Ziemia Łukowska

przewodnik turystyczny po obszarze działania lgd razem ku lepszej przyszłości

„Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie”. Instytucja Zarządzająca PROW 2014-2020 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Przewodnik opracowany przez Lokalną Grupę Działania „RAZEM KU LEPSZEJ PRZYSZŁOŚCI”, współfinansowany jest ze środków Unii Europejskiej w ramach poddziałania 19.3 Przygotowanie i realizacja działań w zakresie współpracy z lokalną grupą działania PROW 2014-2020. Profile topograficzne Szlaku ziemi łukowskiej: gminy z obszaru działania lgd razem Odcinek: Adamów–Trzebieszów ku lepszej przyszłości przewodnik turystyczny 19 m 23 m po obszarze działania 166 m 155 m lgd razem ku lepszej przyszłości

Czas przejazdu: 2 godz. 15 min Odległość: 45,3 km gmina gmina gmina Adamów krzywda łuków Odcinek: Trzebieszów–Stoczek Łukowski

83 m 69 m 183 m Ziemia

156 m

Czas przejazdu: 3 godz. 31 min gmina gmina gmina Odległość: 69,6 km Stoczek Łukowski ŁukowskA Odcinek: Stoczek Łukowski–Adamów

79 m 85 m 197 m

157 m miasto gmina Gmina Stoczek Trzebieszów Wojcieszków Czas przejazdu: 2 godz. 55 min Łukowski Odległość: 59,1 km

gmina wola mysłowska

Lokalna Grupa Działania „RAZEM Ku Lepszej Przyszłości” ul. Świderska 12, 21-400 Łuków „Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie”. Instytucja Zarządzająca PROW 2014-2020 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. tel. +48 25 798 31 94, e-mail: [email protected] Przewodnik opracowany przez Lokalną Grupę Działania „RAZEM KU LEPSZEJ PRZYSZŁOŚCI”, www.lgdrazem.pl, facebook.com/lgd.razem współfinansowany jest ze środków Unii Europejskiej w ramach poddziałania 19.3 Przygotowanie i realizacja działań w zakresie współpracy z lokalną grupą działania PROW 2014-2020. Fot. 123rf Fot. Spis treści Wstęp / introduction

iemia Łukowska ze swoją historią i przyrodą to wyjątkowe miejsce na mapie Lubelszczyzny i Polski. ZTo tu przeszłość styka się z teraźniejszością, a regionalna historia nierozerwalnie wiąże się z historią kraju. Zapraszamy Państwa w magiczną podróż po ziemi naznaczonej krwią bohaterów września, ziemi, 1. Wstęp która stała się ostatnim bastionem walk o niepodległość, ale i ziemi, która była świadkiem wzniosłych 2. pOZNAJ ZIEMIĘ ŁUKOWSKĄ wydarzeń, takich jak choćby bitwa pod Stoczkiem Łukowskim, w której gen. Dwernicki pokazał kunszt polskiego oręża czy ostatnia bitwa wojny obronnej pod dowództwem gen. Kleeberga. Gmina Adamów...... 4 Zapraszamy do odwiedzenia Muzeum Kleeberczyków, gdzie młodzież w sposób atrakcyjny i nowo- ...... 9 czesny pozna ostatnie dni walk wrześniowych, dostrzeże przeszłość w teraźniejszości oraz historię wokół Gmina Łuków ...... 15 nas. Ziemia Łukowska to jednak nie tylko historia walk i oręża polskiego. To również historia kształtowa- miasto Łuków ...... 20 nia się naszego lądu. Unikalne na skalę europejską i światową amonity zostały odkryte właśnie w oko- ...... 24 licach Łukowa. . 27 Nasz region to raj dla osób pragnących odpocząć od miejskiego zgiełku na łonie natury. Rezerwat Gmina Stoczek Łukowski ...... 30 Jata to jeden z najstarszych rezerwatów przyrody w Polsce! W wielu miejscach rezerwatu natknąć się można na ponad stuletnie drzewa, a jego seminaturalność nadaje mu urokliwego wyglądu puszczy. Mi- miasto Stoczek Łukowski ...... 33 łośników literatury z pewnością zadowoli wizyta w muzeum polskiego noblisty Henryka Sienkiewicza Gmina Trzebieszów ...... 37 w Woli Okrzejskiej – miejscu, gdzie się urodził oraz spędził pierwsze lata swojego dzieciństwa. Gmina Wojcieszków . 41 Ziemia Łukowska to także wyjątkowo atrakcyjne miejsce do aktywnego spędzania czasu. Wytyczony Gmina Wola Mysłowska . 45 i oznakowany Szlak Ziemi Łukowskiej to liczne trasy i ścieżki zarówno rowerowe, jaki i piesze czy biegowe 3. Aktywnie na weekend z licznymi miejscami odpoczynku, prowadzące przez najpiękniejsze i najciekawsze zakątki 9 gmin wiej- trasy i szlaki turystyczne skich powiatu łukowskiego oraz miasto Stoczek Łukowski – jednostki samorządów terytorialnych nale- żących do Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania RAZEM Ku Lepszej Przyszłości od 2008 roku. Szlak Ziemi Łukowskiej ...... 50 By poczuć klimat i magię tego miejsca na stronie www.lgdrazem.pl możecie Państwo odbyć wirtualne Szlak Henryka Sienkiewicza...... 52 spacery i obejrzeć krótkie filmiki ukazujące walory naszych terenów. Poznawanie regionu uatrakcyjnią Szlak gen. Kleeberga...... 53 również imprezy cykliczne, na których można zjeść lub kupić regionalne specjały. Zachęcamy zatem do Szlak Powstań Narodowych...... 53 odkrywania uroków Ziemi Łukowskiej i życzymy miłego pobytu. Szlak II Wojny Światowej...... 53 Szlak Bitwy pod Kockiem . 53 The Land of Łuków with its history and nature is a special place on a map of region and . Here the past meets the present and regional history inseparably links to the history of our country. regionalne szlaki dziedzictwa kulturowego...... 53 We invite you to a magical journey through the Land marked by the blood of September’s Uprising heroes, the Szlaki w Lesie Gułowskim. 54 Land that has become the last bastion of the armed struggle for independence, and also the Land that was Szlaki w Rezerwacie Jata...... 55 a witness of significant events, like battle under Stoczek Łukowski, where General Dwernicki showed the pow- Geocaching na Ziemi Łukowskiej. 56 er of Polish instruments of war, or the last battle of the defensive war under the command General Kleeberg. 4. KALENDARZ IMPREZ We invite you to visit Cultural Centre - Monument to the “Czyn Bojowy Kleeberczyków”, where in a mod- cykliczne wydarzenia (festiwale, festyny, rajdy, biegi, ern and attractive way young people can learn stories of the last battles of September Uprising, see the past in the present and the history that surrounds us. The Land of Łuków is not all about the history of war rekonstrukcje itp)...... 57 and Polish instruments of war. It’s also about the history of our land’s shaping. Here you can find ammo- 5. informacje praktyczne nites discovered near Łuków, that are unique on a global and european scale. Adresy gmin z obszaru LGD, Our region is a heaven for people who want to take a break from the urban hustle and bustle and wypożyczalnie sprzętu turystycznego, stacje paliw, spend time outdoors. Nature’s reserve Jata is one of the oldest nature reserves in Poland! In many places noclegi, banki, apteki itp...... 59 within its premises you can find more than century-old trees, and it has semi-natural look that resembles charming wilderness. Literature lovers will certainly be pleased to visit the Museum of Henryk Sienkiewicz 6. Kuchnia regionalna in - the place where he was born and spent the first years of his childhood. regionalne przepisy, amonitowy deser, The Land of Łuków is also an exceptionally attractive place for active relax. The signposted trail lokalny browar rzemieślniczy...... 62 of the Land of Łuków is consisted of many paths, filled with rest areas, which will guide you through the most beautiful and the most interesting places in 9 municipalities of Łuków County and Stoczek 7. Savoir-vivre turysty rowerowego Łukowski city - local government units belonging to the Local Action Group Association „Razem Ku zasady, których należy przestrzegać Lepszej Przyszłości” since 2008. i jak przygotować się do wyprawy rowerowej...... 63 To feel the climate and magic of this place at the site www.lgdrazem.pl you can take virtual walks and watch short movies showing values of our land. Regular events, where you can eat or buy local specialities, make the discovery of the region more appealing. We invite you to discover charms of the Land of Łuków and we wish you a pleasant stay.

Prezes LGD RAZEM Ku Lepszej Przyszłości / President of LAG Razem Ku Lepszej Przyszłości ciekawe! Szlaki rowerowe: w

W 2 poł. XIX w. Józef Szlak Ziemi Łukowskiej Sienkiewicz – ojciec Henryka główna nitka: 20 km Adamów Sienkiewicza, dzierżawił w Woli – Adamów – Gułów – Wola ó A dam Gułowskiej niewielki folwark. Tu w roku 1873 zmarła Stefania Gułowska – Turzystwo – Lipiny – z Cieciszowskich, matka pisarza, Pętle lokalne:

Gmin a która została pochowana na zielona: 6,6 km Rys historyczny cmentarzu w Okrzei. Wola Gułowska – Kalinowy Dół niebieska: 6 km Adamów został założony w 1539 r. przez braci Wieś Sobiska jest nazywana Adamów – Wojcieszków Adama i Hieronima Rusieckich, na podstawie „Malinową Wsią”. Przy stawach przywileju lokacyjnego nadanego przez króla nad malowniczą doliną rzeki czarna: 15 km Zygmunta Starego. Pierwotna nazwa miej- Czarna w drugą niedzielę sierpnia Adamów – Zakępie scowości powstała z połączenia imion Jadama odbywa się tu regionalna impreza Wola Gułowska – Sobiska – Leonardów i Hieronima. Wraz z nadaniem praw miejskich „Nasze Maliniaki”. miejscowość otrzymała herb przedstawiający Szlaki w Lesie Gułowskim - str. 54 niedźwiedzia, który był częścią herbu Rawicz, jakim pieczętował się ród Rusieckich. W 1545 r. Krzywda w Adamowie erygowano parafię. W XVIII i XIX w. miasteczko wraz z przyległymi terenami na- leżało do dóbr Krasińskich oraz Czartoryskich. Wola Burzec, Trzebieszów W 1869 r. Adamów został pozbawiony praw Łuków Burzecka miejskich i zmieniony w osadę.

Do czasu II wojny światowej miejscowość za- Wojcieszków Glinne mieszkiwała ludność żydowska stanowiąca Wola Okrzejska znaczną cześć ogółu populacji. Adamów w sze- rokiej okolicy słynął z organizowanych jarmar- Hordzieżka ków i targów. Guł w ADAMW 3 4 5 ›› Dom Kultury-Pomnik Czynu Bojowego Kleeberczyków w Woli Gułowskiej Wydarzenia historyczne Cultural Centre - Monument to the “Czyn 1 Bojowy Kleeberczyków” in Wola Gułowska W październiku 1939 r. miała tutaj miejsce 10 Las Gułowski ostatnia bitwa wojny obronnej Polski, stoczona Okrzeja Zakępie przez Samodzielną Grupę Operacyjną „Polesie” Zabytki: 8 gen. Franciszka Kleeberga. W 1989 r., 9 w 50. rocznicę walk pod Wolą Gułowską, Adamów: Hordzież wzniesiono Dom Kultury-Pomnik Czynu Bojo- • kościół parafialny pw. Podwyższenia Konorzatka Czarna Serokomla wego Kleeberczyków w Woli Gułowskiej bę- Krzyża Świętego, XIX-wieczny, późnoba- Lipiny Turzystwo dący m.in. siedzibą Muzeum Czynu Bojowego rokowy, z pięknym wnętrzem i murowaną Czarna 2 1 WOLA GUŁOWSKA Kleeberczyków. dzwonnicą Sobiska ciekawe! Leonard w Helen w 1 Muzeum Czynu Bojowego Kleeberczyków 9 września powierzono gen. F. Kleebergowi dowodzenie 6 2 Sanktuarium Matki Boskiej Patronki Samodzielną Grupą Operacyjną „Polesie”. Wraz ze swoją Żołnierzy Września jednostką 4 i 5 października stoczył bitwy wojny obronnej 1939 r. pod Kockiem, 3 Kościół pw. Podwyższenia Serokomlą i Wolą Gułowską. 5 października, z powodu niewystarczającej ilości Krzyża Świętego amunicji, lekarstw i żywności, postanowił poddać ostatnią zorganizowaną Budziska 4 Kirkut jednostkę polską. Bitwa została jednak uznana za zwycięstwo oręża polskiego, 7 5 Mogiły żołnierzy SGO „Polesie” a sam Kleeberg wydał ostatni rozkaz do jednostek Wojska Polskiego, kończąc Kalinowy D ł na cmentarzu parafialnym tym samym wojnę obronną. Po bitwie dostał się do niewoli niemieckiej 6 Mogiła 28 żołnierzy z Flotylli Pińskiej oraz i przebywał w Oflagu IVB. Zmarł 5 kwietnia 1941 r. w niemieckim szpitalu 60 Dywizji Piechoty „Kobryń” wojskowym. Pochowano go na cmentarzu w Neustadt. W 1969 r., w rocznicę 7 Pomnik poświęcony żołnierzom bitwy, jego prochy przeniesiono na cmentarz wojskowy w Kocku. Pośmiertnie został mianowany Nowodw r Pułku 3 Strzelców Konnych generałem dywizji z dniem 1 stycznia 1943 r. 8 Kapliczka św. Huberta 9 Pomnik mjr. Michała Bartuli Więcej na: www.adamow.pl 10 Pomnik powstańców styczniowych

4 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 5 w Kościół w Adamowie został opisany przez Henryka Sienkiewicza w noweli ,,Jamioł”.

• zabytkowy budynek dawnego zajazdu z 1 poł. XIX w. (plac Śniegockich 1-9) ó A dam Zakępie • kaplica pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła (dawna cerkiew unicka z 1693 lub Gmin a 1695 r. przeniesiona w latach 1987–88 z miej- scowości Łukowce w gm. Biała Podlaska). Wola Gułowska • Sanktuarium Matki Boskiej Patronki Żołnierzy Września i barokowy klasztor oo. Karmelitów w Woli Gułowskiej – z powstaniem sanktuarium wiąże się le- ›› Mogiły żołnierzy SGO „Polesie” na cmentarzu parafialnym w Adamowie genda, według której pewnej wieśniaczce 5 Mass graves of soldiers from Independent Operational Group „Polesie” in the parish cementery in Adamów z Woli Gułowskiej objawiła się Matka Boża. Maryja życzyła sobie, by ówczesny właści- Miejsca pamięci: 4 ciel tej miejscowości – Hieronim Rusiecki – wystawił kaplicę. I tak oto w 1549 r., Adamów w miejscu, w którym do tej pory znajdo- • mogiły, kwatery żołnierzy SGO „Polesie” wał się krzyż, stanęła drewniana świątynia. ›› Adamów, kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego gen. Kleeberga na cmentarzu parafialnym Niespełna 85 lat później kolejny właściciel 3 Adamów, Elevation of Holy Cross Church • kirkut w Adamowie – cmentarz żydowski Woli Gułowskiej, Ludwik Krasiński, ufundo- z okresu międzywojennego, z pomnikiem wał wsi klasztor karmelitów, którzy oprócz ku czci 1200 ofiar kobiet, mężczyzn i dzieci posługi duszpasterskiej mieli pełnić funk- zamordowanych przez Niemców w 1942 r. cję misyjną wobec szerzącego się wtedy Turzystwo protestantyzmu i prawosławia. W świąty- • mogiły, kwatery żołnierzy SGO „Polesie” ni umieszczono obraz malowany na desce na cmentarzu parafialnym z XV w., według podania znaleziony w Ły- Helenów sobykach (dzisiejsze Jeziorzany) w XVI w., • mogiła 28 żołnierzy z Flotylli Pińskiej oraz najprawdopodobniej usunięty przez kalwi- 60 Dywizji Piechoty „Kobryń” nów z kościoła zamienionego na zbór. Hordzieżka o cudowności tego obrazu świadczą liczne • przy budynku szkoły znajduje się głaz upa- udokumentowane uzdrowienia. 5 września miętniający ostatni rozkaz wydany przez 1982 r. odbyła się jego koronacja, a Mat- gen. Kleeberga (stoi w miejscu chaty, w któ- ce Boskiej Gułowskiej nadano tytuł Patron- rej generał wydał odezwę kończącą wojnę ›› Kirkut w Adamowie ki Żołnierzy Września ze względu na to, że obronną 1939 r.) Jewish cementary in Adamów była świadkiem walk toczonych na tych te- Budziska renach w 1939 r. • pomnik postawiony w 1962 r. w hołdzie 6 dodatkową atrakcją dla turystów są pod- ofiarom mordu dokonanego na ludności ziemia sanktuarium wraz z cudownym ›› Wola Gułowska, Sanktuarium Matki Boskiej Budzisk i Krzówki przez niemieckiego oku- źródełkiem. Ciąg korytarzy sklepionych ko- 2 Patronki Żołnierzy Września panta Wola Gułowska, Sanctuary of the Virgin Mary, lebkowo prowadzi zwiedzających do głę- Patroness of September Soldiers Kalinowy Dół bokich wnęk i krypt, gdzie w jednej z nich • miejsce ostatniej potyczki kampanii można zobaczyć drewnianą trumnę wspar- wrześniowej Pułku 3 Strzelców Konnych tą na ludzkich czaszkach i piszczelach. im. Hetmana Stefana Czarnieckiego stoczo- www.wola-gulowska.karmelici.pl nej 6 października 1939 r. Lipiny ciekawe! • dworek, w którym gen. Kleeberg zadecydo- wał o kapitulacji Dzięki wizerunkowi Gajówka Ofiara Matki Bożej trzymającej • miejsce, gdzie zginął mjr Michał Bartula, w ramionach Dzieciątko dowódca samodzielnego batalionu 179 pp. sanktuarium w Woli Gułowskiej Las Gułowski zyskało sławę na terenie • w lesie wytyczono i oznaczono 4 szlaki (ro- całej Polski. O cudowności werowe, piesze i biegowe) o zróżnicowa- ›› Helenów. Mogiła 28 żołnierzy z Flotylli Pińskiej tego obrazu świadczą liczne nej długości pozwalające odwiedzić ciekawe oraz 60 Dywizji Piechoty „Kobryń” udokumentowane uzdrowienia. miejsca, takie jak źródełko unitów czy po- Helenów. Mass grave of 28 soldiers from Pinsk Flotilla mnik powstańców styczniowych. and 60 soldiers from „Kobryń” infantry division

6 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 7 w – Janina Leokadia z Kownackich – była siostrą Krzywda Marii Kownackiej, słynnej pisarki utworów dla wda

dzieci. Przed wybuchem II wojny światowej y Holnicki część majątku sprzedał i wraz z rodzi- ną przeniósł się do Warszawy. Podczas oku- ó A dam Kr z pacji niemieckiej na terenach wokół Krzywdy działała polska partyzantka (AK, NSZ) oraz par- tyzantka radziecka, dowodzona przez Serafina Gmin a Rys historyczny Pawłowicza Aleksiejewa, ps. „Serafin”, a także g min a oddział GL Władysława Sienkiewicza „Wilka”. Wojewoda sandomierski rozdzielił majątek mię- Po zakończeniu wojny dwór wraz z majątkiem dzy trzech synów. Najmłodszemu Przemkowi został przejęty przez Skarb Państwa. Od 1945 r. przypadła Wysoczyzna Żelechowska. W czasie zmieniał swych użytkowników. Obecnie mieści ›› Kalinowy Dół – pomnik poświęcony żołnierzom Pułku 3 Strzelców Konnych podróży do swego majątku jedno z ramion się tutaj Urząd Gminy Krzywda. Kalinowy Dół – monument dedicated to herbowego krzyża ułamało się. Potraktował to soldiers of 3rd Mounted Rifle Regiment 7 jako zły omen na przyszłość. Uważał, że został Maria Kownacka, autorka „Plastu- pokrzywdzony przez ojca. Najprawdopodobniej siowego pamiętnika”, jest patronką Szkoły Podstawowej, wchodzą- Muzea: z tego właśnie powodu swej siedzibie nadał na- zwę „Krzywda”. cej obecnie w skład Zespołu Szkół Wola Gułowska: Po raz pierwszy nazwa miejscowości Krzywda w Krzywdzie. • Dom Kultury – Pomnik Czynu Bojowego pojawiła się w dokumencie z 1598 r. Pierwszym Kleeberczyków – wielofunkcyjna placów- właścicielem Krzywdy i ziem okolicznych był zie- ka kulturalna, której serce stanowi nowocze- mianin Jan Czyszkowski. Zabytki: sne multimedialne muzeum poświęcone Z zachowanych dokumentów źródłowych ostatniej bitwie wojny obronnej 1939 r. To z roku 1730 dowiadujemy się, że następnym Wola Okrzejska jedna z najnowocześniejszych tego typu pla- właścicielem dóbr Krzywda był Aleksander • Muzeum Henryka Sienkiewicza (1 poł. cówek w kraju. Zwiedzający mogą poczuć Gostkowski. Kolejnymi znanymi właścicielami XIX w.) – w przeszłości zespół dworski atmosferę tamtych dni, zobaczyć, usłyszeć byli Ludwik i Józefina z Olszewskich Sławińscy. w Woli Okrzejskiej tworzyły dwa drewniane i dotknąć historii w formie oferowanej przez W roku 1846 Sławińscy sprzedali Stanisławowi i otynkowane budynki o zbliżonych wymia- najlepsze tego typu placówki w Polsce. Poza Holnickiemu-Szulcowi dobra Krzywdy z przy- rach, położone naprzeciwko siebie, w odle- zwiedzaniem, muzeum oferuje grupom zor- ległościami. Po śmierci Stanisława w roku 1871 głości ok. 50 m. Budynek północny pełnił ganizowanym organizację tematycznych za- majątek przeszedł w ręce syna – Władysława funkcję dworu i prawdopodobnie pochodził jęć animacyjnych (takich jak m.in. „Saper”, Konrada. W 1914 r. dobra odziedziczył jego syn z poł. XVII w.; został przebudowany na prze- „Wojskowy namiot”, „Ekwipunek żołnierza”). Władysław Mieczysław, którego pierwsza żona łomie XVIII i XIX w. Obiekt był przed woj- W placówce znajduje się też miniskansen, ga- ną zamieszkały. W latach 1946–1971 pełnił leria rzeźby ludowej, sala myśliwska oraz kom- funkcję szkoły podstawowej. Po przeniesie- pleks paintballowy i wypożyczalnia rowerów. niu się placówki do nowego gmachu szkol- bilety: ulgowy – 3 zł, normalny – 5 zł; darmo- nego uległ on całkowitej dewastacji i został we wejście – dzieci do lat 4 oraz mieszkańcy 9 rozebrany. Fundamenty zabezpieczono. ›› Pomnik mjr. Michała Bartuli, dowódcy batalionu 179 pp., gminy Adamów. Po wcześniejszej rezerwacji postawiony w miejscu, gdzie zginął budynek południowy to dawna oficyna możliwe jest skorzystanie z kawiarni Domu Statue of major Michał Bartula, who was a commander of 79th dworska, miejsce urodzenia Henryka Sien- Kultury. Muzeum czynne jest: pn.-pt. w godz. infantry regiment. It was placed in a spot where he died kiewicza. W kameralnym dworku utwo- ›› Krzywda, dawny dwór Holnickich, 10-18, sb.-niedz. 12-16. Tel. +48 25 755 02 15. dziś siedziba Urzędu Gminy rzono w 1965 r. Muzeum im. Henryka www.kleeberczycy.pl Krzywda, former manor house of Holnicki family, Sienkiewicza. W 1966 r., w 120. rocznicę uro- 1 currently the municipal office headquater dzin i 50. rocznicę śmierci pisarza, w oficynie Szlaki turystyczne: Szlaki Ziemi Łukowskiej - patrz str. 50 ciekawe! Szlaki w Lesie Gułowskim Urokliwy kompleks przyrodniczy z drogą i źródeł- W Woli Okrzejskiej, uroczym dworku należącym do babki kiem Unitów Podlaskich, pomnikiem mjr. Michała – Felicjanny Cieciszewskiej – urodził się i spędził pierwsze Bartuli, kapliczką myśliwską – ok. 50 km szlaków lata życia Henryk Sienkiewicz. Utworzone w nim kameralne muzeum biegowych, rowerowych i pieszych. str. 54. otoczone jest XIX-wiecznym parkiem, w którym znajdziemy liczne Szlak im. gen. F. Kleeberga drewniane rzeźby naturalnej wielkości przedstawiające bohaterów Trasa zielonego szlaku pieszego: Dęblin – Wola powieści Sienkiewicza (Zagłoba, Staś i Nel, Janko Muzykant i in.). Gułowska – Kock – Radzyń Podlaski – Czemierniki. Rzeźby wyszły spod rąk lokalnych twórców. Po muzeum oprowadza przewodnik – pasjonat tego miejsca, Szlak Henryka Sienkiewicza znający wiele faktów i ciekawych historii z życia pisarza i jego otoczenia. Łuków – – Wesołówka – Wola Okrzej- Obiekt czynny jest przez cały rok od wtorku do niedzieli w godz. 9.00-17.00; tel. +48 25 755 90 00 ska – Okrzeja – Wola Gułowska – Adamów – Bu- ›› Zegar słoneczny na skwerze w Adamowie www.muzeumhs.pl rzec – Łuków str. 52 Sundial at the square in Adamów

8 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 9 dworskiej zostało otwarte Muzeum Biogra- ciekawe! Szlaki rowerowe: ficzne Henryka Sienkiewicza.M uzeum gro-

wda W czasie kampanii wrześniowej, przed ostatnią Szlak Ziemi Łukowskiej madzi wszelkiego rodzaju sienkiewicziana, y bitwą pod Wolą Gułowską, w Krzywdzie mieścił główna nitka: 11,4 km ze szczególnym uwzględnieniem związ- się sztab Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” ków pisarza z rodzinnymi stronami. Eks- Wola Gułowska – Wola Okrzejska –

Kr z 2 dowodzonej przez gen. Franciszka Kleeberga, który Okrzeja – Gózd – Feliksin ponaty obrazują dorobek literacki pisarza, kwaterował w dworze Holnickich. Na południe jego związki z Podlasiem, pobyt w Amery- i północny wschód od Krzywdy była rozmieszczona ce i działalność patriotyczną. Zgromadzono Pętle lokalne: licząca 1500 żołnierzy Podlaska Brygada Kawalerii Gmin a także dokumenty dotyczące sypania kop- niebieska: 20,3 km pod dowództwem gen. Ludwika Kmicica ca Henryka Sienkiewicza w Okrzei. W parku Burzec – Szczałb – Krzywda Skrzyńskiego z zadaniem osłony SGO „Polesie”. z XIX w. można zobaczyć rzeźby ludowe in- – Radoryż Smolany – Huta spirowane twórczością noblisty. Dąbrowa – Feliksin W listopadzie 1943 r. oddział AK Wacława Rejmaka W pobliżu parku na łąkach znajduje się pamiąt- zielona: 2,1 km „Ostoi” wykoleił pod KrzywdąStoczek Łukowskii ostrzelał pociąg kowa tablica poświęcona 36 Żydom zamordo- wiozący na urlop niemieckich żołnierzy z frontu Okrzeja – Nowodwór wanym w czasie II wojny światowej. wschodniego. Oddział ten stale paraliżował ruch kolejowy na linii Łuków – Dęblin. • wypożyczalnia rowerów – Zespół Szkół w Woli Okrzejskiej, tel. 25 797 60 39 (po godz. 16.00 i w weeken­dy, tel. 509 417 033 – war-

to wcześniej ustalić termin wypo­życzenia). Fiuk€wka Nowy Patok Okrzeja Kasyld€w Mała Bystrzyca • Barokowo-klasycystyczny kościół pa- Stary Patok Łuków Laski rafialny pw. ŚwiętychA postołów Piotra Teodor€w Wielgolas i Pawła (1790–1793) – wzniesiony w 1469 r., Podosie Kożuch€wka 6 ›› Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej spalony w 1726 r., a odbudowany w latach Ruda Museum of Henryk Sienkiewicz in Wola Okrzejska 1790–1793 przez Teresę z Lelewelów Cieci- Łuków szowską prababkę H. Sienkiewicza, która wy- Huta Radoryż 1 3 Dąbrowa Kocielny pełniła wolę męża Adama Cieciszowskiego, Radoryż Gołe Smolany pisarza wielkiego koronnego. Do dnia dzisiej- Łazy Zimna Woda Cisownik 8 a rzyc szego znajdują się tam ofiarowane przez nią or- Mała Byst KRZYWDA naty, srebrny kielich i monstrancja. W kościele Drożdżak tym odbył się ślub Stefanii Cieciszowskiej z Jó- Budki Feliksin Burzec zefem Kalasantym Sienkiewiczem, rodziców H. Sienkiewicza, a 7 maja 1846 r. Henryk Adam Aleksander Pius Sienkiewicz został ochrzczo- Szczałb ny. Tuż przy ołtarzu znajdziemy zabytkową 7 chrzcielnicę pamiętającą to wydarzenie. w świątyni uwagę przyciągają obrazy w bocznych ołtarzach: „Święta Rodzina” pędzla F. Smuglewicza i „Św. Michał” autor- G€zd stwa J. Buchbindera. We wnętrzu możemy 2 podziwiać sklepienia z freskami inspirowa- Wola Okrzejska nymi twórczością H. Sienkiewicza, a nama- Okrzejka 1 Dwór Holnickich w Krzywdzie lowanymi w 1974 r. przez J. Molgę. OKRZEJA na ścianach świątyni znajdują się pamiąt- 3 5 2 Muzeum H. Sienkiewicza

