Program Promocji

Powiatu Łukowskiego na lata 2014-2020

opracowany w ramach projektu „Wspieranie i promocja możliwości rozwojowych

Powiatu Łukowskiego”

Lublin – 2015

1

Spis treści

WPROWADZENIE ...... 5

I. CZĘŚĆ ANALITYCZNO-DIAGNOSTYCZNA ...... 8

Metodologia ...... 8

1.1 Charakterystyka i położenie ...... 9

1.1.1 Miasto Łuków ...... 12

1.1.2 Miasto Stoczek Łukowski ...... 12

1.1.3 Gmina Adamów ...... 13

1.1.4 ...... 14

1.1.5 Gmina Łuków ...... 14

1.1.6 Gmina ...... 15

1.1.7 Gmina ...... 16

1.1.8 Gmina Stoczek Łukowski ...... 16

1.1.9 Gmina Trzebieszów ...... 17

1.1.10 Gmina Wojcieszków ...... 18

1.1.11 Gmina Wola Mysłowska ...... 18

1.2 Rys historyczny Ziemi Łukowskiej ...... 19

1.3 Gospodarka wodna ...... 21

1.4 Demografia ...... 24

1.5 Infrastruktura ...... 28

1.5.1 Drogi ...... 28

1.5.2 Gospodarka wodno-ściekowa ...... 29

1.5.3 Sieć gazowa ...... 31

1.5.4 Odpady stałe ...... 31

1.6 Opieka medyczna ...... 31

1.7 Sport w powiecie ...... 32

1.8 Kultura w powiecie ...... 34

2

1.9 Turystyka ...... 37

1.9.1 Zabytki architektury ...... 37

1.9.2 Wykaz bazy noclegowej w Powiecie Łukowskim ...... 43

1.9.3 Szlaki turystyczne ...... 45

1.9.4 Obszary chronione na terenie Powiatu Łukowskiego ...... 46

1.10 Gospodarka ...... 49

1.10.1 Gospodarka pozarolnicza ...... 49

1.10.2 Rolnictwo ...... 51

1.10.3 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto ...... 52

1.10.4 Zatrudnienie i rynek pracy ...... 53

1.11 Powiaty konkurencyjne ...... 54

2. Analiza ustaleń zawartych w dokumentach strategicznych powiatu w kontekście strategii promocyjnej...... 57

3. Analiza dotychczasowej polityki promocyjnej powiatu ...... 60

3.1 Główne elementy promocji powiatu ...... 60

3.2 Promocja medialna ...... 65

4. Raport z badań ...... 67

4.1 Opinie mieszkańców na temat wizerunku Powiatu Łukowskiego ...... 67

4.2 Opinie turystów na temat atrakcyjności turystycznej Powiatu Łukowskiego ...... 73

4.3 Opinie inwestorów na temat atrakcyjności inwestycyjnej Powiatu Łukowskiego ...... 78

5. Analiza SWOT promocji i komunikacji ...... 82

II. CZĘŚĆ STRATEGICZNA ...... 86

1. Założenia wyjściowe Programu Promocji ...... 86

1.1 Cele komunikacyjne ...... 87

2. Grupy docelowe działań promocyjnych ...... 88

2.1 Grupy docelowe promocji Powiatu Łukowskiego ...... 89

3. Cele i kierunki działań promocyjnych powiatu ...... 90

4. Proponowane działania promocyjne i narzędzia promocji ...... 96

3

4.1 Określenie technik, instrumentów i nośników promocji ...... 96

4.2 Kluczowe kanały komunikacji ...... 97

5. Pozyskiwanie inwestorów zewnętrznych ...... 101

5.1 Wsparcie zewnętrzne procesu pozyskiwania inwestorów ...... 103

5.2 Skutki napływu inwestorów zewnętrznych dla gospodarki powiatu ...... 105

6. Macierz działań promocyjnych powiatu ...... 107

7. Ocena efektywności polityki promocji ...... 111

7.1 Zespół Zarządzania Marką Powiatu Łukowskiego ...... 112

7.2 Narzędzia monitoringu ...... 113

7.3 Narzędzia ewaluacji ...... 113

7.4 Konsultacje w czasie realizowania programu ...... 114

8. Proponowane cele i kierunki działań promocyjnych powiatu ...... 114

8.1 Kierunek społeczny - Wzmocnienie integracji mieszkańców powiatu ...... 114

8.2 Kierunek turystyczny - Centrum Kultury Sienkiewiczowskiej ...... 115

8.3 Kierunek gospodarczy – Wzmocnienie wizerunku powiatu jako atrakcyjnego dla inwestorów ...... 116

9. Zarys planu finansowego promocji ...... 116

ZAKOŃCZENIE ...... 125

Spis wykresów ...... 127

Spis rysunków ...... 128

Spis tabel ...... 129

4

WPROWADZENIE

Promocja jednostki samorządu terytorialnego jest jednym z najważniejszych elementów działań marketingowych samorządu. Pojęcie promocji nie jest jednak tożsame z pojęciem marketingu i nie może być w ten sposób rozumiane. Głównym jej celem jest przekazanie potencjalnym interesariuszom – mieszkańcy, turyści, inwestorzy – informacji zachęcających do pożądanych przez zarządzającego samorządem zachowań – odwiedzenie regionu w celach turystycznych, inwestycja gospodarcza, uczestnictwo w lokalnych wydarzeniach. Należy zwrócić uwagę, że promocja poszczególnych elementów, na które składa się organizm samorządu nie może być oderwana od ogólnego wizerunku samorządu i jego marki. Promocja nie może dotyczyć tylko konkretnego elementu, ale powinna odnosić się do jego całego otoczenia. Dobra promocja nie jest jedynie konsekwencją odpowiednich, poprawnych metodologicznie przedsięwzięć promocyjnych, ale również obecnej sytuacji jednostki samorządu, która tworzy dla promocji kontekst i ostatecznie przesądza o jej powodzeniu. O tym, czy promocja gminy, powiatu czy regionu będzie skuteczna, decydują często elementy otoczenia niemające ścisłego związku z konkretnymi polami funkcjonowania samorządu, jak np. turystyka, ale często tworzące dla działań promocyjnych fundament. Wśród nich najważniejszymi są: sytuacja społeczna i gospodarcza; integracja społeczności lokalnych; wizja rozwoju, z którą dana społeczność się szeroko utożsamia i wokół której istnieje porozumienie; wartości jakimi kierują się w swoim życiu mieszkańcy; dobra komunikacja wewnętrzna, umożliwiająca szybki obieg informacji i dialog społeczny. Dlatego też promocja powinna przebiegać dwutorowo:

I - Do wewnątrz – której celem jest m. in.: integracja społeczności lokalnej i aktywizacja w zakresie realizacji pożądanych przez samorząd zachowań społecznych.

II - Na zewnątrz – jej następstwem ma być spowodowanie napływu turystów, zainteresowanie inwestorów, nowych mieszkańców, osób/organizacji zainteresowanych produktami i usługami oferowanymi na terenie gminy, powiatu czy regionu.

Program promocji powinien być postrzegany jako kierunkowa propozycja działań oraz źródło inspiracji i pomysłów, które mogą być realną szansą wypromowania Powiatu Łukowskiego. Skuteczność działań proponowanych i inspirowanych tym opracowaniem zależy przede wszystkim od aktywności podmiotów, realizujących działania promocyjne oraz konsekwencji i rozwagi w realizacji celów władz samorządowych i organizacji współdziałających przy wdrażaniu strategii w życie. Warto jednak podkreślić, że w dzisiejszym, dynamicznie zmieniającym się świecie niemal

5

codziennie pojawiają się innowacyjne rozwiązania z zakresu komunikacji i promocji. Dlatego poszczególne zapisy Programu należy elastycznie dostosowywać na poziomie realizacji i wykorzystania narzędzi promocji.

Niniejszy dokument Programu Promocji Powiatu Łukowskiego na lata 2014-2020 jest efektem realizacji projektu „Wspieranie i promocja możliwości rozwojowych Powiatu Łukowskiego” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013. Uzupełnieniem Programu są dokumenty: Strategii Public Relations Powiatu Łukowskiego wraz ze Strategią Promocji Marki Powiatu Łukowskiego oraz system Identyfikacji Wizualnej Powiatu Łukowskiego.

Program Promocji Powiatu Łukowskiego na lata 2014-2020, zwany w dalszej części Programem Promocji jest dokumentem spójnym i zgodnym z dokumentami strategicznymi powiatu, województwa lubelskiego, kraju, a także dokumentami wyższego rzędu, takimi jak:

 Strategia Rozwoju Powiatu Łukowskiego na lata 2008-2015 – główny dokument strategiczny Powiatu Łukowskiego, który określa wizję i misję powiatu oraz cele strategiczne i operacyjne, które zapewnią zrównoważony rozwój całego powiatu;  Strategia Zarządzania Zmianą Gospodarczą dla Powiatu Łukowskiego na lata 2011-2020 – dokument strategiczny aktualizujący cele strategiczne i operacyjne zarówno na poziomie powiatu, jak i poszczególnych gmin powiatu. W przypadku obu wymienionych strategii, jako priorytetowe w rozwoju obszaru powiatu wymienione zostały: rozwój gospodarczy oraz turystyka i rekreacja.  Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 (z perspektywą do 2030r.)1 – wraz z Obszarami Strategicznej Interwencji (OSI) określa kluczowe pola kompetencji i specjalizacji poszczególnych regionów, które spowodują poprawę społecznej i gospodarczej atrakcyjności regionów, w tym także obszaru Powiatu Łukowskiego. W strategii znajdują się także zapisy na temat poprawy jakości bazy turystycznej i intensyfikacji promocji regionu, co odpowiada przyjętym w Programie Promocji celom strategicznym i operacyjnym, które zagwarantują wzrost zainteresowania Powiatem Łukowskim zarówno w wymiarze wewnętrznym jak i zewnętrznym.

1 http://strategia.lubelskie.pl/SRWL%202014-2020%20FIN.pdf

6

 Strategia Rozwoju Kraju 2020 – głównym jej celem jest wzmocnienie i wykorzystanie gospodarczych, społecznych i instytucjonalnych potencjałów zapewniających szybszy i zrównoważony rozwój kraju oraz poprawę jakości życia mieszkańców. Cele priorytetowe zawarte w tej strategii są zbieżne z celami promocyjnymi określonymi w Programie Promocji Powiatu Łukowskiego i działać mają na rzecz wzrostu konkurencyjności lokalnej gospodarki oraz kształtowania zintegrowanego społeczeństwa.  Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 – w dokumencie tym uwzględnionych zostało 14 osi priorytetowych. Program ten stwarza możliwość dynamicznego rozwoju Województwa Lubelskiego, podniesienia jego konkurencyjności wobec innych regionów, a przez to do rozwoju gospodarczego i ożywienia rynku pracy. Działania promocyjne prowadzone w ramach osi priorytetowych wpłyną na poprawę atrakcyjności województwa zarówno w kontekście turystycznym, inwestycyjnym jak i miejsca do zamieszkania.

Dokument składa się z dwóch części. Część analityczno-diagnostyczna ma za zadanie nakreślenie obecnej sytuacji społeczno-gospodarczej Powiatu Łukowskiego oraz zdiagnozowanie wizerunku powiatu wśród mieszkańców i lokalnych przedsiębiorców, turystów i inwestorów zewnętrznych. W części strategicznej określone zostały grupy docelowe promocji Powiatu Łukowskiego, cele, kierunki działań i działania promocji, narzędzia promocji i inne istotne z punktu widzenia realizacji Programu elementy.

Kancelaria Doradcza Synergia dołożyła wszelkich starań, by niniejsze opracowanie stanowiło praktyczne wsparcie dla procesów komunikacji i promocji tak złożonego organizmu jakim jest samorząd powiatowy. Opracowanie Programu wymagało szeregu konsultacji i spotkań z interesariuszami rozwoju Powiatu Łukowskiego. Szczególne podziękowania za profesjonalną współpracę należą się pracownikom Wydziału Promocji, Rozwoju i Polityki Społecznej Starostwa Powiatowego w Łukowie.

7

I. CZĘŚĆ ANALITYCZNO-DIAGNOSTYCZNA

Metodologia

Prace nad Programem poprzedzone zostały syntetyczną diagnozą opartą na materiałach źródłowych i danych statystycznych, informacjach uzyskanych od jednostek samorządu terytorialnego z obszaru Powiatu Łukowskiego oraz badaniach wizerunku powiatu.

Podczas prac zastosowana została metoda partycypacyjno-ekspercka, która zakłada zaangażowanie konsultantów i ekspertów oraz współpracę ze społecznością lokalną. Łączy ona zalety obu podejść metodycznych (eksperckiego i partycypacyjnego), a polega na tym, że:

 część prac wykonywana jest w wersji uczestniczącej (partycypacyjnej) z udziałem władz samorządowych, mieszkańców, przedsiębiorców i organizacji pozarządowych,  część prac wykonują konsultanci i eksperci (analizy, raporty, syntezy, diagnozy),  wyniki prac konsultantów są udostępniane i konsultowane z samorządami, mieszkańcami, przedsiębiorcami i organizacjami pozarządowymi,  niektóre działania (zebranie i dostarczenie niezbędnych informacji, organizacyjna strona konsultacji społecznych) wykonywana jest przy doradztwie konsultantów.

Metoda partycypacyjno-ekspercka zakłada współpracę z wybranym gronem mieszkańców obszaru objętego projektem. Należą do niego: przedstawiciele władz samorządowych miast i gmin, przedstawiciele organizacji pozarządowych, przedstawiciele przedsiębiorców oraz inne osoby o wysokiej aktywności lub pozycji społecznej – tzw. lokalne autorytety, lokalni liderzy.

8

1.1 Charakterystyka i położenie

Powiat Łukowski jest jednym z 242 powiatów w województwie lubelskim. Utworzony został w ramach reformy administracyjnej w 1999 roku. Powierzchnia powiatu wynosi 1394 km2, co stanowi 5,55% powierzchni całego województwa lubelskiego i 0,45% powierzchni kraju.3 W skład administracyjny Powiatu Łukowskiego wchodzą następujące jednostki samorządu terytorialnego:

 gminy miejskie: Łuków, Stoczek Łukowski;

 gminy wiejskie: Adamów, Krzywda, Łuków, Serokomla, Stanin, Stoczek Łukowski, Trzebieszów, Wojcieszków, Wola Mysłowska.

Rysunek 1. Łukowski na mapie Województwa Lubelskiego

Źródło: Internet

2 w tym z 4 powiatów grodzkich

3 Dane BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

9

Powiat Łukowski graniczy z następującymi powiatami:

 Powiat Garwoliński (woj. mazowieckie),

 Powiat Miński (woj. mazowieckie),

 Powiat Siedlecki (woj. mazowieckie),

 Powiat Bialski (woj. lubelskie),

 Powiat Radzyński (woj. lubelskie),

 Powiat Lubartowski (woj. lubelskie),

 Powiat Rycki (woj. lubelskie).

Rysunek 2. Podział administracyjny Powiatu Łukowskiego

Źródło: Internet

10

Tabela 1. Udział powierzchni poszczególnych gmin w ogólnej powierzchni Powiatu Łukowskiego

Gmina Powierzchnia

Łuków (m.) 35,75 km2

Stoczek Łukowski (m.) 9,15 km2

Adamów 98,7 km2

Krzywda 161,05 km2

Łuków 308,3 km2

Serokomla 77,33 km2

Stanin 160,8 km2

Stoczek Łukowski 173,5 km2

Trzebieszów 140,5 km2

Wojcieszków 108,9 km2

Wola Mysłowska 121 km2

Źródło: Opracowanie własne

Powiat Łukowski położony jest w większości na Równinie Łukowskiej. Jedynie gminy położone w południowo-zachodnim skraju powiatu wchodzą w skład Wysoczyzny Żelechowskiej. Na tych terenach występują kulminacje przekraczające 200 m n.p.m. Zarówno Równina Łukowska, jak i Wysoczyzna Żelechowska wchodzą w skład Niziny Południowopodlaskiej.

Pod względem historycznym Powiat Łukowski zajmuje środkową część historycznej Ziemi Łukowskiej, wschodni skraj Ziemi Stężyckiej w obrębie Małopolski oraz skrawek wschodniego Mazowsza. W I połowie XIX w. Powiat Łukowski sięgał do dolnego odcinka Wieprza, a na zachodzie do Wisły, nie obejmując przejściowo okolic Kocka i Serokomli.

11

1.1.1 Miasto Łuków

Miasto Łuków, będące siedzibą władz Powiatu Łukowskiego na koniec 2013 roku zamieszkiwało 30 723 mieszkańców, w tym 14 743 mężczyzn i 15 980 kobiet.4 Gęstość zaludnienia wyniosła 860 osób/km2. Łuków zajmuje obszar o powierzchni 35,75 km2, w tym użytki rolne stanowią 62% obszaru miasta, a grunty leśne 13%5. Łuków położony jest na Równinie Łukowskiej, nad rzeką Krzną. W sąsiedztwie Łukowa znajduje się największy w środkowowschodniej Polsce kompleks leśny Kryńszczak, który posiada potencjał w zakresie rozwoju rekreacyjno-wypoczynkowego. Odległość Łukowa od Warszawy wynosi ok. 115 km, 30 km od Siedlec, natomiast od Lublina 95 km. Przez miasto przebiegają drogi krajowe nr 63 (łącząca miejscowość Perły w woj. Warmińsko- Mazurskim z przejściem granicznym w Sławatyczach) i nr 76 (łącząca miejscowość Wilga z Łukowem). W niedalekiej odległości natomiast planowana jest trasa autostrady A2, która przyczyni się do poprawy sytuacji komunikacyjnej zarówno miasta jak i całego powiatu. Pierwsze wzmianki w dokumentach historycznych na temat Łukowa pochodzą z 1233 roku. Miasto wówczas było siedzibą kasztelanii. W 1369 z rąk króla Kazimierza Wielkiego Łuków otrzymał prawo wolnego miasta, a w 1403 roku Władysław Jagiełło nadał miastu prawa magdeburskie. W historii miasta i regionu niewątpliwie wielką rolę odegrały dwa zakony sprowadzone do miasta – Bernardyni w 1629 roku oraz Pijarzy w 1696 roku – to oni wpłynęli na postawy późniejszych pokoleń łukowian.

1.1.2 Miasto Stoczek Łukowski

Miasto Stoczek Łukowski jest drugim miastem na terenie Powiatu Łukowskiego. Położone jest w północno-zachodniej części powiatu, na Wysoczyźnie Żelechowskiej. Liczba mieszkańców na koniec 2013 roku wyniosła 2700 osób, w tym 1325 mężczyzn i 1375 kobiet. Gęstość zaludnienia wyniosła 295 osób/km2. Powierzchnia miasta wynosi 9,15 km2, w tym użytki rolne stanowią 60% powierzchni miasta, a użytki leśne ponad 19% powierzchni.6 Przez miasto przebiega droga krajowa nr 76 (łącząca Wilgę z Łukowem) oraz droga wojewódzka 803 ze Stoczka do Siedlec. Odległość Stoczka od Warszawy wynosi ok. 85 km, od Lublina ok. 100 km, natomiast od Łukowa niespełna 30 km.

4 Dane BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

5 Dane BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

6 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

12

Stoczek Łukowski jako osada istniał od XII wieku, należał wówczas do ziem mazowieckich. W 1546 roku z rąk króla Zygmunta Starego otrzymał przywilej lokacyjny. W czasie rozbiorów miasto kilkukrotnie zmieniało przynależność do zaborcy, by w końcu znaleźć się w granicach Królestwa Polskiego, będącego pod rządami Rosji. Stoczek Łukowski zapisał się w historii głównie ze względu na mającą miejsce na tych terenach pierwszą wygraną walkę Powstania Listopadowego, która miała miejsce 14 lutego 1831 roku. Także w czasach Powstania Styczniowego w rejonie miasta działały liczne grupy powstańcze. W 1867 roku za udział i pomoc powstańcom, miastu zostały odebrane prawa miejskie, które przywrócono dopiero w 1916 roku. Stoczek Łukowski w okresie międzywojennym słynął na całą Europę z organizowanych targów końskich.7

1.1.3 Gmina Adamów

Gmina Adamów położona jest w południowej części Powiatu Łukowskiego, w dorzeczu Wieprza. Przez teren gminy przepływają dwie niewielkie rzeczki – Grabówka i Czarna. Gmina Adamów liczy 17 sołectw: Adamów – siedziba władz gminy, Budziska, Dąbrówka, Ferdynandów, Gułów, Helenów, Hordzieżka, Kalinowy Dół, Konorzatka, Lipiny, Sobiska, Turzystwo, Władysławów, Wola Gułowska, Zakępie i Żurawiec. Gmina położona jest w odległości około 125 km od Warszawy, 70 km od Lublina i około 25 km od Łukowa.8 Gminę na koniec 2013 roku zamieszkiwało 5824, w tym 2914 mężczyzn oraz 2910 kobiet. Gęstość zaludnienia wyniosła 59 osób/km2. Powierzchnia gminy Adamów wynosi 98,7 km2, w tym użytki rolne stanowią 65% powierzchni, a grunty leśne 32%.9 Z racji tego, iż w średniowieczu tereny dzisiejszej gminy były gęsto zalesione, ograniczone było osadnictwo. Dopiero w XVI wieku przybyli na te tereny Rusieccy herbu Rawicz, którzy w 1539 roku z rąk króla Zygmunta Starego otrzymali przywilej lokacyjny dla miasta Jadaromin. Nazwę tę przekształcono po kilku latach na prostszą formę Jadamów, a współczesna forma Adamów funkcjonuje od 1617 roku. Miasto posiadało wówczas prawo do m.in. organizowania trzech jarmarków rocznie. Po Rusieckich tereny obecnej gminy przeszły na własność rodu Krasińskich, a następnie Czartoryskich. W 1869 roku Adamów został pozbawiony praw miejskich.10

7 http://www.stoczek-lukowski.pl/index.php?id=4

8 www.adamow.pl

9 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

10 www.adamow.pl

13

1.1.4 Gmina Krzywda

Gmina Krzywda położona jest w południowo-wschodniej części Powiatu Łukowskiego. Powierzchnia gminy wynosi 161,05 km2, w tym użytki rolne wynoszą 74,4% powierzchni gminy, a grunty leśne stanowią nieco ponad 21%. Gmina Krzywda składa się z 27 sołectw: Budki, Cisownik, Drożdżak, Feliksin, Fiukówka, Gołe Łazy, Huta Dąbrowa, , Jasnosz, Kasyldów, Kożuchówka, Krzywda, Laski, Nowy Potok, , Orle Gniazdo, Podosie, Radoryż Kościelny, Radoryż Smolany, Ruda, Rozłąki, Stary Potok, Szczałb, Teodorów, Wielgolas, i Zimna Woda. Gmina położona jest w odległości około 90 km od Lublina, około 50 km od Siedlec i około 25 od Łukowa.11 Liczba mieszkańców gminy na koniec 2013 roku wynosiła 10 714 osób, w tym 5390 mężczyzn i 5324 kobiet, co przełożyło się na gęstość zaludnienia równą 67 osób/km2. Po raz pierwszy w źródłach historycznych nazwa Krzywda pojawiła się w 1598 roku, kiedy to właścicielem tamtejszych ziem był Jan Czyszkowski. W XVIII wieku zmieniali się właściciele Krzywdy i okolic, początkowo właścicielem był Aleksander Gostkowki, następnie Ludwik i Józefina z Olszewskich Słowiańscy, Stanisław Holnicki Szulc, Władysław Konrad Holnicki Szulc. Następnie dobra Krzywdy i okolic przeszły w ręce syna Władysława Konrada – Władysława Mieczysława. Pierwsza żona Władysława Mieczysława – Janina Leokadia z Kownackich – była siostrą pisarki Marii Kownackiej i to jej imię nadano szkole w Krzywdzie.

1.1.5 Gmina Łuków

Gmina Łuków położona jest w centralnej części powiatu i otacza swoim obszarem teren miasta Łukowa. Powierzchnia gminy wynosi 308,3 km2, w tym użytki rolne zajmują prawie 57% powierzchni gminy, a grunty leśne prawie 33%. W skład gminy Łuków wchodzi 36 sołectw: Aleksandrów, , Czerśl, Dąbie, , Gołaszyn, Gołąbki, Gręzówka, Jadwisin, Jeziory, Karwacz, Klimki, Kownatki, Krynka, Ławki, Łazy, Malcanów, Podgaj, Role, Ryżki, Rzymy Las, Rzymy Rzymki, Sięciaszka Druga, Sięciaszka Pierwsza, Strzyżew, Suchocin, , Świdry, Szczygły Dolne, Szczygły Górne, , Wagram, Wólka Świątkowa, Zalesie, Zarzecz Łukowski, Żdzary.12 Gminę na koniec

11 http://www.gminakrzywda.com/solectwa.html

12 Dane Urzędu Gminy Łuków – www.lukow.ug.gov.pl

14

2013 roku zamieszkiwało 17 606 osób, w tym 8936 mężczyzn i 8670 kobiet. Gęstość zaludnienia dla gminy Łuków wyniosła 57 osób/ km2.13 W XIII wieku teren dzisiejszej gminy Łuków należał do Małopolski.Od 1474 do 1795 roku teren gminy znajdował się w województwie lubelskim. Po ostatnim rozbiorze gmina znalazła się pod zaborem austriackim, by w latach 1809-1815 należeć do Księstwa Warszawskiego, a w latach 1815-1830 do Królestwa Polskiego. Do wybuchu I Wojny Światowej gmina znajdowała się na terenie zaboru rosyjskiego. Od 1918 roku w Powiecie Łukowskim w województwie lubelskim. Gmina w obecnych granicach powstała w 1973 roku, a w jej skład oprócz gminy Łuków weszły także gmina Gręzówka i Aleksandrów oraz część gmin i Ulan. Od 1975 roku w gmina znajdowała się województwie siedleckim jako autonomiczna jednostka samorządowa. Reformą administracyjną z 1999 roku gmina Łuków ponownie wróciła do województwa lubelskiego.

1.1.6

Gmina Serokomla położona jest w południowej części Powiatu Łukowskiego. Powierzchnia gminy wynosi 77,33 km2, w tym użytki rolne zajmują 81% powierzchni gminy, natomiast grunty leśne nieco ponad 16%. Gmina Serokomla składa się z 16 sołectw: Bielany Duże, Bronisławów Duży, Charlejów, Czarna, Ernestynów, Hordzież, Józefów, Krzówka, Leonardów, Pieńki, Poznań, Ruda Nowa, Ruda, Serokomla, Wola Bukowska, Wólka.14 Gminę Serokomla na koniec 2013 roku zamieszkiwało 4134 osób, w tym 2033 mężczyzn i 2101 kobiet. Gęstość zaludnienia gminy wynosi 53 osoby/ km2.15 Nazwa Serokomla znana jest od XIV wieku. Założyciel Serokomli – sędzia Ziemi Lubelskiej – Piotr Kijeński w 1537 roku uzyskał zezwolenie króla na lokację miejscowości wraz z dwoma jarmarkami w maju i na jesieni oraz tygodniowymi targami w soboty. W 1545 roku Kijański ufundował w Serokomli parafię. Pod koniec XVI wieku tereny Serokomli weszły w skład majątku Firlejów. W 1775 roku właścicielem Serokomli został Ignacy Scipio del – Campo. W XIX wieku Serokomla przeszła w ręce L. Estreichera, wtedy to też zaczął się schyłek jej świetności. Majątki ziemskie, w tym pałac popadły w ruinę lub zostały rozebrane. W 1869 roku na terenie gminy powstały cztery kolonie niemieckie. Serokomla straciła prawa miejskie w 1869-1870 roku za udział

13 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

14 Dane Urzędu Gminy Serokomla – www.gminaserokomla.pl

15 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

15

w Powstaniu Styczniowym. Serokomla w październiku 1939 roku była głównym miejscem skupienia i działań Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” gen. Franciszka Kleeberga.16

1.1.7

Gmina Stanin położona jest w centralnej części Powiatu Łukowskiego. Obszar gminy przecinają dwie rzeki: Bystrzyca na północy i Wilkojadka na południu. Powierzchnia gminy wynosi 160,8 km2, w tym użytki rolne stanowią 78% powierzchni gminy, a grunty leśne niespełna 19%.17 W skład gminy wchodzi 29 miejscowości: Aleksandrów, , Borowina, , Celiny Włościanskie, Gózd, Jarczówek, Jeleniec, , Józefów, Kierzków, Kij, Kopina, Kosuty, Lipniak, Niedźwiadka, Nowa Wróblina, , Ogniwo, Sarnów, Stanin, Stara Gąska, Stara Wróblina, , Wesołówka, Wnętrzne, Wólka Zastawska, Zagoździe, Zastawie. Gmina Stanin leży w odległości około 15 km od Łukowa, 99 km od Lublina i około 100 km od Warszawy. Gminę Stanin zamieszkiwało na koniec 2013 roku 4134 osoby, w tym 2033 mężczyzn i 2101 kobiet. Gęstość zaludnienia gminy wynosi 53 osoby/ km2.18 Pierwszymi znanymi właścicielami Stanina byli Jarczewscy herbu Nałęcz. W XVI wieku Stanin był główną miejscowością ich tamtejszego majątku. Pierwsza wzmianka w dokumentach historycznych o Staninie pochodzi z 1484 roku, natomiast w 1494 roku wiadomo, iż dziedzicami majątku byli bracia Stanisław i Andrzej Jarczewscy. W 1531 roku na gruntach wsi Stanin lokowana została nowa wieś Jamnik, obecnie Jonnik. W 1553-55 Jarczewscy podjęli próbę lokowania na tych terenach miasta Andrzejów, jednak jego rozwój nie nastąpił i miejscowość została wchłonięta przez Stanin. Od 1599 roku w Staninie funkcjonuje parafia. W XVII wieku Stanin wszedł w majątek rodu Grabskich, a następnie Wilczewskich, Kuropatnickich, Załuskich, Osieckich, Pac-Pomarnackich.

