śnym „D ąbrowy Seroczy ńskie”. Cz ęść północno-wschodnia terenu podlega ochronie w ramach Łukowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Ochronie podlegaj ą te Ŝ pomniki przyrody Ŝywej: d ęby, jesiony, jawor, tulipano- wiec, platan, lipy oraz aleja kasztanowców. W obr ębie arkusza ustanowiono jeden specjalny obszary ochrony siedlisk „D ąbrowy Seroczy ńskie” wchodzący w skład Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Obszar ten znajduje si ę na Nizinie Południowopodlaskiej, w połu- dniowej cz ęś ci Wysoczyzny Siedleckiej i obejmuje prawie cały teren Lasów Seroczy ńskich. Na terenie ostoi dominuj ą lasy li ściaste i mieszane. Wyst ępuj tu cenne przyrodniczo z euro- pejskiego punktu widzenia siedliska, takie jak d ąbrowy świetliste oraz gr ądy środkowoeuro- pejskie. Podstawowym zaleceniem dla planowania przestrzennego gmin jest zrównowa Ŝony rozwój gospodarczy z wykorzystaniem walorów przyrodniczych, krajobrazowych i turystycz- no-wypoczynkowych obszaru. Głównym kierunkiem zagospodarowania terenu powinno by ć jego wykorzystanie przez rozwój rolnictwa ekologicznego. Nale Ŝy d ąŜ yć do trwałego zacho- wania równowagi ekologicznej w środowisku przyrodniczym, które jest najwi ększ ą warto- ści ą, mog ącą przynie ść wymierne korzy ści dla całego rejonu.

XIV. Literatura

BARANIECKA M., GADOMSKA ST. 2001 – mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000 Arkusz Stoczek Łukowski (600.) wraz z obja śnieniami. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

37 CZAJA-JARZMIK B. 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Wólka

Pozna ńska” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CZAJA-JARZMIK B. 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego “Wól-

ka Pozna ńska I” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CZERWI ŃSKA-TOMCZYK J., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 Arkusz Stoczek Łukowski (600) wraz z obja śnieniami. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

FYDA F. 2003 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego “Zabiele”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

FYDA F. 2008 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Wolka Pozna ńska II”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FYDA, 2009 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego

„Wólka Pozna ńska” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (RED.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osu- wisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woje- wództwie lubelskim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2005. Pa ństw. Inst. Geolog., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Akad. Górn.-Hut., Kraków.

KOCISZEWSKI R. 1970 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa gliny do produkcji glinoporytu – „Iwowe”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J. 2002 – Geografia regionalna Polski. Państw. Wyd. Nauk., Warszawa. KWAŚNIEWSKA J. 1986 – Studium zaopatrzenia lokalnego przemysłu budowlanego w su- rowiec ceramiczny i kruszywo naturalne gmina Miastków Ko ścielny. Przedsi ębior- stwo Geologiczne w Warszawie. KWA ŚNIEWSKA J. 1987 a – Studium zaopatrzenia lokalnego przemysłu budowlanego w surowiec ceramiczny i kruszywo naturalne gmina Stoczek Łukowski Ko ścielny. Przedsi ębiorstwo Geologiczne w Warszawie. KWA ŚNIEWSKA J. 1987 b – Studium zaopatrzenia lokalnego przemysłu budowlanego w surowiec ceramiczny i kruszywo naturalne gmina Wodynie. Przedsi ębiorstwo Geolo- giczne w Warszawie.

38 KUCHARSKA M., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i ob- szarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie mazowieckim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KULCZYCKA J. 1977 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno – zwiadowczych za kruszywem naturalnym w rejonie Stoczek – Łuków. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. LICHWA M. i in., 1986 – Studium zaopatrzenia przemysłu budowlanego w surowiec cera- miczny i kruszywo naturalne woj. Siedleckiego gmina Latowicz. Przedsi ębiorstwo Geologiczne w Warszawie. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacja IUCN – Poland, Warszawa. LORENC (red.), 2005 – Atlas klimatu Polski. Instytut Meteorologii i gospodarki. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MAŁEK M., WODYK K., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ę- powania ruchów masowych w województwie lubelskim. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., [red], 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Inst. Melior. i U Ŝyt. Ziel., PACHOLSKA E., 2009 – Monitoring rzek w 2008 roku. Inspekcja Ochrony Środowiska, War- szawa. PRA śAK B., BEDNARZ K., SPI śEWSKI R., 2004 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000 arkusz Stoczek Łukowski wraz z obja śnieniami. Centr. Arch. Ge- ol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w województwie lubelskim w roku 2006. Woj. Insp. Ochr. Środ., Biblioteka Monit. Środowiska, Lublin. RAPORT o stanie środowiska w województwie lubelskim w roku 2007. Woj. Insp. Ochr. Środ., Biblioteka Monit. Środowiska, Lublin. RAPORT o stanie środowiska w województwie lubelskim w roku 2008. Woj. Insp. Ochr. Środ., Biblioteka Monit. Środowiska, Lublin.

39 ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadze- nia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wódz. Dziennik. Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M., 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód pod- ziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2008 r., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. USTAWA o odpadach. z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r.

40