Nowodwór w Woli Okrzejskiej kowe epitafia fundatorów oraz tablica upa- 4 3 Kościół pw. Świętych Piotra i Pawła miętniająca chrzest pisarza. W krypcie pod w Okrzei

W o 4 Kopiec H. Sienkiewicza la G ›› Kościół pw. Świętych czy wiesz, że... u ło w 5 Grób matki H. Sienkiewicza, Piotra i Pawła w Okrzei s Dęblin ka Church of Saints Peter W 1974 r. Jan Molga Stefanii z Cieciszowskich Lipiny Sienkiewiczowej and Paul in Okrzeja ozdobił sufit kościoła 6 Zespół dworsko-parkowy w Okrzei polichromiami w Anielinie/Kożuchówka o motywach z powieści ›› Janko Muzykant – jedna z rzeźb 7 Cudowne źródełko w Szczałbie ›› Chrzcielnica, przy której sienkiewiczowskich – znajdujących się na terenie parku przy 8 Głaz narzutowy – gnejs ustanowiony 7.05.1846 r. został ochrzczony Henryk przedstawiają one „Obronę Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli pomnikiem przyrody w Radoryżu Adam Aleksander Pius Sienkiewicz Okrzejskiej. Jasnej Góry” z Potopu oraz „Dokąd Smolanym The baptismal font, which was used to Janko Muzykant - one of statues located baptise Henryk Adam Aleksander Pius idziesz Panie?” z Quo Vadis. in the park near the Museum of Henryk Sienkiewicz on May 7, 1846 Sienkiewicz in Wola Okrzejska Więcej na: www.gminakrzywda.pl

10 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 11 AK Łuków oraz bazą zaopatrzeniową. Jadwi- ga ps. „Wisia”, córka właścicieli, jako łączniczka wda i sanitariuszka brała udział w akcjach bojowych y Kedywu, a później OP I Bat. 35 pp. AK z „Jaty” pod dowództwem kpt. Wacława Rejmaka Kr z 6 ps. „Ostoja”. Zginęła bohatersko 20 lipca 1944 ›› „Złoty Spichlerz" – świetlica wiejska w Kożuchówce r. w tragicznej bitwie pod Gręzówką. ›› Kopiec Henryka Sienkiewicza w Okrzei powstała na terenie zespołu podworskiego Anielin 4 Sienkiewicz Mound at Okrzeja „Złoty Spichlerz" – village dayroom in Kożuchówce, built obecnie w budynku znajduje się Środowisko- Gmin a on the premises of a post-manorial complex Anielin wy Dom Samopomocy oraz Dzienny Dom kościołem pochowani zostali przodkowie no- pracujących w parafii i symboliczna tablica za- „Senior – WIGOR”, na którego murze została blisty ze strony matki. mordowanych w 1941 r. w Oświęcimiu, w tym umieszczona tablica upamiętniająca wyda- na placu obok wikariatu pochowano liczne ks. Antoniego Kresy. rzenia z lat 1939–1943. ofiary epidemii i głodu z XIX w., o czym przy- pomina pamiątkowy kamień. Obecnie stoi tu Krzywda Nazwa Anielin pochodzi od imienia córki również pomnik św. Jana Pawła II oraz po- • Zespół dworsko-parkowy – w „starszej” właścicieli majątku – Leona Holnickiego-Szulc mnik upamiętniający Polaków i Żydów roz- części Krzywdy zachował się dworek z 1921 r., i Anny Marii Nałęcz-Komorowskiej z Ostałowa strzelanych w czasie II wojny światowej. który jest idealnym przykładem tzw. stylu – Anieli, zmarłej kilka dni po urodzeniu. Oprócz • Kopiec Henryka Sienkiewicza – w odle- dworkowego, ukształtowanego w pierwszej Anieli Holniccy mieli jeszcze trzy córki: Zofię ›› Miejsce odpoczynku z zadaszoną wiatą (ur. 1920), Jadwigę Helenę Marię (ur. 1922) głości ok. 1,5 km od centrum Okrzei znajduje dekadzie XX w. Stanowi on jedyną propo- i tablicą informacyjną w Woli Okrzejskiej i Marię (ur. 1923). się kopiec usypany przez mieszkańców oraz zycję stylu narodowego w architekturze Aresting place, a covered sched and an ludzi przybyłych z całej Polski i z zagranicy. polskiej, która spotkała się z powszechną ak- information board in Wola Okrzejska W latach 1932–1938 zwożono tu i przesyła- ceptacją społeczeństwa. Obecnie w obiekcie Radoryż Kościelny no ziemię nawet z Ameryki oraz wielu miejsc mieści się siedziba Urzędu Gminy. W skład z 1924 r. najprawdopodobniej zastąpił wcze- • Neogotycki kościół pw. MB Częstochow- związanych z pisarzem. Na szczycie znajduje dworu wchodzą również budynki gospodar- śniejszy drewniany z czasu budowy linii ko- skiej (zespół sakralny: kościół, pleba- się pomnik z białego marmuru o wysokości cze i park będący przykładem dziewiętnasto- lejowej. Budynek kolejowej wieży ciśnień nia, dzwonnica) – plany budowy świątyni 2,7 m według projektu artysty siedleckiego wiecznego założenia krajobrazowego, ściśle został wzniesiony w 1922 r. Wieża jest cen- powstały w 1903 r. Plac pod budowę został Mariana Gardzińskiego. Odsłoniła go w 1980 r. powiązanego z budynkami mieszkalnymi. nym przykładem istotnego wyposażenia sta- ofiarowany przez Władysława Holnickiego- Zuzanna Sienkiewiczowa, synowa pisarza. • Zabudowa stacji kolejowej w Krzyw- cji w dobie kolei parowej. Szulca – dziedzica majątku Krzywda. Kościół dzie (dworzec kolejowy i wieża ciśnień) wybudowano w stylu neogotyckim w latach – oba obiekty posiadają wartość historycz- Radoryż Smolany 1907–1914 (poprawiony przez Kazimierza Kopiec o podstawie średnicy 45 m ną jako zabudowania stacji kolejowej Krzyw- • Zespół dworsko-parkowy z poł. XIX w. – Plewczyńskiego w 1937 r.) dzięki staraniom 3 i wysokości 15 m usypano z 8 tys. m ziemi da na trasie Kolei Nadwiślańskiej otwartej dwór znajduje się w otoczeniu parku z dwie- ks. Józefa Szyszko, proboszcza parafii. Ko- zwożonej z wielu miejsc związanych z pisarzem. 17 sierpnia 1877 r. Jej budowę na trasie Kowel ma alejami dojazdowymi, lipową i świerkową. ściół ma podłużny kształt i składa się z: pre- – Warszawa – Mława z odnogą Dęblin – Łu- To tutaj przebywał prof. Władysław Tatar- zbiterium, trzech naw, chóru, zakrystii, loży, ków rozpoczęto pod koniec 1874 r. Była to kiewicz, który od 1919 r. był na stałe związa- przedsionka, kaplicy. Długość świątyni się- • Pomnik Tadeusza Kościuszki – upa- linia tranzytowa o wyjątkowo ważnym zna- ny z Radoryżem poprzez swoje małżeństwo ga 37 m, szerokość 15,5 m, wysokość od po- miętniający 220. rocznicę narady, jaką odbył czeniu militarnym i gospodarczym, łączą- z tutejszą dziedziczką – Teresą Potworowską. sadzki do sklepienia w części najwyższej 45 m. w Okrzei przed bitwą pod Maciejowicami. ca ze sobą najważniejsze twierdze rosyjskie Tatarkiewiczowie przebywali tutaj do 1939 r., Duży wkład w budowę świątyni włoży- Usytuowany jest na terenie parku, naprzeciw- na terenie Królestwa Polskiego – Warsza- kiedy to dwór Potworowskich zajęły wojska li parafianie, jak też ofiarodawcy z całej -Pol ko kościoła. W Okrzei Kościuszko znalazł się wę, Nowogieorgiewsk (Modlin) i Iwanogród niemieckie. W skład zespołu podworskiego ski Kongresowej. Obok kościoła w latach ponownie, po przegranej bitwie, gdzie (tym ra- (Dęblin) – z rosyjskimi twierdzami na Woły- wchodzą: spichlerz, gorzelnia oraz budynki 1940–1946 została wzniesiona dzwonni- zem jako więzień) leczył rany odniesione pod niu, co w przypadku konfliktu zbrojnego po- gospodarcze. ca w stylu gotyckim. W 1946 r. zakupiono Maciejowicami. zwalało na szybki transport wojska, amunicji, • Cmentarz w Okrzei – na cmentarzu znaj- sprzętu oraz żywności. Budowę Anielin/Kożuchówka czy wiesz, że... duje się m.in. grób matki H. Sienkiewicza, odcinka Łuków – Dęblin, na któ- • Zespół dworsko-parkowy z przeło- Jadwiga Holnicka- Stefanii z Cieciszowskich Sien- rym zlokalizowana mu XIX w. – dwór częściowo przebu- 5 4 października -Szulc „Wisia”, kiewiczowej, mogiła dzie- jest stacja Krzywda, 1939 r. dowany, otoczony parkiem, na którego „Wisienka”, „Grabulka” została sięciu nieznanych żołnierzy ukończono w 1876 r. w budynku terenie rosną pomniki przyrody. W latach odznaczona pośmiertnie Krzyżem poległych w wojnie 1920 r., Stacja w Krzywdzie stacji gen. 1920–1944 majątek Anielin należał do Le- Orderu Wojennego Virtuti Militari groby żołnierzy, którzy zginęli powstała jako przy- Franciszek ona Holnickiego-Szulc i Anny Marii Nałęcz Kleeberg, 15 stycznia 1945 r. przez dowódcę AK w ostatniej bitwie wojny obron- stanek kolejowy i ła- -Komorowskiej z Ostałowa. W trakcie działań i mianowana podporucznikiem czasu wojny. nej 1939 r., kwatery rozstrzela- downia publiczna dowódca obronnych 1939 r. dwór w Anielinie udzie- SGO „Polesie”, 19 lipca 1998 r. poświęcono tablicę w kościele nych za udział w partyzantce Kolei Nadwiślańskiej. lał wszelkiej pomocy żołnierzom WP, szcze- miał punkt w Radoryżu pamięci żołnierzy AK poległym i za udzielanie jej pomocy. Nie- Istniejący murowa- dowodzenia gólnie tym ze zgrupowania SGO „Polesie” i pomordowanym z terenu parafii, w tym „Wisi”, opodal grobu matki pisarza ny budynek dworca gen. F. Kleeberga. W czasie okupacji nie- a 17 września 2000 r. upamiętniono tablicą znajdują się tablice nagrobne mieckiej stał się także ośrodkiem konspiracji na murze kościoła św. Stanisława w Siedlcach właścicieli majątku Jagodne, płk. (SZP, ZWZ, AK). W latach 1940–1943 Holnic- dziesięć łączniczek i sanitariuszek, w tym Antoniego Nofoka z ok. 1855 r., ›› Grób matki Henryka Sienkiewicza, cy byli zaangażowani w udzielanie schronienia Stefanii z Cieciszowskich Sienkiewiczowej Jadwigę, które oddały życie za Ojczyznę. zabytkowa mogiła rodziny Mac- Grave of Stefania Sienkiewicz from House Cieciszowski, rannym żołnierzom i oficerom AK, zaś dwór kiewiczów, a także grób księży who was a mother to Henryk Sienkiewicz stał się miejscem odpraw komendy Obwodu

12 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 13 Nazwa miej- dzielano robotnikom, cegielnię scowości Huta

Dąbrowa zosta- ó w i wytwórnię pustaków. Dzia- wda ła nadana wła- y łał tu sklep spożywczy, rzeź- śnie od huty nia i masarnia. Pobudowano szkła, zaś dru- Ł uk elektrownię, która zaopatry- gi człon nazwy, Kr z wała hutę i osiedle robotnicze „Dąbrowa” po-

w energię elektryczną. Władze chodzi praw- g min a huty wybudowały dwunasto- dopodobnie

Gmin a od lasów dębo- kilometrową kolejkę łączącą wych, które tu ›› Cudowne źródełko w Szczałbie zakład ze stacją kolei normal- niegdyś domi- Miraculous spring in Szczałb 7 notorowej w Krzywdzie. Eks- nowały. portowano wyroby na rynek we Wrocławiu dwa dzwony o wadze 500 europejski i północnoamerykański. Huta zo- ›› Rezerwat Jata i 300 kg. Z drugiej strony świątyni w 1942 r. stała zamknięta w 1938 r. i dopiero w 1955 r. Nature reserve „Jata” 1 wybudowano organistówkę. W pobliżu znaj- staraniem mieszkańców ponownie ją uru- duje się cmentarz, gdzie na szczególną uwagę chomiono, a wyroby, które oferuje, znalazły Czy wiesz, że... zasługuje: mogiła żołnierzy polskich poległych uznanie w Niemczech, Holandii, Wielkiej Bry- w czasie II wojny światowej, grobowiec ks. Jó- tanii, USA i Kanadzie. Łuków W lasach gmina zefa Szyszko, budowniczego obecnego ko- łukowskich występuje rzadki ścioła, grobowiec ks. Bujalskiego i obrońcy Miejsca pamięci: Unitów Podlaskich z Pratulina, grobowiec rodu ptak lelek kozodój. Potworowskich, dziedziców majątku Radoryż, Feliksin Ze względu na jego oraz grobowiec rodzinny Holnickich-Szulc. • Miejsce pamięci – podczas II wojny świato- liczebność obszar wej wieś była świadkiem dwóch tragicznych ten kwalifikuje się Szczałb wydarzeń: jesienią 1943 r. hitlerowcy zamor- Rys historyczny do międzynarodowej ostoi tych ptaków. • Sanktuarium Pana Jezusa Ukrzyżowa- dowali tu 9 Żydów ukrywających się w zie- Nie zachowały się źródła przekazujące historię Lelek to niewielki ptak nocny w locie nego – znane w okolicy miejsce kultu religij- miance w pobliskim lesie. Pomocy udzielała osadnictwa na tym terenie. Obszar gminy obfi- przypominający dużą jaskółkę. Jest objęty nego. Do Sanktuarium przybywają również im Stefania Ponikowska. Niemcy wpadli na tował jednak w wydarzenia historyczne i w wielu ścisłą ochroną gatunkową. Nie buduje liczne pielgrzymki. Początki Sanktuarium jej trop i zmusili do wskazania miejsca poby- miejscach znajdują się ich pamiątki. Gmina była gniazda, a jaja składa bezpośrednio na sięgają XIX w. Wtedy to hrabia Wojciech Su- tu Żydów. Kiedy doprowadziła ich na miej- świadkiem i sceną powstań narodowych, batalii piasku, wrzosowisku, mchu, ściółce leśnej chodolski, kasztelan i dziedzic dóbr Wojciesz- sce, wrzucili do ziemianki granat zabijając napoleońskich i działań partyzanckich podczas lub żwirze. Jego ubarwienie imituje korę. kowa, wystawił w 1817 r. drewniany kościółek. wszystkich, którzy się tam ukrywali. Zamor- II wojny światowej. Wiele z nich odbywało się Nazwa gatunkowa nawiązuje do ludowych Było to wotum za cudowne uzdrowienie cór- dowano też kobietę, która im pomagała. na trudno dostępnych terenach rezerwatu Jata. wierzeń, według których lelki przylatywały ki Barbary z nieuleczalnej choroby po bez- W 2011 r. nad ich grobem odsłonięto Ka- To połączenie natury i historii dodaje wyjątko- do stad kóz i piły ich mleko. W wierzeniach skutecznym leczeniu za granicą. Z drzewa, na mień Pamięci. Druga tragedia rozegrała się wości miejscu, sprawia, że staje się ono fascy- słowiańskich lelek kozodój uważany był którym wisiał obraz Matki Bożej, przy którym 15 marca 1944 r., kiedy to hitlerowcy roz- nujące zarówno dla pasjonatów przyrody, jak za ptaka, który przynosi z Wyraju dusze dziewczynka odzyskała wzrok, wykonano strzelali 11 osób, w tym kobietę i dziecko, i miłośników historii. mające się ponownie wcielić, bądź też jako krzyż w jednej całości, nie łącząc belki piono- w odwecie za pobyt w jednym z domów zoomorficzne wyobrażenie samych dusz. wej z belką poziomą i ustawiono w kościele patrolu partyzantów. Miejsce to upamiętnia Lelki spełniały także ważną rolę w głównym ołtarzu. Obecna świątynia zosta- kamienna tablica i kapliczka. walory przyrodnicze w opowiadaniu „Koszmar w Dunwich” ła wybudowana i poświęcona w 1983 r. Howarda Phillipsa Lovecrafta, gdzie • „Cudowne źródełko” – w odległości 200 m Geologia Około 33 proc. powierzchni gminy Łuków po- masowo zbierały się w pobliżu domu od Sanktuarium Pana Jezusa Ukrzyżowanego rośnięte jest lasem. Znaczna część terenów umierającego człowieka, zrównując swój w Szczałbie w kierunku wschodnim bije źró- Radoryż smolany przyrodniczych wchodzi w skład Ekologicznego śpiew z oddechem konającego. Gdy tuż dełko, przy którym w lipcu 1946 r. wzniesio- • Głaz narzutowy – gnejs, ustanowiony Systemu Obszarów Chronionych, w którym po śmierci odlatywały, oznaczało to, iż nie no figurę Niepokalanego Serca Maryi. Woda pomnikiem przyrody, usytuowany na skra- wyznaczono Łukowski Obszar Chronionego zdobyły nowej duszy, a gdy hałasowały z tego źródełka uważana jest za cudowną. Tu ju dawnej strzelnicy sportowej. W trzech czę- Krajobrazu i Radzyński Obszar Chronionego i śpiewały do samego rana, znaczyło to, że odzyskała wzrok Basia Suchodolska po prze- ściach o obwodzie 830 cm, 790 cm, 600 cm Krajobrazu. Łukowski Obszar Chronionego Kra- udało im się ją porwać. myciu oczu wodą ze źródełka. i wysokości 150 cm, 80 cm, 110 cm, usytu- jobrazu obejmuje północno-zachodnią część owany w południowej części „Diabelskiego gminy, a w niej dwa rezerwaty przyrody Jata Huta Dąbrowa Stawu", stanowiącego własność prywatną. (1117 ha) i Topór (57 ha). Oba zostały utworzone • Huta Szkła w Hucie Dąbrowie w 1933 r. w celu ochrony jodły występującej tu Powstała w 1824 r. i działa po dziś dzień. Jej Szlaki turystyczne: w jej najdalszym północnym zasięgu. To najstar- Motyw lelków kozodojów w wierzeniach największy rozwój przypadł na okres mię- sze obszary chronione w Polsce po Białowie- słowiańskich wykorzystał pisarz Andrzej dzywojenny. Już w 1932 r. działały tutaj Przez teren gminy przebiega Szlak Ziemi skim Parku Narodowym. Sapkowski w swej sadze o Wiedźminie. dwie hale produkcyjne, w których mieści- Łukowskiej: oznakowana trasa czerwona, Pojawiał się on również w twórczości ły się piece donicowe, wanny szklarskie i po zielona i niebieska (patrz str. 50) oraz Szlak Rezerwat Jata Henryka Sienkiewicza: Lelek poczciwy 20 pieców komorowych, tzw. pieców do (patrz ) rozpoczynający • Rezerwat przyrody chroniący jodłę na jej cichym lotem zakręcił się koło głowy Sienkiewicza str. 52 dziecka i zawołał: „Janku, nie! Nie!” odprężania wyrobów szklanych. Huta po- się w Łukowie i wiodący do Okrzei przez miejsca północnym, skrajnym zasięgu. Jodła na tym – to fragment noweli „Janko Muzykant” siadała też własny tartak, ziemię, którą przy- związane z pisarzem. terenie jest ewenementem, ponieważ jest

14 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 15 Czy wiesz, że... ciekawe! Szlaki rowerowe:

ó w ...amonity żyły wyłącznie w morzach. Średnica większości z nich wynosiła od kilku do kilkunastu centymetrów. Na terenie gminy bardzo prężnie Szlak Ziemi Łukowskiej Największe jednak okazy miały nawet 2,5 metra średnicy. Muszle działa Stowarzyszenie Artystów główna nitka: 36,9 km Ł uk amonitów powiększały się wraz ze wzrostem ich ciał, przy czym i Twórców Gminy Łuków Celiny – Krynka – Gręzówka – Rez. Jata – Żdżary – Wólka Zastawska samic były znacznie większe niż samców. Amonity w okolice Łukowa skupiające rzeźbiarzy, malarzy Zofibór – Malcanów – Jadwisin – Gołąbki – Rzymy Las – Aleksandrów przetransportował lądolód, prawdopodobnie z północnej Europy, być może 5 i twórców rękodzieła ludowego.

Gmin a – Wagram – Strzyżew – Szaniawy-Poniaty z rejonu dzisiejszej Estonii. Iły odbyły transport niemal nienaruszone, zawierają ogromne ›› Łukowski Od wielu lat organizuje m.in. amonit ilości jurajskich skamieniałości (m.in. amonitów), które zachowały się w doskonałym Łuków’s cykliczne plenery rzeźbiarskie. Pętle lokalne: Trasa stanie. Są obiektem kolekcjonerskich poszukiwań. ammonite Ich efektem są liczne rzeźby niebieska: 5 km rowerowa Łukowskie amonity odkrył w 1896 r. Nikołaj Krisztafowicz podczas budowy linii kolejowej w Rezerwacie naturalnej wielkości, na które Łuków (stacja PKP) – Krynka Łuków - Lublin. Po II wojnie światowej badania nad amonitami znajdującymi się możemy się natknąć w wielu Jata:

w czarnych iłach jurajskich prowadził prof. UW Henryk Makowski. miejscach Ziemi Siedlce zielona: 3,45 km żółta: 17,5 km Łukowskiej. – Gręzówka to drzewo charakterystyczne dla polskich wej o krajowej randze przyrodniczej. Las Biardy wyżyn i gór. Rezerwat Jata to pradolina rze- Wagramski jest rezerwatem florystycz- Rezerwat Topór ki Krzny Południowej, która bierze swój po- nym i został utworzony w celu ochrony czątek w bagnach lasów łukowskich. To ona wawrzynka główkowego. Siedlce

63 Krynka nadaje bogactwo siedliskom oraz umożliwia Aleja lipowa wzrost jodły na tych terenach, gdyż ten ga- Rezerwat Gręzwka Celiny tunek ma duże wymagania pod względem Kra Jurajska 7 Poligon Zrekonstruowany 7 obóz partyzancki wilgoci. Poza jodłą, drzewostan tworzą: so- • Niezwykle cennym, unikalnym Jagodne Lasy Łukowskie Armii Krajowej sna zwyczajna, świerk pospolity, jesion, grab, na skalę światową zasobem klon pospolity, olsza czarna, jawor, brzo- przyrodniczym gminy są pokła- Klimki 6 za, wiąz, dąb szypułkowy, lipa drobnolistna dy czarnego iłu sprzed 163,5 mln lat. Po- 1 2 Leśny Zespół Rezerwat Jata Rekreacyjno-Edukacyjny Gołaszyn 3 „Amonit” Ławki i inne. Wśród flory rezerwatu należy wy- chodzą z pogranicza jury środkowej i górnej Krzna Południowa mienić również: storczyki, wawrzynek wil- – keloweju i oksfordu. Pokłady zawierają ska- 4 5 Trzebieszów czełyko, lilię złotogłów, widłaki, narecznice, mieniałe muszle amonitów – wymarłych Rezerwat Kra Jurajska Szaniawy-Poniaty soplówkę jodłową – rzadki gatunek grzyba. mięczaków morskich. Największe ich sku- Żdżary zwierzętami występującymi w Jacie są: jele- pisko, udokumentowane badaniami, wy- Stoczek Łukowski Wlka Zastawska Zalesie Stoczek nie, sarny, wilki, lisy, łosie, dziki. Ptaki zamiesz- stępuje w miejscowości Gołaszyn, gdzie na Łukowski Dąbie kujące Jatę: orliki krzykliwe, bociany czarne, obszarze 8 ha został utworzony rezerwat 76 Sięczaszka I ŁUKW żurawie, krogulce, czaple, jastrzębie, sowy, pod nazwą Kra Jurajska. Strzyżew dzięcioły, wilgi. Łazy Krzna Płd. rezerwat jest wspaniałym miejscem, w któ- Kształt skorup amonitów przypomina Wagram rym, obok poznawania tajemnic lasu – cie- zwinięte rogi egipskiego boga Amona 63 Rezerwat Aleksandrw kawostek z życia roślin i zwierząt (ścieżka – stąd właśnie wzięła się nazwa tych Ryżki 807 Las Wagramski Czer­l Radzyń Podl. przyrodniczo-edukacyjna o dł. 4,6 km), moż- bezkręgowców. na również aktywnie odpocząć na łonie natu- widry Rzymy-Las ry (trasa rowerowa o dł. ok. 18 km). Jest także bogatą kolekcję jurajskich amonitów można niezwykle wdzięcznym obiektem realizacji obejrzeć w Muzeum Regionalnym w Łukowie. Gołąbki

fotograficznych pasji – „polowania z obiek- Malcanw Radzyń Podl.

tywem”. Seminaturalność (obecność mar- wydmy i głazy narzutowe Szczygły Jadwisin Rzymy- twego drewna – połamane, stare drzewa • Interesującymi formami geologicznymi Rzymki Szczygły porastające mchem) nadają mu urokliwego występującymi na terenie gminy są tak- Grne 1 Rezerwat Jata Dęblin wyglądu puszczy. że wydmy. Pomiędzy Gręzówką a Klimkami 2 Pomnik ks. Stanisława Brzóski wstęp do tzw. „rezerwatu ścisłego” tylko za ›› Wydma śródlądowa Łysa Góra 7 postawiony w miejscu jego zgodą Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środo- „Łysa Góra” inland dune kryjówki Zobr wiska i Nadleśniczego Nadleśnictwa Łuków. 3 Pomnik żołnierzy AK I batalionu Dla młodzieży i grup zorganizowanych ist- ›› Pomnik ku czci 35 pp. kpt. Wacława Rejmaka stacjonujących w Jacie nieje możliwość oprowadzenia przez le- ps. „Ostoja” w 1944 r. żołnierzy śniczego leśnictwa Jata (po uprzednim 4 „Czerwony pomnik” I Batalionu 35 Pułku uzgodnieniu terminów). 5 Rezerwat Kra Jurajska Piechoty AK dowodzonych przez kpt. Wacława Kontakt tel. +48 25 798 22 41. 6 Leśny Zespół Rekreacyjno- Rejmaka ps. „Ostoja” -Edukacyjny „Amonit” Memorial to soldiers of the Rezerwat Las Wagramski 7 Łysa Góra – typowa, śródlądowa 1st Battalion, 35th infantry • We wschodniej części gminy znajduje sie wydma paraboliczna regiment of the Home Army, stationed in Jata Radzyński Obszar Chronionego Krajobrazu. in 1994, commanded by W jego skład wchodzą rezerwat przyrody Las Więcej na: Capt. Wacław Rejmak, Wagramski oraz część doliny Krzny Południo- www.lukow.ug.gov.pl nom de guerre “Ostoja” 3

16 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ znajduje się Łysa Góra – typowa, śródlądowa sie powstania styczniowego był generałem w tym sala wystawiennicza o charakterze ó w wydma paraboliczna, eksploatowana przez i naczelnym kapelanem województwa pod- przyrodniczo-geologicznym oraz kompleks okoliczną ludność (nie wolno podchodzić zbyt laskiego, naczelnikiem wojennym powiatu „AMONIT”, w którego skład wchodzą szlaki

Ł uk blisko ścian odsłonięcia – niebezpieczne ze łukowskiego, organizatorem i dowódcą od- turystyczne i edukacyjne, plac zabaw, itp. Dłu- względu na osunięcia). W kompleksie leśnym działu powstańczego złożonego z chłopów. gość wybudowanych szlaków turystycznych za cmentarzem rozciąga się jeden z najdłuż- Brzóska był ostatnim powstańcem, który wal- wynosi 180 m, w tym ścieżka edukacyjna