1.1.8 Gmina Stoczek Łukowski

Gmina Stoczek Łukowski położona jest w północno-zachodniej części Powiatu Łukowskiego, na Wysoczyźnie Żelechowskiej i na Równinie Łukowskiej. Przez teren gminy przepływa malownicza rzeka Świder. Gmina zajmuje powierzchnię 173,5 km2, w tym użytki rolne stanowią 67,5%

16 http://gmina.gminaserokomla.pl

17 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

18 Tamże.

16

powierzchni gminy, natomiast grunty leśne 29%.19 Gmina składa się z 35 sołectw: Aleksandrówka, Błażejki-Ruda, Borki, Chrusty, Guzówka, Jagodne, , Januszówka, Jamielnik Kolonia, Huta Łukacz, Jedlanka, Kamionka, , Kapice-, Kienkówka, Łosiniec, , Nowy Jamielnik, Nowe Kobiałki, , , , Stara Róża, Rosy, Róża Podgórna, Szyszki, , Toczyska, Wiśniówka, , Wólka Poznańska, Wólka Różańska, Zabiele, Zgórznica. Gminę Stoczek Łukowski na koniec 2013 roku zamieszkiwało 8161 osób, w tym 4 111 mężczyzn i 4050 kobiet. Gęstość zaludnienia wynosi 47 osób/ km2.20 W średniowieczu tereny dzisiejszej gminy Stoczek Łukowski leżały na styku trzech województw – mazowieckiego, sandomierskiego i lubelskiego. Taki podział tych ziem trwał do trzeciego rozbioru Polski w 1795 roku. W okresie rozbiorów cały teren dzisiejszej gminy znalazł się pod rządami Austrii – jako Galicja Zachodnia. W 1809 roku ziemie te przyłączono do Księstwa Warszawskiego, a następnie w Królestwie Polskim pod rządami zaborców rosyjskich. Tereny wokół Stoczka były miejscem walk w trakcie Powstania Listopadowego, 14 lutego gen. Dwernicki stoczył pod Stoczkiem wygraną bitwą z wojskami carskiej Rosji.

1.1.9 Gmina Trzebieszów

Gmina Trzebieszów położona jest w północno-wschodniej części Powiatu Łukowskiego, na Równinie Łukowskiej. Gmina zajmuje powierzchnię 140,5 km2, w tym użytki rolne stanowią prawie 83% całej powierzchni gminy, a grunty leśne 14%. 24 sołectw wchodzi w skład Gminy Trzebieszów, są to: Celiny, Dębowica, Dębowierzchy, Gołowierzchy, , Karwów, Kurów, Leszczanka, Mikłusy, Nurzyna, Płudy, Popławy-Rogale, Szaniawy Matysy, Szaniawy Poniaty, Świercze, Trzebieszów Pierwszy, Trzebieszów Drugi, Trzebieszów, Trzebieszów Czwarty, Trzebieszów Kolonia, , Wólka Konopna, , , . Gminę Trzebieszów na koniec 2013 roku zamieszkiwało 7531 osób, w tym 3842 mężczyzn i 3689 kobiet. Gęstość zaludnienia dla gminy wynosi 54 osoby/ km2.21 Z dokumentu pochodzącego z 1430 roku wynika, iż istniał już wtedy w Trzebieszowie drewniany kościół dofinansowany przez króla Władysława Jagiełłę. Stąd też można wywnioskować, że wieś istniała już na początku XV wieku. Z XVII wieku pochodzi natomiast wzmianka na temat 35-letnich sporów sądowych mieszkańców Trzebieszowa z drzewcami. Po Powstaniu Listopadowym

19 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

20 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

21 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

17

Trzebieszów otrzymał skonfiskowane przez władze carskie dobra. Mieszkańcy Trzebieszowa aktywnie włączyli się w działania Powstania Styczniowego, stąd też ku pamięci wszystkich walczących, wybudowany w 1863 roku kościół w Trzebieszowie jest pod wezwaniem Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników.22

1.1.10 Gmina Wojcieszków

Gmina Wojcieszków położona jest w południowo-wschodniej części Powiatu Łukowskiego. Zajmuje powierzchnię 108,9 km2, w tym prawie 81% powierzchni zajmują użytki rolne, a prawie 16% grunty leśne.23 Gmina Wojcieszków liczy 22 sołectw: , Bystrzyca, Ciężkie, Ciężkie I, Glinne, Helenów, Hermanów, , Marianów, Nowinki, , , , Siedliska, Świderki, Wojcieszków, , , , Wólka Domaszewska, Zofijówka, Zofibór. Gminę na koniec 2013 roku zamieszkiwało 7083 osoby, w tym 3559 mężczyzn i 3524 kobiet, co przełożyło się na gęstość zaludnienia równą 65 osobom/ km2. Pierwsze informacje o miejscowości Wojcieszków pochodzą z 1437 roku i dotyczą powstałej tutaj parafii, której fundatorem był dziedzic Wojcieszkowa Klemens Ciołek z Bielan herbu Ciołek. Po nim ziemie przejął jego syn Piotr. W latach jego zarządzania ziemie Wojcieszkowa z województwa sandomierskiego przeszły pod zarząd województwa lubelskiego. To przez dobra wojcieszkowskie przebiegała granica województw, która podzieliła parafię w Wojcieszkowie. Na początku XVI wieku Wojcieszków przeszedł w ręce Mikołaja Dzika, który zmienił miejscowość parafialną w miasto. Dokument lokacyjny wystawiono w 1540 roku. Kolejnym właścicielem Wojcieszkowa stał się Maurycy Suchodolski, który przyczynił się do rozkwitu miejscowości. Jednak po przejęciu majątku przez jego syna Wojciecha, miasto zaczęło podupadać, by w końcu w 1821 roku stracić prawa miejskie. Po Suchodolskich dobra wojcieszkowskie nabyli Platerowie – Tadeusz i Zofia hr. Aleksandrowicz, którzy wybudowali pod koniec XIX wieku nowy kościół.

1.1.11 Gmina Wola Mysłowska

Gmina Wola Mysłowska położona jest w zachodniej części Powiatu Łukowskiego. Powierzchnia gminy wynosi 121 km2, w tym użytki rolne zajmują 79% powierzchni gminy, a grunty

22 www.trzebieszow.gmina.pl

23 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

18

leśne 17%.24 Gmina składa się z 21 sołectw: Baczków, Błażków, Ciechomin, Dwornia, Dychawica, Germanicha, Grudź, , Kamień, Ksawerynów, , Mysłów, Nowy Świat, Osiny, Powały, Stara Huta, Świder, Wandów, Wilczyska, Wola Mysłowska, Wólka Ciechomska. Gminę na koniec 2013 roku zamieszkiwało 4940 osób, w tym 2537 mężczyzn i 2403 kobiet, co przełożyło się na gęstość zaludnienia gminy na poziomie 41 osób/ km2. Pierwsze informacje historyczne na temat terenów dzisiejszej gminy pochodzą z XVI wieku, kiedy to Wola Mysłowska wchodziła w skład województwa sandomierskiego. Stan taki trwał do 1793 roku, a po III Rozbiorze Polski Wola Mysłowska znalazła się pod zaborem austriackim, w Galicji Zachodniej. Po 1815 roku należała do Królestwa Polskiego, będącego pod wpływami carskiej Rosji.

1.2 Rys historyczny Ziemi Łukowskiej

Ziemia Łukowska, bo o niej należy mówić w kontekście dzisiejszego Powiatu Łukowskiego zlokalizowana była pomiędzy rzekami Wieprz i Tyśmienica na południu oraz Liwcem i Muchawką od północy. Wschodnią granicę umownie stanowiła linia biegnąca od źródeł Liwca po Tyśmienicę w okolicach Niewęgłosza. Zachodnia granica przebiegała natomiast przez tereny puszczańskie, natomiast Wola Mysłowska była najdalej wysuniętą na zachód miejscowością położoną na tych terenach. Ziemia Łukowska należała do księstwa Sandomierskiego i była zarazem jego najbardziej wysuniętym na wschód obszarem umiejscowionym między Mazowszem a Podlasiem. Według źródeł historycznych w pierwszej połowie XIII wieku istniała w Łukowie kasztelania, która była ważnym punktem na trasie na Ruś i Litwę. Łuków ze względu na swoje położenie miał też znaczenie obronne, ponieważ bronił Małopolski przed najazdami Litwinów, Jadźwingów i Prusów. W połowie XIII wieku król Bolesław Wstydliwy sprowadził do Łukowa zakon templariuszy. Sprowadzenie zakonu do miasta miało się wiązać z planami utworzenia biskupstwa łukowskiego. Biskupstwo łukowskie powstało 1 lutego 1257 roku, a pierwszym łukowskim biskupem został Bartłomiej z Czech. Zgoda Papieża Aleksandra IV na utworzenie biskupstwa została wycofana już 8 sierpnia 1257 roku, ponieważ biskupstwo przeszkadzało misji Zakonu Krzyżackiego. Za rządów Kazimierza Wielkiego, w 1369 roku Łuków otrzymał prawa wolnego miasta, a jego mieszkańcy zostali obdarowani gruntami. Dzięki przyjętej w 1385 roku unii polsko-litewskiej Ziemia Łukowska straciła swój charakter przygraniczny, co w konsekwencji spowodowało uatrakcyjnienie się

24 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

19

tych terenów dla przyszłych osadników. 23 czerwca 1403 roku król Władysław Jagiełło nadał miastu prawo magdeburskie. Według dokumentu biskupa Jastrzębca z 1418 roku w skład parafii łukowskiej oprócz Łukowa wchodziły 34 wsie. W 1445 roku Król Kazimierz Jagiellończyk ustanowił przywilejem cotygodniowe targi w mieście. Dzięki przywilejowi Aleksandra Jagiellończyka z 1505 roku miasto mogło wznieść ratusz na rynku i urządzić w nim wagę, postrzygalnię sukna oraz urządzić kramy kupieckie. W 1505 roku powołany został pierwszy w mieście cech rzemieślniczy szewców i piekarzy oraz powstała fabryka sukna. Przez Ziemię Łukowską biegły szlaki handlowe na Mazowsze, Litwę, do Małopolski oraz na Ruś. W 1526 roku Łuków uzyskał prawo posyłania swojego posła na sejm, co było wyróżnieniem tylko dla liczących się w skali kraju miast. W 1629 roku do miasta sprowadzono Zakon Bernardynów. Wojny polsko-kozackie oraz polsko-szwedzkie w XVII wieku znacznie ograniczyły rozwój miasta. Zniszczony został kościół farny, zamek drewniany z umocnieniami i obwałowaniem oraz wiele budynków. Po najeździe szwedzkim w mieście pozostało tylko 37 zabudowań. W 1695 roku w Łukowie pojawili się Ojcowie Pijarzy, którzy przyczynili się do rozwoju oświaty na terenie Ziemi Łukowskiej. Łukowskie kolegium jako jedno z pierwszych w kraju wprowadziło program Komisji Edukacji Narodowej. Dopiero XVIII wiek przyniósł pozytywne zmiany w regionie. W 1775 roku Łuków został podniesiony do rangi kasztelanii, pod koniec wieku miasto zostało siedzibą sądu oraz zyskało możliwość organizowania sejmików. Po III Rozbiorze Polski Ziemia Łukowska znalazła się w granicach zaboru austriackiego, od 1809 roku w Księstwie Warszawskim, a po kongresie wiedeńskim w 1815 roku włączona do Królestwa Polskiego zaboru rosyjskiego. Wówczas Łuków był stolicą obwodu w województwie podlaskim. Mieszkańców tych terenów wyróżniała wysokorozwinięta myśl polityczna oraz postawy patriotyczne. Wyraz temu dali w trakcie uczestnictwa w Powstaniu Listopadowym, m.in. w wygranej bitwie pod Stoczkiem Łukowskim, dowodzonej przez gen. J. Dwernickiego.25 Ziemia Łukowska była także miejscem, gdzie silnie działała polska konspiracja, to tu od 1839 roku działał Związek Patriotyczny, w którym czynnie udzielał się Karol Levittoux, wychowanek łukowskiego gimnazjum, który po wykryciu spisku trafił do Cytadeli Warszawskiej i tam poniósł męczeńską śmierć w 1841 roku. Ziemia Łukowska była także ziemią walk w trakcie Powstania Styczniowego, to na tych terenach działali ks. Brzóska i Franciszek Wilczyński, którzy za działalność patriotyczną zostali straceni przez Rosjan. Wiek XIX nie był czasem rozwoju gospodarczego Ziemi Łukowskiej, dopiero budowa linii kolejowych Warszawa-Brześć, Łuków-Dęblin i Łuków- sprawiła, że tereny te uzyskały łączność

25 http://www.starostwolukow.pl/panorama/historia

20

komunikacyjną z innymi regionami. Po Powstaniu Styczniowym zlikwidowano w Łukowie Zgromadzenia Bernardynów i Pirajów, którzy odpowiadali za edukację młodzieży. W skutek tego w mieście pozostały tylko dwie szkoły elementarne, a poziom analfabetyzmu wśród mieszkańców terenu wzrósł znacznie. Walki o wolną edukację trwały do początków XX wieku. W trakcie I Wojny Światowej, w latach 1915-18 w Łukowie jako w jedynym mieście w całym Królestwie Polskim istniały władze samorządowe – Łukowska Rada Powiatowa i Rada Miejska. W Łukowie działała także jedyna pod zaborami Milicja Obywatelska, to właśnie ta jednostka rozbroiła 11 listopada 1918 roku niemiecki garnizon w mieście. W dwudziestoleciu międzywojennym w mieście rozwijało się życie społeczno-kulturowe między innymi za sprawą działalności Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego „Ogniwo”. Rozwój miasta i regionu przerwał wybuch II Wojny Światowej, to właśnie na tych terenach działała Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” pod dowództwem gen. Franciszka Kleeberga. Stoczyli oni ostatnią bitwę kampanii wrześniowej – 3-5 października pod Kockiem i Wolą Gułowską. W trakcie akcji pacyfikacyjnych Niemcy stracili wielu mieszkańców Ziemi Łukowskiej. Były to odwety za działalność wielu grup partyzanckich na tym terenie: AK, NSZ, BCh, GL-AL. W Łukowie funkcjonowało także getto, a jego więźniowie zostali wymordowani pod wsią Malcanów albo wywiezieni do obozów w Treblince lub na Majdanku. Miasto zniszczone prawie w 80% zostało wyzwolone 23 lipca 1944 roku przez Armię Radziecką.

1.3 Gospodarka wodna26

Powiat Łukowski należy do regionu Wisły Środkowej. Długość rzek przepływających przez Powiat Łukowski wynosi łącznie 245 004 m, w tym:

 w zlewni Wisły – 56 974 m rzek,

 w zlewni rzeki Wieprz – 129 250 m rzek,

 w zlewni Bugu – 58 780 m rzek.

Podstawową sieć wód powierzchniowych uzupełniają:

 rowy i cieki naturalne o łącznej długości – ok. 1 500 km

 stawy rybne i zbiorniki wodne o powierzchni – 364,46 ha,

26 Źródło: www.starostwolukow.pl

21

Według stanu geodezyjnego wody w Powiecie Łukowskim zajmują powierzchnię 1 166 ha.

Głównymi rzekami powiatu są: Krzna Północna i Krzna Południowa. Obie te rzeki bieg swój zaczynają z terenów bagnistych łukowskich lasów.

W powiecie brak jest typowych zbiorników retencjonujących wodę. Jedynie zbiornik „Zimna Woda” w Łukowie o powierzchni 21 ha gromadzi wodę w górnej części Krzny Południowej w ilości 316 000 m3, oraz stawy rybne, które retencjonują około 4 000 000 m3 wody.

Szczegółowy wykaz rzek przepływających przez Powiat Łukowski obrazuje poniższa tabela (w tabeli podano długości rzek w zlewniach, w granicach powiatu na terenie poszczególnych gmin).

Tabela 2. Wykaz rzek na terenie Powiatu Łukowskiego

Powiat Łukowski Dopływ Odbiornik Lp. Zlewnia Nazwa cieku Długość P- prawy Gmina (nazwa) (km) L- lewy

1 Zlewnia Okrzejka Krzywda 8,000 Wisła P Wisły 2 Świder Stoczek Łukowski 18,210 Wisła P

3 Świder Płd. Stoczek Łukowski 15,154 Świder L

Wola Mysłowska

Stoczek Łukowski

4 Wilga Wola Mysłowska 15,610 Wisła P

Krzywda

5 Zlewnia Bystrzyca Duża Wojcieszków 28,230 Tyśmienica L Wieprza Łuków, Stanin

Stoczek Łukowski

6 Bystrzyca Mała Wojcieszków 36,830 Bystrzyca P

22

Krzywda Duża

7 Czarna Serokomla 21,240 Tyśmienica P

Adamów

8 Grabówka Serokomla 10,700 Czarna L

Adamów

9 Stanówka Łuków 7,200 Bystrzyca L

Duża

10 Struga Cisownik Krzywda 6,150 Bystrzyca L

Mała

11 Wilkojadka Stanin 18,900 Bystrzyca P

Duża

12 Zlewnia Kanał Trzebieszów 5,290 Krzymoszyca P Bugu Maciejowski

13 Krzna Płd. Łuków 25,970 Krzna P

14 Krzna Płn. Trzebieszów 27,520 Krzna Płd. L

Łuków

Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.starostwolukow.pl

Brak dużych rzek oraz niewielkie spadki terenu w powiecie sprawiają, że w okresie roztopów i letnich ulew poziom wody podnosi się niewiele, powodując co najwyżej lokalne podtopienia.

23

Rysunek 3. Mapa Powiatu Łukowskiego

Źródło: Internet

1.4 Demografia

W powiecie w 2013 roku faktycznie mieszkało 109 325 osób (stan na 31.XII). Na przestrzeni lat 2007-2010 liczba ludności wzrosła do 110 193 osób (wzrost o 2 196 osób). W kolejnych latach jednak liczba ludności spadała, aż do 109 325 w 2013 roku. Długoterminowe prognozy demograficzne przewidują postępujący spadek ludności do 103 038 osób w 2020 roku. Liczba ludności powiatu stanowiła 5,07% ogółu ludności zamieszkującej województwo lubelskie. Wskaźnik gęstości zaludnienia wyniósł 78 osób/km2 i były niższy o 8 osób/km2 od wskaźnika dla województwa (86 osób/km2 ) oraz o 45 osób/km2 od wskaźnika zaludnienia kraju (123 osoby/km2). W miastach Powiatu Łukowskiego mieszka nieco ponad 30% ludności powiatu.

24

Wykres 1. Liczba ludności Powiatu Łukowskiego wg faktycznego miejsca zamieszkania

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Wykres 1. Ludność Powiatu Łukowskiego w latach 2007-2013 wg płci

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Spadek liczby ludności jest w dużej mierze skutkiem wysokiego wskaźnika salda migracji wewnętrznych i zagranicznych. Bardzo pozytywnym zjawiskiem, obserwowanym od 2007 roku w Powiecie Łukowskim, jest stale dodatni przyrost naturalny. W 2013 roku wynosił on w powiecie

25

109. Saldo migracji wewnętrznych kształtowało się na poziomie – 480, natomiast migracji zagranicznych na poziomie - 11.

Wykres 2. Przyrost naturalny w Powiecie Łukowskim w latach 2007-2013

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Mimo, iż w 2013 roku saldo migracji wewnętrznych spadło, to podniosło się saldo migracji zagranicznych (-11). Zjawisko migracji zagranicznej dotyka najczęściej młodych mieszkańców powiatu, którzy oprócz wyjazdów zarobkowych decydują się np. na edukację poza granicami Polski.

W Powiecie Łukowskim występuje niekorzystna struktura wiekowa ludności. Przy stałym wzroście osób w wieku poprodukcyjnym, spada liczba osób w wieku przedprodukcyjnym. Odsetek osób w wieku poprodukcyjnym kształtował się na koniec 2013 roku na poziomie 17,1%. Średnia dla województwa lubelskiego wynosiła natomiast 18,9%. Według danych z 2013 roku w Powiecie Łukowskim wystąpiła nadwyżka ludności w wieku przedprodukcyjnym (21,1%, wobec 18,3% w województwie). Liczba osób w wieku przedprodukcyjnym spadła z 24,2% w 2007 roku do 21,4% w roku 2013. Dokładną strukturę wiekową na przestrzeni ostatnich lat przedstawia wykres poniżej.

26

Wykres 3. Udział ludności wg ekonomicznych grup wieku w % ludności ogółem

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Omawiając strukturę wiekową społeczeństwa nie można pominąć ważnego miernika, jakim jest wskaźnik obciążenia demograficznego. Pokazuje on liczbę osób w wieku nieprodukcyjnym przypadającą na 100 osób w wieku produkcyjnym. Poniższy wykres obrazuje spadek wartości wskaźnika obciążenia demograficznego do lat 2010-2011. W ostatnich latach daje się zauważyć jego niewielki wzrost. W 2013 roku wskaźnik obciążenia demograficznego kształtował się na poziomie 62,7 osób (w tym samym roku średnia w województwie wynosiła 59,4).

Wykres 4. Wskaźnik obciążenia demograficznego Powiatu Łukowskiego

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

27

1.5 Infrastruktura

1.5.1 Drogi

Jednostką odpowiedzialną za budowę i utrzymanie dróg powiatowych na terenie powiatu jest Zarząd Dróg Powiatowych w Łukowie.

Tabela 3. Długość dróg publicznych powiatowych w latach 2007-2013

Wyszczególnienie j.m. 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Drogi powiatowe wg typu nawierzchni

Województwo Lubelskie o nawierzchni km 9 176,9 9 186,6 9 239 9 261,9 10 162,6 9 238,5 9221,5 twardej o nawierzchni km 1 571 1 551,4 1 512,1 1 496,6 1 453,4 1 438,6 1404,1 gruntowej

Powiat Łukowski o nawierzchni twardej km 529,0 530,3 534,9 533,4 536,0 538,1 513,8 o nawierzchni km 46,0 43,9 40,1 41,6 39,0 36,9 33,8 gruntowej

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

28

Wykres 6. Długość dróg publicznych powiatowych na terenie Powiatu Łukowskiego w latach 2007- 2013 (w km)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

1.5.2 Gospodarka wodno-ściekowa

W latach 2007-2013 w powiecie powstało ponad 76 km wodociągów, w tym samym czasie wybudowano także 115 km sieci kanalizacyjnej, a jej długość całkowita na koniec 2013 roku wyniosła 270,3 km. Na przestrzeni ostatnich 7 lat zwiększył się także odsetek mieszkańców korzystających z sieci wodnej i kanalizacyjnej. Na koniec 2013 roku ponad 86,7% mieszkańców powiatu mogło korzystać z sieci wodociągowej, natomiast dostęp do sieci kanalizacyjnej miało 38% mieszkańców powiatu.

W dalszym ciągu istnieją wyraźne dysproporcje pomiędzy sieciami wodociągową i kanalizacyjną.

29

Wykres 5. Długość sieci wodociągowej i kanalizacyjnej w Powiecie Łukowskim (w km)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Wykres 6. Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej i wodociągowej (% ogółu ludności)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

30

1.5.3 Sieć gazowa27

Powiat Łukowski uzbrojony jest w sieć gazową. Długość czynnej sieci gazowej wynosi 324,2 km (stan na dzień 31.12.2013r). Liczba budynków mieszkalnych i niemieszkalnych podłączonych do sieci gazowej wynosi 5 124 sztuk, w tym odbiorcami gazu jest 10 479 gospodarstw domowych28. Roczne zużycie gazu wyniosło w 2013 roku niemal 6,5 mln m3.

1.5.4 Odpady stałe

Na terenie Powiatu Łukowskiego wg danych GUS na koniec 2013 roku funkcjonowało 6 czynnych składowisk odpadów, na których unieszkodliwiane były odpady komunalne. Ich łączna powierzchnia wyniosła 8 ha. Ilość odpadów wytworzonych w ciągu roku 2013 wyniosła 7 893,73 ton. W tym samym roku za odbiór odpadów na terenie Powiatu Łukowskiego odpowiadało 11 podmiotów. Oprócz tego na terenie powiatu funkcjonuje 14 biologicznych oczyszczalni ścieków komunalnych oraz 1 oczyszczalnia z podwyższonym usuwaniem biogenów, z których na koniec 2013 roku korzystało 45 232 mieszkańców powiatu.29

1.6 Opieka medyczna

Tabela 4. Porady ogólnodostępne udzielone w latach 2007-2013 w Powiecie Łukowskim30

Udzielone 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 porady

Województwo Lubelskie

W 1717030 1707806 1558233 1526943 1587322 1469303 1503679 przychodniach

27 Źródło: BDL GUS

28 łącznie z korzystającymi z gazomierzy zbiorczych

29 Źródło: BDL GUS

30 Dotyczy podstawowej opieki zdrowotnej

31

podległych samorządowi

Ogółem 8890287 9213866 9137006 8901276 9272121 9092492 9365056

Powiat Łukowski

W przychodniach 193079 203863 162601 180399 186642 164976 192569 podległych samorządowi

Ogółem 314427 323173 328850 365641 424322 374864 421510

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

W Powiecie Łukowskim w 2013 roku udzielono mieszkańcom 421 510 porad lekarskich, z czego 192 569 porad udzielono w poradniach i przychodniach podlegających samorządowi. W porównaniu do wyników województwa liczba porad udzielanych w publicznej służbie zdrowia wzrosła, co świadczyć może o jej wysokiej jakości i dobrym dostępie do usług.

1.7 Sport w powiecie

Powiat jako jednostka samorządu terytorialnego w zakresie realizacji zadań sportowych organizuje m.in.: powiatowe imprezy i zawody sportowe o charakterze wyczynowym i masowym, imprezy sportowe o charakterze powiatowym, regionalnym, wojewódzkim i ogólnopolskim. Oprócz tego powiat utrzymuje (dofinansowuje) i wyposaża obiekty sportowo-rekreacyjne o priorytetowym znaczeniu dla całego powiatu. Starostwo Powiatowe odpowiada także za organizację współzawodnictwa młodzieży szkolnej.