Gmin a szych ciągów wydmowych na Podlasiu – wy- czył w Królestwie aż do późnej wiosny 1865 r. o długości 85 m i pomostowa ścieżka zdrowia dmy są tam porośnięte borem. Na terenie Został schwytany 29 kwietnia 1865 r. wraz (wraz z urządzeniami) o długości ok. 95 m. gminy licznie występują też głazy narzutowe ze swoim adiutantem Franciszkiem Wilczyń- Infrastruktura techniczna obejmuje zatokę czy kopalne doliny rzeczne, stanowiąc duży skim. 23 maja 1865 r. obydwu publicznie po- autobusową z dojściami do obiektu (w tym potencjał do rozwoju geoturystyki. wieszono na rynku w Sokołowie Podlaskim. drewniany mostek), zjazd z drogi publicz- nej, dojazd do świetlicy z salą ekspozycyjną, Wydarzenia historyczne Kpt. Wacław Andrzej parking (w tym dwa miejsca dla osób niepeł- ›› Kapliczka w Łazach Rejmak pseud. nosprawnych), stojak na rowery, przenośne Shrine in Łazy Obszar gminy Łuków naznaczony jest waż- „Ostoja” (1917–1945) toalety, oświetlenie oraz ogrodzenie terenu. nymi śladami historii. W wielu miejscach znaj- • Wybitny żołnierz, dowód- Ławki dują się pamiątki historyczne po doniosłych ca Armii Krajowej i oddziałów • Pomnik upamiętniający twórcę polskiego wydarzeniach, do których należą: powstania podziemia niepodległościo- pszczelarstwa Kazimierza Lewickiego. narodowe, batalie napoleońskie i działania wego. Uczestnik kampanii polskiej. Walczył Biardy partyzanckie podczas II wojny światowej. Wie- w szeregach Armii „Poznań” pod dowódz- • Nazwa wsi pochodzi od staropolskiego „bar- le z nich odbywało się na trudno dostępnych twem gen. T. Kutrzeby. Za wyjątkowe mę- do”, czyli „wzgórze”. Przez Biardy przebie- terenach rezerwatu Jata. stwo w walce został odznaczony Krzyżem ga strefa marginalna zlodowacenia Warty Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. widoczna jako liczne wzgórza (sandrowe, ke- Miejsca pamięci: W 1943 r. dowodził oddziałem Kedywu mowe i morenowe). w Obwodzie Łuków AK, a w 1944 r. objął do- Krynka Rezerwat jata wództwo nad zgrupowaniem w Jacie w sile • Zespół dworski i folwarczny z pocz. XX w. ›› Otwarta strefa aktywności w miejscowości Dąbie • pomnik ku pamięci jednego z przywódców 320 żołnierzy. Tu przeprowadzał przygo- • Okopy z okresu II wojny światowej – widoczne Open activity zone in Dąbie powstania styczniowego – ks. Stanisława towania do akcji „Burza” i wykonywał w jej przy drodze z Gręzówki do Krynki Brzóski, który ukrywał się tu wraz ze swoim ramach operacje bojowe przeciwko oku- Turze Rogi adiutantem Franciszkiem Wilczyńskim. Został pantowi niemieckiemu, dowodząc jednym • stadnina koni wraz z gospodarstwem agrotu- zbudowany w 1928 r. z inicjatywy łukowskich z pododdziałów odtworzonego 35 pp. AK. rystycznym; we wsi znajduje się także miejsce leśników. Główna działalność oddziału koncentrowała wypoczynku na trasie pieszej i rowerowej „Soł- • „Czerwony pomnik” – obecna inskrypcja się na dywersji drogowej i kolejowej. W maju tysi Dołek”. na pomniku brzmi: „W hołdzie żołnierzom Ar- 1945 r. negocjował ujawnienie swoich żoł- Wagram mii Krajowej i innych organizacji niepodległo- nierzy. Aresztowany przez UB, osadzony • XIX-wieczny park dworski z pozostałościami ściowych, którzy stanęli do walki w obronie w więzieniu na Pradze, zwolniony po amne- dawnego drzewostanu oraz okazałe dęby – 6 Ojczyzny przeciwko niemieckiemu i komuni- stii w sierpniu 1945 r. 18 października 1945 r. dziś pomniki przyrody. ›› Kompleks rekreacyjno-edukacyjny „Amonit” w Klimkach stycznemu zniewoleniu”. Pierwotnie widniał zastrzelony wraz ze swoim adiutantem Żdżary Recreational and educational complex "Ammonite" in Klimki wzór orła Piastowskiego, obecnie jest wzór ppor. Mieczysławem Kańskim ps. „Czeczot” • Ranczo po bocianami – miejsce z zadaszoną orła II RP. Wzniesiony został w 1969 r. na szosie w pobliżu wsi Pociecha koło Garbo- wiatą, stołami i grillem – idealne na odpoczy- • pomnik żołnierzy I batalionu 35 pp. Ob- wa przez funkcjonariuszy UB. Pochowany na nek lub spotkanie integracyjne. wodu Łuków 9 Dyw. Podl. Armii Kra- cmentarzu w Motyczu. jowej, których dowódcą był kpt. Wacław Szlaki turystyczne: Rejmak ps. „Ostoja”. 15 września 1996 r. ze skła- Warto też zobaczyć dek żołnierzy AK Obwodu Łuków w odległości Przez teren gminy przebiega Szlak Ziemi Łu- ok. 100 m od miejsca obozu oddziału „Ostoi” Lapidaria kowskiej: oznakowana trasa czerwona, zielo- odsłonięto pomnik upamiętniający partyzan- • W gminie Łuków utworzone są liczne lapida- na i niebieska (patrz str. 50) oraz utworzona tów AK. ria – geoturystyczne atrakcje, w których znaj- przez jedno z lokalnych stowarzyszeń trasa dują się opisane okazy głazów pozyskanych rowerowa w rezerwacie Jata (patrz str. 55). Postaci historyczne z lokalnych wyrobisk. Są to głazy narzutowe Na terenie Rez. Jata znajduje się też Dydak- przetransportowane na teren gminy Łuków tyczna Ścieżka Przyrodnicza. W Łukowie Ks. Stanisław Brzóska ok. 150 tys. lat temu przez lądolód skandy- swój początek ma Szlak Henryka Sienkie- (1832–1865) nawski. Znajdziemy je w Biardach, Kryn- wicza (patrz str. 52) wiodący do Okrzei przez • Od 1860 r. był wikarym w Łuko- ce, Szczygłach Górnych, Zalesiu, Strzyżewie, miejsca związane z pisarzem. wie, gdzie zasłynął patriotycznymi Ryżkach, Sulejach i Dmininie. Na terenie całej gminy znajdują się liczne miejsca kazaniami, które doprowadziły go Klimki odpoczynku z zadaszonymi wiatami i miejscami do konfliktu z władzami carskimi • „Amonit” – Leśny Zespół Rekreacyjno- do grillowania, a także otwarte strefy aktywności i osadzenia w twierdzy zamojskiej. -Edukacyjny – w ramach zespołu funkcjo- (w Dmininie, Jadwisinie, Klimkach, Krynce, Tu- Po powrocie ks. Brzóska poświęcił nują dwa obiekty turystyczne i rekreacyjne rzych Rogach, Aleksandrowie, Dąbiu, Gołąbkach, swoje życie walce o wolność Ojczyzny. W cza- wykorzystywane do turystyki przyrodniczej, Kownatkach, Świdrach.

18 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 19 Czy wiesz, że...

ó w Przez miasto przebiegają strategicznie dla kraju linie kolejowe, które łączą wschód

Ł uk i zachód Europy. Najważniejszym odcinkiem jest pochodzący z 2 poł. XIX w. fragment linii Warszawsko to to -Terespolskiej, przy którym zlokalizowany jest zabyt- kowy budynek dworca. Miejsce to było w przeszłości mi as niemym świadkiem wielu wydarzeń historycznych, zarówno tych ważnych, napawających dumą miesz- kańców Łukowa, jak i tych tragicznych. Przez Łuków koleją przejeżdżał m.in. marszałek Józef Według śledczych przyczyną tragedii - w której na szczęście nie Piłsudski. Podczas jednej z podróży, 18 maja 1920 r. było ofiar - mogły być niedziałające w lokomotywie hamulce. Naczelnika Państwa na dworcu w Łukowie witał chle- Na terenie miasta zlokalizowana jest także lokomotywow- przez miasto przeszła fala niepokojów re- bem i solą w imieniu miasta ławnik Michał Kamiński. nia, wybudowana w czasie II wojny światowej. Miejsce to po- wolucyjnych i walk o szkołę polską. Podczas W 1960 r. na dworcu kolejowym miał miejsce nietypowy siada ciemną kartę historii, ponieważ jak wynika z opowieści Łuków niemieckiej okupacji towarzyszącej I wojnie wypadek. 25 stycznia w budynek wbił się jadący z dużą emerytowanych pracowników kolei i starszych mieszkańców miasto światowej w mieście funkcjonowały Łukowska prędkością pociąg osobowy z Dęblina ciągnięty przez miasta, w przeszłości na terenie zakładu dochodziło do starć Rada Powiatowa oraz Rada Miejska, nieposia- kilkusettonową lokomotywę parową. Pociąg staranował zbrojnych, których ślady do dziś widać na ścianach budyn- dające żadnego odpowiednika w całym byłym oporowe konstrukcje na torze i zniszczył znajdujący się ków. Niemcy mieli też grzebać Żydów w kanałach, w których Królestwie Polskim. Utworzona wówczas Łu- w budynku dworca posterunek Milicji Obywatelskiej. dziś prowadzone są prace naprawcze taboru. kowska Milicja Powiatowa była jedyną polską formacją na terenie trzech zaborów. W mieście Krynka Gołaszyn 120 km do Warszawy przebywał też Eugeniusz Kwiatkowski, później- 100 km do Lublina szy „budowniczy” II RP. Siedlce 30 km do Siedlec 94 km do przejścia Miasto zajmuje powierzchnię blisko 36 km2, granicznego 63 11 w Terespolu a przez jego teren przebiega środkowy równoleżnik terytorium Polski. Przez Łuków Zalew Farfak przepływa rzeka Krzna Południowa, a przez Zimna Woda jego północne krańce Krzna Północna. Rzeki 2 806 Rys historyczny te stanowią największy lewy dopływ Bugu. Wiatraki 10 Krzna Południowa 4 Stolica Ziemi Łukowskiej to jedno ze starszych Jana Pawła II miast w Polsce. Za umowną datę jego powsta- W czasie II wojny światowej Łuków doznał po- Międzyrzecka nia przyjmuje się rok 1233, kiedy w Łukowie ważnych zniszczeń, głównie za sprawą nalotów ŁUKW funkcjonowała kasztelania – średniowieczna niemieckiej Luftwaffe. W mieście funkcjonowa- 1 Prusa jednostka administracyjna. W 1369 r. król Kazi- ło getto, w którym umieszczono mieszkających Mię zyrzec Podl. Bulwar spacerowy 6 d mierz Wielki nadał prawo wolnego miasta i ob- tu Żydów, a także osoby tej narodowości z kra- 3 5 7 Lublin darował jego mieszkańców gruntami, a w 1403 r. ju i z zagranicy. Jedną z zamordowanych osób Al. Wojska Polskiego 12 Łapiguz

król Władysław Jagiełło nadał miastu prawa był rabin Ber Erlich Słuszny – dziadek Meira Warszawska Park Miejski magdeburskie. W Łukowie stacjonował też za- Dagana, późniejszego dyrektora izraelskiego Stoczek Łuk. 76 kon templariuszy, który bronił okoliczne tereny Mosadu. Równolegle w Łukowie i w okolicy Garwolin 8 9 1 Muzeum Regionalne przed napadami plemion pogańskich i przed w czasie wojny oraz po jej zakończeniu funk- Sienkiewicza ingerencją Zakonu Krzyżackiego. Do miasta na cjonował zorganizowany ruch partyzancki, 2 Kompleks rekreacyjny „Zimna Woda” słynne jarmarki zjeżdżali się kupcy z odległych m.in. Związek Walki Zbrojnej, Armia Krajowa, 3 Kolegiata – zespół klasztorny Pijarów miast Korony i Litwy, a nawet z zagranicy. Stąd Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość oraz Naro- 4 XIX-wieczny budynek dworca też biegły szlaki handlowe na Mazowsze, Litwę, dowe Siły Zbrojne. Członkowie tych organizacji kolejowego na południe Małopolski i na Ruś. O znaczeniu prowadzili walkę przeciwko oddziałom NKWD 807 5 Letnia pływalnia „Delfin” Łukowa świadczy też fakt uzyskania w 1526 r. i funkcjonariuszom Urzędu Bezpieczeństwa. 808 63 6 Studnia przy zbiegu ulic Chopina i Kwiatkowskiego prawa wysyłania swojego posła na Sejm, co W Łukowie w okresie Polski Ludowej zaczęły po- Kock Lublin, Radzyń Podl. było „zarezerwowane” tylko dla liczących się wstawać osiedla mieszkaniowe, budynki użytecz- 7 Ławeczka H. Sienkiewicza w kraju miejscowości. ności publicznej i zakłady przemysłowe. Część 8 Pomnik H. Sienkiewicza W XVII w. do Łukowa sprowadzono zako- tych ostatnich nie przetrwała zmian ustrojowych Szlak 9 Zespół klasztorny Bernardynów ny bernardynów i pijarów, którzy rozwinęli po 1989 r. rowerowy: 10 Pomnik Ostoi szkolnictwo i gospodarkę miasta. Po rozbio- Po wejściu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r., Pętla lokalna Szlaku 11 Muzeum Oręża i Techniki Użytkowej rach w okolicy funkcjonował silny ruch nie- a także w okresie przedakcesyjnym, miasto ›› Pomnik Ziemi Łukowskiej: im ks. gen. Stanisława Brzóski podległościowy, a łukowianie brali aktywny zaczęło korzystać ze środków europejskich, re- poświęcony ppłk. niebieska: 5 km 12 Cmentarz Wojenny Wacławowi Rejmakowi przy ul. Strzelniczej udział w powstaniach. W 1839 r. działał tu alizując różnorodne inwestycje. Dziś Łuków jest ps. „Ostoja” Łuków (stacja PKP) – Krynka Związek Patriotyczny prowadzony przez największym ośrodkiem miejskim pomiędzy Statue of Lieutenant Ścieżka pieszo-rowerowa młodzież łukowsko-warszawską z Karo- Lublinem, Siedlcami, Puławami i Białą Podlaską. Colonel Wacław Rejmak, przy Kompleksie lem Levittoux na czele. Na początku XX w. W Łukowie mieszka około 30 tys. osób. nom de guerre “Ostoja” Więcej informacji o mieście na 10 Rekreacyjnym „Zimna Woda” www.lukow.pl fioletowa: 2 km 20 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 21 czy wiesz, że... Miejsca pamięci: ó w W herbie Łukowa widnieje czarny, • Cmentarz Wojenny z okresu I wojny świato- wspięty na tylnych łapach niedź- wej (ul. Strzelnicza) wiedź na czerwonej tarczy, ze znajdującą się • Zabytkowe nagrobki na cmentarzu pa- to Ł uk to nad nim złotą koroną, którego według legen- rafialnym św. Rocha oraz drewniany ko- dy napotkał w podróży jeden z władców. ściół pw. św. Rocha z 1838 r., murowana M i as Nazwa Łuków związana jest najprawdopo- dzwonnica z 1 poł. XIX w. dobniej z topografią terenu i pochodzi od • Pomnik Henryka Sienkiewicza prasłowiańskiego słowa „łęg” (ług, łuk) ozna- • Pomnik powstańców łukowskich – Plac czającego teren bagnisty, nizinny, trudno do- Narutowicza • „Mówiące kamienie” w parku miejskim 7 stępny. Miasto położone było bowiem wśród ›› Ławeczka Henryka Sienkiewicza na Placu Solidarności i Wolności bagien i lasów. • Obelisk upamiętniający Żydów Łukowa – Bench with statue of Henryk Sienkiewicz on „Solidarność i Wolność” square skwer przy fontannie, ul. Zdanowskiego • Pomnik harcerzy Szarych Szeregów – dernizowany w ostatnim czasie kompleks ›› Zespół klasztorny Pijarów z XVIII w. zbieg ulic Kondrackiego, Okrzei, Zakolejnej rekreacyjno-wypoczynkowy nad zalewem walory komunikacyjne 3 The Piarists Monastery Complex from 18th centuries o takiej samej nazwie, ze strzeżonym kąpie- liskiem, punktami widokowymi, drewnia- 4 Muzea: Przez Łuków przebiegają dwie drogi krajowe nym pomostem i miejscami do wędkarstwa. nr 63 i 76 oraz kilka dróg wojewódzkich. • Muzeum Regionalne w Łukowie – [1] Miejsce dostosowane do potrzeb osób nie- W przyszłości w niedalekiej odległości od mia- muzeum posiada stałą ekspozycję pale- pełnosprawnych z dwukilometrową ścieżką sta ma powstać autostrada A2. ontologiczną, prezentującą amonity z tu- pieszo-rowerową i wypożyczalnią sprzętu Łuków jest też ważnym kolejowym węzłem tejszych unikalnych na skalę europejską wodnego (kajaki, rowery wodne). Docelowo komunikacyjnym. Przez miasto przebiega tran- jurajskich kier lodowcowych. Gromadzo- nad obiektem powstać mają nowe miejsca seuropejska magistrala kolejowa Lizbona-Mo- ne są tu też eksponaty etnograficzne rekreacji dla mieszkańców i osób przyjezd- skwa, a z lokalnego dworca dostać się można oraz przedmioty związane z historią Łu- nych (m.in. boiska do gier zespołowych i wy- do innych miast w kraju i w Europie. kowa i jego okolic. Muzeum jest obiektem ciąg nart wodnych). Ponadto w przeciągu dwóch godzin jazdy od całorocznym, czynnym z wyjątkiem sobót. • Letnia pływalnia „Delfin” przy ul. Bro- Łukowa, znajdują się porty lotnicze: Lotnisko ›› XIX-wieczny budynek dworca kolejowego w Łukowie W niedzielę wstęp wolny. warnej 63 [5] - unikatowa w skali regionu Chopina, Port Lotniczy Lublin, Port Lotniczy The 19th century railway station in Łuków • Muzeum Oręża i Techniki Użytkowej pływalnia z atrakcjami wodnymi, zjeżdżalnia- Warszawa-Modlin. im. ks. gen. Stanisława Brzóski (ul. Farfak) mi, boiskami do gier zespołowych, miejscami Zabytki: do wypoczynku dla osób w różnym wieku. Atrakcje turystyczne • Kryta pływalnia „Delfinek” z sauną (ul. Sie- • Zespół klasztorny Bernardynów z 2 poł. dlecka 56). XVIII w. z murowanym, barokowym kościo- • Kompleks Rekreacyjny „Zimna Woda” • Boiska treningowe i bulwar nad Krzną – łem parafialnym pw. Podwyższenia Krzyża [2] – sięgający historią lat 70. XX w., zmo- boiska do gry w piłkę nożną, korty tenisowe, Świętego. bulwar spacerowo-rowerowy. • Zespół klasztorny Pijarów z XVIII w. [3] • Ławeczka Henryka Sienkiewicza [7] – Plac z późnobarokową kolegiatą, kolegium i klasz- Solidarności i Wolności. tornymi zabudowaniami według projektu • Łukowski Ośrodek Kultury i Kino Łuków Antonio Solariego, aktualnie siedziba parafii (ul. kard. Stefana Wyszyńskiego 22). pw. Przemienienia Pańskiego w Łukowie. • Miejska Biblioteka Publiczna im. Henry- • Budynek dworca kolejowego z XIX w. [4] ka Sienkiewicza w Łukowie (ul. kard. Stefa- • Konwikt Szaniawskich z XVIII w. – obec- na Wyszyńskiego 24). 6 nie siedziba Muzeum Regionalnego [1]. 1 • Park miejski przy ul. Warszawskiej – ze ›› Studnia przy zbiegu ulic Chopina i Kwiatkowskiego • Budynek dawnej Kasy Skarbowej – (Plac ›› Konwikt Szaniawskich – siedziba Muzeum Regionalnego zlokalizowanymi m.in.: placami zabaw, amfi- Well built at the junction of Chopin street and Kwiatkowski street Narutowicza 3) “Konwikt Szaniawskich” – headquater of the Regional Museum teatrem, skate parkiem, siłownią zewnętrzną.

2 5 ›› Letnia pływalnia „Delfin” „Delfin” summer swimming pool

›› Kompleks Rekreacyjny „Zimna Woda” „Zimna Woda” recreation complex

22 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 23 a Szlaki rowerowe: Pętla lokalna: Ścieżka przyrodnicza czarna: 14 km rzeki Czarna – dł. ok. 10 km Czarna – Bielany Duże – Serokomla – l okom Zakępie (gm. Adamów) – Józefów Duży – Serokomla – Poznań – Hordzież – Wólka – Ruda – Nowa Ruda

Se r – Leonardów – Sobiska (gm. Adamów)

Łuków

Gmin a Zakępie Bronisławw Duży

›› Kwatera wojenna na cmentarzu parafialnym w Serokomli 808 1 Graves of soldiers located in the parish cementary in Serokomla

3 4 w herbie – krzyż – miał symbolizować obrońcę 2 Jzefw ukrzyżowanego Boga. Pierwotny herb z tar- Bielany Duże Duży Grabówka czą Abdanka został zmieniony w 1847 r. przez Hordzie urzędników carskich na nowy z motywem Czarna Wlka trzech kwiatów i ptaka. Czarna 5 serokomla 1 Sobiska SEROKOMLA walory przyrodnicze Czarna Ruda Gmina usytuowana jest w pasie Nizin Środko- 808 wopolskich, na Równinie Łukowskiej, ma mało Leonardw Rys historyczny zróżnicowaną rzeźbę terenu. Przez jej teren Nowa 6 Ruda przepływa rzeka Czarna (znajduje się tu ścieżka Ernestynw Serokomla jest gminą o bogatej historii. Istot- przyrodnicza) i Grabówka. nym czynnikiem wpływającym na obecny Kock Pozna kształt oraz zabudowę gminy jest fakt, że miej- Wydarzenia historyczne scowość Serokomla szczyci się miejską prze- szłością. Otrzymała prawa miejskie w 1537 r. Mieszkańcy Serokomli w dobie zrywów na- i posiadała je przez trzy kolejne wieki. W 1547 r. rodowo-wyzwoleńczych XIX w., a także pod- Pie ki utworzono tu parafię. Rozwój ziem położo- czas kolejnych wojen światowych w XX w. Krzwka nych wokół miasteczka (m.in. we wsi Hordzież brali czynny udział w wielkich wydarzeniach pod koniec XVIII w. powstał piękny pałac wraz historycznych kraju. W 1831 r. stacjonowały z ogrodem) zahamował potop szwedzki. tu wojska powstańcze. W wojnie obronnej, Charlejw Serokomla położona nad rzeką Czarną, przy w październiku 1939 r. Serokomla była jednym trakcie wiodącym z Łukowa do Kocka, nazwę z punktów koncentracji działań Samodzielnej otrzymała od herbu Piotra Kijeńskiego, sędzie- Grupy Operacyjnej „Polesie” gen. Franciszka go Ziemi Lubelskiej, który założył Serokomlę Kleeberga, a na miejscowym cmentarzu znaj- jako miasto na „surowym korzeniu” na gruncie duje się kwatera 42 poległych żołnierzy. wsi Hordzież (łączącej się z Serokomlą). We- W rocznicę ostatniej bitwy wojny obronnej Polski 3 dług legendy swój herb zawdzięcza rycerzowi 1939 r., stoczonej przez żołnierzy Samodzielnej polskiemu o imieniu Syrokomla i pieczętujące- Grupy Operacyjnej „Polesie" pod dowództwem mu się Awadańcem (Abdankiem). Zwyciężył gen. Franciszka Kleeberga, odbywają się corocz- 1 Serokomla – kwatera wojenna, w której on w pojedynku pogańskiego Prusa, który lżył ne obchody upamiętniające wydarzenia z 1939 r. spoczywa 42 żołnierzy SGO „Polesie” Polaków i wiarę chrześcijańską. Nowy element gen. Kleeberga poległych w bitwie pod Zabytki: Serokomlą czy wiesz, że... 2 Józefów Duży – krzyż i pomnik Serokomla przedstawiający postać kobiety W pierwszej połowie XIX w. • kościół parafialny pw. św. Stanisława Bi- bolejącej upamiętniający miejsce mordu właścicielami majątku Serokomla skupa i Męczennika pierwotnie drewnia- dokonanego przez hitlerowców w 1940 r. byli Ludwik i Józefa Borzysławscy. Ludwik ny z 1326 r. Kolejny wybudowany w 1766 r. 3 Kościół pw. św. św. Piotra i Pawła – dawniej w zabudowaniach dworskich uruchomił przez dziedzica Serokomli i Hordzieży, Igna- cerkiew unicka przeniesiona z Łukowców. fabrykę perkalu, która funkcjonowała do cego Scipio del Campo, podstolego Wielkie- Zakępie (gm. Adamów, parafia Serokomla) wybuchu powstania listopadowego. go Księstwa Litewskiego, spalił się w 1914 r. 4 Pomnik Pamięci Pomordowanych w 1940 r. 23 stycznia 1926 r. Borzysławskim urodziła Obecny murowany, eklektyczny, został wy- 5 Kościół parafialny pw. św. Stanisława się córka Józefa Marianna Wincencja, która budowany w latach 1930-1940, konsekro- Biskupa i Męczennika 6 Kapliczka drewniana Jezusa Frasobliwego była matką św. Brata Alberta. wany w 1947 r. przez bp. Ignacego Świrskiego. ›› Kościół pw. św. św. Piotra i Pawła Dzwonnica z 1938 r. Więcej na www.gminaserokomla.pl Church of Saints Peter and Paul

24 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 25 a • cmentarz parafialny z 1870 r. z nagrob- kiem rodziny Kowalskich (byłych właścicieli Serokomli) z 1875 r., mogiły żołnierzy pole-

głych w ostatniej bitwie obronnej 1939 r., STanin l okom kwatery pomordowanych w 1940 r. oraz pomnik ofiar II wojny światowej. Se r Czarna Gmin a • kapliczka murowana z 1910 r. Charlejów

Gmin a • kapliczka murowana z ok. 1950 r. Serokomla • kapliczka drewniana Jezusa Frasobliwego ›› Kościół w Tuchowiczu przy drodze Serokomla – Charlejów, lata 90. Church in Tuchowicz 4 ›› Malownicze meandry rzeki Czarna XX w. Picturesque meanders of the river Czarna • kapliczka murowana z figurą Matki Boskiej |z Dzieciątkiem, lata 20. XX w. Czy wiesz, że... Postaci historyczne Krzówka 2 • kapliczka z figurą NMP z 1915 r. Karol Paweł Czaykowski Poznań (1847–1914) • kapliczka z figurą Chrystusa, lata 20. XX w. stanin • urodził się w Zastawiu jako naj- Wola Bukowska starszy syn Teofila Czaykow- • kapliczka murowana z 1947 r. skiego i Emilii z Rozwadowskich. Nazywany jest inżynierem z Za- Miejsca pamięci: Rys historyczny stawia. Od 1872 r. pracował jako dyrektor przy budowie kolei terespolskiej. Następnie bu- Józefów Duży We wsi Józefów Duży 14 kwietnia Pierwsza wzmianka o Staninie pochodzi dował linię Łuków – Lublin. W 1892 r. został • krzyż i pomnik przedstawiający postać 1940 r. doszło do masowej akcji z 1484 r., zaś z roku 1494 znany jest zapisek dyrektorem Towarzystwa Akcyjnego Fabry- kobiety bolejącej, upamiętniający miejsce pacyfikacyjnej, będącej odwetem za zamor- o najstarszych dziedzicach, braciach Stani- ki Machin i Odlewów K. Rudzki i S-ka, kiero- egzekucji ponad 200 osób dokonanej przez dowanie przez pospolitych bandytów rodziny sławie i Andrzeju Jarczewskich. W 1507 r. po- wał kołem przemysłowców działającym przy hitlerowców w 1940 r. niemieckiego kolonisty Adolfa Käsnera. Mimo, sesorem Stanina był Benedykt Jarczewski. Muzeum Przemysłu, a także zakładami gór- że mord nie miał charakteru politycznego, do- Na wyróżnienie zasługują postaci Andrzeja niczymi w Starachowicach. W 1910 r. na stałe Szlaki turystyczne: wództwo niemieckie postanowiło zastosować i Wiktora Jarczewskich. Andrzej w 1531 r. zamieszkał w Warszawie i od tego czasu an- zasadę odpowiedzialności zbiorowej, obarcza- na gruntach wsi Stanin lokował nową wieś na- gażował się w przedsięwzięcia natury spo- Szlak rowerowy w gminie Serokomla ma ko- jąc winą wszystkich Polaków. Oddziały SS, zwaną Jamnik (obecny ), zaś w latach łecznej i przemysłowej. Jak podawała prasa: lor czarny (kolor szlaku rowerowego nie wiąże gestapo oraz żandarmerii niemieckiej 1553–1555 podjął próbę lokowania na gruntach „Budowa kolei podjazdowych, hal targowych się z jego trudnością), jego długość to nieco po- zamordowały ponad 200 osób. Miejsce Stanina miasta. Miasto od jego imienia nazwane i wiele innych prac jemu w znacznej mierze nad 14 km. Jest częścią Szlaku Ziemi Łukowskiej kaźni w Józefowie Dużym upamiętnia krzyż Andrzejów nie zdołało rozwinąć się w organizm swoje urzeczywistnienie zawdzięczają”. Zaś – ze szlakiem głównym czerwonym łączy się po- i pomnik przedstawiający postać kobiety miejski i z czasem zostało wchłonięte przez po jego śmierci gazety odnotowały: „oddawał przez sąsiednią gminę Adamów. Z całej długo- bolejącej. 19 kwietnia 1956 r. dokonano Stanin. Nałęcz w herbie gminy nawiązuje do poważne usługi sprawom krajowym. Posia- ści 14,1 km zdecydowana większość (90 proc.) ekshumacji zwłok ofiar i przeniesiono je na jednej tylko rodziny Jarczewskich, najstarszej, dając głęboką wiedzę zawodową obok gorą- prowadzi drogami asfaltowymi o niskim natę- cmentarz parafialny w Serokomli. Pochowano najdłużej związanej ze Staninem i zasłużonej cego poczucia obywatelskiego, zjednał sobie żeniu ruchu. Oznakowanie szlaku umożliwia je w 16 zbiorowych mogiłach, nad którymi dla jego rozwoju. Nazwa „Stanin” należy do powszechny szacunek i wielką powagę w pol- korzystanie z niego w obydwu kierunkach. wzniesiono murowany obelisk. nazw dzierżawczych. Pochodzi wprost od sło- skich kołach przemysłowo-technicznych”. Ścieżka przyrodnicza rzeki Czarna – te- wa „Stan” – skróconej (jednoczłonowej) wersji reny położone wzdłuż rzeki Czarna. Do naj- imienia Stanisław. Antoni Dmochowski ciekawszych przystanków na ścieżce należy Po rodzinie Jarczewskich dwór przechodził (1896–1983) miejscowość Bielany Duże, w której odkryto kolejno w ręce rodzin: Grabskich, Wilczewskich, • urodzony w Sarnowie polski ślady osadnictwa mezolitycznego oraz ślady Kuropatnickich, Załuskich i Osieckich. biochemik, twórca łódzkiej szko- z epoki brązu. Na ścieżce napotkamy zbiorowi- 14 marca 1863 r. pod Staninem miała miejsce ły biochemicznej, pionier chemii ska roślin łąkowych i pastwiskowych, takich jak: bitwa powstania styczniowego. Oddział po- kwasów nukleinowych w Pol- grążel żółty, żabiściek pływający czy moczarka wstańczy Walentego Lewandowskiego starł sce. Jego badania w Instytucie Rockefellera kanadyjska, a także liczne gatunki ptaków: sie- się z oddziałem rosyjskiej piechoty. Powstańcy w Nowym Jorku przyczyniły się do odkry- weczkę rzeczną, błotniaka stawowego, rycyka, zwyciężyli zabijając 11 Rosjan. W bitwie został cia budowy nukleotydów i kwasu DNA. Był świergotka łąkowego, perkoza rdzawoszyjego, ›› Siłownia na tzw. Kępie w Serokomli ranny w nogę ks. Brzóska. Tradycja mówi, że członkiem Polskiego Towarzystwa Fizjolo- czernicę czy łabędzia niemego. W rzece Czarna Gym in so-called „Kępa” in Serokomla w walce tej uczestniczyli też bracia Głowaccy gicznego i członkiem-założycielem Polskie- żyje kilka gatunków ryb, m.in.: szczupak, płoć, – w tym Aleksander (Bolesław Prus), który od- go Towarzystwa Biochemicznego, które okoń, piskorz. Spotkać tu też możemy raka i miejsce do odpoczynku. Miejsca rekreacyj- niósł rany podczas starcia z nieprzyjacielem. w uznaniu jego zasług nadało mu godność szlachetnego. no-wypoczynkowe ze stojakami na rowery i ła- Po Osieckich dwór trafiał w ręce Lucjana Kobyl- Członka Honorowego. W 1995 r. uchwalo- Przy przystanku PKS, na tzw. Kępie w Seroko- weczkami znajdują się też w Józefowie Dużym skiego, Lidii Klimkiewiczowej i w końcu Pac-Po- no nagrodę im. Profesora Antoniego Dmo- mli znajduje się siłownia na wolnym powietrzu i Charlejowie. marnackich – ostatnich właścicieli majątku. chowskiego za osiągnięcia dydaktyczne.