Na terenie Powiatu Łukowskiego na koniec 2012 roku funkcjonowało 65 klubów sportowych (łącznie z Uczniowskimi Klubami Sportowymi), w których członkami było 4015 osób. 31 Wśród klubów wymienić warto choćby takie, jak: Ludowy Klub Sportowy ,,DWERNICKI" w Stoczku Łukowskim; Klub Sportowy Głuchych ,,HETMAN" w Łukowie; Klub Strzelectwa Sportowego ,,Orlik" w Łukowie; Ludowy Klub Sportowy ,,SOKÓŁ" w Adamowie; Lekkoatletyczny Klub Biegacza Jogging w Krzywdzie; Łukowski

31 Dane BDL GUS, stan na koniec 2012 roku.

32

Klub Kyokoushin Karate w Łukowie; Klub Sportowy ,,Lesovia Trzebieszów"; Klub Sportowy ,,HUTNIK" Huta Dąbrowa; Klub Sportowy ,,Prawda" w Starej Prawdzie; Międzyszkolny Klub Sportowy ,,Delfinek" w Łukowie; Ludowy Zespół Sportowy ,,Łazowski Klub Sportowy" Łazy; Ludowy Zespół Sportowy ,,TUR" Turze Rogi; Ludowy Zespół Sportowy ,,Bór" Dąbie; Ludowy Zespół Sportowy ,,Jata" Żdżary; Ludowy Zespół Sportowy ,,Sokół" Krynka; Ludowy Zespół Sportowy ,,Orzeł" Zalesie; Ludowy Zespół Sportowy ,,Orlęta" Gołaszyn; Ludowy Zespół Sportowy ,,Olimpia" Okrzeja; Ludowy Zespół Sportowy ,,Unia" Krzywda; Ludowy Klub Piłkarski "Orkan" Wojcieszków; Gminny Ludowy Kub Sportowy ,,Polesie" Serokomla; Klub Sportowy ,,Róża" w Starej Róży; Gminny Klub Sportowy ,,Armaty" Stoczek Łukowski; Gminny Ludowy Klub Sportowy ,,Start" Stanin; Ludowy Zespół Sportowy ,,Gręzovia" Gręzówka; Ludowy Klub Sportowy ,,Unia" Krzywda; Klub Sportowy ,,Olimp" Aleksandrów; Ludowy Zespół Sportowy ,,WKS" Wólka Świątkowa; Klub Sportowy ,,START" Gózd; Klub Biegacza V-Max Adamów; Ludowy Zespół Sportowy ,,Spartakus" Sięciaszka Pierwsza. Oprócz tego na terenie powiatu działa także 7 Stowarzyszeń zrzeszających amatorów sportu z terenu powiatu: Stowarzyszenie Szachistów ,,SZACHPOL" w Łukowie; Stoczkowskie Towarzystwo Sportowe ,,AMATOR" w Stoczku Łukowskim; Powiatowe Zrzeszenie Ludowe Zespoły Sportowe w Łukowie; Powiatowy Szkolny Związek Sportowy w Łukowie; Stowarzyszenie Piłki Ręcznej ,,Łukovia" Łuków; Stoczkowskie Towarzystwo Sportowe ,,AVES" Stoczek Łukowski.32 W Uczniowskich Klubach Sportowych trenują uczniowie szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgminazjalnych z terenu Powiatu Łukowskiego. Regularnie ćwiczących osób w 2012 roku było 3786 i był to o prawie 24% mniej ćwiczących niż w roku 2008.33 Sukcesywnie zmniejsza się także liczba sekcji sportowych w klubach z 264 sekcji w 2008 roku do 188 sekcji w roku 2012. Zwiększyła się jedynie nieznacznie liczba trenerów w klubach z 23 w 2008 roku do 26 w roku 2012. Spadła liczba instruktorów sportowych i innych osób prowadzących zajęcia sportowe, odpowiednio ze 119 w 2008 roku do 100 w roku 2012 oraz z 99 w roku 2008 do 69 w roku 2012.

Główną bazę sportowo-rekreacyjną na terenie powiatu stanowią sale i hale sportowe zlokalizowane przy szkołach, boiska do gier zespołowych (siatkówka, piłka nożna, koszykówka), bieżnie lekkoatletyczne oraz strzelnice. Na terenie powiatu działa 165 obiektów sportowych:

 3 stadiony sportowe (1 szkolny);  107 boisk sportowych (89 szkolnych) – nie wszystkie z nich są boiskami pełnowymiarowymi;  36 sal gimnastycznych (14 z nich to sale pełnowymiarowe);

32 http://www.starostwolukow.pl/panorama/stowarzyszenia_i_organizacje/skf

33 Dane BDL GUS, stan na koniec 2012 i 2008 roku.

33

 2 pływalnie (1 kryta);  8 obiektów lekkoatletycznych (bieżnie, skocznie, rzutnie, etc.);  9 innego typu obiektów sportowych (strzelnice, siłownie, tory jeździeckie).34

1.8 Kultura w powiecie

Za organizację życia kulturalnego w Powiecie Łukowskim odpowiadają przede wszystkim domy i ośrodki kultury: Łukowski Ośrodek Kultury, Miejski Ośrodek Kultury w Stoczku Łukowskim, Gminny Ośrodek Kultury w Łukowie, Dom Kultury – Pomnik Czynu Bojowego Kleeberczyków w Woli Gułowskiej, Gminny Ośrodek Kultury i Wypoczynku w Trzebieszowie. Ośrodki te zajmują się organizacją życia kulturalnego, współpracą ze szkołami, zakładami pracy, stowarzyszeniami w zakresie krzewienia i wspierania inicjatyw kulturalnych. Organizują także wydarzenia cykliczne i okazjonalne.

Kolejnymi instytucjami, które odpowiadają za rozwój kultury na terenie Powiatu Łukowskiego są niewątpliwie biblioteki publiczne. Obecnie działa 11 bibliotek publicznych i 15 ich filii w mniejszych miejscowościach. Księgozbiór tychże bibliotek na koniec 2013 roku wyniósł 284 138 woluminów. W 2013 roku z zasobów bibliotek w powiecie skorzystało niemal 16 000 czytelników.35 Sieć biblioteczną w powiecie stanowią: Miejska Biblioteka Publiczna im. Henryka Sienkiewicza w Łukowie wraz z filiami, Miejska Biblioteka Publiczna w Stoczku Łukowskim, Gminna Biblioteka Publiczna w Adamowie wraz z filią, Gminna Biblioteka Publiczna w Krzywdzie wraz z filiami, Gminna Biblioteka Publiczna Łuków z siedzibą w Dąbiu z filiami, Gminna Biblioteka Publiczna w Serokomli wraz z filią, Gminna Biblioteka Publiczna w Staninie, Gminna Biblioteka Publiczna Stoczek Łukowski z siedzibą w Starych Kobiałkach, Gminna Biblioteka Publiczna w Trzebieszowie z filią, Gminna Biblioteka Publiczna w Wojcieszkowie z filiami i Gminna Biblioteka Publiczna w Woli Mysłowskiej.

Ofertę muzealną powiatu stanowią: Muzeum Regionalne w Łukowie, Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej oraz Muzeum Czynu Bojowego Kleeberczyków w Woli Gułowskiej. W Łukowskim Ośrodku Kultury funkcjonuje także Kino Łuków, które obsługuje mieszkańców powiatu.

Do rozwoju oferty kulturalnej na Ziemi Łukowskiej w dużym stopniu przyczyniło się Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Łukowskiej, które zostało założone w 1957 roku przez grupę

34 http://www.starostwolukow.pl/panorama/sport/baza

35 Dane BDL GUS, stan na koniec 2013 roku.

34

absolwentów łukowskich szkół zamieszkujących w Warszawie. Celem powstałego stowarzyszenia jest dążenie do gospodarczego i kulturalnego rozwoju i aktywizacji miasta i terenu Powiatu Łukowskiego. To właśnie Stowarzyszenie przyczyniło się do powstania Muzeum Regionalnego w Łukowie oraz Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej. Przez ponad pół wieku działalności, Towarzystwo organizowało lub wspierało organizację wielu imprez, konferencji naukowych, konkursów mających na celu kultywowanie dziedzictwa Ziemi Łukowskiej oraz dalszego jej rozwoju.

Na terenie powiatu funkcjonuje także Zespół Pieśni i Tańca Ziemi Łukowskiej „Łukowiacy” – który w swoim repertuarze ma polskie tańce narodowe, takie jak: polonez, krakowiak, oberek, kujawiak oraz tańce lubelskie, ponadto przyśpiewki podlaskie. Przy zespole działa również kapela muzyczna. Oprócz tego w miejscowościach z gmin Powiatu Łukowskiego również funkcjonują ludowe zespoły śpiewacze i kapele muzyczne.

Ważnym elementem lokalnej kultury jest twórczość rzeźbiarska rozwijana od połowy wieku na terenie Ziemi Łukowskiej – Łukowski Ośrodek Rzeźby Ludowej – to oprócz ośrodka sierpeckiego, łęczyńskiego i kutnowskiego, najważniejszy ośrodek rzeźbiarski w kraju. Tworzyli tu między innymi: Marian Adamski, Tadeusz Cąkała, Ryszard Sęk, Bolesław Suska, Tadeusz Lemieszek, Marian Łubianka, Zenon Adamski, Tadeusz Adamski, Wacław Susko, Stanisław Susko, Adam Wydra, Stanisław Fotyga, Bronisław Chojęta, Krzysztof Pycka, Mieczysław Zawadzki, Mieczysław Gaja, Władysław Sopulski, Krzysztof Osak, Robert Sadło, Krzysztof Grodzicki. Ich prace charakteryzują się naturalnością, są zrozumiałe dla odbiorców, całkowicie przeciwstawne do sztuki nowoczesnej, abstrakcyjnej, niezrozumiałej dla wielu. Rzeźbiarze z Ziemi Łukowskiej stali się sławni nie tylko lokalnie, ich prace zdobywały i zdobywają nagrody w konkursach rangi ogólnopolskiej. Cieszą się także uznaniem wśród kolekcjonerów sztuki.36

Poza wspieraniem instytucji kultury w gestii powiatu jest także organizacja lub współorganizacja imprez o charakterze kulturalnym. W 2013 roku w powiecie zorganizowano 352 imprezy (w domach i ośrodkach kultury, klubach i świetlicach), w których uczestniczyło 40 068 osób. Do najważniejszych imprez kulturalnych w powiecie można zaliczyć:

 Powiatowy Dzień Bibliotekarza;  Noc Muzeów;  Łukowska Noc Kultury;  Rekonstrukcja bitwy pod Stoczkiem;

36 www.muzeum.llu.pl

35

 Dni Łukowa;  Święto Miodów Ziemi Łukowskiej;  Dożynki Gminne;  Jarmark Wielkanocny;  Jarmark Bożonarodzeniowy;  Spotkanie szkół i organizacji Powiatu Łukowskiego skupionych wokół Henryka Sienkiewicza;  Wojewódzki Przegląd Recytatorski Poezji i Prozy Patriotycznej im. gen. F. Kleeberga;  Powiatowy Turniej Sztuki Recytatorskiej;  Powiatowy Konkurs Poezji i Prozy Żydowskiej;  Zlot motocyklowy im. Kpt. Henryka Nowosielskiego;

 Jubileusze istnienia Zespołu Pieśni i Tańca Ziemi Łukowskiej „Łukowiacy”;

 Obchody Święta Wojska Polskiego;

 Miejski Festiwal Ekologiczny dla dzieci i młodzieży;

 Łukowskie Forum Gospodarcze dla Regionu;

 Obchody Rocznicy Odzyskania Niepodległości;

 Powiatowy Dzień Edukacji Narodowej;

 Powiatowy Dzień Olimpijczyka;

 Wielki Turniej Grunwaldzki w Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej;

 Powiatowy Dzień Strażaka;

 Powiatowy Turniej Tańca;

 Ogólnopolski Bieg Uliczny „Grzmią pod Stoczkiem armaty”;

 Obchody rocznicy Bitwy pod Stoczkiem Łukowskim;

 Rocznica Ostatniej Bitwy Obronnej Polski 1939 roku;

 Coroczny udział delegacji z Powiatu Łukowskiego w Zlocie Szkół Sienkiewiczowskich;

 Konkurs „Sołtys Roku Powiatu Łukowskiego”;

 Organizacja Strefy Kibica w trakcie trwania Igrzysk Olimpijskich w Londynie;

 Rocznica Bitwy Warszawskiej na Cmentarzu Wojennym w Łukowie;

 Lokalne Finały Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy;

36

 Dzień Samorządu Terytorialnego;

 Organizacja Międzynarodowej Konferencji Popularno-Naukowej „Społeczne idee Henryka Sienkiewicza.37

1.9 Turystyka

1.9.1 Zabytki architektury

Powiat Łukowski jest obszarem bogatym kulturowo. Znajdują się tu obiekty zabytkowe, posiadające dużą wartość religijną, kulturową i historyczną.

Tabela 5. Zabytki architektury Powiatu Łukowskiego wpisane do Centralnego Rejestru Zabytków (stan na 31 grudnia 2014 r.)

GMINA MIEJSCOWOŚĆ ATRAKCJA KATEGORIA

ADAMÓW ADAMÓW KOŚCIÓŁ PARAFIALNY P.W. MIEJSCE KULTU

PODWYŻSZENIA KRZYŻA, KONIEC XVIII

WIEKU, XIX, PO 1930:

- DZWONNICA

- CMENTARZ KOŚCIELNY

ZAJAZD, RYNEK, 1 POŁ. XIX WIEKU HISTORIA

WOLA ZESPÓŁ KLASZTORNY KARMELITÓW MIEJSCE KULTU

GUŁOWSKA TRZEWICZKOWYCH, 2 POŁOWA XVII-

XIX WIEK,

ZAKĘPIE - CERKIEW UNICKA, OBECNIE KAPLICA MIEJSCE KULTU

RZYMSKO-KATOLICKA P.W. ŚW.

APOSTOŁÓW PIOTRA I PAWŁA,

DREWNIANA, 1693 ROK, XVIII

37 Informacje pochodzą z corocznych Sprawozdań Wydziału Promocji, Rozwoju i Polityki Społecznej.

37

WIEK,1987 ROK

- DZWONNICA DREWNIANA

KRZYWDA KRZYWDA ZESPÓŁ DWORSKI, OK. 1880 ROKU: HISTORIA/ NATURA

- DWÓR

- PARK

OKRZEJA - KOŚCIÓŁ PARAFIALNY P.W. ŚW. MIEJSCE KULTU

PIOTRA I PAWŁA, K. XVIII WIEKU

- CMENTARZ KOŚCIELNY

RADORYŻ - KOŚCIÓŁ PAR. P.W. MATKI BOSKIEJ MIEJSCE KULTU

KOŚCIELNY CZĘSTOCHOWSKIEJ, 1910-15 ROK

- DZWONNICA, 1915 ROK

- PLEBANIA, 1920 ROK

RADORYŻ - ZESPÓŁ DWORSKI, POŁ. XIX WIEKU, HISTORIA/ NATURA

SMOLANY POCZ. XX WIEKU:

- DWÓR

- RZĄDCÓWKA

- PARK

- FOLWARK (SPICHRZ, GORZELNIA, 4

BUDYNKI GOSPODARCZE)

WOLA OKRZEJSKA ZESPÓŁ DWORSKI, 1 POŁ. XIX WIEKU, HISTORIA/ NATURA/

XX WIEK: MIEJSCE URODZENIA

- OFICYNA I, OB. MUZEUM H. HENRYKA SIENKIEWICZA

SIENKIEWICZA, DREWN. 1 POŁ. XIX

WIEKU, 1965-1966 ROK

- FUNDAMENTY OFICYNY II

38

- PARK, 1 POŁ. XIX WIEKU

ŁUKÓW (GM.) KRYNKA ZESPÓŁ DWORSKI I FOLWARCZNY, POCZ. HISTORIA/ NATURA

XX WIEKU:

- DWÓR DREWNIANY

- BUDYNEK GOSPODARCZY

- STAJNIA

- STODOŁA, DREWN.

- PARK

- LEŚNICZÓWKA, DREWN.

- STODOŁA, DREWN.

ŁUKÓW (M.) ŁUKÓW ZESPÓŁ KLASZTORNY BERNARDYNÓW, HISTORIA/ MIEJSCE

UL. PRYMASA WYSZYŃSKIEGO 41/43, KULTU

2 POŁ. XVIII WIEKU:

- KOŚCIÓŁ P.W. PODWYŻSZENIA

KRZYŻA

- KLASZTOR

- DZWONNICA

- CMENTARZ KOŚCIELNY

ZESPÓŁ KLASZTORNY PIJARÓW, UL. HISTORIA/ MIEJSCE

PIŁSUDSKIEGO 14, XVIII-XIX WIEK: KULTU

- KOŚCIÓŁ, OBECNIE PARAFIA P.W.

PRZEMIENIENIA PAŃSKIEGO

- KLASZTOR, OBECNIE LICEUM

MEDYCZNE

- KOLEGIUM, OBECNIE LICEUM

39

MEDYCZNE

- OGRODZENIE Z BRAMĄ

- CMENTARZ KOŚCIELNY

CMENTARZ WOJENNY Z I WOJNY HISTORIA/ MIEJSCE

ŚWIATOWEJ I Z ROKU 1920 NA KULTU

PRZEDMIEŚCIU ŁAPIGUZ

KONWIKT SZANIAWSKICH, OBECNIE HISTORIA

MUZEUM, UL. PIŁSUDSKIEGO 19,

1728-1733 ROK

SZKOŁA, OBECNIE SZKOŁA SPECJALNA, HISTORIA

UL. PIŁSUDSKIEGO 28, 1924 ROK

DWORZEC KOLEJOWY, K. XIX WIEKU HISTORIA

KASA SKARBOWA, UL. NARUTOWICZA HISTORIA

3, POŁ. XIX WIEKU

STANIN JELENIEC ZESPÓŁ KLASZTORNY BERNARDYNÓW, 2 MIEJSCE KULTU

POŁ. XVIII WIEKU:

- KOŚCIÓŁ, OBECNIE PARAFIA P.W. ŚW.

ANNY

- KLASZTOR (DWÓR)

- CMENTARZ KOŚCIELNY

- BRAMA-DZWONNICA

- PLEBANIA

- OGRODZENIE

SARNÓW ZESPÓŁ DWORSKI, 1825 ROK, XIX HISTORIA/ NATURA

WIEK, XX WIEK:

40

- DWÓR DREWNIANY

- PARK

STANIN KOŚCIÓŁ PARAFIALNY P.W. ŚWIĘTEJ MIEJSCE KULTU

TRÓJCY, DREWNIANY Z 1756 ROKU, 1

POŁ. XIX WIEKU, PRZENIESIONY DO

PRATULINA W 2008 R.:

- DAWNY CMENTARZ PRZY KOŚCIELE

- DZWONNICA, 1 POŁ. XIX WIEKU

ZESPÓŁ DWORSKI WESOŁÓWKA, XVII- HISTORIA/ NATURA

XIX W.:

- RUINA DWORU

- OFICYNA

- STAJNIA

- PARK

TUCHOWICZ KOŚCIÓŁ PAR. P.W. ŚW. MARII MIEJSCE KULTU

MAGDALENY, 1888 R.

POZOSTAŁOŚCI DWORU OBRONNEGO HISTORIA

STOCZEK ŁUKOWSKI NOWA PRAWDA DWÓR, 3 ĆW. XIX W.; ALEJA HISTORIA

DOJAZDOWA

STOCZEK KOŚCIÓŁ PAR. P.W. WNIEBOWZIĘCIA MIEJSCE KULTU

ŁUKOWSKI NMP, 1906-34 ROK

TRZEBIESZÓW JAKUSZE WIATRAK KOŹLAK, DREWNIANY, Z HISTORIA

1880 ROKU

ROGALE ZESPÓŁ DWORSKI, 2 POŁ. XIX WIEKU: HISTORIA/ NATURA

- DWÓR DREWNIANY

41

- PARK

TRZEBIESZÓW ZESPÓŁ KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO, 2 MIEJSCE KULTU

DRUGI POŁ. XIX WIEKU:

- KOŚCIÓŁ PAR. P.W. DZIESIĘCIU

TYSIĘCY MĘCZENNIKÓW, 1863 ROK

- DZWONNICA

- CMENTARZ KOŚCIELNY

- OGRODZENIE

KAPLICA CMENTARNA, DREWNIANA, NA MIEJSCE KULTU

CMENTARZU PARAFIALNYM, 1886 ROK

WOJCIESZKÓW BURZEC PARK DWORSKI, XIX/XX WIEK; HISTORIA

GORZELNIA, XIX/XX WIEK

WOJCIESZKÓW KOŚCIÓŁ PARAFIALNY P.W. MIEJSCE KULTU

NAJŚWIĘTSZEGO SERCA PANA JEZUSA,

1897-99 ROK

PARK DWORSKI Z ALEJĄ DOJAZDOWĄ, NATURA

XVIII/XIX WIEK

ZOFIBÓR KOŚCIÓŁ PARAFIALNY P.W. ŚW. ZOFII MIEJSCE KULTU

WDOWY, DREWNIANY, Z 1854 ROKU;

DZWONNICA DREWNIANA

WOLA MYSŁOWSKA BACZKÓW PARK DWORSKI NATURA

JARCZEW ZESPÓŁ DWORSKI, 2 POŁ. XIX WIEKU: HISTORIA/ NATURA

- DWÓR

- PARK

WILCZYSKA ZESPÓŁ DWORSKI: HISTORIA/ NATURA

42

- DWÓR, 2 POŁ. XVIII WIEKU

- BRAMA, XVIII/XIX WIEK

- PARK, XVIII/XIX WIEK

- FORTYFIKACJE ZIEMNE, XVI WIEK

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NID38

1.9.2 Wykaz bazy noclegowej w Powiecie Łukowskim

Tabela 6. Baza noclegowa w Powiecie Łukowskim

Miejscowość Nazwa Dane kontaktowe

Adamów Szkolne Schronisko Młodzieżowe w ul. Cmentarna 6 internacie Zespołu Szkół (sezonowe) tel.25 755 31 69

Łuków Hotel Polonia ul. Kościuszki 29 tel. 25 798 25 43

Zajazd Zimna Woda ul. Wypoczynkowa 1

tel. 25 798 30 35 tel./fax. 25 798 35 80 www.zimnawoda.oit.pl [email protected] Zespół domków turystycznych przy ul. Wypoczynkowa 1 Zajeździe Zimna Woda tel. 25 798 30 35

Hotelik Korona ul. Międzyrzecka 71 tel./fax. 25 798 41 15 tel. 501 718 398 www.korona.lukow.pl [email protected]

38 http://www.nid.pl/ [dostęp 19.01.2015r.]

43

Hotel Miś Al. Wojska Polskiego 28 tel. 25 798 77 30 tel.. 608 853 389 www.hotel.lukow.pl [email protected] Hotel Grochowski ul. Międzyrzecka 90 tel. 609 041 715 www.hotelgrochowski.llu.pl [email protected] Cardinale Palace Centrum Konferencyjno – Klimki, Łuków Wypoczynkowe tel. 25 794 65 00 tel. 665 415 145 Pałacyk Fantazja Sięciaszka Pierwsza 57a tel. 508 321 973 www.palacykfantazja.com Okrzeja Dwór Sienkiewicz Okrzeja, ul. Kolonia Rowiny 7A tel. 608 472 153 www.dworsienkiewicz.pl Stoczek Łukowski Hotel Dwór Zgórznica ul. Nowoprojektowana 1 tel. 25 797 01 83

Zespół domków campingowych ul. Nowoprojektowana 2

tel. 25 797 01 83

Zajazd Rosa ul. Piaski 9 tel. 25 797 02 88 tel. 513 787 550 www.zajazdrosa.pl [email protected] Szkolne Schronisko Młodzieżowe w Pl. St. Wielgoska 5 Internacie Zespołu Szkół (sezonowe) tel. 25 797 02 61

Wojcieszków Hotel Skrzetuski ul. Kleeberga 15

tel. 25 755 41 11 tel. 605 688 630

44

www.skrzetuski.obitur.pl Wola Okrzejska Szkolne Schronisko Młodzieżowe przy Wola Okrzejska 105 Szkole Podstawowej (sezonowe) tel. 25 755 42 12

źródło: Opracowanie własne na podstawie Internetu

1.9.3 Szlaki turystyczne

Przez teren Powiatu Łukowskiego przebiegają trzy szlaki turystyczne: „Szlak Powstań Narodowych”, „Szlak Sienkiewiczowski” oraz „Szlak im. gen. bryg. Franciszka Kleeberga”. Ponadto przez obszar Ziemi Łukowskiej przebiegają trzy regionalne szlaki dziedzictwa kulturowego: Szlak Kultury Wsi i Miasteczek, Szlak Wielkich Pisarzy i Szlak Muzealny.

Wykaz szlaków turystycznych pieszych na terenie Powiatu Łukowskiego przedstawiono w tabeli poniżej.

Tabela 7. Szlaki turystyczne piesze na terenie Powiatu Łukowskiego

Nazwa szlaku Opis szlaku

„Szlak Powstań Narodowych” Szlak rozpoczyna swój przebieg w mieście Stoczek Łukowski i prowadzi przez Domanice – Szlak pieszy i rowerowy Iganie – Mokobody – Liw – Węgrów – do Miedznej. Szlak przebiega przez tereny, które były świadkiem walk w okresie Powstania Listopadowego w 1831 roku.

„Szlak Sienkiewiczowski” Przebiega przez środkową część Ziemi Łukowskiej (Łuków – Okrzeja). Związany jest z Oznaczenie - niebieski miejscem urodzenia i twórczości polskiego noblisty Henryka Sienkiewicza.

Miejsca do zwiedzenia:

 muzeum w Woli Okrzejskiej - miejsce narodzin Henryka Sienkiewicza

45

 kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła w Okrzei - ufundowany przez prababkę noblisty, miejsce gdzie został ochrzczony

 cmentarz parafialny w Okrzei - miejsce pochówku matki pisarza

 Burzec - majątek wuja opisał Sienkiewicz w "Ogniem i mieczem"

„Szlak im. gen. bryg. Franciszka Kleeberga” Przebieg szlaku: Dęblin - Bobrowniki - Ułęż - Sobieszyn - Wola Głuchowska - Charlejów - Oznaczenie – zielony Białobrzegi – Kock. Szlak prowadzi przez obszary Długość trasy - 32 km związane z walkami SGO "Polesie"

Źródło: opracowanie własne na podstawie www.starostwolukow.pl

1.9.4 Obszary chronione na terenie Powiatu Łukowskiego

Obszary objęte ochroną prawną wyłączone są z możliwości lokowania na nich nowych inwestycji, które mogłyby stanowić poważne zagrożenie dla środowiska naturalnego. Na terenach prawnie chronionych wszelka ingerencja człowieka jest zabroniona w celu zabezpieczenia cennych walorów przyrody. Krajowy system obszarów chronionych obejmuje parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu i rezerwaty przyrody.

Tabela 8. Obszary chronione na terenie Powiatu Łukowskiego (stan na 31.XII.2013 roku)

obszary chronione parki obszary rezerwaty parki liczba krajobrazo chronionego Wyszczegó przyrody narodowe pomnikó udział % we krajobrazu lnienie w ha w w pow. (w ha) (w ha) (w ha) (w ha) przyrody

Polska 10164813,6 32,5 165741,51 314619,7 2610839,44 7092849,82 36353

Woj. 570095,37 22,7 11862,9 18247,43 241182 301970,8 1516 Lubelskie

46

Powiat 22358,90 16 1219,8 - - 22356,3 65 Łukowski

Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS.

Na obszarze Powiatu Łukowskiego znajdują się 2 rezerwaty przyrody ożywionej:

Rezerwat Jata39 położony jest w północno-wschodniej części Równiny Łukowskiej, stanowiącej centralną część Niziny Południowopodlaskiej (Kondracki 1998) i znajduje się w odległości ok. 12 km w kierunku zachodnim od miasta Łuków. Pod względem prawnym został utworzony 21.03.1933 roku z inicjatywy prof. W. Szafera – wybitnego polskiego przyrodnika. Miał wówczas powierzchnię 335 ha i status rezerwatu częściowego. Powodem powołania rezerwatu była ochrona najdalej wysuniętego na północ naturalnego, wyspowego stanowiska jodły (Abies alba). Po II Wojnie Światowej, w 1952 roku rezerwat zyskał statut ścisłego. Określono cel rezerwatu, jego dokładny zasięg, opracowano mapy tematyczne, uszczegółowiono sposób korzystania z tej formy ochrony. Powierzchnia ustalona została na 335,21 ha. W 1984 roku powiększono rezerwat o 780 ha (rezerwat częściowy), tworząc istniejącą do dziś formę ochrony przyrody o łącznej pow. 1117 ha (z czego 337 ha to rezerwat ścisły). Jata jest obecnie jednym z 83 rezerwatów na terenie woj. lubelskiego (i jednym z 6 rezerwatów ścisłych na wymienionym terenie). Jest to najstarszy i największy rezerwat w województwie lubelskim.