26 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 27 STanin

Gmin a ›› Ruiny dworu w Wesołówce 1 Ruins of manor house in Wesołówka

W 1970 r. otrzymał tytuł doktora honoris Jeleniec ›› Zabytkowy zespół klasztorny Bernardynów w Jeleńcu causa w zakresie nauk przyrodniczych. • kościół barokowy z fragmentami klasz- 2 3 wraz z przylegającym do niego dworem toru Bernardynów z XVIII w. z zabytkową Antique Bernardine monastery complex in Jeleniec walory przyrodnicze bramą wejściową. W kryptach pod kościołem with a manor house attached to it znajdują się trumny miejscowych zakonni- Stoczek Łukowski Żdżary Gmina Stanin położona jest w dorzeczu Wie- ków i ziemian. 1 Ruiny dworu w Wesołówce Łuków prza. Jest to teren łagodnie pofałdowany, piasz- • zespół folwarczny z dobrze zachowa- 76 2 Kościół św. Anny w Jeleńcu Zastawie czysty, urozmaicony przez niskie wały wydmo- nym dworem – za klasztorem zachowały Wlka Zastawska 3 Zespół folwarczny w Jeleńcu we. Przez jej obszar płyną dwie rzeki: Bystrzyca się resztki parku z XVIII w. z okazami sta- wraz z dworem Stoczek Lipniak i Wilkojadka. W dolinie Wilkojadki występują trzy rych drzew, głównie lip, topoli, klonów, brzóz, Łukowski 4 Kościół św. Marii Magdaleny kompleksy stawów rybnych, które są najwięk- wiązów i akacji. W późniejszym okresie folwark Szyszki w Tuchowiczu z 1888 r. Zagdzie szymi zbiornikami w gminie. Łączna powierzch- przeszedł w posiadanie rodziny Dmochow- 5 Tuchowicz – grodzisko nia stawów wynosi 57 ha. skich, spokrewnionej z Henrykiem Sienkie- Gzd późnośredniowieczne Rozrzucone płaty leśne i łagodnie pofałdowany wiczem, który w dzieciństwie przyjeżdżał tu z XIV w. (miejsce pierwotnego teren tworzą malowniczy krajobraz i sprzyjają wy- wraz ze starszym rodzeństwem. Majątek Jele- Niedwiadka ulokowania grodu Tuchowicz), wzniesienie w kształcie koła, otoczone poczynkowi oraz turystyce pieszej i rowerowej. niec należał do Dmochowskich od 1829 r., Aleksandrw Jzefw dawną fosą Wartość przyrodniczą stanowi fragment rozle- w tym do Antoniego, dziadka ostatniego wła- 5 Kopina 6 Zespół dworsko-parkowy w Sarnowie głego kompleksu leśnego „Kryńszczak” o kra- ściciela Jeleńca – Jerzego Dmochowskiego. Wnętrzne 4 Tuchowicz 807 jowej randze przyrodniczej oraz dolina rzeki Rodzina Dmochowskich wywodziła się z ma- 807 Bystrzycy o randze regionalnej. jątku Burzec. Kierzkw Kosuty w dniach 15–29 października 1939 r. 807 STANIN w nowo zbudowanym dworku u Dmo- Żelechów Zabytki: 1 chowskich przebywała Zofia Nałkowska. Wesołwka Jeleniec 2 3 6 Stanin Kujawy Szlaki Łuków • dzwonnica murowana z ok. 1836 r. • zespół folwarczny rowerowe: Sarnw Sarnów ­widerki Szlak Ziemi Łukowskiej Jonnik • drewniany dwór w stylu klasycystycz- Pomniki przyrody nym wzniesiony około 1825 r. wraz z parkiem główna nitka: 17,55 km z końca XVIII w. • w miejscowościach Tuchowicz, Jeleniec, Szyszki – Zagóździe – Gózd – Niedźwiadka, Stanin i Wesołówka. Lipniak – Zastawie – Żdżary Stara Wrblina 808 Siedliska – Sarnów – Świderki Krzywda Pętla lokalna: Szlaki turystyczne: Siedliska zielona: 15,7 km 6 Sarnów – Jeleniec – Wesołówka – Przez teren gminy przebiega Szlak Ziemi W dworze w Sarnowie urodził się polski Łukowskiej: oznakowana trasa czerwo- Stanin – Anonin – Gózd biochemik Antoni Dmochowski. na (dwa odcinki o łącznej długości ponad Czy wiesz, że... 17,5 km) oraz lokalna pętla zielona (długość Wesołówka 15,7 km) – patrz str. 50. Dwór i kościół w Jeleńcu opisała Zofia Nałkowska w „Dziennikach czasu wojny”: • dwór – majątek ziemski w 1930 r. liczył 80 ha, należał do Władysława Paca-Pomarnackie- Jeleniec 15.9.39 Piątek Jeleniec 17.9.39 Niedziela go. Do wybuchu II wojny światowej w skład Pani Gojawiczyńska chce odpocząć Dziś i ja wybrałam się do tego najbliższego kościoła, majątku wchodził m.in. dwór, oficyna, staj- (…) na jej list do właścicieli Jeleńca pod którym gnieździ się dwór. Kościół nieduży, nia i park. Do dziś zachował się pałac w ruinie pan D[mochowski] (młodszy) przy- barokowy, z siedemnastego wieku. Z ogrodu na i niszczejąca oficyna. chodzi z zaproszeniem (…) Dwór dziedziniec kościelny, oddzielony murem prowadzi • ruiny dworu z ziemnym tarasem i fosą stary i ciemnawy, niegdyś rezydencja prześliczna barokowa brama z ażurem kwiatowym wraz z zespołem przyzamkowym z XVII w. biskupia przyrośnięty jest ścianą do z kutego żelaza, od strony dworu prawie niewidoczna Tuchowicz i okolice kościoła. Wnętrze poważne, trochę w gałęziach drzew (…). Na ścianie kościoła jedyna • dwa późnośredniowieczne grodziska ›› Pozostałości późnośredniowiecznego grodu obronnego w Tuchowiczu pięknych starych rzeczy pomieszanych tylko tablica wmurowana dawnej dziedziczki owego • kościół w stylu neoromańskim murowany The remains of the late medieval gord z byle czym. Sarnowa, która „zgasła w kwiecie młodości” . z 1888 r. oraz dzwonnica in Tuchowicz 5 Więcej na www.stanin.pl 28 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 29 ciekawe! W latach 1990–1997 Stoczek Zwycięska bitwa pod Stoczkiem stoczona Łukowski wraz z obszarami 14 lutego 1831 r. została upamiętniona w wierszach „Gdy podmiejskimi tworzył jedną naród do boju” Gustawa Ehrenberga i „Grzmią pod Stoczkiem wspólną gminę. Obecna gmina armaty” Wincentego Pola oraz na Grobie Nieznanego Żołnierza Stoczek Łukowski działa w Warszawie napisem na jednej z tablic: „STOCZEK 14 II 1831”. od 1998 r.; powstała po Bitwa pod Stoczkiem jest wymieniania wśród oddzieleniu się miasta Stoczek 15 najważniejszych wydarzeń z historii Lubelszczyzny, takich Łukowski. jak np. unia lubelska.

›› Zgórznica – pomnik Bitwy pod Stoczkiem Zgórznica – monument to s ki łukow Stoczek Gmina 1 the Battle of Stoczek Staw Kulak

Siedlce 4 Rezerwat Kulak W bardzo krótkim czasie mieszkańcy zorga- Świder 2 nizowali się w oddziałach najpierw Służby 803 Zwycięstwu Polsce, następnie Związku Walki ZGRZNICA Wlka stoczek Zbrojnej i Armii Krajowej. 5 Stara Rża łukowski Pozna‚ska 1 3 walory przyrodnicze 8 STOCZEK Błażejki ŁUKOWSKI Zabiele Aleksandrwka Gmina położona jest na Wysoczyźnie Żele- Ruda chowskiej oraz Równinie Łukowskiej. Cha- Świder rakteryzuje się malowniczym krajobrazem 76 Rys historyczny Garwolin urozmaiconym licznymi lasami i niewielkimi 76 Łuków

W XIII i XIV w. tereny obecnej gminy stanowiły wzgórzami. Ze względu na swoje walory 6 własność książąt mazowieckich. Książęta ma- i urozmaiconą rzeźbę terenu okolice Stoczka zowieccy i królowie polscy nie prowadzili w tej Łukowskiego nazywane są Szwajcarią Podla- Nowe Kobiałki okolicy intensywnej kolonizacji. ską. Niezwykle urokliwe zakątki znajdziemy głównie w dolinie rzeki Świder, której wijąca Szyszki Wydarzenia historyczne się linia brzegowa i malownicza panorama Jagodne Borki 7 Świder z żeremiami i tamami bobrów jest szczególnie Zagodzie Okolice Stoczka Łukowskiego były doświad- ceniona przez miłośników fotografii. To także Guzwka czane przez działania wojenne. Najlepiej znana raj dla wędkarzy – wody Świdra mają bogatą i opisana jest bitwa pod Stoczkiem z czasów ichtiofaunę. W całym jego dorzeczu występu- Januszwka powstania listopadowego. Rozegrała się ona ją 24 gatunki ryb. Najczęściej poławiane przez 14 lutego 1831 r. w okolicach wsi Zgórznica. wędkarzy są: klenie, jazie, płocie, jelce, krąpie, Była pierwszym wygranym starciem wojsk wzdręgi, okonie i szczupaki. Królestwa Polskiego w wojnie polsko-rosyj- Z terenem gminy graniczą następujące rezer- skiej z 1831 r. Korpus polski dowodzony przez waty przyrody: Rezerwat Dąbrowy Seroczyń- gen. Józefa Dwernickiego zwyciężył dywizję skie (należy do sieci NATURA 2000), Rezerwat Ciechomin 6 Dwór w Nowej rosyjskiego gen. Fiodora Geismara. „Kulak”, Rezerwat „Jata”, Rezerwat „Topór” oraz 1 Pomnik bitwy pod Szlaki rowerowe: Stoczkiem Prawdzie Również podczas powstania styczniowego Lasy Łukowskie. 7 Kisielsk – najstarsze intensywne działania zbrojne objęły Lubelsz- REZERWAT „KULAK” Szlak Ziemi Łukowskiej 2 Cegielnia w Zgórznicy 3 Dwór Izydory osadnictwo czyznę i ziemię łukowską, w tym tereny gminy • Obszar chroniony o powierzchni ponad główna nitka: ok. 19,5 km z okresu kultury 4 Rezerwat „Kulak” Stoczek Łukowski. To tutaj działał ks. Stanisław 47 ha, na pograniczu LGD i jednocześnie Ciechomin – Januszówka – Kisielsk – Stoczek łużyckiej 5 XIX-wieczny młyn wodny Brzóska. W samym Stoczku, jak również w jego województwa lubelskiego (gm. Stoczek Łu- Łuk. – Zabiele – Ruda – Błażejki – Aleksandrówka 8 Minizoo okolicy stoczono kilka ważniejszych potyczek, kowski) oraz mazowieckiego (gm. Wodynie), – Szyszki – Zagoździe „Okuń” w Wólce Poznańskiej a nawet bitew z wojskami carskimi. powołany w celu ochrony różnych ekosys- Pętle lokalne (szlaki dojazdowe): W okresie I wojny światowej na terenie gminy temów, w tym wodno-błotnych (obecność czarna: ok. 14 km działała Polska Organizacja Wojskowa, która stawów). Należy do Łukowskiego Obsza- Czy wiesz, że... w listopadzie 1918 r. przejęła władzę w Stoczku ru Chronionego Krajobrazu. Ze względu na Zabiele – Zgórznica – Stara Róża – Aleksandrówka zielona: ok. 4 km W rezerwacie i okolicy. Na mocy ustawy tymczasowej z sierp- urozmaiconą budowę geologiczną i rzeźbę „Kulak” występuje Stoczek Łuk. – Wólka Poznańska nia 1919 r. utworzono województwo lubelskie. terenu wytworzyły się tu warunki do roz- jedyne na terenie Polski W jego skład wszedł łukowski w prawie woju różnych zbiorowisk roślinnych, m.in. żółta: ok. 11 km środkowej stanowisko niezmienionym kształcie. torfowisko z rosiczką długolistną, czy wy- Ciechomin – Jagodne – Borki – Kisielsk rosiczki długolistnej. Podczas II wojny światowej na terenie gminy jątkowo rzadki zespół rdestnicy stępionej. działał ruch oporu przeciwko okupantowi. Można tu spotkać chronione częściowo lub Więcej na www.stoczeklukowski.pl Fot. Wikipedia/Noah Elhardt 3

30 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 31 całkowicie: grzybienie białe, kruszczyka sze- Postawiono go w 1918 r. po odzyskaniu nie- rokolistnego, listerę jajowatą, rosiczki: dłu- podległości. Krzyż ten przypomina działalność golistną i okrągłolistną, konwalię majową, konspiracyjną Polskiej Organizacji Wojskowej porzeczkę alpejską, centurię pospolitą oraz (POW) powołanej w 1914 r. przez Józefa Pił- kruszynę. Jest to rezerwat częściowy i do- sudskiego. brze dostępny, położony tuż przy drodze s ki łukow nr 803. Na wyprawę do rezerwatu oprócz Warto też zobaczyć aparatu fotograficznego dobrze jest zabrać

ze sobą obuwie odporne na wodę. Zgórznica o c zek • cegielnia, gdzie można obejrzeć wypiętrza- t jące się osady okresu trzeciorzędu (starszy ›› Panorama Stoczka Łukowskiego okres ery kenozoicznej); w pobliżu cegiel- Panorama of Stoczek Łukowski S to ni kręcono niektóre sceny do filmu „Noce s ki łukow Stoczek Gmina i Dnie”. mi as Nowa Prawda Postaci historyczne • park podworski o powierzchni 7,23 ha. Na stoczek terenie parku zachował się budynek pod- łukowski Gen. Józef Dwernicki worski. Obecny właściciel prowadzi tu go- miasto (1779–1857) spodarstwo. Na terenie parku rośnie część • Uczestnik kampanii napole- drzew z drzewostanu pierwotnego, są to ońskich, dowódca pierwszej ›› Rezerwat „Kulak” głównie kasztanowce oraz fragment alei zwycięskiej bitwy powstania li- Nature reserve „Kulak” 3 grabowej. W parku znajdują się też 3 stawy stopadowego, która rozegrała rybne. się 14 lutego 1831 r. na polach we wsi Zgórz- W stawach rezerwatu „Kulak” była kręcona Wólka Poznańska 85 km do Warszawy nica pod Stoczkiem Łukowskim. Wówczas słynna scena z filmu „Noce i dnie”, w której • drewniany młyn wodny z XIX w. to jeden 100 km do Lublina to polskie wojska powstańcze pokonały woj- Józef Toliboski zrywa nenufary dla Barbary. 40 km do Siedlec z największych i najcenniejszych obiektów 30 km do Łukowa ska rosyjskie. W bitwie pod Stoczkiem ukazał w tej grupie w skali regionu. 120 km do przejścia granicznego się talent dowódczy Dwernickiego, który był Północno-wschodnia część gminy położona Zabiele w Terespolu jednym z nielicznych generałów wierzących jest w Łukowskim Obszarze Chronionego Kra- • domek myśliwski, miejsce odpoczynku tu- w zwycięstwo z Rosją. jobrazu, utworzonym w 1986 r. Jest to teren rystów przy świetlicy wiejskiej, ruiny młynu Aleksander o dużej atrakcyjności krajobrazowo-przyrod- wodnego, malownicza dolina rzeki Świder, Świętochowski niczej. Dominują tu zróżnicowane, dobrze za- do zobaczenia: meandry, żeremie i tamy Rys historyczny (1849–1938) chowane zbiorowiska leśne i łąkowe, w tym te bobrowe, krajobraz doliny Świdra i wzgórz • Urodzony w Stoczku Łukow- położone w dolinie malowniczego Świdra. morenowych rozcinanych przez rzekę; Mi- Historycznie położony na Ziemi Czerskiej na Ma- skim polski pisarz, filozof i histo- nizoo – gospodarstwo pasjonatów ptaków zowszu. Pierwsza wzmianka o osadzie pojawia ryk, aforysta, krytyk, publicysta Zabytki techniki: (m.in. strusie, kaczki, pawie, bażanty). się w XIII w. 4 kwietnia 1546 r. król Zygmunt Sta- polityczny i działacz społeczny. Posługiwał się Jagodne ry nadał miejscowości prawa miejskie. W 1805 r. pseudonimami: Władysław Okoński, Poseł Wśród zabytków techniki najliczniej występo- • stawy rybne – miejsce dla miłośników węd- Stoczek przestał być prywatną własnością bi- Prawdy, O. Remus i wieloma innymi. Należał wały obiekty służące do mielenia zboża na chleb kowania. skupów poznańskich, a stał się miastem pań- do czołowych ideologów i przywódców pozy- i paszę. Ze względu na potencjał, jaki dawała rze- stwowym. tywizmu warszawskiego. ka Świder, były to głównie młyny wodne. Do dziś Szlaki turystyczne: Sł. B. biskup Adolf zachował się jeden młyn wodny, przerobiony Szelążek (1865–1950) później na elektryczny – w Wólce Poznańskiej. Przez teren gminy przebiega Szlak Ziemi Łu- Wydarzenia historyczne • Urodzony w Stoczku Łukow- kowskiej: główna trasa czerwona oraz lokalne skim polski duchowny rzym- Miejsca pamięci: szlaki dojazdowe: zielony, czarny i żółty - str. 50 14 lutego 1831 r. miała tu miejsce pierwsza skokatolicki, biskup pomocniczy zwycięska bitwa powstania listopadowego. płocki w latach 1918–1925 i bi- Zgórznica Wtedy to wojska polskie pod dowództwem skup diecezjalny łucki w latach 1926–1950. • Pomnik bitwy z roku 1831 pod Stocz- gen. Józefa Dwernickiego rozgromiły korpus Założyciel Zgromadzenia Sióstr św. Teresy od kiem Łukowskim – na wzniesieniu, w miej- gen. Fiodora Geismara. Dzieciątka Jezus, utworzonego w 1936 r. scu, gdzie ze swoim sztabem stał i dowodził W 1867 r. Stoczek został pozbawiony praw bitwą gen. Józef Dwernicki, w 100. rocznicę miejskich za wsparcie powstania styczniowe- walory przyrodnicze bitwy postawiono pomnik. Szczyt pomnika go. Odzyskał je dopiero w 1916 r. zdobił pierwotnie orzeł betonowy wykona- W okresie międzywojennym odbywały się tu Ukształtowanie powierzchni zarówno w samym ny przez nauczycielkę ze Stoczka Jadwigę największe w Polsce i jedne z największych Stoczku, jak i w okolicy jest wyjątkowo urozma- Piskorz-Gierunową. W związku ze zniszcze- w Europie targi końskie. Po wybuchu II wojny icone, a malowniczości swojskiemu krajobrazowi niem pierwotnego orła został on zastąpiony światowej miasto zostało spalone przez najeźdź- dodają zalesione wzgórza, które wznoszą się do rzeźbą wykonaną w piaskowcu przez rzeź- cę. W latach okupacji w Stoczku oraz jego okoli- 200 metrów n.p.m. Główną oś przyrodniczą biarza Rafała Frankiewicza. cach działały oddziały partyzanckie, m.in. oddział i krajobrazową miasta stanowi dolina rzeki Świder. • Krzyż poświęcony pamięci POW – pospo- ›› Młyn „Okuń” w Wólce Poznańskiej kpt. Ostoi. Miejscowość była przejściowo siedzi- Północno-wschodnia część miasta położona jest licie jest nazywany „krzyżem w 4 brzózkach”. Mill „Okuń” in Wólka Poznańska 4 bą gminy Prawda. w Łukowskim Obszarze Chronionego Krajobrazu.

32 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 33 Wlka Zgrznica ciekawe! Poznaska Społeczność Stoczka uczciła 185. rocznicę bitwy, stawiając w centrum miej- Świder scowości, przy pomniku 5 s ki łukow gen. J. Dwernickiego, re- plikę armaty sprzed prawie dwustu lat. 4 3 Piaski o c zek

t ›› Kwatera wojenna ›› Pomnik ofiar II wojny światowej Zachodnia 803 Graves of soldiers Memorial to the victims of World War II 6

to S to Kocielna Zabiele Czy wiesz, że... Orednia 1

mi as Jeszcze przed wojną Stoczek i jego Miejsca pamięci: 4

okolice był nazywany przez letników 2 Ostoi • Pomnik gen. Józefa Dwernickiego – usy- 7 Szwajcarią Podlaską. 8 tuowany w centralnym punkcie miasta na STOCZEK Świder placu Tadeusza Kościuszki przy ul. Piłsudskie- ŁUKOWSKI W ciągu wieków miasto rozbudowało się na go. Idea budowy pomnika zrodziła się w po- 1 Maja

więtochowskiego dwóch przeciwległych wzgórzach moreno- łowie lat 80. XX w. Odlew popiersia wykonał 3 Witosa wych na południowym krańcu Wysoczyzny Zygmunt Kaczor, lokalny artysta rzeźbiarz, 76 Siedleckiej. Na wzgórzu północnym o wyso- a brązu dostarczyła społeczność stoczkow- Piłsudskiego H. Sienkiewicza kości 173 m, opadającym stromym stokiem ska. Całkowity koszt odlewu sfinansowa- Dworcowa 76 w kierunku południowo-zachodnim, leży ło Ministerstwo Kultury i Sztuki. Odsłonięcie Partyzantw starsza część miasta z rynkiem, zamienionym pomnika nastąpiło w 160. rocznicę wybuchu po wojnie w zadrzewiony skwer, przy którym powstania listopadowego. Dwernickiego do 1939 r. znajdował się ratusz i gdzie do dziś • Pomnik Tadeusza Kościuszki – historia 1 Kościół stoi neogotycki kościół i przedwojenny Dom tego pomnika zasługuje na uwagę, ponie- Szlaki rowerowe:

2 Replika armaty Wiejska Społeczny z siedzibą OSP i MOK. Z cmentarza waż mimo tego, że gen. Tadeusz Kościuszko Szlak Ziemi Łukowskiej parafialnego rozpościera się malowniczy widok nigdy nie był w Stoczku i nie miała tu miej- 3 Pomnik ofiar II wojny główna nitka: 2,4 km światowej na dolinę Świdra, stawy i zalesione pagórki za sca żadna bitwa w czasie powstania, spo- 4 Kwatera wojenna rzeką, zwane „Izydorami”. Na wzgórzu połu- łeczeństwo Stoczka postanowiło uczcić ulicami: Dwernickiego – Świętochowskiego dniowym o wysokości 177 m, przechodzącym 100. rocznicę śmierci wielkiego Polaka, da- – 1 Maja – Piłsudskiego – Ostoi 5 Dwór Izydory w kierunku wsi w płaskowyż przecięty jąc w ten sposób dowód swojego patrioty- 6 Ośrodek Izydory Pętle lokalne: linią kolejową Łuków – Pilawa, sąsiadującą zmu. Pomnik wykonali stoczkowscy murarze 7 Pomnik Dwernickiego z lasem Chojniak, który dzisiaj spełnia funkcję ze składek mieszkańców Stoczka. Odsłonię- zielona: 2 km 8 Pomnik pkt. Wacława miejskiego parku. cia pomnika dokonano 15 października 1917 r. ulicami: Stodolna – Kościelna – Letnia – Piaski Rejmaka ps. „Ostoja” • Pomnik Ignacego Braulińskiego – został czarna: 0,3 km odsłonięty w 1928 r., w 10. rocznicę śmier- Zabytki: droga gruntowa bez nazwy: Zabiele –Zgórznica ci Ignacego Braulińskiego. Fundatorami byli • Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej towarzysze broni – członkowie POW. Usytu- Marii Panny owano go przy obecnej ul. Sikorskiego przy Czy wiesz, że... obecny kościół wybudowany jest w sty- skrzyżowaniu z ul. Piaski. Wykonany został Pamięć bitwy pod Stoczkiem i zwycięskiego lu neogotyckim według projektu Zygmunta z betonu przez stoczkowskich murarzy. Pier- generała Dwernickiego uwieczniona jest Zdańskiego, a konsekrowany został przez bp. wotnie ogrodzony był niskim, drewnianym w nazwach dwóch ulic, dwóch miejscowych szkół Henryka Przeździeckiego, ordynariusza die- płotkiem. oraz klubu sportowego. cezji siedleckiej, 17 czerwca 1934 r. Sama pa- • Pomnik poświęcony mieszkańcom rafia erygowana była 2 lipca 1472 r. przez Stoczka, którzy zginęli w II woj- Kultywują ją także coroczne imprezy sportowe: biskupa poznańskiego Andrzeja z Bni- nie światowej – pomnik zo- Ogólnopolski Bieg „Grzmią pod Stoczkiem armaty” na. Istnieją zapiski wskazujące, że pa- stał wzniesiony przy ul. Józefa (od 2000 r.) i Międzynarodowy Turniej Siatkarski rafia istniała już w 1421 r. (dokument Piłsudskiego w dniu 11 maja 1947 r. „Armaty pod Stoczkiem zdobywała wiara” (od 2009 r.) fundacyjny kościoła). W 2011 r. kościół Inicjatorem budowy była Miejska Najstarszą cykliczną imprezą w Stoczku jest odbywający został wpisany do rejestru zabytków Rada Narodowa. Pomnik symbo- się od 1970 r. Sejmik Wiejskich Zespołów Teatralnych, województwa lubelskiego. lizuje walkę społeczeństwa Stocz- podczas którego wiejskie teatry z 4 województw ka o wolność w różnym okresie północno-wschodniej Polski prezentują widowiska dziejów oraz jest wyrazem hołdu obrazujące życie dawnej polskiej wsi. 12 września 1939 r. okupant niemiecki spędził mieszkańców Stoczka do kościoła, 7 ›› Pomnik gen. Józefa Dwernickiego odsłonięto by w tym czasie zniszczyć miasto, w 160. rocznicę wybuchu powstania m.in. ratusz, bożnicę, centrum miasta. listopadowego Statue of general Józef Dwernicki unveiled Więcej na www.stoczek-lukowski.pl on the 160 anniversary of the outbreak of the November Uprising 34 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 35 w ó s ki łukow T r ze b ie s z o c zek

t ›› Domki kempingowe na Izydorach Gmin a 6 Izydory Recreation Center

to S to ›› Rezerwat „Kania” ›› Pomnik ppłk. Wacława „Kania” nature reserve 1 Rejmaka ps. „Ostoja”