Przyroda rezerwatu jest bogata. Największą osobliwość stanowią wspaniałe bory jodłowe z udziałem świerka i sosny. Drzewostan buduje 14 gatunków drzew (jodła, sosna, świerk, grab, jawor, dąb, olcha, brzoza, lipa i inne) w wieku 120-180 lat, ale zdarzają się okazy drzew w wieku ok. 250 lat. Bardzo bogata jest flora rezerwatu. Znajdziemy tu widłaki, storczyki, sasanki, wawrzynek wilcze łyko, lilię złotogłów, narecznice, żywiec, marzankę wonną. Teren ten stanowi bezpieczną ostoję dla licznie występującej zwierzyny (łoś, jeleń, sarna, dzik, lis, zając, bardzo rzadko wilk) oraz ptaków (żuraw, bocian czarny, czapla, orlik krzykliwy, jastrząb, krogulec, kania, myszołów, sowy, słonki, dudek, wilga, liczne gatunki dzięciołów i wiele innych).

Część ścisłą rezerwatu można zwiedzać jedynie za zezwoleniem Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Lublinie oraz Nadleśniczego Nadleśnictwa Łuków. Dla swobodnego ruchu turystycznego (wyłącznie pieszego i rowerowego) dostępny jest rezerwat częściowy, w którym

39 Źródło: www.rezerwatjata.pl [dostęp: 21.01.2015r]

47

została utworzona ścieżka przyrodniczo-edukacyjna o długości 4,6 km. Na trasie rozmieszczone są tablice edukacyjne z zakresu gospodarki leśnej i ochrony przyrody. Ścieżka zaczyna się przy leśniczówce Jata (na początku Żdżar), a kończy przy rezerwacie ścisłym i pomniku AK.

Rezerwat Topór jest to rezerwat częściowy, florystyczny, leśny. Utworzony w 1959 roku rezerwat obejmuje obszar 58,20 ha. „Topór” znajduje się na terenie gminy Łuków, w kompleksie leśnym Lasów Łukowskich. Według aktu powołującego przedmiotem ochrony jest zachowanie zbiorowisk leśnych z udziałem jodły pospolitej poza granicą jej zasięgu na Wyżynie Lubelskiej. Rośliny chronione występujące na terenie rezerwatu to m.in. widłak jałowcowaty, widłak goździsty, wroniec widlasty, kruszczyk błotny, a także wawrzynek wilczełyko. Do gatunków rzadkich występujących w rezerwacie należą: cienistka trójkątna, kozłek lekarski, jeżyna gruczołowata, turzyca orzęsiona oraz turzyca leśna. Rezerwat stanowi także ostoję dla rzadkich gatunków ptaków: orlika krzykliwego, bociana czarnego, żurawia szarego, puchacza zwyczajnego, a także dzięciołów i błotniaków.

Rezerwat geologiczny „Kra Jurajska” – znajduje się na łąkach wsi Gołaszyn, ma powierzchnię 8 ha. Rezerwat powstał, by chronić unikalne w skali światowej złoża amonitów. Jest to rezerwat przyrody nieożywionej, pod warstwą ziemi znajdują się pokłady czarnego iłu, a wśród nich skamieniałe muszle amonitów, małż, otwornic i ramienionogów. Zasoby amonitów są własnością Państwa, jednak ziemie orne, pod którymi występują złoża są w rękach rolników. Taka nieuregulowana sytuacja prowadzi do nielegalnych eksploatacji amonitów. Konieczne jest zatem uregulowanie prawne i ochrona tych unikalnych złóż. Naukowcy sądzą, że kry na tym terenie zostały przyniesione przez lądolód z Estonii. Najbardziej znane amonity były zwierzętami morskimi, pływającymi swobodnie. Wśród występujących w okolicy Łukowa skamielin są różne osobniki, które różniły się budową, kształtem muszli i średnicą. Największe znajdowane okazy mają nawet 20 cm średnicy.

48

1.10 Gospodarka

1.10.1 Gospodarka pozarolnicza

Gospodarkę Powiatu Łukowskiego charakteryzuje zróżnicowany profil i w miarę zróżnicowana struktura. Pomimo tego, że jest powiatem o charakterze rolniczym to handel i usługi, budownictwo, przetwórstwo przemysłowe, a także transport i gospodarka magazynowa odgrywają ważną rolę w jego strukturze gospodarczej.

Podlegająca ciągłym zmianom struktura gospodarcza powiatu powoduje powstawanie nowych podmiotów gospodarczych w sektorze prywatnym. Liczba podmiotów gospodarczych w powiecie łukowskim w 2013 roku wynosiła 7 998 jednostek.

Tabela 9. Struktura podmiotowa gospodarki z sektora prywatnego w Powiecie Łukowskim wg wybranych sekcji PKD 2007 na przestrzeni lat 2007-2013

Wyszczególnienie jedn. gosp. 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Polska sektor publiczny jedn. gosp. 3,8 % 3,3 % 3,3 % 3,2 % 3,1 % 3,1 % 3,0 % sektor prywatny jedn. gosp. 96,2 % 96,7 % 96,7 % 96,8 % 96,9 % 96,9 % 97,0 %

Województwo Lubelskie sektor publiczny jedn. gosp. 4,1 % 3,7 % 3,7 % 3,5 % 3,5 % 3,6 % 3,4 % sektor prywatny jedn. gosp. 95,9 % 96,3 % 96,3 % 96,5 % 96,5 % 96,4 % 96,6 %

Powiat Łukowski sektor publiczny jedn. gosp. 4,4 % 4,2 % 4,2 % 3,9 % 4,1 % 4,2 % 4,2 % sektor prywatny jedn. gosp. 95,6 % 95,8 % 95,8 % 96,1 % 95,9 % 95,8 % 95,8 % w sekcji A - rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo sektor prywatny jedn. gosp. - - 3,9 % 3,6 % 3,5 % 3,4 % 3,2 %

49

w sekcji B – górnictwo i wydobywanie sektor prywatny jedn. gosp. - - 0,2 % 0,2 % 0,2 % 0,2 % 0,2 % w sekcji C – przetwórstwo przemysłowe sektor prywatny jedn. gosp. - - 9,0 % 8,9 % 8,7 % 8,7 % 8,9 % w sekcji D – wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych sektor prywatny jedn. gosp. - - 0 0 0 0 0 w sekcji E – dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją sektor prywatny jedn. gosp. - - 0,1 % 0,1 % 0,1 % 0,2 % 0,1 % w sekcji F – budownictwo sektor prywatny jedn. gosp. - - 16,0 % 16,6 % 15,7 % 15,1 % 15,0 % w sekcji G – handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samochodowych sektor prywatny jedn. gosp. - - 32,7 % 32,2 % 31,3 % 30,5 % 29,8 % w sekcji H – transport i gospodarka magazynowa sektor prywatny jedn. gosp. - - 8,6 % 8,7 % 9,5 % 9,7 % 9,8 % w sekcji I – działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi sektor prywatny jedn. gosp. - - 1,7 % 1,8 % 1,8 % 1,7 % 1,7 % w sekcji J – informacja i komunikacja sektor prywatny jedn. gosp. - - 1,0 % 1,1 % 1,2 % 1,1 % 1,2 % w sekcji K – działalność finansowa i ubezpieczeniowa sektor prywatny jedn. gosp. - - 2,5 % 2,3 % 2,3 % 2,4 % 2,2 % w sekcji L – działalność związana z obsługą rynku nieruchomości

50

sektor prywatny jedn. gosp. - - 1,3 % 1,3 % 1,4 % 1,5 % 1,5 % w sekcji M – działalność profesjonalna, naukowa i techniczna sektor prywatny jedn. gosp. - - 4,6 % 4,9 % 5,0 % 5,1 % 5,1 % w sekcji N – działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca sektor prywatny jedn. gosp. - - 1,2 % 1,6 % 1,6 % 1,9 % 2,1 % w sekcji O – administracja publiczna i obrona narodowa sektor prywatny jedn. gosp. - - 1,0 % 1,0 % 1,0 % 1,0 % 1,0 % w sekcji P – edukacja sektor prywatny jedn. gosp. - - 1,0 % 1,1 % 1,1 % 1,7 % 1,8 % w sekcji Q – opieka zdrowotna i pomoc społeczna sektor prywatny jedn. gosp. - - 3,3 % 3,4 % 3,6 % 3,8 % 4,0 % w sekcji R – działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją sektor prywatny jedn. gosp. - - 1,9 % 1,8 % 1,8 % 1,8 % 1,8 % w sekcji S i T – inne sektor prywatny jedn. gosp. - - 5,7 % 5,6 % 5,9 % 6,0 % 6,2 %

Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS.

1.10.2 Rolnictwo

Na rozwój rolnictwa na danym terenie wpływ mają głównie warunki przyrodnicze (klimat, ukształtowanie terenu i gleby) oraz pozaprzyrodnicze (struktura wielkości gospodarstw rolnych, forma własności gospodarstw oraz mechanizacja rolnictwa).

Przez wzgląd na niedostępność do aktualnych danych statystycznych ocena obecnej sytuacji rolnictwa jest utrudniona. Po raz ostatni szczegółowych informacji dostarczył przeprowadzony w 2010 roku Powszechny Spis Rolny.

51

Według informacji zebranych przez GUS w 2010 roku na terenie Powiatu Łukowskiego działalność rolniczą prowadziło 13 818 gospodarstw, z czego 13 815 to gospodarstwa indywidualne co stanowi niemal 100% gospodarstw prowadzących działalność rolniczą. Największą grupę tworzyły gospodarstwa o powierzchni od 1 do 5 ha, które stanowią 46% wszystkich gospodarstw.

Wykres 7. Gospodarstwa prowadzące działalność rolniczą w Powiecie Łukowskim – wg grup obszarowych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie PSR 2010 GUS.

1.10.3 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto

Dochody mieszkańców Powiatu Łukowskiego w znacznym stopniu odbiegają od średniej w województwie oraz od średniej większości powiatów sąsiadujących. W 2013 roku średni dochód osoby zamieszkującej Powiat Łukowski wynosił 2883,3 zł (w województwie – 3 488,61 zł).

52

Wykres 8. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

1.10.4 Zatrudnienie i rynek pracy

W Powiecie Łukowskim liczba zatrudnionych wynosiła na koniec 2013 roku ponad 33,5 tys. osób. Liczba osób zatrudnionych w dużym stopniu uległa zmianie od 2007 (wzrosła o ponad 1 800 osób). Od 2010 roku wyższa jest liczba pracujących kobiet niż mężczyzn.

Wykres 9. Pracujący w podziale na kobiety i mężczyzn wg PKD 2007

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

53

Znaczny odsetek osób zatrudnionych zalicza się do sektora rolnictwa i wynosi 53%. Najmniej licznym sektorem jest działalność finansowa i ubezpieczeniowa oraz obsługa rynku, gdzie zatrudnionych jest tylko 1% pracujących.

Wykres 10. Pracujący wg grup sekcji wg PKD2007

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

1.11 Powiaty konkurencyjne

Analizie poddane zostały powiaty sąsiadujące z Powiatem Łukowskim, o podobnym potencjale społeczno-gospodarczym: Powiat Radzyński i Powiat Siedlecki. W analizie wykorzystane zostały dane Głównego Urzędu Statystycznego z 2013 roku oraz ranking zamożności powiatów opracowany przez Pismo Samorządu Terytorialnego „Wspólnota” (2013). Ze zgromadzonych danych wynika, iż Powiat Łukowski dominuje pod względem struktury demograficznej na tle powiatów konkurencyjnych. Powiat Łukowski ma znacznie większy potencjał wynikający zarówno z osób w wieku produkcyjnym jak i przedprodukcyjnym. Większa jest także liczba osób pracujących na 1000 mieszkańców, w porównaniu do Powiatu Siedleckiego o 34 osoby a Powiatu Radzyńskiego o 9 osób. Stopa bezrobocia w powiecie łukowskim porównywalna jest do tej, w powiecie siedleckim natomiast niższa od stopy bezrobocia w Powiecie Radzyńskim. O potencjale rynku pracy na terenie Powiatu Łukowskiego świadczyć może prawie dwukrotnie większa niż w Powiecie Siedleckim liczba ofert pracy i pięciokrotnie większa niż w przypadku Powiatu Radzyńskiego. Relatywnie niski poziom średniego

54

wynagrodzenia brutto w stosunku do konkurencyjnych powiatów jest cechą pożądaną przez przedsiębiorców, którzy w ten sposób mogą obniżyć koszty funkcjonowania przedsiębiorstwa. Mimo wszystko, to Powiat Łukowski ma najwyższe dochody i wydatki budżetu w przeliczeniu na mieszkańca, dzięki temu możliwe są inwestycje służące rozwojowi obszaru. Dotyczy to między innymi rozwoju infrastruktury drogowej, która obecnie jest dużo lepsza niż w Powiecie Siedleckim i porównywalna do tej, oferowanej przez Powiat Radzyński. Mieszkańcy powiatu, dzięki dobrze rozwiniętej siatce połączeń komunikacyjnych mają mniej samochodów. Brak własnego środka transportu jest szansą dla rozwoju zrównoważonego transportu zbiorowego. Powiat łukowski spośród analizowanych ma najwięcej podmiotów w rejestrze REGON, co świadczy o przedsiębiorczości mieszkańców. Powiat łukowski wypada także zdecydowanie lepiej w rankingu zamożności „Wspólnoty” określanej w sumie złotych na mieszkańca. Statystyczny mieszkaniec powiatu łukowskiego jest bogatszy od mieszkańca Powiatu Radzyńskiego o 80,33 złotych, a od mieszkańca Powiatu Siedleckiego aż o 253,94 złotych.

Tabela 9. Porównanie konkurencyjnych powiatów w zakresie potencjału kluczowych obszarów

Powiat Łukowski Powiat Radzyński Powiat Siedlecki

Ludność 109 325 60 870 81 792

Ludność w wieku:

przedprodukcyjnym 23 443 12 282 17 063

produkcyjnym 67 183 37 688 50 494

poprodukcyjnym 18 699 10 900 14 235

Pracujący na 1000 145 136 111 mieszkańców

Bezrobotni 5 887 4 040 3 897 zarejestrowani

Stopa bezrobocia 12,9% 15,3% 12,8%

Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w relacji do średniej 74,4 81,7 78,9

55

krajowej (Polska=100)

Oferty pracy 59 12 35

Dochody budżetu 866 zł 739 zł 554 zł powiatu na 1 mieszkańca

Wydatki budżetu 833 zł 699 zł 579 zł powiatu na 1 mieszkańca

Turystyczne obiekty noclegowe (powyżej 10 miejsc) 5 4 6

Drogi publiczne o twardej nawierzchni na 100 km2 (powiatowe i gminne) 81,8 83,3 67,4

Samochody osobowe na 461 513 502 1000 mieszkańców

Podmioty w rejestrze REGON na 10 tys. Ludności w wieku 1 190 1 005 1 042 produkcyjnym

Zamożność powiatu per capita - wskaźnik w rankingu "Wspólnoty" za 651,27 zł 576,94 zł 397,33 zł rok 2013.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS 2013 i Pisma Samorządu Terytorialnego „Wspólnota” 2013.

56

2. Analiza ustaleń zawartych w dokumentach strategicznych powiatu w kontekście strategii promocyjnej

Na potrzeby opracowania Strategii Promocji Powiatu Łukowskiego przeprowadzona została analiza ustaleń, zawartych w Strategii Rozwoju Powiatu Łukowskiego na lata 2008-2015”40 uchwalonej w lutym 2009 roku. Misją powiatu jest: Zapewnienie optymalnego rozwoju powiatu łukowskiego poprzez właściwą alokację środków pomiędzy miasta i gminy wchodzące w skład powiatu i poprawę jakości życia mieszkańców.

Wizja Powiatu Łukowskiego brzmi następująco: „Wizja powiatu łukowskiego w roku 2015 to nowoczesny, przyjazny mieszkańcom teren z rozwiniętą infrastrukturą drogową, techniczną, ochrony środowiska – Lider Północno-Wschodniej części Lubelszczyzny. To powiat posiadający produkt turystyczny, kulturalny, promocyjny, zamieszkiwany przez aktywnych, wykształconych ludzi, pozostających w swoim miejscu zamieszkania, a pracujących na terenie powiatu. Mieszkańcy powiatu są otwarci na inne regiony i powiaty, a nowoczesna gospodarka i infrastruktura umożliwia im konkurowanie z przedsiębiorcami z terenu całego kraju, UE i zagranicy”.

Urzeczywistnienie wizji i misji zawartych w Strategii Rozwoju możliwe będzie dzięki realizacji sformułowanych w dokumencie celów głównych i wynikających z nich celów operacyjnych. Cele główne strategii to:

 Uczynienie z Powiatu Łukowskiego lidera rozwoju północno-wschodniej Lubelszczyzny i przyciąganie podmiotów z terenów ościennych;

 Oparcie rozwoju społeczno-gospodarczego o współpracę z podmiotami z terenu województwa mazowieckiego, w tym z aglomeracją warszawską i Siedlcami oraz z podmiotami z Ukrainy;

 Poprawa jakości życia mieszkańców powiatu, w tym integracja gmin z terenu powiatu oraz wyrównywanie poziomu życia mieszkańców w miastach i na wsiach.

40 Cytowane fragmenty pochodzą z dokumentu „Strategia Rozwoju powiatu Łukowskiego na lata 2008-2015”

57

Tabela 10. Cele operacyjne wraz planowanymi działaniami w aspekcie promocyjnym wynikające ze Strategii Rozwoju Powiatu Łukowskiego na lata 2008-2015 Cele główne Cele operacyjne Planowane działania promocyjne 1. Uczynienie 1.1 Rozbudowa - wsparcie i promowanie studiów z Powiatu infrastruktury edukacyjnej w Łukowie Łukowskiego lidera w tym infrastruktury rozwoju północno- - wparcie i promocja rozwoju wschodniej szkolnictwa wyższego szkolnictwa zawodowego Lubelszczyzny i przyciąganie 1.2 Aktywizacja gospodarcza na poziomie ponadgimnazjalnym podmiotów prowadząca do powstawania z terenów - promocja przedsiębiorczości miejsc pracy ościennych wśród mieszkańców w perspektywistycznych branżach, a także miejsc - promocja ofert inwestycyjnych pracy na terenach rolniczych szczególnie dla branż powiązanych ze specyfiką perspektywistycznych i potrzebami tych terenów - wsparcie i promocja powstawania 1.3 Wsparcie inicjatyw organizacji zrzeszających ponadlokalnych przedsiębiorców prowadzących do wzrostu - organizowanie i promocja forów konkurencyjności obszaru gospodarczych powiatu w stosunku do powiatów ościennych - organizacja otwartych, cyklicznych spotkań Zarządu Powiatu z przedsiębiorcami

- wsparcie dla LGD „RAZEM KU LEPSZEJ PRZYSZŁOŚCI”

- wsparcie dla rozwoju turystyki

- wsparcie dla systemu informacji gospodarczej Powiatu Łukowskiego

58

2. Oparcie rozwoju 2.1 Aktywizacja gospodarcza - uczestnictwo w targach społeczno- i społeczna prowadząca do inwestycyjnych gospodarczego nawiązania oraz utrzymania - współpraca w ramach Euroregionu o współpracę kontaktów społeczno- Bug z podmiotami gospodarczych z partnerami z terenu z terenu woj. - promocja gospodarcza Powiatu województwa mazowieckiego, Ukrainy Łukowskiego na terenie mazowieckiego, i Białorusi. województwa mazowieckiego w tym z aglomeracją 2.2 Promocja, w tym - opracowanie strategii promocyjnej warszawską promocja gospodarcza powiatu na terenie województwa i Siedlcami oraz obszaru powiatu na terenie mazowieckiego z podmiotami województwa z Ukrainy; - działania promocyjne na rzecz mazowieckiego pozyskiwania inwestorów na obszar

2.3 Wsparcie budowy powiatu jednolitej marki dla całego - opracowanie jednolitej marki obszaru powiatu obszaru powiatu łukowskiego łukowskiego w porozumieniu z LGD „RAZEM KU LEPSZEJ PRZYSZŁOŚCI”

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Strategii Rozwoju Powiatu Łukowskiego na lata 2008-2015

Oprócz analizy zapisów w Strategii Rozwoju Powiatu Łukowskiego na lata 2008-2015 konieczne wydaje się również przeanalizowanie zapisów jakie znalazły się w innym, równie ważnym dokumencie strategicznym Powiatu Łukowskiego – Strategii Zarządzania Zmianą Gospodarczą dla Powiatu Łukowskiego na lata 2011-2020. Wizja zawarta w tym dokumencie brzmi: Powiat łukowski w 2020 roku to rozwinięty społecznie i gospodarczo obszar, przyjazny dla mieszkańców i inwestorów, z rozwiniętą infrastrukturą, pielęgnujący środowisko naturalne, przyrodę oraz dziedzictwo kulturowe i historię. Misja powiatu to: Stworzenie takich warunków życia i pracy mieszkańców powiatu łukowskiego, aby mogli identyfikować się z regionem, mogli podnosić standard życia i mieli możliwość rozwoju zawodowego i kulturalnego.

59

Działania w ramach tej strategii koncentrować się maja wokół trzech strategicznych obszarów:

 Infrastruktura

 Przedsiębiorczość

 Turystyka i wypoczynek

W przypadku działań promocyjnych dotyczących infrastruktury w Powiecie Łukowskim wymienione zostały przede wszystkim działania z zakresu: promocji rozwiązań teleinformatycznych i rozwoju sieci szerokopasmowego Internetu. Ważne jest także przygotowanie terenów inwestycyjnych i ich efektywne wypromowanie wśród potencjalnych inwestorów oraz ewentualnych mieszkańców.

Co do działań z zakresu przedsiębiorczości autorzy strategii wskazali na: aktywną promocję gospodarczą powiatu, która pozwoli tymże terenom aktywnie się rozwijać oraz konkurować z innymi powiatami. Oprócz tego ważne jest wspieranie powstawania instytucji otoczenia biznesu. Nie należy także zapominać o promowaniu szkolnictwa i dostosowywaniu oferty edukacyjnej do potrzeb lokalnego rynku pracy. Konieczne jest także wspieranie i promowanie lokalnej produkcji rolno- spożywczej m.in. na targach i wystawach.

W ostatnim obszarze – turystyce i wypoczynku – konieczne jest natomiast w pierwszej kolejności promowanie walorów turystyczno-przyrodniczych powiatu wśród mieszkańców, którzy w ten sposób będą mogli promować powiat na zewnątrz. Należy także przygotować kalendarz imprez, w oparciu o istniejące dziedzictwo, które urozmaicą ofertę tychże terenów. Niezbędne jest także promowanie lokalnych twórców i rzemieślników oraz ich produktów, także spożywczych. Ważnym elementem w kontekście promocji jest postać Henryka Sienkiewicza i jego związki z Ziemią Łukowską, stąd też pomysł na wytyczenie szlaku sienkiewiczowskiego.

3. Analiza dotychczasowej polityki promocyjnej powiatu

3.1 Główne elementy promocji powiatu

Promocją powiatu z ramienia Starostwa Powiatowego w Łukowie zajmuje się Wydział Promocji, Rozwoju i Polityki Społecznej. Działania w kontekście promocji obejmują przede wszystkim:

 Kreowanie pozytywnego wizerunku Powiatu Łukowskiego;

60

 Opracowywanie i rozpowszechnianie materiałów promocyjnych i informacyjnych (broszury, foldery, etc) o powiecie;

 Organizacja imprez o charakterze promocyjnym;

 Współpraca z gminami, jednostkami samorządu powiatowego oraz organizacjami pozarządowymi w zakresie promocji powiatu;

 Współpraca i kontakt z mediami (lokalnymi i regionalnymi);

 Przygotowywanie nośników reklamowych;

 Przygotowywanie i organizacja uroczystości patriotycznych;

 Prowadzenie strony internetowej www.starostwolukow.pl;

 Realizowanie zadań i działań promocyjnych wynikających z założeń strategii powiatu.

Powiat planuje również promować swój potencjał gospodarczy: walory inwestycyjne i lokalną przedsiębiorczość. Działania na rzecz przedsiębiorców obejmować mają:

 Przygotowanie i aktualizowanie oferty inwestycyjnej powiatu;

 Powstanie strony internetowej dedykowanej przedsiębiorcom, na której będzie można znaleźć informacje na temat możliwości inwestowania na terenie powiatu;

 Stworzenie logotypu, którym posługiwać będzie się powiat w działaniach promocyjnych, także w kontekście promocji gospodarczej;

 Wypracowanie założeń wspólnej marki Powiatu Łukowskiego;

 Udzielanie informacji przedsiębiorcom i przedsiębiorstwom dotyczących możliwości inwestowania na terenie powiatu, oferowanych ulg i wsparcia przez samorządy;

 Promocję Powiatu Łukowskiego w środowisku biznesowym.

Głównym narzędziem promocyjno-informacyjnym Powiatu Łukowskiego jest strona internetowa www.starostwolukow.pl, która skierowana jest zarówno do mieszkańców jak i turystów. Znaleźć można na niej informacje na temat historii, kultury, edukacji, sportu i turystyki, ochrony zdrowia oraz pomocy społecznej, które oferuje Powiat Łukowski. Opisane są walory każdej z gmin wchodzących w skład powiatu. Ponadto zainteresowani mogą znaleźć informacje na temat organizacji pracy Starostwa Powiatowego w Łukowie oraz poszczególnych jednostek organizacyjnych. W zakładce aktualności mieszkańcy powiatu mogą znaleźć informacje na temat bieżącego

61

funkcjonowania starostwa i jednostek mu podległych. Na stronie znajduje się herb powiatu i zdjęcia charakterystycznych miejsc w powiecie, niestety zdjęcia są słabej jakości, co nie wpływa pozytywnie na ich odbiór.

Ponadto warto także wspomnieć o stronach internetowych, które także promują powiat łukowski zarówno wśród mieszkańców jak i turystów. Jedną z takich witryn jest strona internetowa Muzeum Amonitów w Łukowie – www.muzeumamonitow.pl – na której zainteresowani pochodzeniem i występowaniem tychże skamieniałości mogą znaleźć szereg interesujących informacji oraz zobaczyć zdjęcia i modele amonitów, także w 3D. Na stronie znajduje się także zakładka poświęcona Rezerwatowi „Kra Jurajska”, obszarowi na terenie powiatu, na którym znajdują się złoża czarnych iłów, ciekawego zjawiska geologicznego.

Strona Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej jest także stroną, która przyczynia się do promocji powiatu w Internecie. Na stronie wszyscy zainteresowani odwiedzeniem muzeum i jego funkcjonowaniem mogą znaleźć szereg przydatnych informacji na temat jego działalności i oferty. Ponadto na stronie opisane zostały zbiory muzeum i ekspozycje w jego poszczególnych salach.

Kolejną stroną, która wspiera promocję Powiatu Łukowskiego jest strona Muzeum Regionalnego w Łukowie – www.muzeum.llu.pl – instytucja skupia się na prezentowaniu kultury i twórczości osób z terenu Ziemi Łukowskiej. Muzeum oprócz stałych wystaw organizuje okazjonalne wystawy i imprezy tematyczne. Ponadto wspiera lokalne inicjatywy kulturalne oraz wydawnicze.

Powiat Łukowski wydaje wydawnictwa typu biuletyny, foldery promocyjne. Często także informacje na temat powiatu pojawiają się w innych wydawnictwach np. wojewódzkich. W ostatnich latach były to m.in.:

 Folder promocyjny Szlak Henryka Sienkiewicza, 2014;

 Kalendarium sportowo-kulturalne na rok 2015 w Powiecie Łukowskim,2015;

 Folder promocyjny Powiatu Łukowskiego, 2013;

 Lubelskie zrównoważony rozwój pod patronatem Marszałka Województwa Lubelskiego; 2013

 Mapa turystyczna Powiatu Łukowskiego, 2013;

 Lubelskie na Majówkę – informacje na temat oferty wydarzeń kulturalno rozrywkowych z terenu powiatu, 2013;

62

 Kalendarz Kultury Województwa Lubelskiego na rok 2015 - informacje na temat planowanych wydarzeń w powiecie w 2015 roku, 2014;

 Film „Na szlaku Ziemi Łukowskiej” film dostarczony został przez LGD „RAZEM KU LEPSZEJ PRZYSZŁOŚCI”.

Dodatkowo Starostwo Powiatowe stara się wspierać (współfinansować) wydawnictwa innych podmiotów, wśród nich warto wymienić:

 Kwartalnik artystyczny i naukowy Quo Vadis, 2012-2013;

 Anna Cybulska Pamiętnik moje życia. Rzecz o Henryku Sienkiewiczu. cz. 1 i cz.2, 2011;

 Magazyn regionalny Panorama lubelska, 2014.

Warto także wspomnieć o wydawnictwie Muzeum Regionalnego w Łukowie - Łukowskie Kolorowanki – to publikacja dla najmłodszych mieszkańców, w której znalazły się miejsca charakterystyczne dla Powiatu Łukowskiego.

Informacje na temat miejsc atrakcyjnych turystycznie znaleźć można na pewno w wydawnictwach Lokalnej Grupy Działania „RAZEM KU LEPSZEJ PRZYSZŁOŚCI”

 Rezerwat Jata;

 Grupy Śpiewacze i Zespoły Taneczne obszarów: LGD „RAZEM KU LEPSZEJ PRZYSZŁOŚCI”, LGD „Zapiecek”, Stowarzyszenia LGD „Lepsza przyszłość Ziemi Ryckiej”;

 Nurt – niezwykły urok rzek – turystyka. oraz w folderach promocyjnych:

 Biuletyn Lokalnej Grupy Działania „RAZEM KU LEPSZEJ PRZYSZŁOŚCI”;

 ABC Turysty. Szlakiem Ziemi Łukowskiej;

 Obiekty sakralne;

 Historia Obszaru LGD „RAZEM KU LEPSZEJ PRZYSZŁOŚCI”;

 Szlaki Rowerowe w Gminie Serokomla;

 Szlaki Rowerowe w Gminie Wojcieszków;

 Lokalna Grupa Działania „RAZEM KU LEPSZEJ PRZYSZŁOŚCI”;

 Mapa turystyczna Lokalnej Grupy Działania „RAZEM KU LEPSZEJ PRZYSZŁOŚCI”;

 Rokroczny Kalendarz Imprez Kulturalnych i Turystycznych;

63

 Jurajska kra lodowcowa – amonity z importu. Osobliwość Ziemi Łukowskiej.

Powiatowi Łukowskiemu i jego historii poświęcone są także publikacje naukowe i popularnonaukowe, wśród nich warto chociażby wymienić:

 Marek Czyrka Powiat łukowski w Polsce Odrodzonej 1918-1939, 2011

 Praca zbiorowa Łuków i okolice w XIX i XX wieku, 1989

 Henryk Szczęśniak Łuków i okolice, 1985.

Ważnym działaniem, podjętym przez władze Powiatu Łukowskiego jest inicjatywa ustanowienia roku 2016 Rokiem Henryka Sienkiewicza. Szereg akcji (podjęcie uchwały rady Powiatu, wysyłanie pism do osób ze środowisk twórczych, wysłanie pisma do Marszałka Województwa Lubelskiego, wystąpienie do Kancelarii Sejmu RP, wystąpienie do Kancelarii Senatu RP), co zaskutkowało 11 listami poparcia środowisk twórczych oraz stanowiskiem Sejmiku Województwa Lubelskiego popierającym działania powiatu. Rok 2016 będzie rokiem trzech ważnych rocznic związanych z tym wielkim pisarzem – 170 rocznicy urodzin pisarza, 100 rocznicy jego śmierci oraz 50 rocznicy otwarcia Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej – miejscu jego narodzin.

Starostwo Powiatowe w Łukowie organizując różnego rodzaju wydarzenia, takie jak: uroczystości patriotyczne, konferencje naukowe, imprezy okolicznościowe, imprezy kulturalne wykorzystuje plakaty z herbem powiatu. Oprócz tego rokrocznie zamawiane są gadżety promocyjne, takie jak: długopisy, plecaki, smycze, bidony, parasolki, koszulki, czapki, zestawy piśmiennicze, itp. Starostwo wykorzystuje także oznaczone logo powiatu kalendarze trójdzielne na ścianę, kalendarze książkowe, kalendarze biurkowe. Każdy z tych przedmiotów oznaczony jest herbem powiatu. Jako, że herb wykorzystywać można tylko w ustalonych sytuacjach i na materiałach wydawniczych mających znaczenie reprezentacyjne lub historyczne konieczne wydaje się stworzenie Systemu Identyfikacji Wizualnej Powiatu poprzez zaprojektowanie i wdrożenie logotypu powiatu, który będzie pojawiał się na publikacjach promujących Powiat Łukowski. Logotyp pozwoli na stworzenie spójnego przekazu i komunikatów płynących ze strony samorządu w kierunku mieszkańców, turystów i inwestorów. Szerokie zastosowanie logo pozwoli także na zaistnienie w świadomości odbiorców. Starostwo podjęło także współpracę z Łukowskim Towarzystwem Regionalnym im. J.S. Majewskiego w zakresie promocji powiatu w środowisku lokalnym;

64

3.2 Promocja medialna

W strukturach Starostwa Powiatowego w Łukowie nie istnieje stanowisko rzecznika prasowego, dlatego też za ewentualny kontakt z mediami odpowiada albo Naczelnik Wydziału Promocji, Rozwoju i Polityki Społecznej lub też ewentualnie naczelnicy poszczególnych wydziałów, odpowiedzialnych za konkretne zagadnienia. Uchwały Rady Powiatu i inne informacje z kolei publikowane są na stronie internetowej Starostwa oraz w Biuletynie Informacji Publicznej.

Starostwo nie wydaje swojego czasopisma samorządowego, stąd też wszystkie informacje, które trafiają do mieszkańców są przekazywane poprzez lokalne media. Starostwo stale i ściśle współpracuje z lokalnymi portalami internetowymi, gazetami, rozgłośniami radiowymi i łukowską telewizją kablową i internetową. Informacje pochodzące z powiatu regularnie pojawiają się w: Nowej Gazecie Łukowskiej; Wspólnocie; magazynie regionalnym „Panorama Lubelska” – wywiad ze Starostą Łukowskim na temat inicjatywy ustanowienia roku 2016 Rokiem Henryka Sienkiewicza oraz o realizacji projektów z funduszy unijnych w Powiecie Łukowskim; międzynarodowym kwartalniku artystyczno-naukowym „Quo Vadis” – materiały promocyjne Ziemi Łukowskiej; Gościnnej Polsce - publikacja materiałów promocyjnych Powiatu Łukowskiego w języku polskim i niemieckim – magazyny dystrybuowane były podczas targów ITB Berlin oraz GLOB Katowice oraz na stronie portalu www.goscinnapolska.eu; Tygodnikiem Siedleckim.

Starostwo stale współpracuje z lokalną telewizją Master, dotychczas na zlecenie Starostwa zrealizowano m.in. filmy i reportaże: XII Powiatowy Przegląd Dorobku Artystycznego Szkół Ponadgimnazjalnych; Oświadczenie Starosty Łukowskiego ws. Prawa Jazdy; Umowa Starostwa z UKSW; Koncert Papieski w I LO; Życzenia Świąteczna dla mieszkańców Powiatu Łukowskiego; otwarcie WORD w Łukowie; plansze z życzeniami świątecznymi; plansze z zaproszeniem na spotkanie edukacyjne dotyczące umów o świadczenie usług telekomunikacyjnych; Święto Miodów Ziemi Łukowskiej; Narodowe czytanie Trylogii Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej; 15-lecie Zespołu Pieśni i Tańca Ziemi Łukowskiej „Łukowiacy”; podsumowanie IV kadencji samorządu powiatowego; 96 Rocznica Odzyskania Niepodległości, koncert Pieśni Patriotycznych; koncert „W krainie Uśmiechu”; warsztaty Bożonarodzeniowe; imprezy sportowe pod patronatem Starosty Łukowskiego; kształcenie zawodowe w szkołach ponadgimnazjalnych; Powiatowe Zawody Ochotniczych Straży Pożarnych; Uroczystość w Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej; I Mistrzostwa Samorządów Powiatu Łukowskiego; Powiatowe Obchody Święta Wojska Polskiego; Powiatowy Dzień Edukacji.

Stała jest także umowa o współpracę z Katolickim Radiem Podlasiem, w ramach której realizowane są materiały m.in.: informacja o wydawnictwie Muzeum Regionalnego „Łukowskie

65

kolorowanki”, informacja o nawiązaniu współpracy z UMCS; współpraca UKSW z Powiatem Łukowskim; informacje dotyczące programu współpracy z organizacjami pozarządowymi; Targi pracy i edukacji w Łukowie; Ogólnopolski Młodzieżowy Turniej Motoryzacyjny; koncert z okazji kanonizacji Jana Pawła II; Noc Muzeów w Muzeum Regionalnym w Łukowie; XXII Zlot Szkół Sienkiewiczowskich; wspieranie i promocja możliwości rozwojowych Powiatu Łukowskiego; Strażackie Święto w Gręzówce; Święto Miodów Ziemi Łukowskiej; Narodowe Czytanie „Trylogii” w Woli Okrzejskiej; Jubileusz 15-lecia Zespołu Pieśni i Tańca Ziemi Łukowskiej; Powiatowy Dzień Edukacji; 75. Rocznica Ostatniej Bitwy Obronnej Polski 1939 roku – Medal Wojewody Lubelskiego dla miejscowości Helenów; koncert „W krainie Uśmiechu”; koncert pieśni patriotycznych; Polskie drogi do Niepodległości – Muzeum H. Sienkiewicza; warsztaty Bożonarodzeniowe w Muzeum Regionalnym w Łukowie; rozmowa z Naczelnikiem Wydziału Promocji na temat Programu Promocji Powiatu; Relacja z Warsztatów Wielkanocnych w Muzeum Regionalnym w Łukowie; informacja o Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej; relacja z pobytu delegacji władz powiatu na Zlocie Szkół Sienkiewiczowskich; zapowiedź Święta Miodów; Relacja z akcji przeprowadzonej wspólnie przez Starostwo Powiatowe i NFZ; informacje na temat planów powstania Centrum Kultury Sienkiewiczowskiej.

Starostwo współpracuje także z Radiem Lublin, współpraca ta przejawia się głównie poprzez cykl 20 reportaży Czesławy Borowik na temat historii i potencjału powiatu łukowskiego. Dotychczas zrealizowano reportaże na temat: Pamięć z obrazów Grottgera; Ciężary, nasze życie; Korzenie z boiska; Amonity, złoto Łukowa; Majestat Jaty; My, z jednych stron; Daleko, poza horyzont; Kronikarka jeźdźców konnych; Pragnienie muzyki; Ktokolwiek zapyta skąd jesteśmy; Przepis na życie; Anioły, diabły i święci; Z nim dla Niego; Pamięć i wyzwanie; Pomniki, które mówią; Kraina miodem płynąca; Czy to On wśród nas; W poczuciu jedności; Dziedzictwo (I część dyptyku); Dziedzictwo (II część dyptyku). Oprócz wymienionych reportaży powstało także 20 audycji autorskich o charakterze edukacyjnym i promocyjno-rozwojowym nawiązujących do reportaży.

Oprócz tego warto też wspomnieć o działaniach takich jak: emisja na antenie ogólnopolskiej Polskiego Radia Jedynka reportażu z Ziemi Łukowskiej „Ciężary, nasze życie”; współpraca z TVP Lublin w związku z realizacją filmu poświęconego księdzu Stanisławowi Brzósce „Ostatni Partyzant Powstania Styczniowego”; współpraca z Łukowskim Towarzystwem Regionalnym im. J.S. Majewskiego w zakresie promocji powiatu w środowisku lokalnym.

Brak jednej osoby odpowiedzialnej za kontakty z mediami (Rzecznik Prasowy)może prowadzić do obniżonej efektywności promocyjnej jednostki i polityki medialnej. Współcześnie, w takiej ilości informacji, jakie każdego dnia docierają do mieszkańców, brak spójnej i konsekwentnie

66

realizowanej polityki promocyjno-medialnej może skutkować niewystarczającym przekazem, istotnych z punktu widzenia Starostwa Powiatowego, komunikatów. To z kolei powoduje brak identyfikacji mieszkańców z powiatem, brak zainteresowania potencjalnych inwestorów lub też zatrzymanie napływu nowych turystów, którzy niewystarczająco poznają walory powiatu.

Efektywna polityka promocyjna i medialna musi być oparta na bieżącym monitoringu publikacji na temat powiatu, które pojawiają się w mediach. Aby, analiza taka była możliwa, konieczne jest regularne sprawdzanie pojawiających informacji, zarówno w mediach tradycyjnych (tygodniki, dzienniki regionalne i lokalne), śledzenie informacji w telewizji i radiu oraz monitorowanie publikacji w Internecie, zwłaszcza na stronach internetowych najważniejszych tytułów prasowych, stronach rozgłośni radiowych ale także w mediach społecznościowych, w których wszelkie informacje rozprzestrzeniają się najszybciej.

4. Raport z badań

W ramach prac prowadzonych nad budowaniem Strategii Promocji dla Powiatu Łukowskiego, przeprowadzono badania ilościowe badające atrakcyjność powiatu wśród:  mieszkańców powiatu oraz lokalnych przedsiębiorców,  turystów, którzy odwiedzili Powiat Łukowski,  inwestorów spoza Powiatu Łukowskiego.

4.1 Opinie mieszkańców na temat wizerunku Powiatu Łukowskiego

 W skali 1 – 10, mieszkańcy jakość życia w mieście średnio ocenili na ponad 5 punktów, co jest dość niskim wskaźnikiem. Sytuacja podobnie wygląda w ocenie skłonności do polecenia Powiatu Łukowskiego jako miejsca dobrego do zamieszkania, kiedy respondenci na 10 punktów, średnio wskazali jedynie ponad 4.

 Bardzo pozytywnym zjawiskiem jest fakt, że praktycznie wszyscy mieszkańcy powiatu utożsamiają się z nim, jako ze swoim miejscem zamieszkania i zależy im na tym aby powiat się rozwijał.

67

 Mieszkańcy dość negatywnie oceniają wizerunek powiatu. Zdecydowanie najgorzej wypadł rynek pracy, administracja powiatowa oraz poziom opieki społecznej. Respondenci najlepiej ocenili wysoki poziom szkolnictwa oraz czyste środowisko naturalne.

 Dla respondentów najlepszym źródłem informacji o powiecie są regionalne stacje radiowe i TV (73%), strony internetowe gmin (71%) oraz lokalna prasa (67%). Nieco gorzej ocenione zostały lokalne serwisy informacyjne (43%).

 W zebranych odpowiedziach mieszkańcy dość dobrze oceniają poziom dostępności informacji o Powiecie Łukowskim, 40% respondentów jest zadowolona ze sposobu w jaki przekazywane są wiadomości.

 Według mieszkańców do efektywnej promocji powiatu należy wykorzystać takie kanały informacji jak: foldery/ulotki/plakaty (98%), strony www (92%) oraz promocję w TV i regionalnych stacjach (90%). W większości mieszkańcy nie wierzą w skuteczność gadżetów promocyjnych oraz promocji w lokalnej i regionalnej prasie.

 Według mieszkańców władze Starostwa Powiatowego w najbliższym czasie powinny skupić się na działaniach związanych z przyciągnięciem do powiatu inwestorów (71%), poprawie stanu sieci dróg (59%) oraz wspieraniu przedsiębiorców (46%).

Szczegółowe wyniki badań.

 Wśród badanych 58% to kobiety, natomiast 42% to mężczyźni.

 W badaniu zdecydowanie przeważały osoby w wieku 20 – 24 lat (39%), mieszkańcy w wieku 25 – 44 lat stanowili 35%, pozostałe osoby miały 44 lata i więcej.

 43% badany posiadało wykształcenie średnie i zawodowe, 30% zadeklarowała wykształcenie wyższe magisterskie, wśród respondentów znajdowało się 23% osób o wykształceniu wyższym licencjackim, pozostali mieszkańcy wybrali kategorie inne.

 W większości wśród respondentów znajdowali się uczniowie lub studenci (45%), osoby pracujące stanowiły kolejne 40%, w pozostałej grupie znaleźli się renciści oraz osoby prowadzące własną działalność gospodarczą.

68

Wykres 11. W jakim stopniu jest Pan/i zadowolony/a z życia na terenie powiatu. Gdzie 1 – jestem w ogóle niezadowolony/a, a 10 – jestem bardzo zadowolony/a.

Wykres 12. Na ile byłby/aby Pan/i skłonny/a polecić znajomemu/rodzinie zamieszkanie na terenie Powiatu Łukowskiego. Gdzie 1 – zdecydowanie nie polecałbym/abym, a 10 – zdecydowanie polecałbym/abym.

69

Wykres 13. Proszę wskazać jak ocenia Pan/i wizerunek Powiatu Łukowskiego, pod następującymi względami.

Wykres 14. Skąd czerpie Pan/i informacje o Powiecie Łukowskim (np. wydarzenia, kultura, turystyka, sport).

70

Wykres 15. Czy jest Pan/i zadowolony/a z poziomu dostępności informacji o Powiecie Łukowskim.

Wykres 16. Które z kanałów komunikacji i promocji Powiatu Łukowskiego Pan/i zdaniem powinny być efektywniej wykorzystywane aby poprawić wizerunek powiatu na zewnątrz.

71

Wykres 17. W Pana/i ocenie, na ile w skali 1-5 Starostwo Powiatowe w Łukowie posiada następujące cechy. Gdzie 1 – w ogóle nie posiada, 3 – trudno powiedzieć, 5 – zdecydowanie posiada.

Wykres 18. Na którym z poniższych obszarów zarządzania, w najbliższym czasie powinny skupić się działania Starostwa Powiatowego, aby poprawić jakość życia mieszkańców.

72

4.2 Opinie turystów na temat atrakcyjności turystycznej Powiatu Łukowskiego

 45% badanych uważa, że Powiat Łukowski jest atrakcyjny turystycznie, pozostała większość nie ma zdania lub nie uważa powiatu za ciekawe miejsce.

 Turyści jako najbardziej atrakcyjne elementy w Powiecie Łukowskim wybrali: ofertę kulturową oraz środowisko przyrodnicze. Zdecydowanie za najgorsze obszary działalności turystycznej na terenie powiatu, uznano bazę noclegową oraz informację turystyczną.

 Turyści najczęściej decydują się na zwiedzanie muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej (76%), kopiec Sienkiewicza (66%) oraz Muzeum Regionalne w Łukowie (62%). Zdecydowanie najrzadziej odwiedzanymi miejscami jest rezerwat Kra Jurajska (10%) oraz Izba Regionalna w Wojcieszkowie (10%).

 Turyści informację o atrakcjach turystyczny Powiatu Łukowskiego najczęściej czerpią z Internetu (76%). Tylko w 3% przypadków, respondenci informację pozyskiwali poprzez Punkt Informacji Turystycznej. Sama dostępność informacji oceniana jest jako słaba, aż przez 59%. Co więcej 33% badanych wskazało, że w powiecie łukowskim najbardziej brakuje im właśnie Punktu Informacji Turystycznej.

 Według badanych najbardziej efektywnymi źródłami przekazywania informacji są portale społecznościowe (55%), promocja w prasie ogólnopolskiej (48%) oraz ciekawe imprezy i wydarzenia (45%).

 Do najbardziej interesujących obiektów zaliczono muzeum H. Sienkiewicza, natomiast najmniej atrakcyjnym miejscem okazał się być zalew Zimna Woda.

Szczegółowe wyniki badań.

 60% turystów stanowiły kobiety, a 40% mężczyźni.  Wśród badanych 70%, to osoby w wieku 25 – 44 lat, natomiast 30% respondenci w wieku 45 – 64 lat.  Zdecydowana większość turystów (60%) posiadała wykształcenie wyższe magisterskie, 30% zdeklarowało wykształcenie wyższe licencjackie, pozostała część wskazała na wykształcenie średnie lub zawodowe.

73

 W 40% przypadków turyści zamieszkiwali województwo lubelskie, w województwie mazowieckim mieszkało 35% badanych, pozostałe osoby zostały zaliczone do kategorii inne.

Wykres 19. Czy Pana/i zdaniem Powiat Łukowski jest atrakcyjny turystycznie.

Wykres 20. Czy Pana/i zdaniem Powiat Łukowski jest atrakcyjny turystycznie pod następującymi względami.

74

Wykres 21. Proszę wskazać jakie atrakcje turystyczne Powiatu Łukowskiego Pan/i odwiedził/a.

Wykres 22. Skąd głównie czerpie Pan/i informacje o atrakcjach Powiatu Łukowskiego.

Wykres 23. Jak ocenia Pan/Pani dostępność informacji o atrakcjach turystycznych Powiatu Łukowskiego.

75

Wykres 24. Które z poniższych kanałów Pan/i zdaniem powinny być efektywniej wykorzystywane aby zwiększyć promocję w Powiecie Łukowskim.

Wykres 25. Jak często odwiedza Pan/i Powiat Łukowski.

Wykres 26. Proszę wskazać, które miejsca/obiekty były dla Pana/i najbardziej atrakcyjne.

76

Wykres 27 .Proszę wskazać, które miejsca/obiekty były dla Pana/i najmniej atrakcyjne.

Wykres 28. Proszę wskazać jakich miejsc/usług/atrakcji brakowało Panu/i podczas zwiedzania powiatu.

77

4.3 Opinie inwestorów na temat atrakcyjności inwestycyjnej Powiatu Łukowskiego

 Najbardziej znaną miejscowością wśród inwestorów spoza Powiatu Łukowskiego jest Stoczek Łukowski oraz Łuków, wskazało je po 88% badanych. Ponad połowa badanych wskazała również, takie miejscowości jak Trzebieszów oraz Wojcieszków. Najmniej znanymi miejscami jest Wola Mysłowska, Stanin oraz Krzywda, miejscowości te wybrało tylko 25% inwestorów. Kobiałki Stare zostały wskazane jedynie przez 2% badanych.

 50% inwestorów Powiat Łukowski kojarzy głównie z handlem i naprawami. Nieco mniej niż połowa (38%) wskazało na takie gałęzie jak transport pasażerski i łączność, rolnictwo oraz przemysł spożywczy.

 Zdecydowanie największą popularnością wśród inwestorów spoza Powiatu Łukowskiego cieszą się Zakłady Mięsne oraz Łuksja.

 Co ciekawe, aż 63% badanych wskazało, że na terenie Powiatu Łukowskiego największą możliwość rozwoju ma rolnictwo, równie wysoko (50%) oceniono transport pasażerski i łączność. Najmniej inwestorów, tylko 13% uważa, że w powiecie na wzrost mogą liczyć: przemysł mineralny oraz przemysł chemiczny.

 Wszyscy badani zgodnie uznali, że kwestią decydującą o wybraniu lokalizacji inwestycji na danym terenie, jest dostępność transportowa. Połowa inwestorów wskazała również na poziom rozwoju infrastruktury gospodarczej oraz chłonność rynku zbytu. Dla respondentów najmniejsze znaczenie mają kolejno: aktywność samorządów i stan środowiska, poziom rozwoju gospodarczego oraz wielkość i jakość zasobów pracy.

 Przejrzystości stosowanych zasad, procedur i przetargów dotyczących realizacji inwestycji, aż dla 75% inwestorów jest zachętą do inwestowania na danym terenie, równie ważna jest terminowość decyzji administracyjnych (50%). Dla badanych najmniejsze znaczenie ma jakość informacji o procedurach, warunkach i wymaganiach formalnych.

 Inwestorzy za najważniejsze narzędzia wsparcia uważają doradztwo i szkolenia organizowane i współfinansowane przez władze samorządowe (88%). Zdecydowanie mniejsze znaczenie ma nieodpłatne przekazywanie przez samorząd majtku, które wybrało tylko 25% ankietowanych.

78

Szczegółowe wyniki badań.  Wśród badanych 50% stanowiły osoby w wieku 25 – 44 lat, natomiast drugą połowę respondenci w wieku 45 – 64 lat.  Zdecydowana większość inwestorów (75%) posiadała wykształcenie wyższe magisterskie, pozostała część wskazała na wykształcenie średnie lub zawodowe.  W 30% przypadków inwestorzy zamieszkiwali Warszawę, w Międzyrzecu mieszkało 35% badanych, pozostałe osoby zostały zaliczone do kategorii inne.  50% badanych zajmowało się transportem, ponadto 30% inwestorów jak branżę, w której działają wskazało usługi, natomiast w 20% przypadków była to branża IT.

Wykres 29. Proszę zaznaczyć które z poniższych miejscowości Powiatu Łukowskiego są Panu/i znane.

Wykres 30. Z jakimi gałęziami gospodarki kojarzy się Panu/i Powiat Łukowski.

79

Wykres 31. Proszę wpisać jakie zna Pan/i przedsiębiorstwa z terenu Powiatu Łukowskiego.

Wykres 32. Proszę wskazać gałęzie gospodarki które Pana/i zdaniem mają największą możliwość rozwoju na terenie Powiatu Łukowskiego.

80

Wykres 33. Proszę wskazać Pana/i zdaniem 3 najważniejsze cechy, które wpływają na lokalizację inwestycji w określonym miejscu.

Wykres 34. Jakie są dla Pana/i 3 najważniejsze cechy przyjaznego urzędu, które zachęcają do inwestowania na danym terenie.

81

Wykres 35. Które z niżej wymienionych narzędzi wsparcia inwestorów przez samorządy uważa Pan/i za najważniejsze.

5. Analiza SWOT promocji i komunikacji

Analizy silnych i słabych stron oraz wytypowania szans i zagrożeń promocji i komunikacji Powiatu Łukowskiego dokonano na podstawie: informacji zebranych i zaprezentowanych podczas spotkań konsultacyjnych, wcześniejszych opracowań (strategie rozwoju lokalnego JST z terenu powiatu, Strategia Zarządzania Zmianą Gospodarczą dla Powiatu Łukowskiego na lata 2011-2020 i inne) oraz wniosków z analizy dotychczasowych działań i polityki promocyjnej powiatu.

Tabela 11. Analiza SWOT Powiatu Łukowskiego

Promocja do wewnątrz

Mocne strony  Dobrze funkcjonujący Wydział Promocji w Starostwie.  Wysoki poziom kompetencji pracowników Starostwa Powiatowego w Łukowie.  Działalność Lokalnej Grupy Działania "RAZEM KU LEPSZEJ PRZYSZŁOŚCI"  Bogactwo zasobów kulturalnych i przyrodniczych wykorzystywanych przez mieszkańców w celach edukacyjnych i turystycznych.  Działalność lokalnej prasy i lokalnej telewizji.

82

Słabe strony  Słaba znajomość kompetencji administracji powiatowej  Słaba identyfikacja mieszkańców z powiatem.  Brak kompleksowej oferty dla inwestorów na poziomie całego powiatu.  Słabo rozwinięta oferta turystyczna na poziomie poszczególnych produktów i obiektów turystycznych.  Brak powiatowej informacji turystycznej.  Niski poziom integracji informacyjnej pomiędzy JST powiatu.  Niski poziom współpracy pomiędzy JST powiatu.  Niski poziom współpracy pomiędzy JST a organizacjami pozarządowymi i przedsiębiorcami.  Słaba znajomość zasad działania i procedur administracyjnych przez organizacje pozarządowe.  Niski poziom zaufania pomiędzy JST i organizacjami samorządowymi.  Słaba kompetencja „cyfrowa” mieszkańców powiatu.  Słaba świadomość konieczności realizacji i kontynuacji długofalowych strategii pomimo kadencyjności samorządu.  Brak lokalnej rozgłośni radiowej. Szanse  Rozwój działalności edukacyjnej, informacyjnej i turystycznej Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej.  Realizacja projektu Centrum Kultury Sienkiewiczowskiej.  Kontynuacja działalności LGD "RAZEM KU LEPSZEJ PRZYSZŁOŚCI".  Wykorzystanie złóż amonitów dla edukacji dzieci i młodzieży.  Modernizacja obiektów turystycznych i rekreacyjnych.  Wykorzystanie środków zewnętrznych na realizację działań rozwojowych i promocyjnych.  Wzrost znaczenia inwestycji zintegrowanych w procesie pozyskiwania środków zewnętrznych.  Rozwój działalności organizacji pozarządowych w dziedzinach społecznych i gospodarczych. Zagrożenia  Zmniejszające się zainteresowanie twórczością Henryka Sienkiewicza  Niewykorzystanie istniejących możliwości pozyskania środków

83

zewnętrznych.  Konkurencja ze strony innych powiatów w zakresie rozwoju rynku pracy, kultury, turystyki i innych dziedzin.  Niewystarczające środki powiatu na promocję.