M i as Statue of Lieutenant Colonel Wacław Rejmak, i zamieszkują nadal potomkowie Szaniawskich, nom de guerre “Ostoja” rodu, do którego należały niegdyś Szaniawy. 8 W miejscowości Celiny przewaga nazwisk to Ce- Trzebieszów lińscy. W Karwowie sytuacja wygląda podobnie, tym, którzy w tej walce zginęli. Wykonali go dominuje nazwisko Karwowski. Dla odróżnienia miejscowi rzemieślnicy. Pomnik wzniesiono poszczególnych rodzin we wsi nadawano im w miejscu stracenia rewolucyjnego burmi- przydomki. Wywodziły się one od ojca rodziny. strza Stoczka z czasów powstania stycznio- ›› Dwór Izydory Sama nazwa ,,Trzebieszów” pochodzi od słowa wego, co upamiętnia tablica umieszczona 5 The manor house Izydory ,,trzebież”, które z kolei wywodzi się od „trzebić” w 150. rocznicę wybuchu powstania. Rys historyczny (to znaczy ścinać drzewa, wycinać las). • Pomnik ppłk. Wacława Rejmaka „Ostoi” – tarza pamiątkowa tabliczka przytwierdzona Pierwsze wzmianki o miejscowości Trzebieszów pomnik ma kształt obelisku. Jest to duży głaz w 150. rocznicę wybuchu powstania. pochodzą z roku 1418. Nieco później, bo 14 mar- polny umieszczony na niskim cokole z przy- • Pomniki Żołnierzy Armii Krajowej – przy ca 1430 r. w dokumencie królewskim znajduje walory przyrodnicze mocowaną tablicą i orłem. Usytuowany przy dworku Izydory (ul. Nowoprojektowana 1) się wzmianka o istnieniu kościoła w Trzebieszo- ul. Piłsudskiego na wysokości ul. Ostoi. Lo- jest usytuowany Dąb Pamięci i kamienny wie uposażonego finansowo przez króla Włady- Gmina położona jest na Równinie Łukowskiej kalizacja na tym niewielkim skwerku nie jest obelisk poświęcony żołnierzom Armii Kra- sława Jagiełłę. Wówczas przez Trzebieszów biegł i posiada status ekologiczny. Dominuje tutaj przypadkowa. Ulicą Ostoi udawali się podko- jowej, przed wejściem do dworu znajduje trakt królewski z Krakowa do Wilna, z którego typowo nizinny krajobraz z rozległymi polami mendni „Ostoi” w kierunku Zabiela i Róży do się pomnik poświęcony jego właścicielom – monarchowie polscy, a zwłaszcza ci z dynastii i łąkami przeciętymi spokojnym nurtem Krzny obozu leśnego w Jacie. Ponadto przy tej uli- Alinie i jej synowi Adamowi Nenckim, którzy Jagiellonów często korzystali. W Trzebieszowie Północnej. Rzadkie i zanikające gatunki flory cy, w domu Stanisława Budzyńskiego, mieści- także byli żołnierzami AK. zlokalizowana była tzw. stacja królewska, tzn. leśnej chroni rezerwat przyrody „Kania" znajdu- ło się Dowództwo Obwodu AK Łuków. zobowiązana do goszczenia panującego z dwo- jący się na terenie wsi Szaniawy-Poniaty. Jest to • Kwatera wojenna – wzniesiona na miejsco- Pomniki przyrody rem, a także jego urzędników i wysłanników. obszar lasu o powierzchni 28,86 ha z rzadkim wym cmentarzu przy ul. Kościelnej w 1996 r. Obowiązek ten utrzymał się w Polsce (po części w Polsce zbiorowiskiem dębniaka turzycowego. w czasie obchodów 450. rocznicy nadania • Ośrodek „Izydory” – wiąz szypułkowy, sosna zamienny na określone świadczenia pieniężne) Okoliczne bory słyną z obfitości runa leśnego: Stoczkowi praw miejskich. Centralną część pospolita (przy ul. Nowoprojektowanej) w dobrach królewskich i klasztornych aż do jagód, grzybów, borówek oraz innych owoców kwatery stanowi murowana Ściana Pamięci • północna część uroczyska Dębek – aleja gra- czasów nowożytnych. Przodkowie mieszkań- leśnych. Tereny leśne umożliwiają aktywne spę- z tablicami zawierającymi nazwiska żołnierzy bowa, 7 świerków pospolitych ców wsi Trzebieszów to potomkowie szlachty dzanie wolnego czasu: spacery, wycieczki rowe- Armii Krajowej i Wojska Polskiego ze Stoczka zagrodowej, którą cechowało przywiązanie do rowe i krajoznawcze, polowania. i okolic walczących w czasie II wojny świato- tradycji i kultury chrześcijańskiej. Nazwy wielu Na południe od Trzebieszowa znajduje się kom- wej, w pobliżu usytuowane są groby zmarłych Szlaki turystyczne: miejscowości wchodzących w skład gminy pleks leśny o powierzchni 1080 ha, wchodzący kombatantów. Trzebieszów wywodzą się od nazwisk tutejszej w skład Radzyńskiego Obszaru Chronionego • Krzyż Powstańców Styczniowych – Przez obszar miasta Stoczek Łukowski szlachty. Dla przykładu w gminie zamieszkiwali Krajobrazu. znajduje się na starym niegrzebalnym przebiegają trzy szlaki rowerowe: czer- ›› Pomnik Akcji Mitropa cmentarzu przy ul. Polnej, na miejscu wony o długości 2,4 km (główna nitka Szlaku Zie- Memorial to the operation „Mitropa” Wydarzenia historyczne dwóch zbiorowych mogił powstańców z bi- mi Łukowskiej), zielony o długości 2 km i czarny twy pod Różą i Kapicami. Na bramie cmen- o długości 0,3 km (szlaki lokalne). Akcja Mitropa • 3 października 1946 r. Czy wiesz, że... miała miejsce słynna ak- W czasie II wojny dworek Izydory był miejscem spotkań konspiracyjnych, obecnie znajduje się tam cja „Mitropa”, przeprowa- pensjonat z miejscami noclegowymi i barem z domowym jedzeniem. W pobliżu jest plac zabaw dzona przez działający na Podlasiu oddział dla dzieci, park linowy oraz wypożyczalnia kajaków i rowerów wodnych, a w dalszej części ośrodka – domki AK-WiN pod dowództwem por. Tadeusza kempingowe i stawy rybne PZW. Marczuka ps. „Kurzawa”. Kilkudziesięcio- osobowy oddział w Szaniawach-Poniatach Dworek i ośrodek Izydory usytuowane są w miejscu dawnego folwarku Wójtostwo Młyn Zgórznica, który koło Trzebieszowa zatrzymał „Mitropę”, podarował rodzinie obecnej właścicielki król Zygmunt August w roku 1466. Akt nadania potwierdzono na wojskowo-dyplomatyczny pociąg radziec- Sejmie w Czersku i w Warszawie na Sejmie Generalnym. Pierwotna nazwa brzmiała Wzgornica i odnosiła się 2 ki kursujący na trasie Moskwa–Warsza- do charakterystycznego w tym miejscu ukształtowania terenu. Obecna nazwa Izydory pochodzi od nazwy pobliskiego wzgórza zwanego Górą Zydorą, pod którą znajdowała się niegdyś żydowska karczma. 36 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 37 ›› Na trasie Szlaku Ziemi Łukowskiej w gminie Trzebieszów w wa–Berlin i bez rozlewu krwi rozbrojono Czy wiesz, że ... Along the trail of

ó i pozbawiono mundurów ponad 200 żoł- Ziemia Łukowska nierzy Armii Czerwonej, w tym pięciu gene- Wszystkie in Trzebieszów municipality rałów i kilku wysokich rangą funkcjonariuszy utwory NKWD jadących na naradę wojskową do Heleny Mniszkówny Mikłusy Warszawy. 2 października 2016 r. w Sza- zostały w 1951 r. niawach-Poniatach odsłonięto pomnik upa- objęte w Polsce Wlka Konopna 6 7 8 T r ze b ie s z miętniający to wydarzenie. Zaprojektowany zapisem cenzury jest on w kształcie koła o średnicy 20 me- i podlegały 13 10 9 trów. W centralnym punkcie znajduje się natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek. Gmin a krzyż, wokół którego rozmieszczonych zo- 30 września 2009 r. odbyła się uroczystość stało 20 betonowych płyt z wyciętymi syl- 11 związana z nadaniem imienia Heleny Gołowierzchy wetkami żołnierzy. Mniszkówny Szkole Podstawowej 12 w Celinach (gmina Trzebieszów). Niedaleko Postaci historyczne tej wsi znajdowały się Rogale (aktualnie Popławy-Rogale) – wieś, w której mieszkała Helena Mniszkówna (1878–1943) Krynka Helena Mniszkówna wraz z rodziną. Leszczanka • Powieściopisarka, znana głównie jako autor- Celiny 3 ka „Trędowatej”. Spod jej pióra wychodziły Popławy-Rogale Krzna Północna Międzyrzec TRZEBIESZW Podlaski romanse z życia wyższych sfer. W 1910 r. pi- 4 806 sarka wyszła za mąż za Antoniego Rawicz- 5 -Radomyskiego i wyjechała do wsi Popła- 14 wy-Rogale pod Łukowem (gm. Trzebie- Dębowierzchy szów), gdzie urodziła córki-bliźniaczki. Tam też powstały kolejne powieści. Mieszkając w Popławach-Rogalach, Helena poza pisa- 806

niem książek dużo pracowała społecznie: Dębowica była m.in. przewodniczącą Koła Ziemianek, Rezerwat Kania ›› Dwór w Popławach-Rogalach 1 zakładała ochronki dla panienek, należała do 2 3 Manor house in Popławy-Rogale Łuków Przysposobienia Wojskowego. Szaniawy-Poniaty Szlak Chorąży Antoni Dołęga rowerowy: ps. „Kulawy Antek”, Szaniawy-Matysy Szlak Ziemi Łukowskiej „Znicz”, „Pijak”, „Mały główna nitka: 24,9 km Franio”, (1915–1982), Strzyżew Szaniawy Matysy – Szaniawy • Uczestnik kampanii wrześnio- ciekawe! wej 1939 r., żołnierz Armii Krajo- Poniaty – Trzebieszów – Wierzejki wej, uczestnik operacji berlińskiej (kwiecień/ Modlitwa o ciągłych przeciwnościach – Zembry – Wólka Konopna – maj 1945 r.), żołnierz podziemia niepodległo- i niepowodzeniach Gołowierzchy – Celiny ściowego Zrzeszenia WiN. Do końca życia po- O Jezu mój, zostawał w konspiracji, korzystając z pomocy który uciśnionych i spracowanych wołasz, 1 Rezerwat „Kania” biegnę do Ciebie z ufnością, zaufanych ludzi, mieszkańców okolicznych 2 Pomnik akcji „Mitropa” bo życie moje to jeden ból i zawód; wiosek, którzy udzielali mu schronienia aż do 3 Zabytkowy dworek drewniany, w którym jego śmierci, która nastąpiła prawdopodob- ta ciągła i bezowocna praca ulżeniu sobie cokolwiek, mieszkała Helena Mniszkówna nie w 1982 r. Pośmiertnie został odznaczony a jam jest jako rozbitek zmuszony płynąć pod wodę, 4 Pomnik ppor. Antoniego Dołęgi przez Prezydenta RP krzyżem oficerskim Or- gdy go jej prądy w przeciwną stronę unoszą. 5 Kościół parafialny w Trzebieszowie deru Odrodzenia Polski i awansowany na sto- ›› Kościół parafialny w Trzebieszowie Zmęczyłem się już, o Panie, wyczerpałem siły 6 Pomnik upamiętniający pomordowanych pień podporucznika 2 sierpnia 2019 r. 5 Parish church in Trzebieszów ciała i duszy, podczas II wojny światowej mieszkańców wsi a to, co w pocie czoła zasiewam, 7 Drewniany kościół w Zembrach z 1897 r. nie wydaje wcale owocu; ? 8 Izba Pamięci Ludowej przy kościele W czerwcu 2017 r. Prokuratura Rejonowa w Łukowie poinformowała to co przedsiębiorę, na przykry zawód naraża; parafialnym o odnalezieniu szczątków żołnierza AK i WiN, Antoniego Dołęgi ps. „Znicz”. to, czego pragnę, ode mnie ucieka; 9 Kapliczka Bractwa Trzeźwości Dołęga ukrywał się w miejscowości Popławy-Rogale, a jego pochówek odbył to co mi wstrętne i ciężkie, stoi przede mną. 10 Drewniany wiatrak koźlak się po kryjomu. Miejsce, gdzie został pochowany, wskazał mieszkaniec Idę w zapasy z swą dolą, aby wracać zraniony, 11 Zagroda artystyczna miejscowości Popławy-Rogale, Marek Artowicz. Ciało było zakopane na jego złamany i zniechęcony do walki, posesji leżącej na skraju wsi. 12 Pomnik upamiętniający miejsce więc ręce mi już opadły śmierci por. Antoniego Ławeckiego, W dniu 19 listopada 2017 r. dokonano uroczystego pochówku szczątków i wołam do Ciebie wraz ze strwożonymi uczniami: uczestnika powstania styczniowego ostatniego żołnierza podziemia antykomunistycznego. „Wolna Polska to ratuj mnie Panie, bo ginę. 13 Pomnik ku czci partyzantów z WiN 4 jego pośmiertne zwycięstwo” – napisał w liście prezydent Andrzej Duda. Antoni Dołęga 14 Skansen Więcej na www.trzebieszow.gmina.pl 38 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 39 w w ó

ó Zabytki: Do czasów współczesnych przetrwały nielicz- ne zabytki. Większość z nich pochodzi z XIX i XX w. W przeważającej liczbie stanowią przy- kład architektury drewnianej. Jakusze c ie s zk oj T r ze b ie s z • drewniany wiatrak typu koźlak z 1880 r., W założony na rzucie czworoboku, ze ścianami nieznacznie zwężającymi się ku górze i da- Gmin a chem dwuspadowym z naczółkiem od stro- ›› Aleja kasztanowo-lipowa w Burcu Gmin a ny skrzydeł i nadwieszonym szczytem nad Chestnut and lime tree alley in Burzec 6 ścianą mączną, szalowany, kryty gontem. ›› Wiatrak koźlak w Jakuszach Popławy-Rogale 10 Windmill koźlak in Jakusze że ma ona uzdrawiającą moc. Z racji tego, iż cud • drewniany dworek z 2 poł. XIX w. Obecnie dokonał się w piątek – tego właśnie dnia co roku, znajduje się w prywatnych rękach (tej samej w miesiącu maju w Szczałbie odbywają się na- rodziny od 1920 r., kiedy został odkupiony od Wojcieszków bożeństwa odpustowe. rodziny Heleny Mniszkówny). Autorka słyn- Pod koniec XVIII i na pocz. XIX w. Wojcieszków nej „Trędowatej" mieszkała we dworze przez zaczął stopniowo podupadać, by ostatecznie 10 lat od 1910 r. Tutaj wyszła za mąż za An- 16 października 1821 r. decyzją namiestnika utra- toniego Rawicz-Radomyskiego i tu urodziła cić prawa miejskie. córki-bliźniaczki. Po Suchodolskich dobra wojcieszkowskie naby- Trzebieszów Rys historyczny ła w 1876 r. rodzina Platerów – Tadeusz i Zofia. • kościół parafialny pw. Dziesięciu Tysięcy ›› Wiejska chata w Kurowie M.in. dzięki ich staraniom i wydatnej pomo- Rycerzy Męczenników. Pierwotny kościół Village house in Kurów Pierwsza wiadomość historyczna o Wojciesz- cy wybudowano na przełomie 1898–1899 r. istniał tu już w 1418 r., uposażony przez króla kowie pochodzi z 1437 r. i dotyczy powstania w Wojcieszkowie kościół, a ówczesny proboszcz Władysława Jagiełłę w 1430 r. Kolejny był fun- parafii, której fundatorem był dziedzic Woj- ks. Leszczyński sprowadził siostry Służki Naj- dacji Adama Szaniawskiego, kasztelana lubel- cieszkowa Klemens Ciołek z Bielan herbu Cio- świętszej Maryi Panny Niepokalanej. skiego z 1724 r. Uległ on pożarowi od pioruna łek. Nabył on wieś Wojcieszków przed 1437 r. od w 1855 r. Obecny, murowany kościół para- nieznanego Wojcieszka – założyciela bądź wła- Historia Ramzesa fialny, wybudowany został w 1863 r. w sty- ściciela osady. W 1 poł. XVI w. Mikołaj Dzik her- lu eklektycznym z cechami neoklasycyzmu bu Doliwa, ówczesny właściciel Wojcieszkowa, Jeden z członków rodziny Platerów, hrabia Ta- i barokowym wnętrzem. podniósł go z wsi parafialnej do rangi miasta. deusz Plater był wybitnym rolnikiem i hodowcą. Zembry Dokument lokacyjny został wystawiony w kan- Hodował owce dobrej rasy, za które w 1885 r. na • drewniany kościół parafialny pw.N ajświęt- ›› Zagroda artystyczna w Gołowierzchach celarii królewskiej w Krakowie 21 stycznia 1540 r. wystawie osiągnięć rolnictwa w Warszawie otrzy- szej Maryi Panny Królowej Polski 11 The farm art in Gołowierzchy Po śmierci Mikołaja Dzika miasteczko przeszło mał złoty medal. Hodowlą zajmowała się również Karwów i Kurów w ręce rodziny Suchodolskich. Był to czas jego jego córka Maria, która wyszła za mąż za Wikto- • chaty szlachty zagrodowej rozkwitu – w Wojcieszkowie funkcjonowała go- ra hr. Plater-Zyberka. Oprócz owiec hodowali Okolice Leszczanki rzelnia, cegielnia, tartak i młyn. Założona też zo- też konie. 22 marca 1937 r. właśnie w stadninie • kapliczka przydrożna z XIX w. stała pierwsza biblioteka, która w 1807 r. liczyła Wojcieszków, w majątku hrabiny Marii Plater-Zy- Wierzejki 173 wolumeny. W 1764 r. Maurycy Suchodolski berk przyszedł na świat siwy źrebak Ramzes, po • kapliczka Bractwa Trzeźwości z 1888 r. zbudował kościół o ośmiu ołtarzach. niemieckim ogierze pełnej krwi angielskiej Ritter- Po jego śmierci w 1826 r. dobra wojcieszkow- spornie i klaczy Jordi wyhodowanej w stadninie Miejsca pamięci: ›› Siłownia napowietrzna w Trzebieszowie Drugim skie odziedziczył jego syn, hrabia Wojciech Janów Podlaski. Dzieje tego słynnego siwka są Outdoor gym in Trzebieszów Drugi Suchodolski – poseł Sejmu Czteroletniego oraz częścią europejskiej hodowli koni. Pod koniec Szaniawy-Poniaty konfederata barski. Miał on cztery córki i dwóch wojny trafił do wojskowej stadniny koło Lubeki • Pomnik akcji „Mitropa” odsłonięty w 2016 r. synów. Jedna z córek – Barbara, niewidoma od w III Rzeszy, a dosiadał go porucznik Bielecki. Gdy w jej 70. rocznicę Szlaki turystyczne: urodzenia, odzyskuje cudownie wzrok przy źró- wyemigrował do Kanady, Zarząd Stadnin Pol- Wólka Konopna dełku w miejscowości Szczałb. Za skich w Niemczech w uznaniu zasług • Pomnik ku czci partyzantów z WiN Przez obszar gminy Trzebieszów uzdrowienie córki jako votum przekazał Ramzesa baronowi Klemen- przebiega czerwony szlak rowero- dziękczynne w pobliżu źródła sowi von Nagel, który tworzył wtedy Warto też zobaczyć wy (Szlak Ziemi Łukowskiej) Wojciech buduje w 1817 r. drew- hodowlę koni sportowych. Nowy o długości 24,9 km – patrz str. 50. niany kościół, a gruszę w kształ- właściciel doskonale znał wartość Gołowierzchy W gminie znajduje się też kilka siłowni cie krzyża rosnącą przy źródle hodowlaną Ramzesa, który dzięki nie- • Zagroda artystyczna – można tu zobaczyć na świeżym powietrzu: w Trzebie- nakazuje przenieść i ustawić mu zaczął odnosić ogromne sukcesy. przykłady rękodzieła ludowego szowie, Trzebieszowie Drugim, Dę- w tymże kościele. Klemens von Nagel nauczył się nawet Dębowierzchy bowicy, Zembrach, Gołowierzchach W miejscu, skąd wypływało języka polskiego, a także utrzymywał • Skansen u Krystyny i Józefa Owczarskich i Jakuszach. źródełko, wybudowano stu- polską kapelę wojskową złożoną z bogatą kolekcją narzędzi rolniczych i przed- ›› Wierzejki – kapliczka Bractwa Trzeźwości dzienkę, z której do dzisiaj lu- z rannych jeńców. Ramzes wystę- miotów codziennego użytku. dzie czerpią wodę, wierząc, pował m.in. pod wielkimi skoczka- Wierzejki – shrine which belongs to the 9 2 Brotherhood of Sobriety ›› Pomnik Ramzesa w Wojcieszkowie 40 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ Statue of Ramzes in Wojcieszków 41 Czy wiesz, że...

w mi okresu międzywojennego, ale w 1948 r. jego

ó karierę sportową zakończyła kontuzja. Kres tej do- W podworskim parku w Burcu często brze zapowiadającej się kariery sportowej stał się bywał Henryk Sienkiewicz, gdyż właści- początkiem wielkiej kariery hodowlanej trwającej cielami tych terenów byli jego krewni. do późnej starości; w której Ramzes okazał się naj- To właśnie w tym parku, pod jedną z lip, pisarz wybitniejszym reproduktorem półkrwi w okresie opisał scenę odpoczynku Zagłoby pod lipą. c ie s zk oj powojennym. Do dzisiaj jego wnuki i prawnuki Nieopodal budynku szkolnego to literackie

W liczą się na parkurach całego świata, zdobywając zdarzenie, ale i fakty historyczne związane z poby- medale olimpijskie i odgrywają wielką rolę w ho- tem Sienkiewicza w Burcu, upamiętnia niewielka dowli koni sportowych. Ramzes został uśpiony tablica umieszczona na granitowym głazie.

Gmin a w 1966 r. O wielkim przywiązaniu barona Kle- mensa von Nagel do Ramzesa świadczy historia Sarnw Łuków listu, który rozesłał do hodowców całego świata: widerki Bystrzyca „Opuścił ten świat w 30. roku życia ogier RAMZES 1 Wlka (po Rittersporn xx – Jordi po Schagya x-3) hodowli Domaszewska hr Marii Plater-Zyberk w Wojcieszkowie (Polska), 13 12 jedno z wielkich i niepowtarzalnych zjawisk ro- Zobr dzaju końskiego. Opłakujemy go jak dobrego 11 i szlachetnego przyjaciela. Wielu, którzy podziwiali Ramzesa i jego potomstwo, będzie pamiętało o nim ze smutkiem i wdzięcznością". Okrzyknięty reproduktorem minionego stulecia, uznany za fi- 808 lar niemieckiej hodowli koni sportowych, Ramzes jest po dziś dzień najlepszą wizytówką polskich Siedliska angloarabów. Staraniem Towarzystwa Przyja- ciół Wojcieszkowa, przy współfinansowaniu ze ›› Kościół w Wojcieszkowie. Fot. Tomasz Zugaj/Wikipedia Zagłoba środków PROW 2014-2020, 22 grudnia 2018 r. Church in Wojcieszków. Pic. Tomasz Zugaj/Wikipedia w Wojcieszkowie została odsłonięta płaskorzeźba 7 Zimna Woda 8 Ciężkie na cześć tego słynnego konia. 6 Helenw walory przyrodnicze Burzec

Parki zabytkowe 9 Mała Bystrzyca Teren gminy zlokalizowany jest w obrębie dolin Wojcieszków rzecznych Małej Bystrzycy i Bystrzycy. Obie doliny • zabytkowy park krajobrazowy z przeło- są urozmaicone krajobrazowo (szczególnie ma- Bystrzyca 2 Szczałb mu XVIII/XIX w. – rodzina Platerów zosta- lownicze są meandry Bystrzycy w okolicy Wólki 1 5 wiła piękny park o pow. ok. 12 ha w zachodniej Domaszewskiej) , dość bogate pod względem 10 WOJCIESZKW części Wojcieszkowa, który stanowi dla miesz- flory i fauny. Atrakcją, nie tylko przyrodniczą, są 3 kańców miejsce rekreacji i wypoczynku. Rosną 4 w nim drzewa w wieku 100–120 lat. Do parku Burzeckie stawy, które należały 808

od zachodu prowadzi aleja dojazdowa wy- do spokrewnionej z Henrykiem Serokomla sadzana lipami, a w parku wyznaczono aleje Sienkiewiczem rodziny Dmochowskich, Oszczepalin wielokrotnie pojawiają się na kartach jego Pierwszy spacerowe: lipowe, kasztanowcowa, grabowa Adamw i grabowo-lipowa. W parku stał pałac, dziś zna- powieści. ny tylko z fotografii. W 1944 r. rozparcelowano W „Ogniem i mieczem" jako przeprawa Podbipięty i Skrzetuskiego przez stawy majątek Platerów – część obiektów znalazła się z oblężonego Zbaraża, w parku Dmochowskich Szlaki rowerowe: w rękach Gminnej Spółdzielni, a część w rękach 1 Kościół w Wojcieszkowie umieszcza dwór rodziny Skrzetuskich, u których 2 Pomnik Ramzesa prywatnych. Onufry Zagłoba raczył się miodem. Szlak Ziemi Łukowskiej 3 Izba Regionalna Burzec Rozdział 11. powieści rozpoczyna się słowami: główna nitka: 11,9 km 4 Cmentarz parafialny z przełomu XVIII i XIX w., pochowana jest • park krajobrazowy z XIX w. – o kształcie „We wsi Burzec, położonej w ziemi łukowskiej, Zofibór – Wólka Domaszewska – na pograniczu województwa podlaskiego, tam m.in. trzecia żona H. Sienkiewicza – Maria z Babskich oraz nieregularnego czworoboku, zajmujący po- Świderki – Sarnów – Siedliska – Burzec a należącej podówczas do państwa Skrzetuskich, żołnierze polegli w czasie I i II wojny światowej oraz w roku 1920 wierzchnię 4,73 ha. W parku mieści się szkoła – Wola Burzecka – Adamów podstawowa przebudowana w 1964 r. z dawnej w sadzie między dworem a stawem siedział na 5 Zabytkowy park pałacowy z XVIII/XIX w. willi Dmochowskich pochodzącej z XVIII w. Do ławie stary człowiek". Pętle lokalne: 6 Aleja lipowo-kasztanowa, pomnik przyrody dworu rodziny Dmochowskich przyjeżdżał Hen- W „Potopie”: „Nad wielkim stawem, z trzcin niebieska: 8,6 km 7 Sienkiewiczowskie stawy burzeckie ryk Sienkiewicz – tutaj w latach swojego dzieciń- odległych, przesłoniętych mgłą oddalenia, Szczałb – Zimna Woda – Burzec 8 Ośmiorak i dwanaściorak z końca XIX w. podnosiły się czasem stada kaczek cyranek lub 9 Burzec – pomnik poświęcony pamięci żołnierzy poległych 5.10.1939 r. stwa wraz z kuzynami Dmochowskimi polował dzikich gęsi i szybowały w błękitnym powietrzu, – Wojcieszków – Adamów na kaczki nad pobliskimi stawami. Tutaj też pisał. 10 Drewniane chałupy kryte strzechą z pocz. XX w. podobne do czarnych krzyżyków, czasem klucz żółta: 0,3 km Wólka Domaszewska żurawi zaczerniał wysoko na niebie...". 11 Kościół drewniany z 1854 r. w Zofiborze i Przytulin od trasy niebieskiej do centrum 12 Stara gorzelnia z XIX w. Pobliskie stawy, o których pisał Litwos, noszą Wojcieszkowa • parki wiejskie z połowy XIX w. dziś imiona bohaterów jego dzieł: Zagłoba, 13 Park podworski w Wólce Domaszewskiej wraz z ruinami Wołodyjowski, Kmicic, Biel, Laskoszczyzn. Więcej na www.wojcieszkow.pl i kapliczką przydrożną na drodze do Zofiboru 42 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 43 w słynne stawy rybne w Burcu (powierzchnia ok.