Promocja na zewnątrz

Mocne strony  Bogactwo zasobów kulturalnych i przyrodniczych w tym miejsca związane z Henrykiem Sienkiewiczem, rezerwaty przyrody oraz złoża amonitów.  Dobra współpraca powiatu z "Radiem Podlasie" i "Radiem Lublin".  Działalność Zespołu Pieśni i Tańca Ziemi Łukowskiej "Łukowiacy".  Grupa dobrze funkcjonujących i rozpoznawalnych przedsiębiorstw.  Funkcjonowanie Podstrefy Ekonomicznej Gminy Łuków oraz Podstrefy Miasta Łuków. Słabe strony  Słaba rozpoznawalność atrakcji turystycznych (kulturowych i przyrodniczych) powiatu łukowskiego.  Niski poziom rozwoju usług i infrastruktury turystycznej.  Słaba współpraca w zakresie promocji z mediami ogólnopolskimi.  Słabe wykorzystanie środków zewnętrznych na promocję ogólnopolską (turystyki i terenów inwestycyjnych.  Słaba promocja zatrudnienia i niewystarczające informacje  o możliwościach zatrudnienia. Szanse  Wykorzystanie środków zewnętrznych na rozwój oferty turystycznej i gospodarczej.  Współpraca z sąsiednimi powiatami oraz województwem lubelskim w zakresie promocji turystyki i przedsiębiorczości.  Stworzenie flagowych produktów turystycznych Ziemi Łukowskiej –Szlak Sienkiewiczowski, Centrum Kultury

84

Sienkiewiczowskiej oraz Park/Muzeum Amonitów. Zagrożenia  Zmniejszanie się atrakcyjności inwestycyjnej powiatu z powodu utraty istotnych zasobów w szczególności kapitału ludzkiego i zaniedbaniach w rozwoju infrastruktury gospodarczej.  Niewykorzystanie istniejących możliwości pozyskania środków zewnętrznych na działania promocyjne. Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych warsztatów.

85

II. CZĘŚĆ STRATEGICZNA

W pierwszej części opracowania dokonano wstępnej analizy i diagnozy komunikacji i promocji Powiatu Łukowskiego w tym dotychczas prowadzonych działań promocyjnych. Dzięki analizie możliwe jest sformułowanie szczegółowych zaleceń dotyczących opracowania kompleksowej strategii promocji powiatu, które prezentujemy poniżej.

1. Założenia wyjściowe Programu Promocji

Dbałość o dobry wizerunek gminy, powiatu czy regionu świadczy o dobrym gospodarzu. Sama świadomość konieczności posiadania odpowiedniego wizerunku w stosunku do najcenniejszych dla JST grup odbiorców jest podstawą do działań zmierzających do zmiany postrzegania marketingu terytorialnego, jako konieczne we współczesnym świecie narzędzie rozwoju.

Powiat Łukowski ze swoimi unikalnymi zasobami stoi przed ogromną szansą i wyzwaniem skutecznej komunikacji tych wartości, które leżą u podstaw charakteru mieszkańców oraz lokalnych przedsiębiorców, instytucji funkcjonujących na rzecz rozwoju regionu. Odpowiednie działania marketingowe to nie tylko mniejsze bezrobocie w powiecie i rozwój turystyki, ale to głównie szansa na wyższą jakość życia mieszkańców. Bez skutecznej promocji powiat i gminy leżące na jego obszarze nie mogą liczyć na przyciąganie inwestorów bądź turystów. W związku z tym do opracowania Programu przyjęte zostały założenia wyjściowe, które nadają odpowiedni charakter wszystkim celom i propozycjom działań. Są to:

 Autentyczność – która wynika z unikalnych lokalnych zasobów historycznych, społecznych, gospodarczych i kulturowych i stanowi fundament tożsamości regionu.

 Oryginalność – która polega na propozycji nieszablonowych koncepcji, rozwiązań i działań.

 Pozytywność – określone zapisy będą miały potencjał pozytywnego wpływu na wewnętrzną i zewnętrzną zmianę wizerunku powiatu

 Spójność – to cecha pożądana dla komunikacji i promocji Powiatu Łukowskiego, czyli zgodność z zapisami strategii regionalnych oraz lokalnych (gminnych).

 Współpraca – konieczna dla realizacji większości zapisów Programu z punktu widzenia

86

złożoności stosunków społecznych i gospodarczych na obszarze powiatu.

1.1 Cele komunikacyjne

Promocja powiatu nie może być celem samym w sobie, ale jednym z narzędzi wspierania realizacji wizji i misji powiatu uszczegółowionej w celach pośrednich i kierunkach działań określonych w dokumentach strategicznych powiatu i JST leżących na terenie Powiatu Łukowskiego. Podstawą do stworzenia systemu celów strategicznych i operacyjnych jest określenie ogólnych celów komunikacyjnych:

I. Wzrost poziomu integracji i budowa lokalnej tożsamości mieszkańców powiatu.

Potrzeba integracji i budowy lokalnej tożsamości wynika wprost z badań wizerunkowych w których ankietowani mieszkańcy wykazali swoją słabą identyfikację z powiatem, jako jednostką administracyjną. Wynika to z ograniczonego systemowo wpływu administracji powiatowej na codzienne życie mieszkańców, ale i z krótkiego czasu funkcjonowania powiatowego szczebla samorządu. Brak znajomości kompetencji powiatowych oraz niski poziom współpracy wymaga podjęcia szeregu działań komunikacyjnych i promocyjnych zmierzających do poprawy integracji mieszkańców w obrębie terenu powiatu i budowy poczucia tożsamości regionalnej.

II. Rozwój turystyki w oparciu unikalne zasoby powiatu.

Niezaprzeczalnie unikalne walory przyrodnicze i kulturowe dają podstawy do rozwijania turystyki, która może stać się jednym z ważnych czynników rozwoju gospodarki powiatu łukowskiego. Ankietowani wskazali na szczególną atrakcyjność miejsc związanych z postacią Henryka Sienkiewicza, miejsc wydarzeń historycznych jak Stoczek Łukowski, rezerwatu Jata, rezerwatu Kra Jurajska. Ważnym elementem jest również tradycja i kultura ludowa przejawiająca się w działalności zespołów artystycznych, stowarzyszeń regionalnych i kół gospodyń wiejskich.

87

III. Rozwój przedsiębiorczości i pozyskiwanie inwestorów zewnętrznych.

Dogodne położenie, tradycje gospodarcze i pozytywny klimat inwestycyjny to główne atuty powiatu, które mogą stanowić czynniki sukcesów rozwoju przedsiębiorczości i procesów pozyskiwania inwestorów zewnętrznych. Przeciwwagą dla słabiej rozwiniętej infrastruktury gospodarczej oraz odległości od rynków zbytu w stosunku do obszarów konkurencyjnych są silne wartości mieszkańców powiatu. Są to patriotyzm, pracowitość, zaradność i przedsiębiorczość. Wysoki stopień bezpieczeństwa publicznego oraz tradycje przemysłowe to kolejne atrybuty wspomagające proces komunikacji atrakcyjności inwestycyjnej.

2. Grupy docelowe działań promocyjnych

Specyfika funkcjonowania powiatu jako jednostki samorządowej w określonej przestrzeni i warunkach społeczno-gospodarczych wskazuje na grupy odbiorców działań promocyjnych, dla których oferta korzyści jest największa. Aby proces kształtowania pożądanego wizerunku JST był efektywny musi on zostać podporządkowany skonkretyzowanym grupom docelowym.

Tabela 12. Grupy docelowe promocji JST

Odbiorcy indywidualni Odbiorcy zinstytucjonalizowani

Promocja  mieszkańcy  członkowie władz lokalnych do wewnątrz  rezydenci  lokalni przedsiębiorcy  lokalne organizacje i instytucje  przedstawiciele lokalnego lobby

Promocja  turyści krajowi  inwestorzy na zewnątrz  turyści zagraniczni (krajowi i zagraniczni)  przejezdni  władze centralne  potencjalni mieszkańcy  instytucje ogólnokrajowe i zagraniczne  konkurencyjne region

Źródło: Magdalena Florek- Podstawy marketingu terytorialnego.

88

2.1 Grupy docelowe promocji Powiatu Łukowskiego

Ze względu na posiadane zasoby i planowany w dokumentach strategicznych różnego szczebla rozwój powiatu łukowskiego wyróżnione zostały trzy grupy docelowe promocji:

Tabela 13. Grupy docelowe promocji Powiatu Łukowskiego

I. MIESZKAŃCY, wśród których wyróżnimy podgrupy:

1. lokalni przesiębiorcy, pracodawcy, mali przedsiębiorcy 2. lokalni liderzy społeczni (nauczyciele, działacze NGO, politycy, dziennikarze, artyści, księża, szefowie instytucji publicznych) 3. pracownicy samorządowi 4. osoby pracujące 5. dzieci i młodzież 6. emeryci i renciści 7. pozostali w tym osoby zagrożone wykluczeniem społecznym

II. TURYŚCI, których możemy podzielić na następujące podgrupy:

1. Turyści krajowi indywidualni:  turystyka kulturowa związana z postacią Henryka Sienkiewicza, obiektami zabytkowymi i miejscami pamięci, miejscami kultu religijnego;  turystyka przyrodnicza związana z rezerwatami przyrody i złożami amonitów;  turystyka wypoczynkowa i rekreacyjna związana z ofertą terenów rekreacyjnych i obiektów turystycznych (kąpieliska, stadniny itp.);

2. Turyści krajowi grupowi:  turystyka szkolna w oparciu o zasoby kulturowe i przyrodnicze;  turystyka krajoznawcza dla grup zorganizowanych: wycieczki i rajdy turystyczne;  turystyka wydarzeń kulturalnych;  turystyka biznesowa: uczestnicy szkoleń i konferencji.

3. Turyści zagraniczni indywidualni i grupowi:  turystyka przyrodnicza w oparciu o unikalne złoża amonitów;

89

 turystyka kulturalna w oparciu o lokalne tradycje ludowe ;  turystyka biznesowa: study tour dla inwestorów;  turystyka spotkań: grupy partnerskich samorządowców, samorządów, zespoły artystyczne itp..

III. INWESTORZY, których możemy podzielić na dwie grupy:

1. Inwestorzy lokalni i zewnętrzni - przedsiębiorcy z branż największego potencjału powiatu łukowskiego:  małe przedsiębiorstwa lokalne  przemysł szklarski - huty szkła, fabryki opakowań szklanych;  przemysł drzewny - tartaki, fabryki płyt pilśniowych, sklejek, oklein, fabryki mebli;  przemysł papierniczy - fabryki papieru, celulozy i tektury;  przemysł odzieżowy - fabryki gotowej odzieży;  przemysł skórzany - garbarnie, fabryki butów, wytwórnie galanterii skórzanej;  przemysł spożywczy - rzeźnie, przetwórnie mięsa, przetwórnie rybne, mleczarnie, młyny, cukrownie, piekarnie, gorzelnie, browary, wytwórnie soków i przetworów owocowo- warzywnych, konserw, olejarnie, fabryki cukiernicze, przemysł tytoniowy;  usługi transportowe i gospodarka magazynowa;  usługi hotelarskie i gastronomiczne, gospodarstwa agroturystyczne.

2. Inwestorzy instytucjonalni – władze rządowe i regionalne i inne instytucje sfery usług publicznych: szkoły wyższe, instytuty rozwojowo-badawcze, organizacje społeczne itp.

Źródło: Opracowanie własne

3. Cele i kierunki działań promocyjnych powiatu

Formułowanie i wybór celów stanowi w koncepcji programowania działań promocyjnych istotną rolę. Stanowi teoretyczną podstawę do praktycznego określenia działań realizujących cele strategiczne i operacyjne. Cele strategiczne są to cele ustalone dzięki analizie SWOT oraz badaniom wizerunkowym Powiatu Łukowskiego. Ich układ odzwierciedla również wybór 3 głównych grup docelowych promocji Powiatu Łukowskiego.

90

Tabela 14. Cele strategiczne i operacyjne działań promocyjnych w Powiecie Łukowskim

Cel strategiczny I Cele operacyjne i działania:

Powiat Łukowski – spójny 1. Samorząd przyjazny mieszkańcom. i zintegrowany obszar aktywności  Rewitalizacja strony internetowej Powiatu mieszkańców. Łukowskiego.

 Upowszechnianie informacji dotyczących kompetencji Starostwa Powiatowego w Łukowie.

 Budowa systemu oznakowania informacyjnego i turystycznego w Powiecie Łukowskim.

2. Ziemia Łukowska – lokalna tożsamość.

 Organizacja i prowadzenie imprez turystycznych, sportowych i kulturalnych integrujących mieszkańców regionu.  Organizacja konkursów regionalnych.  Organizacja spotkań, warsztatów, seminariów promujących regionalizm i lokalne wartości.  Organizacja Festiwalu Henryka Sienkiewicza – imprezy dla mieszkańców i osób z zewnątrz powiatu m.in.: konferencje na temat twórczości Sienkiewicza, koncerty, plenery rzeźbiarskie i malarskie, imprezy towarzyszące.

3. Integracja samorządów.

 Powołanie międzysamorządowego zespołu ds. Koordynacji działań promocyjnych – stworzenie kalendarza imprez w Powiecie dostępnego na stronie www.starostwolukow.pl.

 Wydawanie corocznej publikacji promującej turystykę i kulturę powiatu wspólnie ze wszystkimi gminami.

 Wzmocnienie współpracy z Lokalną Grupą Działania.

91

4. Samorząd bliżej organizacji społecznych.

 Wydanie powiatowego katalogu organizacji pozarządowych wraz z podręcznikiem współpracy pomiędzy JST a OP.

 Popularyzacja wiedzy wśród mieszkańców na temat zasad działania organizacji pozarządowych oraz wspieranie ich działalności.

 Organizacja targów/prezentacji działalności organizacji pozarządowych.

 Inicjacja działań na rzecz powołania powiatowego inkubatora organizacji pozarządowych.

 Organizacja forum partnerstwa lokalnego między JST a OP (Powiatowe Forum Organizacji Pozarządowych).

5. Powiat w cyfrowym świecie.

 Rozwój cyfrowych narzędzi informacyjnych i administracyjnych powiatu.

 Edukacja cyfrowa.

Cel strategiczny II Cele operacyjne i działania:

Ziemia Łukowska – miejsce 1. Centrum Kultury Sienkiewiczowskiej oraz Powiatowe unikalnych produktów Centrum Informacji Turystycznej. turystycznych.  Rozwój Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej w kierunku utworzenia Centrum.

 Rozwój inicjatyw kulturalnych i turystycznych w oparciu o postać Henryka Sienkiewicza.

 Organizacja wydarzeń sienkiewiczowskich: konferencje, zloty szkół, wydarzenia kulturalne, seminaria, konkursy itp.

 Rozwój Szlaku Henryka Sienkiewicza w Powiecie

92

Łukowskim.

 Powstanie i rozwój Powiatowego Centrum Informacji Turystycznej.

 Szkolenie przewodników turystycznych.

2. Park Amonitów – promocja idei stworzenia produktu turystycznego.

 Budowa i rozwój obiektu (w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego) Parku/Centrum/Muzeum Amonitów.

 Promocja zasobów złóż amonitów poprzez edukację i turystykę.

 Współpraca LGD „Razem ku lepszej przyszłości” z Muzeum Regionalnym w Łukowie

 Dofinansowanie wystaw amonitów w Muzeum Regionalnym w Łukowie, uatrakcyjnienie oferty Muzeum.

3. Rowerem przez Powiat Łukowski.

 Promocja Szlaków Rowerowych Ziemi Łukowskiej.

 Rozwój małej infrastruktury szlaków.

 Promocja gospodarstw agroturystycznych.

 Montaż tablic informacyjnych na szlakach.

 Organizacja rajdów, wycieczek itp. szlakami rowerowymi.

4. Edukacja poprzez turystykę – promocja turystyki szkolnej.

 Organizacja zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych z zakresu turystyki regionalnej.

 Organizacja rajdów i wycieczek lokalnymi szlakami

93

turystycznymi.

 Organizacja konkursów i wydarzeń popularyzujących regionalizm i turystykę lokalną wśród dzieci i młodzieży.

5. Nasi partnerzy – nasi przyjaciele.

 Rozwój współpracy z krajowymi i zagranicznymi powiatami (lub odpowiednimi JST) partnerskimi w kierunku turystyki, kultury i sportu na bazie doświadczeń wymiany młodzieży ponadgimnazjalnej.

 Organizacja wydarzeń kulturalnych i turystycznych z udziałem partnerów powiatu łukowskiego oraz partnerów JST z terenu powiatu.

 Współpraca z Lubelską Regionalną Organizacją Turystyczną oraz innymi regionalnymi i krajowymi organizacjami wspierającymi rozwój turystyki.

 Organizacja wydarzeń turystycznych ogólnowojewódzkich i ogólnopolskich.

 Promocja powiatu na targach turystycznych.

 Organizacja study tour dla operatorów turystycznych i media tour dla dziennikarzy.

Cel strategiczny III Cele operacyjne I działania:

Powiatu Łukowski atrakcyjny 1. Rozwój aktywnych form pozyskiwania inwestorów. dla inwestorów.  Budowa i rozwój portalu internetowego skierowanego do inwestorów.  Przygotowanie kompleksowej oferty inwestycyjnej powiatu i JST (zawierającej informacje na temat np. instytucji otoczenia biznesu).  Regularny kontakt z mediami, w tym mediami branżowymi.

94

 Udział w targach inwestycyjnych.  Przedsięwzięcia promocyjne – publikacje, study tour itp.

2. Promocja terenów inwestycyjnych.

 Realizacja kampanii promocyjnych podstref ekonomicznich i terenów inwestycyjnych wspólnie z partnerami samorządowymi.

3. Przedsiębiorcy są wśród nas – rozwój kompetencji i wsparcie lokalnej przedsiębiorczości.

 Opracowanie i realizacja kampanii promującej lokalną przedsiębiorczość.

 Stworzenie Powiatowego Centrum Obsługi Inwestora.

 Wycieczki edukacyjne dzieci i młodzieży do lokalnych przedsiębiorstw.

 Implementacja i rozwój programu Młodzi Przedsiębiorcy.

 Organizacja szkoleń i warsztatów z zakresu marketingu, promocji, pozyskiwania funduszy zewnętrznych, prawa gospodarczego i innych dziedzin dla lokalnych przedsiębiorców.

 Promocja przedsiębiorczości lokalnej poprzez portal internetowy.

4. Budowa marki gospodarczej Powiatu Łukowskiego.

 Opracowanie strategii marki gospodarczej Powiatu Łukowskiego.

 Stworzenie Powiatowego Punktu Wspierania Przedsiębiorczości.

95

 Integracja przedsiębiorców z terenu powiatu wokół marki gospodarczej oraz rozwój współpracy w zakresie promocji marki.

 Współpraca z miastami partnerskimi w zakresie działań wspierających przedsiębiorczość, np. poprzez organizację wizyt studyjnych.

 Współpraca z organizacjami przedsiębiorców – Łukowską Radą Biznesu, Stowarzyszeniem Przedsiębiorców Ziemi Łukowskiej.

Źródło: Opracowanie własne

4. Proponowane działania promocyjne i narzędzia promocji

Zrozumienie znaczenia i potrzeby działań promocyjnych w strategii rozwoju powiatu musi iść w parze z profesjonalnym podejściem do poszczególnych działań promocyjnych. W rzeczywistości, polityka promocyjna, która pochłania zwykle duże nakłady finansowe, często jest po prostu nieefektywna: nie trafia do odpowiednich odbiorców lub jest mało czytelna. Podstawowym powodem takiego stanu rzeczy jest brak kompleksowego i skoordynowanego traktowania wszystkich działań i elementów informacji oraz reklamy. Prawidłowa polityka promocyjna wymaga realizacji jasno sformułowanych celów strategicznych i operacyjnych, a także dogłębnej analizy adresatów działań. Dobór narzędzi i technik powinien być dokonywany jednak w sposób elastyczny, dostosowany po pierwsze do możliwości finansowych Powiatu Łukowskiego, a po drugie do trendów i innowacyjnych rozwiązań w dziedzinie narzędzi promocyjnych. Aby spełnić te wymagania potrzebna jest wyspecjalizowana kadra współpracująca z lokalnymi instytucjami oraz firmami zainteresowanymi promowaniem regionu, w tym także swojej działalności. Wspólna polityka pomoże uniknąć chaosu informacyjnego i marnotrawstwa sił i środków.

4.1 Określenie technik, instrumentów i nośników promocji

Wybór odpowiednich narzędzi i technik promocji jest uwarunkowany wieloma czynnikami, zależnymi i niezależnymi od zlecającego działania promocyjne. Są to między innymi sytuacja

96

ekonomiczna, rodzaj i charakter grupy docelowej czy wielkość środków przeznaczonych na promocję. Aby polityka promocyjna była skuteczna wszystkie jej elementy powinny być traktowane łącznie i stanowić harmonijną całość. Wymusza to konieczność opracowania kompleksowego programu działań opartego na właściwych przesłankach informacyjno-decyzyjnych.

Warto zwrócić uwagę na istnienie konkurencji, w postaci ościennych powiatów, które również prowadzą reklamę i promocję swoich zasobów w celu pozyskania odbiorców. Znajomość i analiza wykorzystywanych przez konkurencję metod i technik i wynikająca z nich świadomość ewentualnych błędów może być cennym doświadczeniem i wskazówką. Konkurencja jest także dodatkowym bodźcem do działania, ulepszania naszej oferty, a przede wszystkim może być źródłem bardzo owocnej współpracy szczególnie na płaszczyźnie promocji regionu. Należy jednak zachować równowagę pomiędzy konkurencją, a współpracą międzygminną i regionalną. Granice zainteresowania inwestorów lub turystów danymi obszarami rzadko są wyznaczane przez linie podziałów administracyjnych. Konkurowanie z sąsiednimi regionami nie powinno zamykać drogi do obustronnie korzystnej współpracy w niektórych dziedzinach.

4.2 Kluczowe kanały komunikacji

Tabela 15. Public Relations jako kanał komunikacji Powiatu Łukowskiego

PUBLIC RELATIONS – to zespół celowo zorganizowanych działań, zapewniających samorządowi systematyczne komunikowanie się ze swoim otoczeniem zarówno wewnętrznym jak i zewnętrznym, który ma służyć wypełnieniu celów strategicznych promocji.

NARZĘDZIA  Utrzymywanie dobrych relacji z mediami, wysyłanie informacji prasowych, organizowanie konferencji prasowych związanych z wydarzeniami w powiecie – działania media relations.

 Materiały prasowe, telewizyjne, radiowe. Współtworzenie materiałów dotyczących wydarzeń i inicjatyw podejmowanych w powiecie.

 Publikacje, artykuły sponsorowane, wywiady, content marketing.

 Liderzy opinii - Osoby o dużym autorytecie, które wypowiadają się o Powiecie Łukowskim i wspierają jego wizerunek, ambasadorzy

97

powiatu.

 Organizacja wydarzeń promocyjnych, konferencji, spotkań, seminariów itp.

 Study tour i media tour.

FUNKCJA Utrzymanie efektywnej komunikacji z kluczowymi grupami docelowymi. KOMUNIKACYJNA

PRZEKAZ Przekaz powinien zakładać jak najpełniejsze opisanie specyfiki powiatu TREŚCIOWY oraz komunikację w duchu przyjętych założeń strategicznych.

Należy akcentować dążenia powiatu do podkreślenia swojego wizerunku w oparciu o najważniejsze, autentyczne atrybuty i wskazywać planowane zmiany z tym związane.

ZAKRES DZIAŁAŃ Kompleksowość działań z zakresu PR zakłada realizację działań w obszarze:

 PR dotyczących funkcjonowania Powiatu Łukowskiego w zakresie administracji, inwestycji, podejmowanych przedsięwzięć itp.

 PR dotyczący kultury, turystyki i innych obszarów społecznych, inicjatyw w różnych obszarach oraz innych działań związanych bezpośrednio z powiatem.

 PR dotyczący rozwoju przedsiębiorczości i atrakcyjności inwestycyjnej.

Źródło: Opracowanie własne

Tabela 16. Reklama ATL jako kanał komunikacji Powiatu Łukowskiego

REKLAMA ATL (skrót od angielskiego - above the line – czyli ponad linią) są to takie narzędzia jak reklama telewizyjna, reklama radiowa, reklama w prasie, reklama typu billboard nazywana inaczej outdoorem.

NARZĘDZIA  Internet (strony www, mapy interaktywne, spacery wirtualne, media społecznościowe, blogi, video blogi itp.). To obecnie najbardziej efektywna ze względów finansowych i strategicznych forma reklamy.

 Pozycjonowanie i remarketing. To metody wspierające promocję w sieci

98

Internet, które umożliwiają skuteczniejsze dotarcie do grup docelowych.

 Reklama w wydawnictwach lokalnych, regionalnych i ogólnopolskich, pisma specjalistyczne i branżowe.

 Reklama w TV, radio i kinach – filmy reklamowe, audycje reklamowe.

 Reklama i komunikacja zewnętrzna tj. bilboardy, witacze, city-lighty, oznakowanie turystyczne i informacyjne.

FUNKCJA Budowanie zasięgu odbiorców i wzmocnienie świadomości oferty powiatu KOMUNIKACYJNA w określonych zakresach oraz działania związane z informacją nt. oferowanych produktów turystycznych, wydarzeń kulturalnych, terenów inwestycyjnych itp.

PRZEKAZ Stosowanie wybranych technik komunikacyjnych przedstawiać ma przede TREŚCIOWY wszystkim atrybuty powiatu w określonych zakresach oraz korzyści związane z wykorzystania tej oferty przez grupy docelowe w oprawie języka emocji i doznań.

ZAKRES DZIAŁAŃ Kampanie reklamowe powinny być wykorzystane przede wszystkim w promocji produktów turystycznych, wydarzeń kulturalnych powiatu i atrakcyjności inwestycyjnej zgodnie z ich specyfiką i grupą docelową marki.

Reklama w prasie i reklama zewnętrzna powinny być bardzo atrakcyjne wizualnie oraz być oparta na założeniach Systemu Identyfikacji Wizualnej Powiatu Łukowskiego.

W Internecie oprócz przekazu stricte reklamowego ważny jest również aspekt informacyjno-edukacyjny oraz społecznościowy.

Źródło: Opracowanie własne

Tabela 17. Reklama BTL jako kanał komunikacji Powiatu Łukowskiego

REKLAMA BTL – (skrót od angielskiego - below the line – czyli pod linią) są to punktowe działania reklamowe nie korzystające z zasięgowych form reklamy i środków masowego przekazu.

NARZĘDZIA  Foldery, przewodniki, mapy - drukowane materiały promocyjne powinny być wydawane w spójnej wizualizacji oraz przedstawiać w atrakcyjny sposób ofertę turystyczną powiatu.

99

 Materiały promocyjne dotyczące głównych wydarzeń, np. plakaty, ulotki, reklama prasowa - Najważniejsze wydarzenia organizowane w powiecie powinny posiadać również silne wsparcie promocyjne skierowane do kluczowych grup odbiorców.

 Foldery inwestycyjne – wydawnictwa promujące atrakcyjność inwestycyjną Powiatu Łukowskiego.

FUNKCJA Podstawowym zadaniem działań z zakresu BTL jest przekazywanie kluczowych KOMUNIKACYJNA informacji o Powiecie Łukowskim. Dzięki ich atrakcyjnej i odpowiednio dopasowanej formie są również ważnym elementem budującym emocjonalne przywiązanie odbiorców do marki. Wszelkie wydawnictwa są również cennym źródłem informacji o obszarze oraz atrakcjach turystycznych, walorach kulturowych, przyrodniczych, głównych wydarzeniach i ofercie inwestycyjnej.

PRZEKAZ Przekaz treściowy pełni tutaj niezwykle istotną rolę - wspierającą główny przekaz TREŚCIOWY promocyjny powiatu wyrażony za pomocą narzędzi ATL. Przekaz powinien zostać opracowany zgodnie ze wskazaniami strategicznymi oraz konkretyzować i precyzować ogólniejsze w charakterze komunikaty reklamy ATL.

ZAKRES DZIAŁAŃ Zarządzanie materiałami drukowanymi powinno wynikać ze szczegółowo opracowanego planu przygotowanego w oparciu o możliwości budżetowe lub projektowe (w przypadku uzyskania dofinansowania zewnętrznego), działania innych podmiotów opracowujących podobne opracowania oraz istniejących potrzeb kluczowych grup odbiorców.

Materiały powinny zostać opracowane w całkowitej zgodności z identyfikacją wizualną powiatu, celami strategicznymi powiatu oraz typem odbiorcy, do którego skierowany jest materiał.

Ważną rolę pełni również kreatywność opracowania, jego oryginalność oraz wysokiej jakości materiał tekstowy i zdjęciowy.

Źródło: Opracowanie własne

100

5. Pozyskiwanie inwestorów zewnętrznych

Pozyskiwanie inwestorów (wewnętrznych i zewnętrznych) jest zespołem działań wskazanych w Celu strategicznym III "Powiat łukowski atrakcyjny dla inwestorów" Programu Promocji. Rozwinięciem celu strategicznego jest propozycja czterech celów operacyjnych, które mają za zadanie po pierwsze dostarczenie spójnej informacji o atrakcyjności inwestycyjnej obszaru Powiatu Łukowskiego, a po drugie tworzenie klimatu dla przedsiębiorczości i inwestycji. Promocja, która ma na celu pozyskania inwestorów zewnętrznych powinna odbywać się wedle schematu, który będzie w sposób elastyczny dostosowywany do danej sytuacji w danym czasie.

1. Pierwszy etap to określenie atrakcyjności inwestycyjnej ogólnej i szczegółowej (dla danej branży i danego inwestora). Atrakcyjność inwestycyjna - zdolność skłonienia do inwestycji poprzez oferowanie kombinacji korzyści lokalizacji możliwych do osiągnięcia w trakcie prowadzenia działalności gospodarczej. W zależności od rodzaju działalności gospodarczej potencjalni inwestorzy poszukują odmiennych cech danego obszaru w następujących dziedzinach:

 dostępność transportowa, bliskość skrzyżowań szlaków komunikacyjnych (np. skrzyżowania ważnych dróg, traktów kolejowych, lotnisk, portów).  wielkość i jakość rynku pracy, koszty pracy,  koszty prowadzenia działalności gospodarczej,  chłonność rynku lokalnego,  poziom rozwoju infrastruktury gospodarczej,  poziom rozwoju gospodarczego – w tym dostęp do potencjału wykonawczego na terenie powiatu dostęp do materiałów i surowców budowlanych,  infrastruktura otoczenia biznesu,  stopień ochrony i stan środowiska przyrodniczego,  poziom bezpieczeństwa powszechnego,  możliwości wypoczynkowe, oferta kulturalna

2. Drugi etap to zebranie katalogu ofert terenów inwestycyjnych dostępnych na obszarze powiatu łukowskiego. Ten etap wymagać będzie ścisłej współpracy z JST Powiatu Łukowskiego.

101

Konkretne tereny powinny być zdiagnozowane pod kątem dostępności transportowej, warunków technicznych inwestycji (energia, kanalizacja i inne media) oraz warunków formalno-prawnych (np. wymagań ochrony środowiska).

3. Ten etap polega na identyfikacji potencjalnych inwestorów czyli określenia jakie firmy i z jakich branż mogłyby podjąć przedsięwzięcia inwestycyjne i w jakich dziedzinach. Każdy z terenów inwestycyjnych ze swoją specyfiką będzie atrakcyjny tylko dla przedsiębiorstw, którym profil terenu może odpowiadać pod względem zasadności inwestycji.

4. Czwarty etap to wybór i zastosowanie odpowiednich narzędzi promocji. Poszczególne oferty przygotowane w sposób spójny i przejrzysty powinny znaleźć się przede wszystkim na ogólnodostępnej stronie internetowej oraz w drukowanych materiałach promocyjnych. Są to elementy ogólnej promocji atrakcyjności inwestycyjnej Powiatu Łukowskiego. Kolejne działania z wykorzystaniem narzędzi public relations i reklamy będą miały za zadanie dotarcie do wybranych dla danych terenów inwestycyjnych poszczególnych firm i branż. Przykładowo promocja terenu, który został określony jako atrakcyjny dla branży spożywczej, a szczególnie dla przemysłu mleczarskiego powinna być skierowana do przedstawicieli tej branży.

5. Na tym etapie następuje osobisty kontakt z inwestorem, który dzięki narzędziom promocyjnym wyraził zainteresowanie i złożenie skonkretyzowanej oferty. Jest tutaj także miejsce na negocjacje i konsultacje dalszego procesu inwestycyjnego.

6. Ostatni etap następuje po podjęciu przez inwestora decyzji o lokalizacji inwestycji. Na tym etapie odpowiedzialna z dany obszar administracja JST zajmuje się organizacją procedury obsługi inwestycji, obsługą inwestycji i monitoringiem jej realizacji.

102

5.1 Wsparcie zewnętrzne procesu pozyskiwania inwestorów

Jednostki samorządu terytorialnego mogą skorzystać z wielu form współpracy w zakresie pozyskiwania inwestorów oferowanych przez instytucje lokalne, regionalne i ogólnopolskie. Wskazana jest współpraca Powiatu Łukowskiego z instytucjami otoczenia biznesu (tzw. IOB) oraz agencjami i instytucjami naukowymi w celu pozyskiwania i wykorzystywania informacji o możliwościach lokalizacji pożądanych inwestycji oraz w celu promocji atrakcyjności inwestycyjnej terenu powiatu. Katalog instytucji i organizacji wspierających przedsiębiorczość i pozyskiwanie inwestycji zewnętrzny jest bardzo duży. Znajdują się w nim następujące podmioty:

1) jednostki administracji rządowej i im podległe, np. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Ośrodek Przetwarzania Informacji, Narodowe Centrum Nauki,

2) jednostki samorządu terytorialnego, w tym publiczne służby zatrudnienia, instytucje pomocy społecznej, zespoły obsługi inwestora, instytucje zarządzające i wdrażające programy pomocowe dla przedsiębiorców,

3) agencje rozwoju regionalnego i lokalnego,

4) zaplecze badawczo-rozwojowe, m.in. Polska Akademia Nauk, jednostki badawczo-rozwojowe (JBR), centra doskonałości, centra zaawansowanych technologii,

5) organizacje pracodawców i pracobiorców, np. związki zawodowe,

6) izby i stowarzyszenia producentów, np. izby gospodarcze, przemysłowe i handlowe,

7) instytucje szkoleniowe, konsultingowe i doradcze, niepubliczne instytucje rynku pracy,

8) szkoły wyższe (publiczne i niepubliczne),

9) instytucje wspierające przedsiębiorczość, m.in. inkubatory i akceleratory przedsiębiorczości, podmioty wspierające firmy typu spin-off i spin-out, parki przemysłowe, technologiczne, naukowo-technologiczne,

10) sieci wspierające przedsiębiorczość i innowacyjność, np. Krajowy System Usług, punkty konsultacyjno-doradcze, Sieć Informacji dla Biznesu, Centra Euro Info, Regionalne Centra Informacji Europejskiej, Krajowe Punkty Kontaktowe, Naczelna Organizacja Techniczna,

103

Enterprise Europe Network, Krajowa Sieć Ośrodków Informacji Patentowej, centra transferu technologii, sieci doradcze i konsultingowe,

11) instytucje finansowe, np. banki, fundusze inwestycyjne, fundusze pożyczkowe, fundusze venture capital, fundusze poręczeń kredytowych.

Na terenie Powiatu Łukowskiego działają lokalne organizacje zajmujące się wsparciem przedsiębiorczości, edukacją ekonomiczną i promocją gospodarki. Są to: Fundacja "Regionalne Inkubatory Przedsiębiorczości", Stowarzyszenie Przedsiębiorców Ziemi Łukowskiej, Łukowskie Stowarzyszenie Rozwoju oraz Centrum Doradztwa Finansowego. W 2014 roku Stowarzyszenie Przedsiębiorców Ziemi Łukowskiej razem z partnerami czyli Fundacją Regionalne Inkubatory Przedsiębiorczości, Powiatem Łukowskim oraz Łukowskim Stowarzyszeniem Rozwoju rozpoczęło realizację projektu „Młodzi Przedsiębiorcy”. Projekt został skierowany do uczniów i nauczycieli z 9 szkół ponadgimnazjalnych z Powiatu Łukowskiego. W jego zakresie znajdują się następujące działania: ankietyzacja uczniów, nauczycieli, przedsiębiorców nt. nauczania przedmiotu przedsiębiorczości, warsztaty i wizyty studyjne w zakładach pracy dla uczniów i nauczycieli, konkurs „Mój pierwszy biznes” dla uczniów. Jednym z bardzo istotnych działań realizowanych przez wszystkich partnerów jest wdrożenie modelu współpracy administracji publicznej i organizacji pozarządowych oraz standardów współpracy z organizacjami pozarządowymi poprzez przyjęcie stosowanego zarządzenia, zgodnie z rekomendacjami zawartymi w projekcie systemowym Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej.

Ze względu na położenie Powiatu Łukowskiego w województwie lubelskim szczególnie istotne wydaje się nawiązanie ścisłej współpracy z Departamentem Gospodarki i Innowacji oraz Departamentem Promocji i Turystyki Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie. Oba departamenty realizują szereg projektów z zakresu promocji gospodarczej finansowanych ze środków Unii Europejskiej, które mają na celu zarówno promocję funkcjonujących w województwie przedsiębiorstw jak i pozyskiwania inwestorów zewnętrznych.

Kolejnymi regionalnymi instytucjami realizującymi projekty ze sfery wsparcia przedsiębiorczości i promocji gospodarczej są instytucje otoczenia biznesu. W 2014 roku IOB z województwa lubelskiego powołały Lubelski Klaster Instytucji Otoczenia Biznesu. W skład klastra

104

wchodzą najaktywniejsze regionalne instytucje i organizacje. Celem Klastra jest koordynacja i skupienie w jednym miejscu informacji o dostępnej w regionie ofercie instrumentów wsparcia, a także poprawa warunków do inicjowania i rozwoju innowacyjnej przedsiębiorczości w województwie lubelskim. Członkami klastra są: Centrum Innowacji i Transferu Technologii LPNT sp. z o.o., Lubelski Park Naukowo-Technologiczny S.A, Netrix Group sp. z o.o., Fundacja Regionalne Inkubatory Przedsiębiorczości w Łukowie, Fundacja Rozwoju Lubelszczyzny, Business Link Lublin, Fundacja Promocji Edukacyjnej ORYLION, Wschodni Klaster ICT, Software Camp, Fundacja Puławskie Centrum Przedsiębiorczości, Fundacja Inkubator Przedsiębiorczości UMCS w Lublinie, Inkubator Technologiczny Markiz sp. z o. o., Stowarzyszenie Inicjatyw Samorządowych, Lubelska Fundacja Rozwoju, Puławski Park Naukowo-Technologiczny. Wstępną deklarację współpracy w ramach podjętej inicjatywy wyraziły również: Bialskopodlaska Fundacja Rozwoju oraz Agencja Rozwoju Roztocza sp. z o.o. w Tomaszowie Lubelskim.

5.2 Skutki napływu inwestorów zewnętrznych dla gospodarki powiatu

Rozpoczęcie procesu inwestycyjnego oraz sama działalność inwestora-przedsiębiorcy zewnętrznego może mieć zarówno pozytywny jak i negatywny wpływ. Efekt gospodarczy inwestycji zewnętrznej zależy od wielu czynników, którymi są nie tylko warunki oferowane przez miejsce lokalizacji i administrację samorządową. Wiele zależy od nastawienia inwestora, jego struktury organizacyjnej, jak i sposobu wejścia na lokalny rynek gospodarczy. Pozytywny wpływ inwestycji możemy rozpatrywać w dwóch kategoriach: krótkookresowym i długookresowym.

 W krótkim okresie czasu (przejściowo) inwestycje generują zapotrzebowanie na usługi związane z procesem budowy, modernizacji, dostosowania miejsca lokalizacji przedsiębiorstwa, przez co mogą przyczynić się do powstania nowych miejsc pracy i czasowo zmniejszyć bezrobocie. Skorzystać na tym mogą przede wszystkim lokalni kooperanci, których usługi ze względu na dostępność będą dla inwestora konkurencyjne.

 W długim okresie inwestycje mogą tworzyć nowy popyt na dobra inwestycyjne, surowce i półprodukty oraz liczne usługi firm lokalnych.

Złożoność zjawiska inwestycji zewnętrznych w warunkach możliwych zmian zachodzących w lokalnej gospodarce powoduje trudności w przewidzeniu ich wpływu oraz zmierzenia ich efektów. Korzystne zmiany w jednej sferze stosunków gospodarczych mogą powodować negatywne zjawiska

105

w drugiej. Wpływ inwestycji zewnętrznych na gospodarkę Powiatu Łukowskiego powinien być analizowany w następujących obszarach:

a) Bezpośredni udział przedsiębiorstw – inwestorów zewnętrznych w gospodarce lokalnej.

Zmiany te przejawiają się przede wszystkim we wzroście produkcji, zatrudnienia i płac. Nowe inwestycje stymulują wzrost gospodarczy i efektywniejsze wykorzystanie lokalnych zasobów. Z drugiej strony należy pamiętać, że inwestorzy korzystają z różnego rodzaju ulg i zwolnień, które zmniejszają wpływy z tytułu podatków.

b) Zmiany na rynku pracy.

Przyciągnięcie inwestora zewnętrznego może być rozwiązaniem problemów bezrobocia i nieprzystosowania strukturalnego rynku pracy do potrzeb. Dodatkowo współpraca inwestora z lokalnym rynkiem przedsiębiorstw również może przyczynić się do wzrostu zatrudnienia w firmach kooperujących. Dzięki szkoleniom i kulturze organizacji pracy inwestora może poprawić się również jakość miejsc pracy, a co za tym idzie jakość lokalnego zasobu pracowników. Z drugiej strony wystąpić może presja konkurencyjności i przyczynić się do zmniejszenia zatrudnienia w lokalnych firmach, które nie będą mogły sprostać wymaganiom rynku.

c) Powiązania z gospodarką światową (wielkość eksportu zagranicznego).

Pozytywnym zjawiskiem jest włączenie lokalnej gospodarki do globalnego systemu gospodarczego i profity uzyskiwane bezpośrednio z działalności eksportowej. Produkty wytworzone lokalnie i obecne na rynkach zewnętrznych są również mocnym komunikatem promocyjnym i wizerunkowym. Zagrożeniem jest jednak brak wykorzystania przez inwestora lokalnych zasobów oprócz pracowników i konieczność importu surowców i półproduktów z innych regionów czy krajów.

d) Zmiany w poziomie i strukturze konkurencji.

Pojawienie się inwestora zewnętrznego zwiększa intensywność konkurencji. Z jednej strony może powodować upadek lokalnych firm, które nie mogą sprostać konkurencji ale również może przyczynić się do ich rozwoju, podjęcia walki konkurencyjnej, poprzez zmianę funkcjonowania czy współpracę. Konkurencja wystąpić może również na poziomie rynku pracy i dostępu do lokalnych zasobów szczególnie w regionach, w których mogą wystąpić deficyty (siły roboczej, surowców itp.).

106

e) Zmiany w zakresie technologii, technik wytwarzania i wiedzy know-how.

To jeden z najważniejszych czynników wzrostu gospodarczego na obszarze inwestycji. Przedsiębiorstwa, szczególnie zagraniczne dysponują nowocześniejszymi technologiami, posiadają centra badawcze. Inwestorzy są zmuszeni udostępniać część z tych technologicznych rozwiązań lokalnym kooperantom, co podnieść może poziom efektywności i wydajności dostawców. Pozytywny wpływ dotyczy również wcześniej wspomnianego rynku pracy, który dzięki szkoleniom i wiedzy inwestora podniesie swoją jakość.

Podsumowując, skutki napływu inwestorów zewnętrznych, również zagranicznych dla rodzimych firm i dla całości gospodarki Powiatu Łukowskiego będą miały charakter zarówno pozytywny jak i negatywny. Pozytywny wpływ głównie dotyczyć będzie zwiększenia powiązania kooperacyjnego z lokalnymi firmami oraz zmian rynku pracy. Negatywny wpływ to głównie efekty zwiększonej konkurencji na rynku dóbr i usług oraz czynników produkcji. Bilans zależy przede wszystkim od:

 ilości inwestycji;

 typu inwestycji (budowa nowego zakładu na terenie typu greenfield czy przejęcie);

 struktury branżowej inwestycji (czy będzie konkurowała z lokalnymi branżami);

 poziomu zaawansowania technologicznego inwestycji;

 strategii inwestora w zakresie kooperacji, związania działalności z lokalnym rynkiem pracy i zasobami;

 warunków otoczenia biznesu – infrastrukturalnych, konkurencyjnych i administracyjnych.

6. Macierz działań promocyjnych powiatu

Narzędzie macierzy działań promocyjnych służy przyporządkowaniu rodzajów przekazów i nośników informacji do określonych grup docelowych w ramach działań zaproponowanych w strukturze celów strategicznych oraz do wyróżnienia skuteczności wymienionych nośników. Wykorzystano trzystopniową skalę: od 1 do trzech plusów (+++). Tak skonstruowana macierz pozwala

107

określić priorytetowość użycia nośników promocyjnych i informacyjnych, które powinny być realizowane przez powiat łukowski.

Tabela 18. Macierz działań promocyjnych Powiatu Łukowskiego

Grupa docelowa Rodzaje informacji Nośniki informacji

Mieszkańcy Rodzaje Skuteczność

Lokalni Upowszechnianie informacji Internet, +++ przedsiębiorcy, dotyczących działalności tablice ogłoszeń, + pracodawcy, mali i kompetencji Starostwa media lokalne, +++ przedsiębiorcy Powiatowego w Łukowie punkt informacyjny, ++ w zakresie wsparcia BIP, + przedsiębiorczości. spotkania, ++ Konsultacje konferencje, ++ przedmiotowych projektów wydawnictwa uchwał, planów promocyjne. i programów. Dotacje dla przedsiębiorców, ulgi i szanse rozwoju, przetargi.

Lokalni liderzy Upowszechnianie informacji Internet, ++ społeczni dotyczących działalności media lokalne, ++ (nauczyciele, i kompetencji Starostwa spotkania, +++ działacze NGO, Powiatowego w Łukowie konferencje, kontakty +++ politycy, w zakresie wsparcia osobiste dziennikarze, instytucji publicznych artyści, księża, i organizacji szefowie instytucji pozarządowych. Konsultacje publicznych) przedmiotowych projektów uchwał, planów i programów.

Pracownicy Informacje o planowanych Internet, ++ samorządowi inwestycjach, strategiach, pisma urzędowe, ++

108

planach krótko- telefon, + i długoterminowych, spotkania, +++ środkach i sposobach ich konferencje. alokacji. Konsultacje przedmiotowych projektów uchwał, planów i programów.

Osoby pracujące Upowszechnianie informacji Internet, +++ dotyczących działalności media lokalne, +++ i kompetencji Starostwa tablice ogłoszeń, + Powiatowego w Łukowie punkt informacyjny, ++ w zakresie usług publicznych BIP, ++ dla osób fizycznych. spotkania, + konferencje.

Dzieci i młodzież Upowszechnianie informacji Internet, +++ dotyczących działalności media lokalne, ++ oświatowej i kulturalnej ogłoszenia w szkołach ++ na terenie Powiatu i placówkach kultury, Łukowskiego. wydawnictwa ++ promocyjne.

Emeryci i renciści Upowszechnianie informacji Media lokalne, +++ dotyczących działalności tablice ogłoszeń, ++ społecznej na terenie plakaty, + Powiatu Łukowskiego. wydawnictwa + promocyjne.

Pozostali w tym Upowszechnianie informacji Media lokalne, ++ osoby zagrożone dotyczących działalności tablice ogłoszeń, +++ wykluczeniem społecznej na terenie plakaty, + społecznym. Powiatu Łukowskiego. wydawnictwa ++ promocyjne.

109

Turyści

Turyści krajowi Informacje o atrakcjach Internet, +++ indywidualni turystycznych, walorach media ogólnopolskie +++ przyrodniczych (w tym o tematyce i kulturowych, ofercie bazy turystycznej, turystycznej, produktach przyrodniczej turystycznych itp. i historycznej), mapy, przewodniki, ++ foldery promocyjne, +++ plakaty itp. +

Turyści krajowi Informacje o atrakcjach Internet, +++ grupowi turystycznych, walorach media ogólnopolskie ++ przyrodniczych (w tym o tematyce i kulturowych, ofercie bazy turystycznej, turystycznej, produktach przyrodniczej turystycznych itp. i historycznej), katalogi ofert dla biur +++ turystycznych, targi turystyczne, ++ kontakty +++ z organizacjami turystycznymi itp. study tour +++

Turyści zagraniczni Informacje o atrakcjach Internet, +++ indywidualni turystycznych, walorach media zagraniczne ++ i grupowi przyrodniczych (w tym o tematyce i kulturowych, ofercie bazy turystycznej, turystycznej, produktach przyrodniczej turystycznych itp. i historycznej), katalogi ofert dla biur +++ turystycznych, międzynarodowe targi ++ turystyczne,

110

kontakty +++ z organizacjami turystycznymi itp.

Inwestorzy

Inwestorzy lokalni Informacje o ofercie Internet, +++ i zewnętrzni inwestycyjnej, tereny media lokalne ++ inwestycyjne, podstrefa i ogólnopolskie, gospodarcza, ulgi i wsparcie dla przedsiębiorców. targi, ++ study tour +++ wydawnictwa ++ promocyjne,

kontakty osobiste. +++

Inwestorzy Informacje o ofercie Internet, ++ instytucjonalni inwestycyjnej dla instytucji spotkania, +++ państwowych, konferencje wojewódzkich, społecznych +++ itp. kontakty osobiste.

Źródło: Opracowanie własne

7. Ocena efektywności polityki promocji

Realizacja założeń i propozycji niniejszego Programu należy w zasadzie do samorządu Powiatu Łukowskiego. Rekomendowana jest współpraca z innymi instytucjami działającymi na terenie powiatu, organizacjami pozarządowymi, podmiotami gospodarczymi, grupami nieformalnymi i mieszkańcami, których włączenie się w realizację działań promocyjnych jest jednym z warunków sukcesu wizerunkowego. Rekomendujemy utworzenie Zespołu Zarządzania Marką.

111

Głównym jego zadaniem będzie wdrożenie Programu Promocji i Strategii Marki Powiatu Łukowskiego w tym mi. in. organizacja markowych wydarzeń oraz stałe działania public relations.

7.1 Zespół Zarządzania Marką Powiatu Łukowskiego

Zespół powinien składać się z pracowników Wydziału Promocji, Rozwoju i Polityki Społecznej, a funkcję kierownika marki powinien objąć Naczelnik tego wydziału. Zespół będzie odpowiedzialny za wdrożenie Programu i jego monitoring. Zadaniem Zespołu w tym zakresie jest również nadzór, czy wszystkie działania komunikacyjne i promocyjne podejmowane przez administrację powiatową i jednostki podległe są zgodne z Programem.

W ramach zadań wyróżniamy następujące zadania szczegółowe:

 przygotowywanie treści dla mediów: materiały prasowe, zdjęcia itp.  realizacja działań promocyjnych w mediach społecznościowych,  nadzór nad organizacją markowych przedsięwzięć promocyjnych marki,  akceptacja materiałów przygotowywanych zgodnie z Systemem Identyfikacji Wizualnej,  ciągłe podnoszenie kwalifikacji w wyżej wymienionych obszarach,  przekazywanie wiedzy o Systemie Identyfikacji Wizualnej i zasadach wdrożenia marki.

Rekomendujemy również przeprowadzanie szkoleń dla pracowników samorządów i osób, które bezpośrednio będą zaangażowane we wdrażanie Programu i promocję. Odpowiednie przeszkolenie pracowników przyczyni się do efektywniejszego wdrażania rekomendowanych działań. Proponowana tematyka szkoleń:

 Promocja i marka Powiatu Łukowskiego– prezentacja głównych założeń strategii.  Media relations – w jaki sposób tworzyć treści zgodne z ideą marki.  Nowe media społecznościowe dla samorządów i organizacji - wprowadzenie w nowe kanały komunikacji.  Prowadzenie serwisów i zarządzanie treścią.

112

7.2 Narzędzia monitoringu

Osoby zaangażowane w realizację działań promocyjnych będą mogły zauważyć ich efekty poprzez:

 ilość artykułów w prasie dotyczących promowanych zagadnień,  ilość fanów/zdjęć/odwiedzin profili poprzez działania w mediach społecznościowych, ilość wpisów i komentarzy w mediach społecznościowych i blogach,  zwiększenie ilości ofert turystycznych/produktów Powiatu Łukowskiego,  ilość nowych turystów przy okazji wydarzeń,  wykorzystywanie narzędzia Google Analitics w celu sprawdzenia statystyk stron.  monitoring aktywności inwestorów – wzrost zainteresowania ofertą inwestycyjną powiatu.

7.3 Narzędzia ewaluacji

Proponujemy przeprowadzanie dwustopniowej ewaluacji. Pierwszy stopień w systemie ewaluacji – mid-term, po okresie dwóch lat wdrażania Programu. Drugi stopień po zakończeniu czteroletniego okresu wdrażania Programu – ewaluacja ex-post.

1. Ewaluacja mid-term. Termin I kwartał 2017 roku. Podczas pierwszego stopnia poddane analizie zostaną rezultaty wdrażania Programu. Zalecamy stworzenie narzędzia w postaci kwestionariusza wewnętrznego, który zbada ocenę wdrażania programu wśród pracowników Starostwa Powiatowego bezpośrednio zaangażowanych w ten proces. Dodatkowo zalecamy zastosowanie narzędzia analizy dokumentów i przeprowadzonych działań Programu. Efektem ewaluacji będzie raport zawierający opis wyników badania kwestionariuszowego, analizy dokumentów i działań oraz wnioski i rekomendacje na kolejne dwa lata relaizacji programu.

2. Ewaluacja ex-post. Termin I kwartał 2020 roku. Drugi stopień ewaluacji będzie miał za zadanie ocenę realizacji całości Programu. Zalecamy przygotowanie kwestionariusza oceniającego w podobnej formie jak przy ewaluacji mid-term. Zadaniem badania będzie ocena na ile udało się osiągnąć założone cele oraz ocenę długofalowego oddziaływania Programu i jego trwałości. Dodatkowo zalecamy zastosowanie narzędzia analizy dokumentów i przeprowadzonych działań Programu. Efektem ewaluacji będzie raport

113

zawierający opis wyników badania kwestionariuszowego, analizy dokumentów i działań oraz wnioski i rekomendacje do kolejnego Programu na lata następne.

7.4 Konsultacje w czasie realizowania programu

Kancelaria Doradcza Synergia wyraża gotowość do kontynuowania współpracy w ramach proponowanego Programu w formie konsultacji i warsztatów. Bezpłatne konsultacje będą przeprowadzane w trakcie całego okresu realizacji programu w formie telefonicznej i elektronicznej. Działania warsztatowe zostaną zaplanowane w porozumieniu z Kancelarią Synergia co najmniej na 2 tygodnie przed terminem. Starostwo Powiatowe zobowiązuje się do pokrycia kosztów dodatkowych warsztatów, których realizacja nie jest objęta umową na opracowanie dokumentu Programu.

8. Proponowane cele i kierunki działań promocyjnych powiatu

Spośród działań zaproponowanych do realizacji celów strategicznych i operacyjnych wyłania się obraz trzech kierunków promocji Powiatu Łukowskiego. Ze względu na swój charakter oraz zaawansowanie obecnego stanu realizacji i szczegółowych planów wynikających także z innych projektów, wyróżnione zostały następujące działania ze sfery społecznej, turystycznej i gospodarczej, odpowiadające kierunkom i grupom docelowym Programu Promocji Powiatu Łukowskiego.