ó 90 ha), związane z twórczością Henryka Sienkie- wicza, których nazwy pochodzą od bohaterów Trylogii (Wołodyjowski, Kmicic, Zagłoba). s ka łow

c ie s zk oj Pomniki przyrody Mys

W • w Burcu zabytkowa aleja lipowo-kaszta-

nowa będąca pomnikiem przyrody, prowa- oLa

dząca do dawnego majątku Dmochowskich W

Gmin a • pomnik przyrody w Wólce Domaszewskiej ›› Pomnik poświęcony poległym ›› Zespół parkowo-dworski w Wilczyskach lotnikom we wsi Marianów The park and palace complex in Wilczyska 1

Zabytki: Monument dedicated to fallen Gmin a airmen in Marianów village powstanie Rządu Ludowego Republiki Polskiej. Wojcieszków W odrodzonym państwie polskim zarówno • zespół kościoła parafialnego pw. Naj- • w Wojcieszkowie w Izbie Regionalnej Wola gmina Mysłów, jak i gmina Jarczew nadal na- świętszego Serca Jezusa – neogotycki, mieszczącej się w najstarszym, drewnia- Mysłowska leżały do powiatu łukowskiego i województwa murowany z 1897–99 r. o pięknym wnętrzu, nym budynku Wojcieszkowa pochodzącym lubelskiego. W okresie II wojny światowej tere- z witrażami w oknach i ażurowymi schodami z 1864 r., możemy obejrzeć ekspozycję ny obu gmin znalazły się pod okupacją niemiec- prowadzącymi na chór, drewnianą plebanią przedmiotów codziennego użytku z począt- ką. Po zakończeniu działań wojennych podział z ok. 1897 r. ku XX w. administracyjny odpowiadał zasadniczo temu Zofibór • w Woli Burzeckiej – dwa dobrze zachowa- sprzed wojny. Obecny kształt terytorialny gmi- • piękny, drewniany kościół z 1854 r., z drew- ne drewniane, kryte strzechą budynki miesz- na Wola Mysłowska uzyskała w roku 1973 r. na nianą dzwonnicą i zabytkową plebanią kalne z początku XX w. Rys historyczny mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej Burzec Pierwsze historyczne wzmianki dotyczące w Lublinie powołującej gminę Wola Mysłowska • ośmiorak i dwanaściorak z końca XIX w., Szlaki turystyczne: gminy pochodzą z XVI w. Po III rozbiorze Polski w powiecie łukowskim. wzniesione z palonej cegły ziemie te znalazły się pod zaborem austriac- Wólka Domaszewska Szlaki rowerowe o długości ok. 21 km kim – w Galicji Zachodniej. Następnie weszły walory przyrodnicze • zabytkowa gorzelnia z XIX w., przebudo- Szlak Ziemi Łukowskiej główna nitka czer- w skład Księstwa Warszawskiego, a od 1815 r. wana i już niedziałająca oraz park podworski wona o długości 11,9 km oraz 2 szlaki lokalne: wraz z powstaniem Królestwa Polskiego we- Obszar gminy to przeważnie równina (sandro- wraz z kapliczką przydrożną na drodze do Zo- niebieski o długości 8,6 km (prowadzący do szły w skład województwa podlaskiego, ob- wa), miejscami falista wysoczyzna, urozmaicona fiboru i ruinami budynków podworskich (za- centrum Wojcieszkowa, a dalej kierujący się wodu łukowskiego i powiatu żelechowskiego. wydmami i wzniesieniami moreny czołowej. chowane fundamenty). w stronę Krzywdy) i żółty o długości 300 m Po powstaniu listopadowym nastąpił nacisk na Teren charakteryzuje bogactwo zbiorowisk ro- (szlak łączący rynek w Wojcieszkowie ze szla- unifikację Królestwa Polskiego z Rosją. Ukazem ślinności wodnej, szuwarowej i torfowiskowej Warto też zobaczyć kiem niebieskim) – str. 50. carskim z 8 marca 1837 r. województwa prze- – ma to związek z występującymi na tym tere- Szlak czerwony prowadzi m.in. przez piękną ale- mianowano na gubernie. Powstała gubernia nie niewielkimi, ale licznymi oczkami wodnymi, • w Wojcieszkowie na cmentarzu para- ję (w Burcu) wiodącą między dwoma rzędami podlaska, która obejmowała powiaty: łukowski torfowiskami oraz kompleksami stawów ryb- fialnym z przełomu XVIII i XIX w. spoczy- kasztanowców. Zjazd rowerem z górki między (wraz z okolicami gm. Wola Mysłowska), bial- nych. O bogactwie przyrodniczym tego regionu wa trzecia żona Henryka Sienkiewicza stawami hodowlanymi dostarcza wiele estetycz- ski, radzyński i siedlecki – do czasu włączenia świadczy chociażby ilość projektowanych na te- Maria z Babskich; znajdują się tu także gro- nych i przyjemnych wrażeń. tych ziem do guberni lubelskiej. W 1859 r. do- renie gminy rezerwatów przyrody (3) i użytków by kleeberczyków, grób trzech lotników Przez gminę przebiega też Szlak Henryka konano reformy ustrojowej, w wyniku której ekologicznych (19)! 55 eskadry bombowej: kpt. Skibińskiego, Sienkiewicza (Okrzeja – Adamów – Burzec – każda gmina musiała składać się z przynajmniej Do najatrakcyjniejszych pod względem przyrod- kpr. Wasiaka, plut. Białego Wola Burzecka – Wojcieszków str. 52) „50 dymów” pod zarządem jednego wój- niczym miejsc na terenie gminy należą: 11 ›› Kościół w Zofiborze. Fot. Rafał Terkner ta – zwykle był to właściciel ziemski. Zatem • dolina Świdra i jego dopływów, Church in Zofiborze. Pic. Rafał Terkner początkowo każda wieś w rejonie Woli My- • dolina Wilgi z rozległymi łąkami, kompleksami słowskiej stanowiła oddzielną gminę wiejską stawów w okolicach Mysłowa i Jarczewa, z dziedzicem w roli wójta. Z czasem jednostki • las wilczyński o pow. 118 ha, porastają- te połączone zostały w większe organizmy. cy morenowe zbocze doliny Wilgi, będą- I tak w 1866 r. ukazem carskim powołano dwie cy miejscem występowania wielu rzadkich gminy wiejskie: gminę Mysłów z siedzibą w Cie- i ciekawych gatunków roślin, w tym m.in.: chominie i gminę Jarczew z siedzibą w Podosiu. wawrzynka wilczełyko, miodunki plamistej, Obie gminy należały do powiatu łukowskiego łuskiewnika różowego, zerwy kłosowej, or- wchodzącego do nowo utworzonej guberni lika pospolitego, dzwonka szerokolistnego siedleckiej. W 1912 r. w wyniku reformy admi- i szczeciniastego oraz leśnych storczyków: nistracyjnej obie gminy na powrót trafiły do kruszczyka szerokolistnego i gnieźnika leśne- guberni lubelskiej. Wraz z upadkiem Królestwa go. Większość z nich to gatunki chronione. Polskiego, w wyniku działań wojennych w okre- Oba występujące tu gatunki dzwonków to sie I wojny światowej, tereny północnej Lubel- gatunki rzadkie i zagrożone. szczyzny podzielono pomiędzy Prusy i Austro- • kompleks torfowisk niskich i przejściowych -Węgry. 7 listopada 1918 r. ogłoszono w Lublinie w okolicy miejscowości Mysłów i Grudź.

44 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 45 Kruszwka

Januszwka

Świder Powały wider s ka łow Mys Ciechomin

Grud

oLa 6 Baczkw W Łuków Błażkw Osiny Wlka Ciechomska ›› Stawy w Mysłowie Gmin a Ponds in Mysłów 7 Wandw

Czy wiesz, że... Stoczek Łukowski – Krzywda. Jest to miejsce 1 2 Las ciągnący się występowania wielu rzadkich roślin torfowi- Wilczyska WOLA MYSŁOWSKA skowych, m.in.: widłaka torfowego, przygiełki 5 od miejscowości 7 3 8 Kamie Ciechomin w kierunku białej, rosiczki pośredniej i rosiczki okrągłolistnej. 4 Mysłw miejscowości Świder to Bardzo ciekawym florystycznie obiektem są łąki miejsce występowania koło miejscowości Germanicha i Nowy Świat. Wilga Germanicha rzadkiego w Polsce grzyba – okratka austra- Położone malowniczo w dolinie Wilgi są miej- 807 lijskiego. Jest to egzotyczny gatunek trującego scem, gdzie rośnie wiele rzadkich gatunków, Dwornia w tym relikt glacjalny (polodowcowy) – wielo- grzyba, który przywędrował na teren naszego 9 sił błękitny. Dolina Wilgi jest także miejscem, Szlaki kraju aż z antypodów! Ma bardzo ciekawy kształt rowerowe: i kolor – w pełni rozwinięty przypomina krwisto- gdzie możemy spotkać inne rzadkie rośliny, Jarczew Nowy wiat czerwoną ośmiornicę lub egzotyczny kwiat. m.in.: rutewkę wąskolistną, listerę jajowatą, Szlak Ziemi Łukowskiej Żelechów wawrzynka wilczełyko, zdrojówkę rutewkową. główna nitka: 17 km Brak na tym terenie dużych kompleksów le- Huta Zadybska – Jarczew – Dwornia– Osobliwością gminy Wola Mysłowska jest bo- śnych sprawia, że gatunki leśne reprezentowane Wola Mysłowska – Wilczyska – Wólka gactwo roślinności wodnej i błotnej. Do najcie- są głównie przez małe zwierzęta. Wyjątkowy Ciechomska – Ciechomin – Kisielsk kawszych zbiorowisk roślinnych o takim charak- jest za to świat ptaków. Na terenie gminy stwier- terze należą: dzono dotychczas występowanie 172 gatunków Pętle lokalne: • zespół rdestnicy pływającej koło Ciechomina, ptaków. Najliczniej reprezentowane są gatunki zielona: 3 km • zespół lilii wodnych występujący na stawach środowisk otwartych i wodno-błotnych. Do Wilczyska Czy wiesz, że... w Mysłowie, najciekawszych należą: błotniak łąkowy (gatu- Malownicza dolina rzeki Wilgi żółta: 5 km • zespół grzybieni północnych w dwóch nek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze to miejsce występowania wielu dystroficznych oczkach wodnych koło miej- Zwierząt!), kobuz, pustułka, uszatka, dudek, krę- Ciechomin – Świder – Jagodne rzadkich gatunków roślin. Rośnie tu m.in. scowości Grudź. togłów, ortolan i srokosz oraz derkacz (gatunek turzyca luźnokwiatowa – jedna z najrzad- Osobliwością przyrodniczą jest występowanie wymieniony w „Dyrektywie ptasiej” jako global- szych roślin naszego kraju! Jest gatunkiem kontynentalnych torfowisk wysokich z zespołu nie zagrożony w Europie), dziwonia, zimoro- 1 XIX-wieczny zespół dworsko-parkowy w Wilczyskach narażonym na wymarcie i umieszczonym Ledo-Sphagnetum magellanici oraz torfowisk dek, świerszczak, strumieniówka, kszyk i rycyk. (siedziba rodu Korzybskich), otoczony stawami w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin! przejściowych ze związku Rhynchosporion al- Z ciekawszych gatunków związanych z tere- 2 Ruiny zamku obronnego z XV w., zniszczonego podczas potopu szwedzkiego (poł. XVII w.) bae. Najlepiej wykształcone zbiorowisko tego nami leśnymi wymienić należy: trzmielojada, W dolinie Wilgi możemy spotkać typu znajduje się na obrzeżach lasu przy drodze bociana czarnego, dzięcioła czarnego, dzięcioła 3 Drewniany młyn wodny z 2 poł. XIX w. (obecnie również relikt polodowcowy elektryczny) zielonego i lerkę. Z pośród gatunków lęgowych (glacjalny) – wielosiła błękitnego. 4 Cmentarz z mogiłą powstańczą z 1863 r., nagrobkiem Ta piękna roślina występuje na uwagę zasługuje fakt gniazdowania czterech rodziny Korzybskich, mogiłą żołnierską z 1939 r. gatunków perkozów (z 5 lęgowych w Polsce!), tu w znacznej ilości, a jej 5 Kuźnia tj. perkoza dwuczubego, rdzawoszyiego, per- populację szacuje się na 6 Park z 4 pomnikami przyrody (jesiony i lipa) kozka i zausznika, czy też rybitwy białowąsej ponad 1500 egzemplarzy! 7 Zespół parkowy w Mysłowie – park z dwoma Jest gatunkiem związanym – bardzo rzadkiego gatunku lęgowego w kraju. pomnikami przyrody (jesiony) wraz ze stawem Wśród ptaków nielęgowych regularnie spotyka z klimatem chłodnym. 8 Zbiorowa mogiła powstańcza – miejsce spoczynku się żerującego na stawach w Mysłowie bieli- powstańców z 1863 r.; krzyż kamienny z pamiątkową Na tereny naszego kraju ka, rybołowa, a na łąkach w dolinie Wilgi orlika tablicą przywędrowała wraz krzykliwego. Podczas migracji wiosennych i je- 9 Zespół pałacowo-parkowy w Jarczewie – siedziba z lodowcem. Roślina objęta siennych na rozlewiskach w dolinie Wilgi oraz rodu Podolskich; dwór zbudowany w 2 poł. XIX w., jest ochroną gatunkową. na stawach w Mysłowie i Jarczewie można za- otoczony parkiem z licznymi pomnikami przyrody Według Polskiej Czerwonej obserwować liczne stada siewek złotych, bata- oraz aleją złożoną z wielu gatunków drzew Księgi Roślin jest to gatunek ›› Wilczyska – młyn na rzece Wilga lionów, gęsi zbożowych, białoczelnych i gęgaw, narażony na wymarcie. 3 Wilczyska – water-mill on river Wilga jak również łabędzia krzykliwego, czaplę białą, Więcej na www.wolamyslowska.com.pl

46 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 47 temem stawów i kanałów. Występuje tu • pomnik powstańców styczniowych – zbioro- wiele drzew posiadających status pomnika wa mogiła powstańców z 1863 r. przyrody. Czasy świetności dwór przeżywał • fragment parku krajobrazowego ze stawem w okresie międzywojennym. Jego ówcze- z końca XIX w. s ka łow sny właściciel, Jerzy Podoski, żonaty był ze Baczków szwagierką prezydenta Ignacego Mościckie- • park dworski

Mys go, który bywał w Jarczewie. Dwór odwie- • zespół parku krajobrazowego z połowy XIX w. dzali również ministrowie i szefowie rządu. • na drodze Ciechomin – Baczków natknąć

oLa W czasie wojny w dworze mieścił się ośrodek możemy się jeszcze na oryginalny bruk, tzw. rehabilitacyjny dla rannych żołnierzy. Następ- „kocie łby”. W ›› Dwór w Jarczewie nie majątek został znacjonalizowany i wszedł Wola Mysłowska Manor house in Jarczew 9 w skład PGR-u. • młyn Wilczyska Wandów Gmin a Zakrzewski zorganizował ponadto własny • zespół dworsko-parkowy z przełomu • kościół parafialny murowany wybudowany oddział powstańczy o charakterze kwater- XVIII i XIX w. Od lat 20. XIX w. majątek na- w 1937 r.; styl pseudobarokowy mistrzowskim, mający za zadanie zaopa- leżał do rodu Korzybskich herbu Abdank. • kapliczka postawiona w miejscu zabójstwa trywać walczące oddziały w niezbędne W połowie XIX w. dla Jana Korzybskiego ks. Franciszka Gizińskiego i Kazimierza Ple- zaopatrzenie – głównie broń i żywność. Za wybudowano dwór otoczony parkiem. Do skota, do którego doszło 17 listopada 1933 r. jego czynny udział w powstaniu władze car- dworu prowadziła aleja dojazdowa obsadzo- skie rozparcelowały majątek rodziny Za- na lipami oraz tujami. Jego ozdobą były dwa krzewskich. Do czasów dzisiejszych nie stawy połączone kanałami z rzeką Wilgą. Po Szlaki turystyczne: zachowały się żadne pozostałości po daw- II wojnie światowej do 2009 r. w obiekcie nym dworze w Ciechominie. Patron Gmin- mieściła się szkoła podstawowa. W 2013 r. Szlak Ziemi Łukowskiej główna nitka czer- nej Biblioteki Publicznej w Woli Mysowskiej. zespół parkowo-dworski został zwrócony wona o długości 17 km oraz 2 szlaki lokalne: prawomocnym spadkobiercom właścicieli, zielony o długości 3 km i żółty o dł. 3 km. Trasy Jan Korzybski którzy obecnie prowadzą renowację tego hi- zostały oznakowane wyraźnymi tabliczkami – ›› Park w Jarczewie (1910–1944) storycznego dworu. drogowskazami, na których znajdziemy infor- Park in Jarczew • Ostatni właściciel mająt- • ruiny fortyfikacji – tzw. „Zamczysko”. Naj- macje o najbliższych miejscach wartych zoba- ku i folwarku w Wilczyskach, starsze wzmianki o Wilczyskach pochodzą czenia oraz o miejscach wypoczynku. a przy odrobinie szczęścia – także purpurową, budowniczy młyna, członek z XV w. – w tym czasie stał tu wspaniały za- ohara oraz wiele innych rzadkich i ciekawych AK, pseudonim „Irma”. Szko- mek. Na początku XVII w. należał on do woje- gatunków. lił młodych partyzantów, brał udział w po- wody inowrocławskiego Jana Gostomskiego, wstaniu warszawskim. Odznaczał się który w swojej okazałej siedzibie podejmował Niezwykle rzadkim gatunkiem wędrownym odwagą i znakomitymi umiejętnościami królewicza Władysława (późniejszego króla odnotowanym na terenie gminy jest orzełek. strzeleckimi, np. z karabinu maszynowego Władysława IV Wazę). Zamek w Wilczyskach W Polsce populację szacuje się na nie więcej trafił pilota bombowca – sztukasa, przelatują- gościł też króla Zygmunta III z małżonką. Za- niż 5 par lęgowych! cego nisko nad dachem, na którym miał swo- mek został złupiony i doszczętnie spalony je stanowisko. Został śmiertelnie ranny na przez Szwedów w czasie potopu szwedzkie- Starym Mieście; pocisk urwał mu rękę. Zmarł go. Do dzisiejszych czasów zachował się jedy- Postaci historyczne 20 sierpnia. Na prośby przeniesienia do szpi- nie prostokątny majdan otoczony fosą, a od tala odparł: „Umrę tu, gdzie brałem ślub”. Zo- wschodniej strony kamienne fundamenty. Gustaw Stanisław stał odznaczony pośmiertnie Krzyżem Virtuti • kościół parafialny pw. Niepokalanego Antoni Wyssogota- Militari. Pochowano go na skwerku przy ul. Hi- Serca Najświętszej Maryi Panny w obec- - Zakrzewski potecznej, ekshumowano na wiosnę 1945 r. nym kształcie został wybudowany w latach (1837–1907) i pochowano na cmentarzu parafialnym 1957–1963, konsekrowany w 1964 r.; jed- • Wnuk Ignacego Wyssogoty w Wilczyskach w rodzinnym grobowcu. nak pierwsze wzmianki o kościele pochodzą ›› Kościół w Wilczyskach -Zakrzewskiego, pierwszego z początku XVI w. Church in Wilczyska prezydenta Warszawy i uczestnika insurek- • cmentarz parafialny z 2 poł. XIX w. Zabytki: 8 ›› Mogiła cji kościuszkowskiej. Dziedzic Ciechomina, • kamienna kapliczka z figurką Matki Boskiej i pomnik który od 1862 r. należał do czołowych dzia- Jarczew • drewniany młyn nad Wilgą. powstańców łaczy na Podlasiu. Wraz z księdzem Brzózką • Zespół dworsko-parkowy z 2 poł. XIX w. Mysłów styczniowych w Mysłowie uczestniczył w opracowaniu planów wybu- należący do rodziny Podoskich, właścicie- • zespół dworsko-parkowy z XVII w., fragment Mass grave chu powstania styczniowego, a następnie li majątku od 2 poł. XVIII w. do II wojny świa- parku krajobrazowego ze stawem (koniec and memorial organizował atak oddziałów powstańczych towej. W jego skład wchodzą murowany XIX w.), w parku 2 pomniki przyrody (jesiony) of January na Łuków. Współorganizator struktur po- dwór z 1 poł. XIX w., czworak zwany ryba- • zespół folwarczny: ośmiorak murowany insurgents in Mysłów wstańczych Ziemi Łukowskiej i ich bazy kówką, kuźnia, murowana oficyna, 4 domy z XIX w., obora murowana z ok. XIX w., chlew- wypadowej w lasach Różańskich (Jata). Naj- drewniane z XIX/XX w. oraz park krajobrazo- nia murowana z ok. XIX w., stodoła muro- prawdopodobniej to w majątku Zakrzew- wy ze stawami. Zespół zajmuje powierzchnię wano-drewniana z przełomu XIX/XX w., skich w Ciechominie znajdowały się tajne 17,41 ha. Park krajobrazowy tworzy malowni- spichlerz murowany z ok. XIX w. i lodownia. magazyny zaopatrzeniowe powstańców. czy, asymetryczny układ wzbogacony sys- obejmująca budynek mieszkalny z pocz. XX w.

48 2 pOZNAJ zIEMIĘ łUKOWSKĄ 49 Przez obszar Ziemi Łukowskiej przebiega kilka szlaków turystycznych: oznakowany Szlak Ziemi z powieści pisarza • kopiec H. Sienkiewicza (11,9 km): – Zofibór• kościół drewniany z 1854 r. Łukowskiej, utworzony przy współpracy z Lokalną Grupę Działania RAZEM Ku Lepszej Przy- • cmentarz, na którym znajduje się grób matki • stara gorzelnia z XIX w. – Wólka Domaszew- szłości, nieoznakowane szlaki tematyczne: Szlak Henryka Sienkiewicza, Szlak im. gen. Franciszka pisarza, Stefanii z Cieciszowskich Sienkiewiczo- ska • park podworski wraz z ruinami i kapliczką Kleeberga, Szlak Powstań Narodowych i Szlak II Wojny­ Światowej a także regionalne szlaki dziedzictwa wej oraz mogiły żołnierskie z 1920 r. i 1939 r. przydrożną – Świderki / Gmina Stanin cd. kulturowego: Szlak Kultury Wsi i Miasteczek, Szlak Wielkich Pisarzy i Szlak Muzealny. Ziemia Łukowska – Gózd – Feliksin • Kamień Pamięci i kapliczka – Sarnów • zespół dworsko-parkowy / Gmina to także część trasy Szlaku bitwy pod Kockiem. upamiętniające tragiczne wydarzenia z 1943 r. Wojcieszków cd. – Siedliska – Burzec • sien- (zamordowanie 9 Żydów przez hitlerowców) kiewiczowskie stawy • ośmiorak i dwanaściorak i 1944 r. (rozstrzelanie 11 mieszkańców wsi) – z końca XIX w. • aleja lipowo-kasztanowa, po- Huta Zadybska / Gmina Wola Mysłowska mnik przyrody • pomnik poświęcony pamięci Fot. 123rf Fot. TRZEBIESZ W (17 km): – Jarczew • zespół pałacowo-parko- żołnierzy poległych 5.10.1939 r. – Wola Burzec- wy – siedziba rodu Podolskich; dwór zbudowa- ka • drewniane chałupy kryte strzechą z pocz. i szlaki turystyczne szlaki i ny w 2 poł. XIX w., park z licznymi pomnikami XX w. / Adamów przyrody – Dwornia • miejsce odpoczynku STOCZEK ŁUKOWSKI ŁUK W – Wola Mysłowska – Wilczyska • XIX-wiecz- Szlaki lokalne (dojazdowe) łączą

trasy trasy ny zespół dworsko-parkowy (siedziba rodu się ze szlakiem czerwonym. Są to szlaki: niebie-

STANIN Korzybskich), otoczony stawami • ruiny zamku ski, czarny, zielony obronnego z XV w. • drewniany młyn wodny WOLA MYSŁOWSKA z 2 poł. XIX w. • cmentarz z mogiłą powstań- szlak NIEBIESKI:

KRZYWDA czą z 1863 r., nagrobkiem rodziny Korzybskich, długość szlaku: 8,6 km (gmina Adamów mogiłą żołnierską z 1939 r. • kuźnia – Wólka i Wojcieszków): Adamów – Glinne – Wojciesz- WOJCIESZK W Ciechomska – Ciechomin / Gmina Stoczek ków – Wola Burzecka – Burzec – Szczałb –

ADAM W Łukowski (ok. 19,5 km): – Kisielsk • najstarsze Krzywda – Stara Wieś – Radoryż Smolany osadnictwo z okresu kultury łużyckiej / Mia- – Huta Dąbrowa – Koryczany. sto Stoczek Łukowski (2,4 km): • pomnik SEROKOMLA gen. Józefa Dwernickiego, a przy nim replika szlak czarny: armaty • pomnik ppłk. Wacława Rejmaka „Ostoi” długość szlaku: 14 km (gmina Adamów i Se- • Pomnik ofiarII wojny światowej / Gmina Sto- rokomla): Adamów • kamienny krzyż upamięt- czek Łukowski cd. – Zabiele • ruiny młynu niający 20. rocznicę odzyskania niepodległości Szlak Ziemi szlak czerwony (główna nitka) wodnego • domek myśliwski • malownicza do- • austeria z XIX w. • zegar słoneczny z planetami Łukowskiej Prowadzi przez gminy Adamów, Krzywda, lina rzeki Świder • miejsce odpoczynku – Alek- • dwa pomniki upamiętniające ofiary lat okupa- Kłoczew, Wola Mysłowska, Stoczek Łukowski, sandrówka – Szyszki / Gmina Stanin (17,55 cji • zabytkowy kościół parafialny pw. Podwyż- Szlak oznakowany w 2014 r., liczący wraz Stanin, Łuków, Trzebieszów i Wojcieszków km): – Gózd – Zastawie / Gmina Łuków szenia Krzyża Świętego • dzwonnica – Zakępie z odgałęzieniami ok. 350 km. Obejmuje Gmina Adamów (20 km): Adamów (36,9 km): – Żdżary • miejsce odpoczynku • drewniana zabytkowa kaplica • plac zabaw 10 gmin powiatu łukowskiego (należących do • cmentarz parafialny z mogiłami żołnierskimi „Ranczo po bocianami”– Rez. Jata • pomnik dla dzieci/ – Józefów Duży • pomnik kobiety LGD RAZEM Ku Lepszej Przyszłości: z 1939 r. oraz kilka zabytkowych nagrobków ks. St. Brzóski • Łysa Góra – wydma śródlądo- bolejącej upamiętniający miejsce mordu do- Adamów, Krzywda, Łuków, Serokomla, Stanin, z XIX w. • kompleks stawów adamowskich wa – Gręzówka • głazy upamiętniające bitwę konanego przez hitlerowców na mieszkań- Stoczek Łukowski – gm. miejska i Stoczek Łu- – Gułów • zabytkowa kapliczka przy wjeździe pod Gręzówką (20 lipca 1944 r.) – Krynka cach wsi – Hordzież – Serokomla – Poznań kowski – gm. wiejska, Trzebieszów, Wojcieszków do dawnego parku i majątku Czartoryskich • zespół dworski i folwarczny z pocz. XX w. – Leonardów – Bielany i ponownie wkracza i Wola Mysłowska) i 2 gminy powiatu ryckiego • „Kamienna Figura” z przestrzeloną postacią • okopy z okresu II wojny światowej • lapisarium na teren gminy Adamów. Część południowa (Kłoczew i Nowodwór). Sprofilowany został Chrystusa • Las Gułowski: miejsce wypoczynku i miejsce odpoczynku / Gmina Trzebieszów (4 km w gminie Adamów): – Wola Gułowska głównie jako szlak rowerowy, choć nic nie stoi z zadaszoną drewnianą altaną • trasa zw. „Dro- (24,9 km): – Celiny – Gołowierzchy • pomnik • pomnik-działo pamiętający bitwę SGO „Pole- na przeszkodzie, aby pokonać go w inny spo- gą Unitów Podlaskich” • krzyż zw. „Drewnianą upamiętniający miejsce śmierci por. Antoniego sie”, zob. opis szlaku czerwonego – Dąbrówka sób – samochodem, a nawet pieszo, we frag- Figurą” • kapliczka zawieszona na olbrzymim Ławeckiego, uczestnika powstania styczniowe- (zw. potocznie Zarzeczem) – Sobiska • miejsce mentach lub w całości. Szlak łączy się z trasą dębie – Wola Gułowska • Sanktuarium Maryj- go • zagroda artystyczna • miejsce odpoczynku wypoczynku: drewniana altana lub „malinowa rowerową w rezerwacie Jata oraz niebieskim ne z cudownym obrazem Matki Bożej Patronki – Wólka Konopna • pomnik ku czci partyzan- zagroda sołtysa”. Szlak czarny dalej prowadzi szlakiem rowerowym powiatu garwolińskiego Żołnierzy Września wraz z klasztorem ojców tów z WiN – Zembry • pomnik upamiętniający w kierunku granicy z Gminą Serokomla. (województwo mazowieckie). Prowadzi przez karmelitów oraz podziemiami ze studzienką pomordowanych podczas II wojny światowej najpiękniejsze i najciekawsze, z turystycznego • Dom Kultury-Pomnik Czynu Bojowego mieszkańców wsi • drewniany kościół z 1897 r. szlak zielony: punktu widzenia, miejsca na tym obszarze, Kleeberczyków – Turzystwo • cmentarz para- • Izba Pamięci Ludowej przy kościele para- Długość szlaku: 23 km (gminy Adamów, w tym miejsca związane z życiem i twórczością fialny z mogiłami żołnierskimi z 1939 r.• zabyt- fialnym • siłownia napowietrzna – Wierzejki i Krzywda): Wola Gułowska (zob. opis szlaku Henryka Sienkiewicza oraz przez miejsca ważne kowa kapliczka i tablica poświęcona SGO „Po- • kapliczka Bractwa Trzeźwości – Trzebieszów czerwonego) – Dąbrówka (zw. potocznie Za- historycznie (obszary walk powstańczo-party- lesie” na skraju lasu, gdzie stała gajówka Ofiara, • kościół parafialny w stylu eklektycznym z ba- rzeczem, przy trasie rzeźby lokalnych twórców zanckich z okresu powstania listopadowego, po- w której stacjonował sztab SGO Polesie podczas rokowym wnętrzem • pomnik ppor. Antoniego ludowych) – skrzyżowanie dróg na Helenów wstania styczniowego oraz II wojny światowej). jej ostatniej bitwy pod Wolą Gułowską i Adamo- Dołęgi – Rezerwat Kania – Szaniawy-Poniaty (zbiorowa mogiła żołnierzy SGO „Polesie”) – Główna trasa szlaku oznaczona jest kolorem czer- wem – Lipiny / Gmina Krzywda (11,4 km): • pomnik akcji „Mitropa” / Gmina Łuków cd. Żurawiec – Natalin – Budziska – Kalinowy wonym i tworzy pętlę, a jej odnogi oznaczono – Kobylczyk – Wola Okrzejska • Muzeum – Strzyżew • lapidarium i miejce odpoczynku Dół • tablica upamiętniająca historię Pułku kolorami: żółtym, zielonym, niebieskim i czarnym. Henryka Sienkiewicza (dworek – miejsca – Wagram • XIX-wieczny park dworski z pozo- 3 Strzelców Konnych, który swój szlak bojowy Kolor szlaku nie łączy się z jego trudnością. Na ca- urodzenia noblisty) – Okrzeja • kościół pw. stałościami dawnego drzewostanu oraz okazałe w 1939 r. zakończył w tej miejscowości. Dalej łej trasie rzeźba terenu jest słabo zróżnicowana, Świętych Piotra i Pawła (miejsce chrztu dęby – dziś pomniki przyrody – Aleksandrów – szlak zielony prowadzi przez tereny gminy co sprzyja turystyce rowerowej w każdym wieku. H. Sienkiewicza) z polichromiami o motywach Strzyżew – Jadwisin / Gmina Wojcieszków Nowodwór (Lendo Wielkie – Zielony Kąt –

50 3 Aktywnie na weekend 51 Nowodwór – Grabów Rycki – Grabów Szla- ło sanktuarium Matki Bożej Gułowskiej, które lanie 11 osób w odwiecie za pobyt partyzantów checki), by ponownie skierować się na teren mogło inspirować wyobraźnie historyczną i li- – Krzywda • zespół dworsko-parkowy – Anie- gm. Krzywda – Okrzeja, gdzie łączy się z głów- teracką małego Henryka Sienkiewicza, co za- lin/Kożuchówka • dwór w Anielinie, który nym szlakiem czerwonym. owocowało napisaniem Trylogii – Adamów w czasie okupacji niemieckiej był ośrodkiem • kościół opisany w noweli ,,Jamioł” – Burzec • konspiracji, a jego właściciele – Holniccy, byli za- Szlak Henryka dwór wuja Henryka Sienkiewicza – Leona Dmo- angażowani w udzielanie schronienia rannym Sienkiewicza chowskiego. W wakacje gimnazjalista Henryk żołnierzom i oficerom AK; dwór był też miejscem Przebiega przez środkową część obszaru LGD Sienkiewicz przyjeżdżał tu konno z Woli Okrzej- odpraw komendy Obwodu AK Łuków oraz bazą i związany jest z miejscem urodzenia i twórczości skiej w odwiedziny do wuja. Z czasów Sienkie- zaopatrzeniową – Stoczek Łukowski • po- polskiego noblisty Henryka Sienkiewicza. Szlak wiczowskich pozostały tu dwa stawy ,,Zagłoba” mnik poświęcony mieszkańcom, którzy zginęli opracowany został przez dr Andrzeja Rogalińskie- ›› Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej i ,,Kmicic” i aleja lipowo-kasztanowa – Woj- w II wojnie światowej • pomnik ppłk. Wacła- i szlaki turystyczne szlaki i go. Oznaczony jest kolorem niebieskim. Museum of Henryk Sienkiewicz in Wola Okrzejska cieszków • na cmentarzu grób ostatniej żony wa Rejmaka ps. „Ostoja” • kwatera wojenna na Przebieg szlaku: Łuków – Tuchowicz – Stanin pisarza Marii z Babskich Sienkiewiczowej cmentarzu parafialnym– Jedlanka • mogiły – Wesołówka – Kożuchówka – Krzywda – Wola zbiorowe z okresu II wojny światowej – rezer-

trasy trasy Okrzejska – Okrzeja – Wola Gułowska – Adamów Szlak Kleeberga wat Jata • pomnik ku pamięci ks. Stanisława – Burzec – Wojcieszków – Łuków W skrajnie południowej części obszaru LGD, Brzóski • Pomnik Obrońców Ojczyzny – tzw. Długość: ok. 90 km na terenach gminy Adamów ma swoją trasę „Czerwony Pomnik” • pomnik żołnierzy I bata- zielony szlak pieszy im. gen. bryg. Franciszka lionu 35 pp. Obwodu Łuków 9 Dyw. Podl. AK Łuków • Miejska Bilioteka im. Henryka Sien- Kleeberga. – Gręzówka • pomnik w lesie Kryńszczak upa- kiewicza – przy ul. Wyszyńskiego • pomnik Przebieg szlaku: Dęblin – Bobrowniki – Ułęż miętniający bitwę pod Gręzówką poświęcony nobliście – rondo przy ul. Sien- – Sobieszyn – Wola Głuchowska – Charlejów – kiewicza – Tuchowicz • kościół neogotycki Białobrzegi – Kock. Szlak wiedzie przez obszary Szlak Bitwy zbudowany w stylu neogotyckim staraniem związane z walkami SGO „Polesie", atrakcyjnymi pod Kockiem księdza Adama Byszewskiego • za kościołem historycznie i bogatymi w zabytki. Szlak rowerowy grobowiec byłego dzierżawcy majątku Tucho- Czas przejazdu: 8-9 godz. wicz Joachima Hempla, i jego żony Rozalii ›› Pomnik H. Sienkiewicza przy Szlak Powstań Większa część trasy przebiega przez Ziemię – Wesołówka • park oraz ruiny dworu z XVII w., ul. Partyzantów w Łukowie Łukowską. Statue of Henryk Sienkiewicz Narodowych wraz z fosą oraz zespołem przyzamkowym – at Partyzantów Street in Łuków Pieszy i rowerowy szlak turystyczny. Rozpo- Krzywda • stacja kolejowa, siedziba sztabu oficyną dworską– Krzywda – Wola Okrzej- czyna się w mieście Stoczek Łukowski i pro- gen. Kleeberga – Orle Gniazdo – Hordzieżka ska • Muzeum Henryka Sienkiewicza – dawna ›› Pamiątkowe tablice dziadka i babki wadzi przez należące do woj. mazowieckiego • głaz upamiętniający ostatni rozkaz wydany oficyna dworska, gdzie narodził się noblista – H. Sienkiewicza w kościele w Okrzei miejscowości: Domanice – Iganie – Mokobody przez gen. Kleeberga 5 października 1939 r. – dwór należał do rodziny Cieciszowskich i Sien- Commemorative plaque of Henryk – Liw – Węgrów – do Miedznej. Szlak przebiega Gułów – Adamów • działał tutaj szpital polowy, Sienkiewicz's grandparents kiewiczów prawie sto lat) – Okrzeja • kościół located in church in Okrzeja przez tereny, na których trwały walki w okresie cmentarz z mogiłami kleeberczyków – Czarna pw. św. Piotra i Pawła – ufundowany przez powstania listopadowego 1831 r. • Niemcy wyznaczyli we wsi punkt składania prababkę noblisty. Tutaj rodzice pisarza Jó- broni – Serokomla • cmentarz z kwaterami zef Sienkiewicz i Stefania Cieciszowska wzię- Szlak II Wojny kleeberczyków – Talczyn – Kock • pomnik li ślub. Również w tym kościele w dwa dni po Łuków Światowej gen. Kleeberga • pałac, gdzie odbyła się honoro- urodzeniu – 7 maja 1846 r został ochrzczo- Długość szlaku: 186,7 km wa kapitulacja • za miastem cmentarz wojenny ny H. Sienkiewicz. Na suficie kościoła, w na- Popławy-Rogale • miejsce pochówku Anto- z mogiłami żołnierzy walczących w bitwie pod wie zobaczymy obrazy – sceny z „Quo Vadis” niego Dołęgi, ps. „Kulawy Antek”, „Znicz”, „Pijak”, Kockiem oraz grób gen. Kleeberga – Poizdów • i z „Potopu”, natomiast na lewej ścianie we- „Mały Franio” – chorążego Wojska Polskiego, naj- miejsce potyczki batalionu polskiego z Niemca- wnątrz kościoła umieszczone są dwie tablice Tuchowicz dłużej ukrywającego się żołnierza konspiracji an- mi; na wzgórzu w Poizdowie został rozstrzelany pamiątkowe dziadka i babki H. Sienkiewicza Stanin tykomunistycznej – Szaniawy • pomnik Akcji dowódca, por. Tadeusz Grot-Winkler – Stoczek • cmentarz, gdzie, przy odnowionej ka- Wesołówka Mitropa – Łuków • pomnik w hołdzie ppłk. Wa- Kocki – Charlejów – Budziska – Helenów • miennej płycie nagrobnej rodzicielki Stefa- cławowi Rejmakowi ps. „Ostoja” – Wojcieszków pomnik żołnierzy marynarzy Flotylli Pińskiej nii z Cieciszowskich, wzniesiono – staraniem • groby kleeberczyków – Serokomla • kwatera – Wola Gułowska • miejsce walk, Muzeum Towarzystwa im. pisarza – pomnik mat- 42 poległych żołnierzy SGO „Polesie” – Józefów Czynu Bojowego Kleeberczyków – Turzystwo ki Henryka Sienkiewicza dłuta Witolda Kożuchówka Duży • krzyż i pomnik przedstawiający postać • kamień upamiętniający miejsce śmierci plut. Marcewicza. Nauczycielską misję domu kobiety bolejącej – Adamów • kirkut • mogiły, Zbigniewa Szweycera • cmentarz wojenny ze Sienkiewiczów symbolizuje rozpostarta na Krzywda kwatery żołnierzy SGO „Polesie” – Wola Gułow- zbiorową mogiłą żołnierzy SGO „Polesie” – Las Wojcieszków kolanach matki księga – źródło wiedzy, mą- Burzec ska • Dom Kultury – Pomnik Czynu Bojowego Gułowski • krzyż w miejscu śmierci mjr. Micha- drości, kultury • Kopiec H. Sienkiewicza Kleeberczyków • Sanktuarium Matki Boskiej Pa- ła Bartuli – Hordzieżka – Krzywda – Wola Gułowska • folwark dzier- tronki Żołnierzy Września – Budziska • pomnik żawiony przez rodziców Wola pomordowanych w 1942 r. mieszkańców Bu- REgionalne Szlaki Okrzejska Adamów H. Sienkiewicza • klasztor Okrzeja dzisk i Krzywki – Helenów • mogiła 28 żołnie- dziedzictwa Karmelitów, Sanktuarium rzy z Flotylli Pińskiej oraz 60 Dywizji Piechoty kulturowego Matki Bożej Gułowskiej – „Kobryń” – Turzystwo • mogiły, kwatery żołnie- Przez obszar Ziemi Łukowskiej przebiegają pod klasztorem w znajduje Wola Gułowska rzy SGO „Polesie” – Feliksin • miejsca pamięci – trzy regionalne szlaki dziedzictwa kulturowego, się ujęcie wody z podziemnego źró- 2 kamienne tablice upamiętniające mord 9 Ży- tj.: Szlak Kultury Wsi i Miasteczek, Szlak dła. Właśnie ze względu na źródło powsta- dów i kobiety, który ich ukrywała oraz rozstrze- Wielkich Pisarzy i Szlak Muzealny.

52 3 Aktywnie na weekend 53 Szlaki w Lesie Gułowskim rowerowe, biegowe i piesze ok. 50 km szlaków biegowych/rowerowych/spacerowych, oznaczonych kolorami: żółtym (21 km), zie- lonym (15 km), czarnym (10 km) i czerwonym (5 km). Szlaki zostały poprowadzone w taki sposób, aby każdy z nich tworzył pętlę zaczynającą się i kończącą na tzw. „Rondzie” – parkingu leśnym znajdującym się przy wjeździe do lasu od strony Adamowa. 4 5 Hordzieżka Szlaki w Rezerwacie Jata

Hordzieżka rowerowy i piesze i szlaki turystyczne szlaki i Gułw Szlak żółty o długości 17,5 km prowadzi przez Najbardziej wytrwali mogą kontynuować spa- ADAMW sporą część rezerwatu. Na trasie znajdziemy cer lub przejażdżkę rowerem ścieżką do „Ser- pomniki związane z powstaniem styczniowym ca Rezerwatu”, która kończy się przy pomniku trasy trasy 4 1 oraz II wojną światową. Jest dość łatwy, dobrze AK, zwanym Białym Pomnikiem. Całość tej trasy START oznakowany i nie wymaga przygotowania kon- ma ok. 9 km. dycyjnego. Po drodze można zatrzymać się Dla zmotoryzowanych odwiedzających rezer- 5 w miejscach odpoczynku usytuowanych w ma- wat przygotowany jest parking przy leśniczów- 2 Okrzeja Las Gułowski lowniczych zakątkach rezerwatu. ce Jata koło Żdżar. Istnieje możliwość nieodpłat- 8 3 Przy wiacie edukacyjnej „Ostoja” swój początek nego zwiedzania z leśnikiem, po wcześniejszym i koniec ma ścieżka dla dzieci „Podążaj moim uzgodnieniu terminu. 7 tropem”. Dla miłośników historii i przyrody został Będąc już w tej okolicy warto zajrzeć też do Le- 6 wytyczony 4-kilometrowy szlak przyrodniczo- śnego Zespołu Rekreacyjno-Edukacyjnego -historyczny, pokrywający się częściowo z trasą „Amonit” oraz do Parisell Palace w Klim- dziecięcą. Najbardziej atrakcyjnym jej elementem kach by obejrzeć kolekcję łukowskich amoni- Lipiny Konorzatka jest kładka widokowa o długości ponad 100 m tów i spróbować pysznego deseru amonito- Wola i miejsce odpoczynku przy zbiorniku wodnym. wego. Gułowska

Szlak żółty, o dystansie półmaratonu (21 km, trasa „Półmaratonu Tradycji”) Szlak zielony, o długości 15 km Poligon Szlak czarny, tzw. szybka dziesiątka, Jagodne o długości 10 km Klimki Szlak czerwony, tzw. szlak trailowy, przebiegający mniej uczęszczanymi drogami 1 leśnymi, o długości 5 km 6 Rezerwat ścisły 2 Rezerwat Jata Szlak Ziemi Łukowskiej 5 główna nitka 3 Ciekawe miejsca na trasie w Lesie Gułowskim: Krzna Południowa 1. droga Unitów Podlaskich (między Wolą Gułowską a Adamowem) oraz miejsce po cmentarzu żołnierzy 4 niemieckich poległych podczas ostatniego etapu bitwy pod Kockiem Żdżary 5 2. krzyż unitów 3. źródełko unitów 4. leśniczówka „Korwin” Ciekawe miejsca na trasie w Rezerwacie Jata: 5. pomnik poświęcony poległym powstańcom styczniowym: Szlak rowerowy żółty 1. pomnik ks. Brzóski (miejsce jego znajduje się też drewniana kładka o długości 17,5 km Chwała Powstańcom Dowódcy oddziału Antoniemu kryjówki/ziemianki) turystyczna prowadząca przez bagno Trzaskowskiemu oraz czternastu jego podkomendnym 2. pomnik Żołnierzy AK 5. miejsce odpoczynku – wiata Ścieżka do „Serca Rezerwatu” poległym w potyczce w Lesie Gułowskim 21 lutego 1863 r. – długość ok. 9 km Społeczeństwo gminy Adamów 3 maja 1998 r. 3. Pomnik Obrońców Ojczyzny, edukacyjna „Ostoja” – idealne miejsce tzw. „czerwony pomnik” na piknik, z tablicami informacyjnymi, Ścieżka dla dzieci 6. pomnik mjr. Michała Bartuli, dowódcy samodzielnego zadaszonymi wiatami, miejscem na batalionu 179 pp, w miejscu, gdzie zginął 4. miejsce odpoczynku nad „Podążaj moim tropem” zbiornikiem wodnym przy rzece ognisko. W pobliżu znajduje się leśna – długość 1,5 km 7. kapliczka myśliwska ku czci św. Huberta aleja z rzeźbami zwierząt Krzna Południowa – miejsce na Ścieżka przyrodniczo- 8. szkółka leśna piknik, z tablicami informacyjnymi, 6. Leśny Zespół Rekreacyjno- 7 -Edukacyjny „Amonit” -historyczna o długości zadaszonymi wiatami. W pobliżu ok. 4 km 54 3 Aktywnie na weekend 55 Geocaching na Ziemi Łukowskiej STYCZEŃ larski dla amatorów. Dwie opcje trasy do wy- • Pieszy Rajd Powstańczy im. ks. Stani- boru: AMATOR na dystansie 46 km i PRO na Jeśli nie boisz się nowości, a aktywność fizyczna i poznawanie nowych miejsc oraz ludzi to Twój sława Brzóski – gmina Łuków. Celem rajdu dystansie 92 km. Wyścig kolarski w miejscu

żywioł, zdecydowanie powinieneś zostać Geocacherem! jest uczczenie rocznicy wybuchu powsta- urodzenia Noblisty to nawiązanie do zami- im pr ez nia styczniowego. Uczestnicy wyrusza- łowania Henryka Sienkiewicza do cyklizmu.

Co to takiego? Ilu keszerów, tyle definicji same- z: powstaniem listopadowym, styczniowym, ją z dwóch miejsc: z Łukowa i Wiśniewa by Warszawskie Towarzystwo Cyklistów nada- a rz go geocachingu. Dla jednych to szukanie skar- I i II wojną światową. Jest też ścieżka Henryka spotkać się przy pomniku ks. Brzóski w re- ło mu tytuł honorowego członka w 1897 r. bów, dla innych sposób na zwiedzanie i nowo- Sienkiewicza. Wszystkie prowadzą śladem po- zerwacie Jata. Do pokonania mają dystans • Dzień Konia w Sienkiewiczówce – Wola czesna forma turystyki, jednak jedno jest pewne mników, tablic pamiątkowych, kapliczek, gro- ok. 25 km. Rajd kończy się wspólnym ogni- Okrzejska (Muzeum H. Sienkiewicza)

– dla wszystkich poszukiwaczy Geocaching jest bów i innych miejsc pamięci historycznej zwią- skiem w leśnictwie Dąbrówka. K a lend świetną zabawą obfitującą w niezapomniane zanych z danym tematem, a wskazówki wraz • Orszak Trzech Króli – gmina Adamów oraz i szlaki turystyczne szlaki i przygody i wyzwania. A wszystko to ujęte jest z opisami znajdują się na stronach dotyczących miasto Łuków w formę gry terenowej, przeznaczonej dosłow- poszczególnych gmin (s. 4-49) oraz na stronach • Finał Wielkiej Orkiestry Świątecznej Po- nie dla każdego. internetowych: geocaching.pl i opencaching.pl. mocy – Łuków, park miejski

trasy trasy Geocaching to ruch zakładający zwiedzanie, po- Luty znawanie ciekawych miejsc poprzez „odkrywa- Geoart „W krainie amonita”

nie skarbu”, a w rzeczywistości skrytek nazywa- Ciekawym geoartem, czyli „szlakiem” keszy jest Sienkiewicza Muzeum Fot. nych keszami z ang. cache, które są ukryte (nie są ten opracowany na terenie gminy Łuków. Nosi • Majówka w Stoczku – Stoczek Łukowski widoczne „gołym okiem”) w miejscach wartych on nazwę „W krainie amonita” i układa się na (1–3 maja) odwiedzenia. Aby do nich dotrzeć należy pra- mapie dokładnie w jego kształt. Keszy jest 60, • Rajd rowerowy trasami rowerowymi gmi- widłowo odczytać lokalizację/położenie, a także w tym 55 to kesze zagadkowe ukryte w za- ny Trzebieszów upamiętniający uchwalenie wskazówki dotyczące ukrycia skrytki. Prawi- maskowanych pojemnikach. 5 keszy to tzw. Konstytucji 3 Maja (3 maja) dłowe odnalezienie skrytki i wpisanie się jako jej letterboxy – ukryte w większych pojemnikach • Łukowskie Uliczne Biegi 3-Majowe – Łu- odkrywca wymaga od poszukiwacza zapoznania pieczątki, drewniaki dla kilku pierwszych zdo- • Ogólnopolski Bieg „Grzmią pod Stocz- ków się z opisem internetowym miejsca i poznania bywców i certyfikaty zdobywców. Pieczątki są kiem Armaty” (15 luty) – Stoczek Łukowski. • Noc Muzeów – Muzeum Regionalne w Łu- faktów na jego temat. By uczestniczyć w tego obrazkami przedstawiającymi zagadnienia zwią- Bieg główny odbywa się na dystansie 10 km, kowie oraz w Woli Gułowskiej i Woli Okrzej- typu zwiedzaniu wystarczy posiadać smartpho- zane z amonitami. natomiast zawodnicy Nordic Walking mierzą skiej ne z dostępem do Internetu. Ruch ten wycho- Aby znaleźć kesze należy rozwiązać proste za- się na dystansie 5 km. Celem odbywających • Dni Łukowa – kilkudniowe święto miasta dzi naprzeciw tradycyjnemu i często nudnemu gadki, wszystkie dotyczące amonita. Za znale- się co roku biegów „Grzmią pod Stoczkiem i jego mieszkańców, a także okazja do pre- zwiedzaniu miejsc wartych poznania. Towarzy- zienie 55 keszy na 60, keszer, który zaloguje zna- armaty” jest uczczenie rocznicy bitwy pod zentacji dorobku artystycznego i sportowe- sząca mu nuta emocji i adrenalina sprawiają, że lezienie, dostanie drewniak tematyczny (kontakt Stoczkiem oraz promocja miasta i regionu. go łukowskich placówek oświatowych oraz poznane fakty zapadają w pamięć na dłużej. z UG Łuków). Marzec jednostek organizacyjnych miasta Łuków. Geocaching jest ruchem względnie nowym, • Dzień Żołnierzy Wyklętych w Gminie Obchodom towarzyszą, m.in. wydarzenia ar- Na obszarze LGD „RAZEM” opracowano a liczba jego zwolenników stale rośnie. Dlatego Trzebieszów. Rajd pieszy do pomnika Mi- tystyczne, imprezy rekreacyjne i sportowe, 5 geocachingowych ścieżek tematycznych wykorzystujemy ten trend do nowoczesnego tropa z Trzebieszowa (1 marca) prezentacje miast partnerskich z kraju i za- w ramach szlaku „walki i oręża” w miejscach kultywowania dziedzictwa historycznego i kul- • Rodzinny Festyn Historyczny „Konie granicy oraz liczne konkursy dla mieszkań- związanych z naszą historią z różnych okresów turowego. w Krainie Ramzesa” – Wojcieszków ców. Tradycyjnym punktem programu są walk narodowo-wyzwoleńczych. Nowopow- Zapraszamy do zabawy w geocaching na Ziemi • Łukowskie Obchody Narodowego Dnia koncerty gwiazd polskiej sceny muzycznej. stałe ścieżki prowadzą przez miejsca związane Łukowskiej! Pamięci Żołnierzy Wyklętych – biegi i pik- Czerwiec nik patriotyczny (park miejski w Łukowie) • Pieszy Rajd Śladami kpt. Ostoi – Jata (gmi- • Wiosenne Mistrzostwa w Pływaniu pa- na Łuków). Celem Rajdu jest uczczenie pa- mięci Andrzeja Rogalińskiego – Łuków, mięci bohaterów polskich podziemnych pływalnia „Delfinek” formacji wojskowych, walczących z okupan- • Ogólnopolski Przegląd Piosenki Dziecię- tami w okresie II wojny światowej, w szcze- cej i Młodzieżowej „Wesołe Nutki” (Łu- gólności żołnierzy z lasów łukowskich. Rajd kowski Ośrodek Kultury) wiedzie szlakiem miejsc związanych z ludź- marzec/Kwiecień mi, którzy na Ziemi Łukowskiej oddali życie za • Jarmark Wielkanocny – w niedzielę po- wolność Ojczyzny. To wspólna wędrówka jed- przedzającą Święta Wielkanocne, organi- ną z wybranych tras, czuwanie przy ognisku zowany w Łukowie, na placu Solidarności i spanie pod namiotem a w bazie rajdu licz- i Wolności. Wydarzenie nawiązuje do tradycji ne atrakcje. To m.in.: prezentacja uzbrojenia, wielkanocnych, jest też promocją produktów umundurowania i wyposażenia żołnierskiego, lokalnych. Można na nim nabyć kulinaria i wy- diorama obozu partyzanckiego z udziałem re- roby rękodzielnicze konstruktorów ze ŚZŻAK Koło Łuków, a także Kwiecień szereg konkursów i atrakcji dla dzieci i doro- • „Zaświeć się na niebiesko dla autyzmu” – słych. Szczegóły, trasy i regulamin udostęp- bieg profilaktyczny (park miejski w Łukowie) niane są na portalach internetowych www. Maj tphOrlik.org.pl i na www.lukow.ug.gov.pl

Fot. Wikipedia Fot. • Bieg Kolarski o puchar H. Sienkiewicza • Sejmik Wiejskich Zespołów Teatralnych ›› Przykład skrzynki geocachingowej – Wola Okrzejska. Jednodniowy wyścig ko- – Stoczek Łukowski. To najstarsza cykliczna An example of geocache 56 3 Aktywnie na weekend 57 impreza w Stoczku Łukowskim, organizowa- rystycznych Powiatu Łukowskiego Adresy GMIN CZŁONKOWSKIch LGD Leszczanka 97a, tel. 25 796 33 25 na nieprzerwanie od 1970 r. Podczas Sejmiku • Dożynki gminne – podziękowanie za plony • Adamów | ul. Kleeberga 5, tel. 25 755 31 67, Wojcieszków | Bystrzyca 208 Wola Mysłowska | Jarczew 23, tel. 535 525 894, wiejskie teatry z 4 województw północno- i trud rolniczej pracy [email protected], www.adamow.pl Wola Mysłowska 50, tel. 25 754 25 10, imprez -wschodniej Polski prezentują widowiska ob- • Rocznica Akcji Mitropa – gmina Trzebie- • Krzywda | ul. Żelechowska 24 B, tel. 25 755 10 06, Wola Mysłowska 8a, tel. 502 562 942 razujące życie dawnej polskiej wsi. szów (ostanie niedziela września) [email protected], www.gminakrzywda.pl • Gmina Łuków | ul. Świderska 12, tel. 25 798 24 39,

[email protected], www.lukow.ug.gov.pl STACJE PALIW zne pr ak tyc • Serokomla | ul. Warszawska 21, tel. 25 755 45 02, Adamów | ul. Cmentarna 82, tel. 25 755 32 52

[email protected], Krzywda | Orlen, Krzywda, ul. Żelechowska 19, cje www.gminaserokomla.pl tel. 24 256 03 89, Kalendarz Kalendarz • Stanin | Stanin 62, tel. 25 798 11 04, Stacja paliw i LPG, Krzywda, ul. Żelechowska 26, tel.

[email protected], www.stanin.pl 25 755 02 71, orm a • Gmina Stoczek Łukowski | pl. T. Kościuszki 1, Stacja paliw i LPG, Huta Dąbrowa, ul. H. Sienkiewicza tel. 25 797 00 47, [email protected], 60, tel. 25 755 02 71 in f www.stoczeklukowski.pl Stacja LPG, Krzywda, ul. Żelechowska 22, Fot. Muzeum Kleeberczyków Muzeum Fot. • Miasto Stoczek Łukowski | pl. T. Kościuszki 1, tel. 25 755 16 34 • Festyn rodzinny z geologią – Gołaszyn Październik tel. 25 797 00 01, [email protected], Stacja LPG, Krzywda, ul. Łukowska 69 (gmina Łuków). Impreza o charakterze ro- • Obchody rocznicy ostatniej bitwy kam- www.stoczek-lukowski.pl Stacja paliw i LPG, Okrzeja, ul. Kolonia Rowiny 7, dzinnym, której celem jest promocja wa- panii Polskiej 1939 r. – Wola Gułowska – re- • Trzebieszów | Trzebieszów Drugi 89, tel. 608 472 153 lorów geologicznych gminy Łuków. Wśród konstrukcja bitwy tel. 25 796 03 55, [email protected], Gmina Łuków | Orlen, ul. Świdry 2E, tel. 25 794 67 89 atrakcji są animacje z dinozaurem, ekspo- • bieg Adamowska Dziesiątka – gmina Ada- www.trzebieszow.gmina.pl Serokomla | Warszawska 48, tel. 25 755 46 08 zycje skamieniałości, występy dzieci i mło- mów • Wojcieszków | ul. Kościelna 46, tel. 25 755 41 01, Stanin | Stanin 2, tel. 25 796 15 48 dzieży szkolnej, warsztaty artystyczne, koło • Półmaraton „Jata 21 Serc” – Kompleks Re- [email protected], www.wojcieszkow.pl Gmina Stoczek Łukowski | 71B, fortuny z nagrodami. kreacyjny „Zimna Woda”, rezerwat Jata (Bie- • Wola Mysłowska Wola Mysłowska 57, tel. 25 797 30 15, Chrusty 76 • Memoriał im. Antoniego Trybonia – mię- gacze Pomagacze) tel. 25 754 25 22, [email protected], Miasto Stoczek Łukowski | Orlen, Stoczek Łukowski, dzynarodowy turniej piłki nożnej (stadion Listopad www.wolamyslowska.com.pl ul. Piłsudskiego 36, tel. 24 256 12 38, miejski i boiska treningowe w Łukowie) • Stoczkowska Halowa Liga Piłkarskich ROWIX, ul. Partyzantów 50, tel. 25 797 03 34 • Eko-czerwcówka – Żdżary Piątek o Puchar Burmistrza Miasta Stoczek Trzebieszów | Trzebieszów Drugi 90, Apteki Wojcieszków | Bystrzyca, tel. 25 755 42 14 Lipiec Łukowski – Hala Zespołu Szkół w Stoczku Łu- Adamów | ul. gen. F. Kleeberga 38, tel. 25 755 31 16, Wola Mysłowska | Mysłów 66 • Półmaraton Tradycji w Lesie Gułowskim – kowskim ul. gen. F. Kleeberga 32, tel. 25 307 01 37 Adamów (pierwsza sobota lipca) • Uliczne Biegi Niepodległości – Łuków Krzywda | ul. Żelechowska 25, tel. 25 755 16 50, • Festyn Integracyjny dla Osób Niepełno- Grudzień ul. Łukowska 41, tel. 510 270 210, Banki sprawnych „Bądźmy Razem” – Łuków • Bieg mikołajowy „Mikołaje wieczorową Okrzeja, ul. Kolonia Rowiny 5A, tel. 501 842 472, Adamów | Bank Spółdzielczy w Adamowie, • Święto Jagody – Gręzówka porą” (Biegacze Pomagacze, park miejski Huta Dąbrowa, ul. Sienkiewicza 36, tel. 25 755 03 98 ul. Kleeberga 5, tel. 25 755 31 14, Sierpień w Łukowie) Serokomla | ul. Nadstawna 22, tel. 25 755 45 15 Bank Spółdzielczy w Trzebieszowie O/ Adamów, pl. Śniegockich 1, tel. 25 506 59 10 • lipiec/sierpień – Wakacje z OSiR (Łuków) – • Jarmark Bożonarodzeniowy – plac Soli- Stanin | Stanin 54 A, tel. 25 796 15 52 Bank Spółdzielczy w Krzywdzie cykl imprez sportowych dla dzieci i młodzie- darności i Wolności w Łukowie. Organizowa- Gmina Stoczek Łukowski | Jedlanka, O/Wola Gułowska 66, tel. 25 755 62 90, ży spędzających wakacje na terenie miasta ny w niedzielę poprzedzającą Święta Bożego ul. Ks. Leszkiewicza 2, tel. 518 155 640 Punkt Kasowy Banku Spółdzielczego w Adamowie, • Święto Miodów Ziemi Łukowskiej – Łuków Narodzenia. Wydarzenie nawiązuje do tra- Miasto Stoczek Łukowski | ul. Szkolna 6a, Wola Gułowska 54, tel. 25 755 62 14 (pierwsza niedziela sierpnia) dycji bożonarodzeniowych i jest promocją tel. 25 797 06 25, ul. Wyzwolenia 4, tel. 25 797 08 11, ul. Piłsudskiego 32, tel. 25 797 00 04, Krzywda | Bank Spółdzielczy w Krzywdzie, • Święto Miodu i Ogrodu – Stare Kobiałki produktów lokalnych. Można na nim nabyć pl. Kościuszki 1/1, tel. 25 631 18 78 ul. Łukowska 39, tel. 25 755 10 14 • Plener malarsko-rzeźbiarski – Klimki (gmi- kulinaria i wyroby rękodzielnicze Trzebieszów | Trzebieszów Drugi 91, tel. 25 796 02 58, Gmina Łuków | Punkt Kasowy Banku Spółdzielczego na Łuków). Jego organizatorem jest Stowa- • Koncert Kolęd i Słodkich Serc – charyta- Zembry 7A, 25 796 00 34 w Łukowie, Gręzówka 35A, tel. 721 910 805, rzyszenie Artystów i Twórców Gminy Łuków. tywny koncert bożonarodzeniowy (Łuków) Wojcieszków | ul. Kościelna 32 A, tel. 25 755 41 92 Punkt Kasowy Banku Spółdzielczego w Łukowie, Jego celem jest promocja twórczości ludo- ponadto Wola Mysłowska | Wandów 40 A, tel. 25 64 05 473 Krynka 250, tel. 721 910 857 wej oraz walorów kulturowych gminy Łuków. • Imprezy kulturalne i sportowe organizowa- Serokomla | Bank Spółdzielczy w Krzywdzie • „Nasze Maliniaki” – Sobiska (gmina Ada- ne przez Łukowski Ośrodek Kultury i Ośro- GABINETY WETERYNARYJNE O/Serokomla, ul. Lubelska 5, tel. 25 755 45 18 mów). Impreza odbywa się zawsze w drugą dek Sportu i Rekreacji w Łukowie, m.in.: kino Adamów | Cmentarna 39, tel. 25 755 31 17, Stanin | Bank Spółdzielczy w Łukowie niedzielę sierpnia przy stawach nad malowni- letnie Jetro Cinema Summer (park miej- Spółdzielcza 16, tel. 601 859 310 O/Stanin 59, tel. 257 981 110 czą doliną rzeki Czarna. ski w Łukowie), Giełda Kolekcjonerów (Łu- Krzywda | ul. Żelechowska 7, tel. 25 755 10 15, Miasto Stoczek Łukowski | Bank Spółdzielczy Wrzesień kowski Ośrodek Kultury), Międzynarodowy Fiukówka 6A, tel. 606 668 708 w Łukowie O/Stoczek Łukowski, ul. Piłsudskiego 33, • Biegi im. ks. Brzóski – rezerwat Jata, Łuków, Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej Gmina Łuków | Świdry 2, tel. 505 979 196, tel. 257 970 260 Kompleks Rekreacyjny „Zimna Woda” (OSiR w Łukowie, Łukowska Liga Halowej Piłki Sięciaszka Pierwsza 31, tel. 724 809 678 Trzebieszów | Bank Spółdzielczy w Trzebieszowie, w Łukowie) Nożnej Serokomla | Pieńki 4, tel. 513 551 255 Trzebieszów Drugi 33, tel. 255 065 800 • Bezpieczny Peleton – przejazd zorganizowa- • Inicjatywy oddolne, mieszkańców, grup sto- Stanin | Stanin 8a, tel. 257981123, Wojcieszków | Punkt Kasowy Banku nej grupy rowerzystów ulicami Łukowa i piknik warzyszeń, koncerty, wieczory poetyckie, Jarczówek 61, tel. 509 976 161, Spółdzielczego w Adamowie, Wojcieszków, rowerowy. Impreza w ramach Europejskiego spotkania autorskie, wernisaże prac, wystę- Nowa Wróblina 17, tel. 669 081 139 ul. Kościelna 46, tel. 25 755 41 53, Tygodnia Zrównoważonego Transportu py teatralne, zawody sportowe, uroczystości Miasto Stoczek Łukowski | ul. Piłsudskiego 101, Bank Spółdzielczy w Trzebieszowie O/Wojcieszków, • Międzypowiatowy Jarmark Zespołów rocznicowe i patriotyczne, warsztaty muze- tel. 25 797 002 1, ul. Ostoi 8, tel. 25 797 01 85 ul. Kościelna 40, tel. 25 506 58 90 Folklorystycznych Powiatu Łukowskiego, alne. Więcej na stronach gmin i miast oraz na Trzebieszów | Trzebieszów Drugi 54, Wola Mysłowska | Bank Spółdzielczy w Krzywdzie • Festiwal Dziecięcych Zespołów Folklo- stronie www. lgdrazem.pl. tel. 25 796 33 25 58, tel. 511 187 872, O/Wola Mysłowska 57, tel. 25 754 25 04

58 4 Kalendarz imprez 59 OŚRODKI ZDROWIA Baza noclegowa • Ośrodek Rekreacyjno-Wypoczynkowy „Miód z pełnym węzłem sanitarnym, możliwość grillowania; Adamów | „Adamów, ul. Kleeberga 36, Gmina Adamów Lawenda”, Biardy 40, tel. 506 510 330, 506 510 331; www.izydory.pl tel. 25 755 31 21, Wola Gułowska 36, 25 755 01 92 • Pokoje gościnne w Zajeździe Wodzirej, Turzystwo SPA i centrum odnowy biologicznej, pokój dla osób Krzywda | Krzywda, ul. Żelechowska 11, 30A, tel. 508 047 386, www.zajazdwodzirej.pl niepełnosprawnych; www.miodlawenda.pl tel. 25 755 10 01, Huta Dąbrowa, ul. Sienkiewicza 44, • Pokoje gościnne w Sali Bankietowej Magnolia, tel. 25 755 03 11, Okrzeja, ul. Henryka Sienkiewicza 2D, Wola Gułowska 83G, tel. 506 061 174, 507 048 270 tel. 25 755 06 88 praktyczne Gmina Łuków | Krynka 1C, tel. 25 785 61 26, • Szkolne Schronisko Młodzieżowe, Adamów, Aleksandrów 43B, tel. 25 633 35 55 ul. Szkolna 4d, tel. 25 755 31 69, wew. 20, Serokomla | Serokomla 3, tel. 25 755 45 25 www.zswadamowie.pl Stanin | Stanin 54, tel. 25 798 11 12 • Pokoje gościnne w Domu Kultury – Pomniku Gmina Stoczek Łukowski Gmina Stoczek Łukowski | Jedlanka, Czynu Bojowego Kleeberczyków, Wola Gułowska ul. Warszawska 17, tel. 25 798 29 80 • Agroturystyka, Kazimierz Rosiński, Jedlanka, 68, 25 755 02 15, 500 229 774, www.kleeberczycy.pl ul. Warszawska 6, tel. 501 244 365 informacje informacje Miasto Stoczek Łukowski | ul. Piłsudskiego 32, • Pałacyk Fantazja, Łuków, ul. Sięciaszka tel. 25 797 00 14, ul. Szkolna 6 A, tel. 25 797 08 05 Pierwsza 57a, tel. 508 321 973; dworek oraz latem Gmina Trzebieszów Trzebieszów | Trzebieszów Drugi 95, domki kempingowe, możliwość grillowania; • Stadnina Koni Rogale Arabians, Popławy-Rogale 82, tel. 25 796 00 96, Trzebieszów Drugi 92, www.palacykfantazja.com tel. 601 991 182, www.stadninarogale.pl tel. 25 796 03 37, Zembry 7, tel. 25 796 00 77 Wojcieszków | Parkowa 1, tel. 25 755 41 17 Wola Mysłowska | Ciechomin 44, tel. 25 751 00 94, SPZOZ Wandów, tel. 25 796 02 86

PAINTBALL Adamów | Wola Gułowska 68, tel. 25 755 02 15 • Świetlica Wiejska, Hordzieżka 60, tel. 518 775 023 STADNINy KONI • „Malinowa Chata”, Sobiska 4 Adamów | Konorzatka 49, tel. 25 755 28 11 Wojcieszków • Agroturystyka u Wandzi, Wola Gułowska 49a, • Gospodarstwo Agroturystyczne „Nad Krzną Gmina Łuków | Turze Rogi 66b, tel. 693 833 342 u Kropki”, Suleje 54A, tel. 503 101 510, 25 625 04 • Zajazd Skrzetuski, ul. Kleeberga 15, tel. 695 412 224, Suleje 54A 21-411 Wojcieszków, tel. 601-725-233, Gmina Krzywda 82, www.suleje.pl. jazda konna, szkółka jazdy konnej, Trzebieszów | Popławy Rogale 82, tel. 601 991 182 ogniska, kuligi www.zajazd-skrzetuski.pl • Dwór Sienkiewicz, Okrzeja, ul. Kolonia Rowiny 7A, Łowiska wędkarskie tel. 698 611 570, 608 472 153, Gmina Stoczek Łukowski | Wólka Poznańska, www.dworsienkiewicz.pl tel. 510 870 39 89 Miasto Stoczek Łukowski | Stawy Izydory, ul. Nowoprojektowana Trzebieszów | Nurzyna, tel. 25 796 09 41 Wojcieszków | Gospodarstwo rybackie, Burzec 27, tel. 25 755 99 95

WYPOŻYCZALNIE • Babciny Domek, Łuków, ul. Klimki 34, informacje praktyczne Gmina Adamów | Wypożyczalnia rowerów, tel. 502 611 987 Miasto Łuków Wola Gułowska 68, tel. 25 755 02 15 (w godz. 9-18) • „U Jagody” Pokoje Gościnne, Krzywda, Gmina Serokomla Noclegi | Baza noclegowa w mieście Łuków Gmina Krzywda | Wypożyczalnia rowerów, dostępna pod linkiem https://powiatlukowski.pl/sport- ul. Zagłoby 12a, tel. 500 175 715, 502 278 636, • Pałacyk na Górce, Serokomla, ul. Rynek 27, ZS w Woli Okrzejskiej, tel. 25 797 60 39, po godz. 16 i-turystyka/hotele-i-schroniska www.ujagody.com.pl tel. 509 849 502, www.palacyknagorce.pl i w weekendy, tel. 509 417 033 Pływalnie | Pływalnia Delfinek, ul. Siedlecka 56a, Gmina Łuków | FENIX Przeździak Paweł, serwis, • „Rybka” Iwona Borkowska, ul. Zakładowa 22, • Gospodarstwo Agroturystyczne Bogumiła tel. 25 798 58 91, Pływalnia letnia DELFIN, przechowalnia i wypożyczalnia rowerów, Biardy 31, Huta Dąbrowa, tel. 512 074 530 Romańska, Nowa Ruda 26, tel. 515 417 250 ul. Browarna 63, tel. 25 798 23 89 tel. 695 320 862 | Wypożyczalnia motocykli, Gmina Łuków Miasto Stoczek Łukowski Apteki | ul. Dmocha 2, tel. 25 798 99 85, motorowerówi skuterów, Moto-Land, Dąbie 158, ul. Ks. Brzóski 2, tel. 25 7982153, ul. Staropijarska 8B, tel. 500 357 931 | Eden Wypożyczalnia Samochodów, • Parisel Palace Centrum Konferencyjno- • Zajazd Rosa, ul. Piaski 9, tel. 25 797 02 88, tel. 25 797 11 99, ul. Staropijarska 24, tel. 25 798 88 77, Ławki 14 A, tel. 667 672 272 -Wypoczynkowe, Klimki 36, tel. 25 794 65 00, 513 787 550, www.zajazdrosa.pl ul. Nowopijarska 2, tel. 25 644 22 95, Gmina Trzebieszów | Wypożyczalnie wędek, Nurzyna 665 415 145, www.pariselpalace.pl, kawiarnia ul. Rogalińskiego 10, tel. 25 798 36 83, 56, tel. 25 796 09 41 amonitowa, dla gości hotelowych bezpłatna ul. Rogalińskiego 14, tel. 25 798 99 23, wypożyczalnia rowerów i nart biegowych ul. Nowowiejskiego 2, tel. 25 798 54 07, ul. TRANSPORT PUBLICZNY I PRYWATNY 11-listopada 21, tel. 25 797 22 22, ul. Przemysłowa 22, PKS w Łukowie, www.pks.lukow.pl, tel. 736 697 709, ul. Międzyrzecka 66, tel. 25 798 28 27 tel. 25 798 24 91, ul. Al. Kościuszki 2a, tel. 25 798 35 56, Werspol, www.werspol.pl, tel. 691 240 008 ul. Partyzantów17, tel. 25 631 17 00, Omega Bus, www.omegabus.pl, tel. 508 877 866 ul. Sienkiewicza 7A, tel. 25 631 22 81, AfarBus, www.afarbus.pl, tel. 667 833 633 ul. Przemysłowa 22A/5 i 6, tel. 662 301 680, Wisiński, www.wisinski.com.pl, tel. 795 584 718 • Ośrodek Rekreacyjno-Sportowy IZYDORY, Al. Kościuszki 46/1, tel. 736 697 710 Autokary-Kajka, www.autokary-kajka.pl, ul. Nowoprojektowana 1, tel. 602 239 259, lub link do strony https://powiatlukowski.pl/urzad/ tel. 500 171 990 500 126 615, dworek, latem domki kempingowe poradnik-interesanta/rozklad-godzin-pracy-aptek/

60 5 Informacje praktyczne 61 Kuchnia Ziemi Łukowskiej

Dziedzictwo kulinarne Ziemi Łukowskiej to tradycyjne polskie smaki. Historia niektórych po- traw sięga XIX, a nawet XVIII w. Większość dań gościła codziennie na wiejskich stołach, ale niektóre z nich, jak gęś po dworsku z posiadłości kasztelana połanieckiego Antoniego Cieciszewskiego w Radory- t u rysty g iona l na żu Smolanym, podawane były na dworach. Wśród potraw typowych dla tego regionu wymienić należy: g o

r e zastawski kwas, wołowinę po wojcieszkowsku, chłopski garnek czy burzecki karp wędzony oraz schab łososiowy. By ocalić od zapomnienia te prawdziwe, kulinarne perełki Lokalna Grupa Działania RAZEM Ku Lepszej Przyszłości, realizując projekt współpracy „Akademia smaku ziemi zamojskiej, włodaw- owe skiej i łukowskiej”, organizowała warsztaty kulinarne dla członkiń lokalnych kół gospodyń wiejskich. Ich uc h ni a zwieńczeniem było wydanie książki kucharskiej prezentującej dziedzictwo kulinarne Ziemi Łukowskiej. k

Książka jest dostępna na stronie: http://lgdrazem.pl/publikacje, a poniżej kilka potraw z tej publikacji. r owe r

Wołowina po Wojcieszkowsku • 200 ml zakwasu buraczanego • sól, pieprz

Tradycyjna lokalna potrawa pochodząca Wykonanie: Fasolkę zostawiamy namoczoną 123rf Fot. z początku XX w. na noc i gotujemy na drugi dzień. Nastawiamy v i re • Pamiętajmy o tym, by rower był wyposażo- wywar na żeberkach. Ziemniaki, buraki, mar- Savoir-vivre ny w oświetlenie przednie i tylne. Zwiększa to chew myjemy, obieramy, kroimy na mniejsze ka- rowerowego naszą widoczność na drodze i umożliwia bez- oire wałki i dodajemy do wywaru. Gotujemy wszystko pieczną jazdę po zmroku. Warto też zadbać o

turysty sav przez 30 minut. Siekamy kapustę i wraz z ugo- elementy odblaskowe – można je założyć za- towaną wcześniej w oddzielnym garnku fasolą • W miejscu, gdzie szlak rowerowy pokrywa równo na odzież, jak i na rower. Dobrym roz- dodajemy do wywaru z warzywami. Wszystko się z turystycznym szlakiem pieszym, należy wiązaniem jest też zabranie ze sobą kamizelki gotujemy do miękkości. Cebulę podduszamy na bezwzględnie ustąpić miejsca pieszym. odblaskowej – w przypadku jazdy po zmroku smalcu. Słoninę kroimy w drobną kostkę, sma- • zabrania się śmiecenia i pozostawiania nie- będziemy odpowiednio widoczni. żymy na złoty kolor i dodajemy do zupy. Na po- czystości w miejscach do tego nieprzezna- • Przydatna może być również mała apteczka, czonych. Składniki: 2 kg wołowiny z udźca • ½ kg suszu zostałym tłuszczu przygotowujemy zasmażkę zawierająca środki opatrunkowe, wodę utle- owocowego (śliwki, jabłka, gruszki) • ½ kg ba- z 2 łyżek mąki. Tak przygotowaną wlewamy do • turystykę rowerową można uprawiać jedynie nioną czy repelenty na owady. kalii (orzechy włoskie, rodzynki, figi, żurawina) zupy. Na koniec dodajemy ocet do smaku. w porze dziennej oraz podczas sprzyjających • Koniecznie zabierzmy ze sobą wodę, najle- • ½ kg mąki • ½ kg smalcu • 3 cebule • ½ l wody warunków atmosferycznych, niestanowią- piej niegazowaną. • sól • pieprz Deser amonitowy cych zagrożenia dla turysty. Wykonanie: Wołowinę myjemy, dzielimy na To lokalna ciekawostka kulinarna serwowa- • technika, sposób oraz szybkość jazdy musi • zadbajmy o odpowiedni strój – powinien cienkie plastry, rozbijamy z obu stron. Delikatnie być dostosowana do warunków panujących być wygodny i praktyczny. Latem świetnie oprószamy mąką, solą i pieprzem. Obsmażamy na trasie. Korzystający z tras winien brać pod sprawdzi się odzież z materiałów „oddychają- każdy plaster z obu stron. Cebulę kroimy w piór- uwagę wszelkie okoliczności mogące mieć cych” i odprowadzających wilgoć, a w chłod- ka, bakalie rozdrabniamy i mieszamy z cebulą. wpływ na bezpieczeństwo jazdy, w szcze- niejsze dni – odzież termiczna. Zawsze należy W naczyniu do zapiekania układamy warstwami gólności warunki atmosferyczne, stan na- zabrać ze sobą kurtę na wypadek deszczu. obsmażone plastry wołowiny, posypując je ba- wierzchni trasy, ukształtowanie terenu, ruch Przyda się również przy wietrznej pogodzie. kaliami z cebulą i suszonymi owocami. Podlewa- pojazdów oraz pieszych itp. • chrońmy głowę i ciało przed słońcem i prze- my wodą i wstawiamy do pieczenia na 2 godz. • Szlabany ustawione na drogach leśnych nie grzaniem. Nawadniajmy organizm – często w temp. 150°C. Potrawa doskonale komponuje na od niedawna przez Parisel Palace w Klimkach. stanowią zakazu wjazdu dla rowerów, pod pijmy, najlepiej wodę z izotonikiem. się z ziemniakami lub kaszą pęczak. Tego smakołyku nie spotkamy nigdzie indziej, warunkiem, że nie są oznaczone dodatko- • obuwie na wyprawę wybierajmy sprawdzo- a delektując się nim, można równocześnie zgłę- wo tablicami lub znakami zabraniającymi ich ne, lekkie i wygodne. Unikajmy butów no- Zastawski kwas biać geologię tutejszych terenów. Kawiarnia przekraczania. wych i nieprzetestowanych „w terenie”. Zupa jest rdzennym daniem z Zastawia, posiada również bogatą kolekcję „Łukowskich • na drogach publicznych zawsze przestrze- • Przydatne są także rękawiczki rowerowe goszczącym na lokalnych stołach od po- amonitów”, którą udostępnia gościom. gamy przepisów ruchu drogowego. poprawiające komfort jazdy, okulary prze- nad 100 lat. • na przejściach dla pieszych rower przepro- ciwsłoneczne i oczywiście kask rowerowy, Piwo z Lokalnego browaru wadzamy. chroniący naszą głowę w razie upadku. rzemieślniczego • warto zaopatrzyć się w specjalne torby do Miłośników złotego trunku zachęcamy do spróbo- Jak przygotować roweru. Na długie wyprawy sprawdzą się wania piwa warzonego z pasją i wg tradycyjnych się do wyprawy sakwy na rower, natomiast nieduża torebka staropolskich receptur. Browar Huzar w Woli na rower, torba pod siodełko czy na kierowni- Mysłowskiej to jedyny w tym rejonie browar rowerowej cę jest opcją do zabrania ze sobą najbardziej rzemieślniczy, otwarty w kwietniu 2019 r. Pro- • Przed każdą, nawet najkrótszą wyprawą na- potrzebnych przedmiotów. dukuje naturalne piwo, gdzie składnikami są leży sprawdzić stan roweru – przede wszyst- • w nieznanym terenie przydać się może woda, słód, chmiel i drożdże. W swojej ofercie kim stan hamulców, przerzutek i łańcucha mapa topograficzna Składniki: 2½ kg żeberek • 5 l wody • 2 kg posiada 5 rodzajów piw, a ich nazwy nawiązu- (warto go nasmarować, zwłaszcza jeśli wy- kapusty białej • 1½ kg marchwi • 2 kg bura- ją do twórczości H. Sienkiewicza: APA – Quo bieramy się na dłuższą wycieczkę). ków • 1½ kg ziemniaków • ½ kg drobnej fasoli Vadis, IPA – Ogniem i mieczem, Lager Wiedeń- • na wyprawę warto zabrać ze sobą zestaw • Koniecznie weźmy też ze sobą przewod- • 80 dag cebuli • ½ kg słoniny • odrobina smalcu ski – Na jasnym brzegu, Pszeniczne – Na polu kluczy, podręczną pompkę oraz zestaw na- nik, by nie przegapić turystycznych „pe- • 2 łyżki mąki ziemniaczanej • 100 ml octu chwały, Dark Lager – Szkice węglem. prawczy. rełek”!

62 6 Kuchnia regionalna 63 legenda do map

Lokalna Grupa Działania „RAZEM Ku Lepszej Przyszłości”, ul. Świderska 12, 21-400 Łuków tel. +48 25 798 31 94, e-mail: [email protected] www.lgdrazem.pl, facebook.com/lgd.razem kościół

sanktuarium Koordynacja lokalna projektu: Sylwia Romańska-Węzik, Andrzej Charliński muzeum/izba regionalna Zdjęcia: Archiwum LGD „RAZEM”, samorządów będących członkami Stowarzyszenia, pomnik/miejsce Nadleśnictwa Łuków, Muzeum Czynu Bojowego Kleeberczyków, Muzem H. Sienkiewicza, parafii Nawiedzenia pamięci narodowej Najświętszej Maryi Panny w Woli Gułowskiej, Agnieszki Barej, Karoliny Barc, Sławomira Smolaka Zdjęcia ilustrujące kalendarium i bazę noclegową pochodzą z zasobów organizatorów mogiła i dysponentów miejsc noclegowych. kirkut Opracowanie graficzne, skład, ilustracje i mapy: Zielony Królik Redakcja i korekta: Marzena Zielonka średniowieczne grodzisko Współpraca: Marcin Jaszak dwór Tłumaczenie: Artur Gawrylak Druk: Drukarnia Wydawnictwa ARKA wiatrak ISBN: 978-83-948380-9-6 rezerwat przyrody Nakład: 5000 egz. rezerwat przyrody nieożywionej Publikacja bezpłatna Łuków 2019 pomnik przyrody stadnina koni Serdeczne podziękowania za pomoc przy opracowywaniu przewodnika oraz udostępnienie zdjęć kierujemy do gmin i ich pracowników: punkt widokowy • gminy Adamów (Agnieszka Ponikowska, Tadeusz Osiński) • gminy Krzywda (Anna Żebrowska, Rafał Sobiech, Rafał Kot) miejsce wypoczynku • gminy Łuków (Edyta Katarzyna Kuć, Monika Domańska, Henryk Wysocki) • gminy Serokomla (Aneta Mazur, Anna Abramczuk, Barbara Chaber) atrakcja geologiczna • gminy Stanin (Radosław Wiąckiewicz, Bernarda Skwarek) lapidarium • gminy Stoczek Łukowski (Iwona Brodzik, Wojciech Rosa) • gminy Trzebieszów (Sławomir Smolak) cudowne źródełko • gminy Wojcieszków (Marcin Kurek) • gminy Wola Mysłowska (Daniel Mikołajewski) pole namiotowe oraz • miasta Stoczek Łukowski (Agnieszka Barej, Zbigniew Drosio) • miasta Łuków (Jacek Jakubowski) hotel, schronisko, • Starostwa Powiatowego w Łukowie (Katarzyna Szczygieł) agroturystyka • Muzeum Czynu Bojowego Kleeberczyków w Woli Gułowskiej (Iwona Adamska) • Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej (Maciej Cybulski) basen • Nadleśnictwa Łuków – Lasy Państwowe (Karolina Barc, Miłosz Sutkowski) • o. Janusza Bębnika O. Carm., przeora i proboszcza Parafii Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Woli Gułowskiej kino a także Tomasza Ciężkiego, Łukasza Szczepańczyka, Jadwigi Jóźwik i Piotra Twaroga vel Piętaszka MiniZOO Więcej informacji na stronach poszczególnych gmin i miast oraz na: lgdrazem.pl miejsce do wędkowania zwiedzajkraj.pl/lgdrazem szlaki.lublin.pl/index.php/powiat-lukowski muzeumhs.pl miejsce obfitujące www.kleeberczycy.pl w grzyby www.muzeum.lukow.pl silownia na świeżym www.amonitgminalukow.eu powietrzu

zalew Mapa obszaru działania lgd razem ku lepszej przyszłości Zembry Jakusze

Wierzejki Biardy Siedlce Gołowierzchy

Siedlce Krynka Rez. Topór Popławy-Rogale Rosy Gręzwka TRZEBIESZ W 63 Celiny 806 Świder Klimki

Zgrznica Dębowica Wlka Stara Rża Suleje cna Poznaska Rez. Jata Rez. Krzna Półno Kra Jurajska Zabiele Aleksandrwka STOCZEK Żdżary Szaniawy-Matysy Garwolin ŁUKOWSKI Krzna Południowa Kisielsk Zalesie

Nowa Prawda 76 Sięciaszka I Łazy Turze Rogi Strzyżew Szyszki ŁUK W Wagram Jagodne Gzd Aleksandrw Rez. Las Wagramski Radzyń Podl. Ryżki Niedwiadka Tuchowicz 807 widry

Gołąbki Kosuty Ciechomin

Osiny widerki Baczkw STANIN Jeleniec Dminin Sarnw Wandw Fiukwka Szczygły Wilga Grne 63 WOLA Wesołwka MYSŁOWSKA Bystrzyca Radzyń Podl. Wlka ZoŒbr Wilczyska Domaszewska Mysłw

Kożuchwka Dwornia Huta Dąbrowa Radoryż Jarczew Ko“cielny

Żelechów Radoryż Smolany KRZYWDA Burzec Huta Zadybska

Feliksin Szczałb WOJCIESZK W Wola Burzecka Wola Bobrowa

Mała Bystrzyca Wola Okrzejska Gułw Okrzeja ADAM W Okrzejka Zakępie

Las Gułowski

Jzefw Duży

Lipiny Wola Gułowska Szlak ziemi Czarna SEROKOMLA łukowskiej: Sobiska Lublin Czarna główna nitka Nowa Ruda Dęblin Helenw

pętle lokalne Kalinowy Dł Charlejw przewodnik turystyczny po obszarze działania lgd razem ku lepszej przyszłości

Ziemia Łukowska to: » region o bogatej przeszłości i chlubnych tradycjach patriotycznych – walki powstańcze i niepodległościowe » historia kształtowania się naszego lądu – tutaj zostały odkryte unikalne na skalę europejską i światową amonity » miejsce urodzenia i lat dzieciństwa polskiego noblisty – Henryka Sienkiewicza » miejsce, które stało się zalążkiem historii wielu bohaterów literackich » doskonały teren do uprawiania aktywnej turystyki – oznakowany Szlak Ziemi Łukowskiej » raj dla osób pragnących odpocząć od miejskiego zgiełku na łonie natury – rezerwat Jata to jeden z najstarszych rezerwatów przyrody w Polsce!

Zapraszamy

www.lgdrazem.pl Lokalna Grupa Działania Razem Szlak Ziemi Łukowskiej amonitgminalukow.eu