8.1 Kierunek społeczny - Wzmocnienie integracji mieszkańców powiatu

Organizacja targów/prezentacji/forum działalności organizacji pozarządowych. Jest to jedno z działań pierwszego celu strategicznego i celu operacyjnego 4. Samorząd bliżej organizacji społecznych. Współpraca Powiatu Łukowskiego z organizacjami pozarządowymi ma na celu m.in.: podniesienie efektywności wspólnych działań i wzmocnienie pozycji organizacji. Głównym celem współpracy jest budowanie i umacnianie partnerstwa pomiędzy Powiatem Łukowskim, a organizacjami pozarządowymi. Korzystając z dotychczasowych doświadczeń władze Powiatu Łukowskiego zamierzają powołać lokalne partnerstwo na rzecz rozwoju Powiatu Łukowskiego. Organizacje pozarządowe z obszaru powiatu uczestniczą w projekcie „Razem jesteśmy

114

najsilniejsi – wdrożenie modelu współpracy w 6 gminach powiatu łukowskiego” współfinansowanym przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Celem głównym projektu jest rozszerzenie zakresu i poprawa jakości współpracy JST z NGO w 6 gminach Powiatu Łukowskiego poprzez wdrożenie modelu współpracy. W trakcie realizacji działań projektowych wynikła potrzeba szerszego, niż tylko na poziomie poszczególnych gmin działania integrującego organizacje z terenu całego Powiatu Łukowskiego. Odpowiedzią na potrzebę wskazaną przez organizacje pozarządowe może być stworzenie wydarzenia o charakterze targów, prezentacji lub forum. Wydarzenie to mogłoby być wydarzeniem autonomicznym, niezależnym od innych wydarzeń organizowanych w danym czasie lub dodatkowym, dołączonym do jednej z większych imprez na terenie powiatu (np. Święto Miodów Ziemi Łukowskiej, Dni Łukowa, Festiwal Kultury Sienkiewiczowskiej, Łukowskie Forum Gospodarcze). Podczas wydarzenia wszystkie zaproszone organizację będą miały okazję do zaprezentowania swojej działalności na stoiskach oraz na scenie lub innym miejscu odpowiadającym charakterowi pokazu. Wydarzenie będzie miało na celu popularyzację i promocję działalności organizacji wśród mieszkańców powiatu.

8.2 Kierunek turystyczny - Centrum Kultury Sienkiewiczowskiej

Pierwszy cel operacyjny II Celu strategicznego dotyczy koncepcji utworzenia na bazie Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej nowoczesnej instytucji o funkcjach kulturalnych i turystycznych - Centrum Kultury Sienkiewiczowskiej. Realizacja tego projektu będzie związana z naborem wniosków w nowej perspektywie finansowej 2014-2020 w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego. Koncepcja zakłada między innymi odbudowę starej oficyny na istniejących fundamentach, rewitalizację zabytkowego parku, modernizację kopca, budowę Miniparku Średniowiecznego, Centrum Obsługi Turystycznej. Inwestycja będzie wyposażona w najnowocześniejsze urządzenia multimedialne.

Centrum Kultury Sienkiewiczowskiej będzie współpracowało ze szkołami pielęgnującymi tradycje sienkiewiczowskie, o nobliście będą przypominały międzynarodowe konferencje dla środowisk literackich oraz cykliczny Festiwal Henryka Sienkiewicza. Obiekt stanie się największą atrakcją turystyczną Ziemi Łukowskiej i będzie głównym punktem recepcyjnym dla turystów odwiedzających Powiat Łukowski. Przedsięwzięcie to przyczyni się również do społecznej i kulturalnej integracji mieszkańców Powiatu Łukowskiego oraz całego regionu.

115

8.3 Kierunek gospodarczy – Wzmocnienie wizerunku powiatu jako atrakcyjnego dla inwestorów

Budowa i rozwój portalu internetowego skierowanego do inwestorów.

Jednym z efektów projektu w ramach którego przygotowany został niniejszy Program Promocji będzie budowa i funkcjonowanie portalu internetowego skierowanego do inwestorów zewnętrznych i przedsiębiorców lokalnych. Portal będzie głównym narzędziem promocji obszarów inwestycyjnych z terenu Powiatu Łukowskiego. Na portalu znajdą się informacje o Powiecie Łukowskim i charakterystyce jego gospodarki oraz określenie atutów atrakcyjności inwestycyjnej regionu. Znajdą się tam również szczegółowe opisy działek inwestycyjnych z obszarów miast i gmin powiatu z uwzględnieniem terenów Podstrefy Ekonomicznej Gminy Łuków, Podstrefy Miasta Łuków oraz innych terenów inwestycyjnych zlokalizowanych na terenie Powiatu Łukowskiego. Elementem portalu będą także interaktywne mapy Systemu Informacji Przestrzennej.

9. Zarys planu finansowego promocji

Określenie wielkości środków przeznaczonych na promocję należy do najważniejszych i zarazem najtrudniejszych problemów wdrażania Programu Promocji. Przedstawione koszty poszczególnych działań promocyjnych są jedynie szacunkiem i mogą jedynie ułatwić podjęcie decyzji czy dane działanie zostanie podjęte i w jakim zakresie. Wielkość budżetu dla Programu Promocji powiatu można ustalić w oparciu o możliwości finansowe, lub w oparciu o fundusz promocji konkurentów. Najbardziej logiczne i prawidłowe są metody zorientowane na osiągnięcie założonego celu. Na promocję przeznacza się tyle środków, ile wynika z przyjętych celów komunikacji i kosztów ich realizacji, zapewniających ścisłą koordynację celów, zadań i środków. W przypadku wyznaczenia budżetu przekraczającego możliwości finansowe, metody zadaniowe zmuszają do rewizji celów i ustalenia ich na poziomie gwarantującym realizację.

116

Środki pieniężne na realizację działań zapisanych w Programie Promocji pochodzić będą z następujących źródeł finansowania:

 budżet powiatu;  zewnętrzne środki publiczne (dostępne przede wszystkim w ramach programów finansowanych z Unii Europejskiej);  środki z sektora prywatnego (np. patronat, partnerstwo publiczno-prywatne).

Na katalog zewnętrznych źródeł finasnowania projektów składają się następujące programy i fundusze:

 Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko 2014-2020 (POIŚ)  Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój 2014-2020 (POWER)  Program Operacyjny Polska Cyfrowa 2014-2020 (POPC)  Program Operacyjny Polska Wschodnia 2014-2020 (POPW)  Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata 2014 – 2020 (RPO WL)  Program Operacyjny Inteligentny Rozwój 2014-2020 (we współpracy z przedsiębiorcami i sektorem nauki);  Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020 (we współpracy z gminami Łuków i LGD Razem dla lepszej przyszłości);  Program Współpracy Transgranicznej Polska - Białoruś – Ukraina 2014-2015;  Funduszu Inicjatyw Obywatelskich;  Ekofunduszu;  Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej;  Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej;  Norweski Mechanizm Finansowy oraz Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego.  Szwajcarsko-Polski Program Współpracy

Poniżej określone zostały szacunkowe koszty realizacji działań Programu oraz koszty wybranych działań o charakterze projektowym (promocyjne i produktowe), które mogą przekraczać roczną wysokość środków budżetowych Powiatu Łukowskiego przeznaczona na działania z zakresu promocji.

117

Tabela 19. Szacunkowe koszty działań promocyjnych w Powiecie Łukowskim

Działania promocyjne i produktowe Szacunkowe koszty Potencjalne źródła wspierające wizerunek Powiatu (wybrane projekty) finansowania Łukowskiego.

I.1.1. Rewitalizacja strony internetowej 10-15 tys. zł budżet powiatu, środki Powiatu Łukowskiego lub uruchomienie zewnętrzne portalu inwestycyjnego.

I.1.2. Upowszechnianie informacji - budżet powiatu, środki dotyczących kompetencji Starostwa zewnętrzne Powiatowego w Łukowie.

I.1.3. Budowa systemu oznakowania 20-50 tys. zł budżet powiatu, środki informacyjnego i turystycznego w powiecie zewnętrzne łukowskim.

I.2.4. Organizacja i prowadzenie imprez - budżet powiatu, środki turystycznych, sportowych i kulturalnych zewnętrzne, sponsoring integrujących mieszkańców regionu.

I.2.5. Organizacja konkursów regionalnych. - budżet powiatu, środki zewnętrzne, sponsoring

I.2.6. Organizacja spotkań, warsztatów, - budżet powiatu, środki seminariów promujących regionalizm zewnętrzne, sponsoring i lokalne wartości.

I.2.7. Organizacja Festiwalu Henryka 50-100 tys. zł budżet powiatu, środki Sienkiewicza – imprezy dla mieszkańców zewnętrzne, sponsoring i osób z zewnątrz powiatu m.in.: konferencje na temat twórczości Sienkiewicza, koncerty, plenery rzeźbiarskie i malarskie, imprezy towarzyszące.

I.3.1. Powołanie międzysamorządowego - budżet powiatu, budżety zespołu ds. Koordynacji działań promocyjnych

118

– stworzenie kalendarza imprez w Powiecie partnerskich samorządów dostępnego na stronie www.starostwolukow.pl.

I.3.2. Wydawanie publikacji promującej 10-20 tys. zł budżet powiatu, budżety turystykę i kulturę powiatu. partnerskich samorządów, środki zewnętrzne, sponsoring

I.3.3. Wzmocnienie współpracy z Lokalną - budżet powiatu, budżety Grupą Działania. partnerskich samorządów, środki zewnętrzne

I.4.1. Opracowanie powiatowego katalogu 10-15 tys. zł budżet powiatu, środki organizacji pozarządowych wraz z zewnętrzne podręcznikiem współpracy pomiędzy JST a OP (zamieszczony na stronie www.starostwolukow.pl).

I.4.2.Popularyzacja wiedzy wśród - budżet powiatu, środki mieszkańców na temat zasad działania zewnętrzne organizacji pozarządowych oraz wspieranie ich działalności.

I.4.3. Organizacja targów/prezentacji - budżet powiatu, środki działalności organizacji pozarządowych. zewnętrzne, sponsoring

I.4.4. Inicjacja działań na rzecz powołania - budżet powiatu, środki powiatowego inkubatora organizacji zewnętrzne pozarządowych.

I.4.5. Organizacja forum partnerstwa - budżet powiatu, środki lokalnego między JST a OP. zewnętrzne

I.5.1. Rozwój cyfrowych narzędzi - budżet powiatu, środki informacyjnych i administracyjnych powiatu. zewnętrzne

119

I.5.2. Edukacja cyfrowa. - budżet powiatu, środki zewnętrzne

II.1.1. Rozwój Muzeum Henryka Sienkiewicza 5-10 mln zł. budżet powiatu, budżety w Woli Okrzejskiej w kierunku utworzenia partnerskich samorządów, Centrum. środki zewnętrzne

II.1.2. Rozwój inicjatyw kulturalnych - budżet powiatu, budżety i turystycznych w oparciu o postać Henryka partnerskich samorządów, Sienkiewicza. środki zewnętrzne

II.1.3. Organizacja wydarzeń - budżet powiatu, budżety sienkiewiczowskich: konferencje, zloty szkół, partnerskich samorządów, wydarzenia kulturalne, seminaria, konkursy środki zewnętrzne itp.

II.1.4. Rozwój Szlaku Henryka Sienkiewicza - budżet powiatu, budżety w powiecie łukowskim. partnerskich samorządów, środki zewnętrzne

II.1.5. Powstanie i rozwój Powiatowego 200-500 tys. zł budżet powiatu, budżety Centrum Informacji Turystycznej. partnerskich samorządów, środki zewnętrzne

II.1.6. Szkolenie dla pracowników Wydziału - budżet powiatu, budżety Promocji w zakresie obsługi turystycznej partnerskich samorządów, środki zewnętrzne

II.2.1 Park Amonitów – promocja idei - budżet powiatu, budżety stworzenia produktu turystycznego. partnerskich samorządów, środki zewnętrzne

II.2.2. Budowa i rozwój obiektu 5-10 mln zł budżet powiatu, budżety Parku/Centrum/Muzeum Amonitów. partnerskich samorządów, środki zewnętrzne, partnerstwo publiczno- prywatne

120

II.2.3. Promocja zasobów złóż amonitów budżet powiatu, środki poprzez edukację i turystykę. zewnętrzne

II.2.4. Współpraca LGD „Razem ku lepszej przyszłości” z Muzeum Regionalnym w Łukowie.

II.2.5. Dofinansowanie wystaw amonitów 25-50 tys. zł budżet powiatu, środki w Muzeum Regionalnym w Łukowie, zewnętrzne uatrakcyjnienie oferty Muzeum.

II.3.1. Promocja Szlaków Rowerowych Ziemi 10-15 tys. zł budżet powiatu, budżety Łukowskiej. partnerskich samorządów, środki zewnętrzne

II.3.2. Rozwój małej infrastruktury szlaków. 50-100 tys. zł budżet powiatu, budżety partnerskich samorządów, środki zewnętrzne

II.3.3. Promocja gospodarstw - budżet powiatu, budżety agroturystycznych. partnerskich samorządów, środki zewnętrzne

II.3.4. Montaż tablic informacyjnych 30-60 tys. zł budżet powiatu, budżety na szlakach. partnerskich samorządów, środki zewnętrzne

II.3.5. Przygotowanie oferty do organizacji - budżet powiatu, budżety rajdów, wycieczek itp. szlakami rowerowymi. partnerskich samorządów środki zewnętrzne, sponsoring

II.4.1. Organizacja zajęć lekcyjnych - budżet powiatu, budżety i pozalekcyjnych z zakresu turystyki partnerskich samorządów regionalnej. środki zewnętrzne

II.4.2. Organizacja rajdów i wycieczek - budżet powiatu, budżety

121

lokalnymi szlakami turystycznymi. partnerskich samorządów środki zewnętrzne

II.4.3. Organizacja konkursów i wydarzeń - budżet powiatu, budżety popularyzujących regionalizm i turystykę partnerskich samorządów lokalną wśród dzieci i młodzieży. środki zewnętrzne

II.5.1. Rozwój współpracy z krajowymi - budżet powiatu, budżety i zagranicznymi powiatami (lub odpowiednimi partnerskich samorządów JST) partnerskimi w kierunku turystyki, środki zewnętrzne kultury i sportu.

II.5.2. Organizacja wydarzeń kulturalnych - budżet powiatu, budżety i turystycznych z udziałem partnerów partnerskich samorządów Powiatu Łukowskiego oraz partnerów JST środki zewnętrzne z terenu powiatu.

II.5.3. Współpraca z Lubelską Regionalną (składki roczne) budżet powiatu, budżety Organizacją Turystyczną oraz innymi partnerskich samorządów regionalnymi i krajowymi organizacjami wspierającymi rozwój turystyki.

II.5.4. Organizacja wydarzeń turystycznych - budżet powiatu, budżety wojewódzkich i ogólnopolskich. partnerskich samorządów środki zewnętrzne

II.5.5. Promocja powiatu na targach 5-10 tys. zł rocznie budżet powiatu, budżety turystycznych. partnerskich samorządów środki zewnętrzne, sponsoring

II.5.6. Organizacja study tour dla operatorów - budżet powiatu, budżety turystycznych i media tour dla dziennikarzy. partnerskich samorządów środki zewnętrzne, sponsoring

III.1.1 Budowa i rozwój portalu - budżet powiatu, budżety

122

internetowego skierowanego do inwestorów. partnerskich samorządów środki zewnętrzne

III.1.2. Przygotowanie kompleksowej oferty - budżet powiatu, budżety inwestycyjnej powiatu i JST (zawierającej partnerskich samorządów informacje na temat np. instytucji otoczenia środki zewnętrzne, biznesu).

III.1.3. Regularny kontakt z mediami, w tym - budżet powiatu, budżety mediami branżowymi. partnerskich samorządów środki zewnętrzne,

III.1.4. Udział w targach inwestycyjnych. - budżet powiatu, budżety partnerskich samorządów środki zewnętrzne,

III.1.5. Przedsięwzięcia promocyjne – - budżet powiatu, budżety publikacje, study tour itp. partnerskich samorządów środki zewnętrzne,

III.2.1. Realizacja kampanii promocyjnych - budżet powiatu, budżety podstrefy ekonomicznej i terenów partnerskich samorządów inwestycyjnych wspólnie z partnerami środki zewnętrzne, samorządowymi.

III.3.1. Opracowanie i realizacja kampanii - budżet powiatu, budżety promującej lokalną przedsiębiorczość. partnerskich samorządów środki zewnętrzne,

III.3.2. Stworzenie Powiatowego Centrum - budżet powiatu, budżety Obsługi Inwestora. partnerskich samorządów środki zewnętrzne,

III.3.3. Wycieczki edukacyjne dzieci - budżet powiatu, budżety i młodzieży do lokalnych przedsiębiorstw. partnerskich samorządów środki zewnętrzne,

123

III.3.4. Implementacja i rozwój programu - budżet powiatu, budżety Młodzi Przedsiębiorcy. partnerskich samorządów środki zewnętrzne,

III.3.5. Organizacja szkoleń i warsztatów - budżet powiatu, budżety z zakresu marketingu, promocji, pozyskiwania partnerskich samorządów funduszy zewnętrznych, prawa środki zewnętrzne, gospodarczego i innych dziedzin dla lokalnych przedsiębiorców.

III.3.6. Promocja przedsiębiorczości lokalnej - budżet powiatu, budżety poprzez portal internetowy. partnerskich samorządów środki zewnętrzne,

III.4.1. Opracowanie strategii marki - budżet powiatu, budżety gospodarczej Powiatu Łukowskiego. partnerskich samorządów środki zewnętrzne,

III.4.2. Stworzenie Punktu Wspierania - budżet powiatu, środki Przedsiębiorczości. zewnętrzne,

III.4.3. Integracja przedsiębiorców z terenu - budżet powiatu, środki powiatu wokół marki gospodarczej oraz zewnętrzne, rozwój współpracy w zakresie promocji marki.

III.4.4. Współpraca z miastami partnerskimi - budżet powiatu, środki w zakresie działań wspierających zewnętrzne, przedsiębiorczość, np. poprzez organizację wizyt studyjnych.

III.4.5. Współpraca z organizacjami - budżet powiatu, środki przedsiębiorców – Łukowską Radą Biznesu, zewnętrzne, Stowarzyszeniem Przedsiębiorców Ziemi Łukowskiej i innymi.

Źródło: Opracowanie własne

124

ZAKOŃCZENIE

Program Promocji Powiatu Łukowskiego na lata 2014-2020 jest programem o charakterze strategicznym, który powstał zgodnie z zasadami przygotowywania dokumentów strategicznych oraz nowoczesnym marketingiem terytorialnym, którego częścią jest promocja samorządów terytorialnych. Wdrożenie Programu Promocji ma na celu wzrost integracji lokalnej społeczności, rozwój gospodarczy oparty na lokalnych przedsiębiorstwach oraz pozyskiwaniu inwestorów zewnętrznych oraz rozwój turystyki w oparciu o posiadane zasoby. Kluczowym z nich jest Wola Okrzejska – miejsce narodzin Henryka Sienkiewicza. W procesie konsultacji społecznych przyjęto, iż związek powiatu z osobą pisarza jest podstawą budowania silnego i spójnego wizerunku powiatu zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz. Przyjęto, iż marka powiatu oparta będzie o pozycjonowanie „Powiat Łukowski. Ziemia Henryka Sienkiewicza”.

Prace nad Programem Promocji wykazały, iż powiat ma szansę stać się liderem rozwoju gospodarczego w północnej części województwa lubelskiego. Analiza konkurencyjności wedle sąsiednich powiatów wskazała, iż struktura demograficzna jest bardzo dużym atutem powiatu. Dominują w niej osoby w wieku produkcyjnym i przedprodukcyjnym. Czynnikiem zachęcającym do inwestowania lub rozwijania przedsiębiorstw na terenie powiatu jest także relatywnie niski poziom średniego wynagrodzenia brutto, który może znacząco obniżać funkcjonowanie przedsiębiorstwa oraz przygotowywana przez władze powiatu kompleksowa oferta inwestycyjna, która w jednym miejscu zgromadzi szereg informacji istotnych dla inwestorów, takich jak: dostępność terenów inwestycyjnych, oferowane ulgi i wsparcie samorządów, zasoby ludzkie, wsparcie w procesie edukacji pracowników, itp.

Bardzo ważną szansą na rozwój całego Powiatu Łukowskiego są zasoby przyrodnicze i kulturowe, które są podstawą do rozwijania turystyki zarówno rekreacyjno-wypoczynkowej jak i kulturowej. Główną osią rozwoju turystyki w powiecie niewątpliwie stać się powinno Centrum Kultury Sienkiewiczowskiej powstałe na bazie obecnie działającego Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej. Unikalne zasoby amonitów, rezerwaty przyrody oraz dostępne już ścieżki rowerowe to kolejne możliwości rozwoju nowoczesnej turystyki.

Budowanie silnego wizerunku i marki Powiatu Łukowskiego wymaga czasu i zaangażowania zespołu osób, które będą współpracować z lokalnymi instytucjami, przedsiębiorstwami, organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami zainteresowanymi promocją regionu. Należy mieć na uwadze, iż wszystkie działania związane z polityką promocyjną powiatu powinny być

125

traktowane łącznie, by stanowiły harmonijną całość. Rekomenduje się zatem powołanie Zespołu Zarządzania Marka, którego głównym zadaniem będzie koordynacja procesu wdrażania Programu Promocji i Strategii Marki Powiatu Łukowskiego.

Program Promocji Powiatu Łukowskiego należy traktować jako drogowskaz, jaką drogą podążać w procesie budowania silnej marki i wizerunku Powiatu Łukowskiego. By efektywnie monitorować przebieg wdrażania Programu zaleca się prowadzenie regularnych konsultacji, zarówno w formie elektronicznej jak i mailowej oraz przeprowadzać badania ewaluacyjne. Warto także uwzględnić, iż poniesione koszty na działania promocyjne są inwestycją długoterminową, której korzyści przekraczają poniesione nakłady. Konieczne jest pamiętanie, by działań promocyjnych nie ograniczać tylko do jednorazowych akcji promocyjnych, produkcji gadżetów czy wyprodukowaniu jednego filmu promocyjnego. To tylko narzędzia, które odpowiednio użyte przyczyniają się do wzrostu zainteresowania miejscem. Jednak w przypadku Powiatu Łukowskiego skupić należy się na zmianie sposobu myślenia o Powiecie Łukowskim i zaistnienie w świadomości szerokiej grupy odbiorców poprzez promowanie się jako „Ziemia Henryka Sienkiewicza”.

126

Spis wykresów

Wykres 1. Ludność Powiatu Łukowskiego w latach 2007-2013 wg płci ...... 25

Wykres 2. Przyrost naturalny w Powiecie Łukowskim w latach 2007-2013 ...... 26

Wykres 3. Udział ludności wg ekonomicznych grup wieku w % ludności ogółem ...... 27

Wykres 5. Wskaźnik obciążenia demograficznego Powiatu Łukowskiego ...... 27

Wykres 7. Długość sieci wodociągowej i kanalizacyjnej w Powiecie Łukowskim (w km)...... 30

Wykres 8. Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej i wodociągowej (% ogółu ludności) ...... 30

Wykres 9. Gospodarstwa prowadzące działalność rolniczą w Powiecie Łukowskim – wg grup obszarowych ...... 52

Wykres 10. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto ...... 53

Wykres 11. Pracujący w podziale na kobiety i mężczyzn wg PKD 2007 ...... 53

Wykres 12. Pracujący wg grup sekcji wg PKD2007 ...... 54

Wykres 13. W jakim stopniu jest Pan/i zadowolony/a z życia na terenie powiatu. Gdzie 1 – jestem w ogóle niezadowolony/a, a 10 – jestem bardzo zadowolony/a...... 69

Wykres 14. Na ile byłby/aby Pan/i skłonny/a polecić znajomemu/rodzinie zamieszkanie na terenie Powiatu Łukowskiego. Gdzie 1 – zdecydowanie nie polecałbym/abym, a 10 – zdecydowanie polecałbym/abym...... 69

Wykres 15. Proszę wskazać jak ocenia Pan/i wizerunek Powiatu Łukowskiego, pod następującymi względami...... 70

Wykres 16. Skąd czerpie Pan/i informacje o Powiecie Łukowskim (np. wydarzenia, kultura, turystyka, sport)...... 70

Wykres 17. Czy jest Pan/i zadowolony/a z poziomu dostępności informacji o Powiecie Łukowskim. . 71

Wykres 18. Które z kanałów komunikacji i promocji Powiatu Łukowskiego Pan/i zdaniem powinny być efektywniej wykorzystywane aby poprawić wizerunek powiatu na zewnątrz...... 71

Wykres 19. W Pana/i ocenie, na ile w skali 1-5 Starostwo Powiatowe w Łukowie posiada następujące cechy. Gdzie 1 – w ogóle nie posiada, 3 – trudno powiedzieć, 5 – zdecydowanie posiada...... 72

Wykres 20. Na którym z poniższych obszarów zarządzania, w najbliższym czasie powinny skupić się działania Starostwa Powiatowego, aby poprawić jakość życia mieszkańców...... 72

Wykres 21. Czy Pana/i zdaniem Powiat Łukowski jest atrakcyjny turystycznie...... 74

127

Wykres 22. Czy Pana/i zdaniem Powiat Łukowski jest atrakcyjny turystycznie pod następującymi względami...... 74

Wykres 23. Proszę wskazać jakie atrakcje turystyczne Powiatu Łukowskiego Pan/i odwiedził/a...... 75

Wykres 24. Skąd głównie czerpie Pan/i informacje o atrakcjach Powiatu Łukowskiego...... 75

Wykres 25. Jak ocenia Pan/Pani dostępność informacji o atrakcjach turystycznych Powiatu Łukowskiego...... 75

Wykres 26. Które z poniższych kanałów Pan/i zdaniem powinny być efektywniej wykorzystywane aby zwiększyć promocję w Powiecie Łukowskim...... 76

Wykres 27. Jak często odwiedza Pan/i Powiat Łukowski...... 76

Wykres 28. Proszę wskazać, które miejsca/obiekty były dla Pana/i najbardziej atrakcyjne...... 76

Wykres 29 .Proszę wskazać, które miejsca/obiekty były dla Pana/i najmniej atrakcyjne...... 77

Wykres 30. Proszę wskazać jakich miejsc/usług/atrakcji brakowało Panu/i podczas zwiedzania powiatu...... 77

Wykres 31. Proszę zaznaczyć które z poniższych miejscowości Powiatu Łukowskiego są Panu/i znane...... 79

Wykres 32. Z jakimi gałęziami gospodarki kojarzy się Panu/i Powiat Łukowski...... 79

Wykres 33. Proszę wpisać jakie zna Pan/i przedsiębiorstwa z terenu Powiatu Łukowskiego...... 80

Wykres 34. Proszę wskazać gałęzie gospodarki które Pana/i zdaniem mają największą możliwość rozwoju na terenie Powiatu Łukowskiego...... 80

Wykres 35. Proszę wskazać Pana/i zdaniem 3 najważniejsze cechy, które wpływają na lokalizację inwestycji w określonym miejscu...... 81

Wykres 36. Jakie są dla Pana/i 3 najważniejsze cechy przyjaznego urzędu, które zachęcają do inwestowania na danym terenie...... 81

Wykres 37. Które z niżej wymienionych narzędzi wsparcia inwestorów przez samorządy uważa Pan/i za najważniejsze...... 82

Spis rysunków

Rysunek 1. Powiat Łukowski na mapie Województwa Lubelskiego ...... 9

Rysunek 2. Podział administracyjny Powiatu Łukowskiego ...... 10

Rysunek 3. Mapa Powiatu Łukowskiego ...... 24

128

Spis tabel

Tabela 1. Udział powierzchni poszczególnych gmin w ogólnej powierzchni Powiatu Łukowskiego .... 11

Tabela 2. Wykaz rzek na terenie Powiatu Łukowskiego ...... 22

Tabela 3. Długość dróg publicznych powiatowych w latach 2007-2013 ...... 28

Tabela 4. Porady ogólnodostępne udzielone w latach 2007-2013 w Powiecie Łukowskim ...... 31

Tabela 5. Zabytki architektury Powiatu Łukowskiego wpisane do Centralnego Rejestru Zabytków (stan na 31 grudnia 2014 r.) ...... 37

Tabela 6. Baza noclegowa w Powiecie Łukowskim ...... 43

Tabela 7. Szlaki turystyczne piesze na terenie Powiatu Łukowskiego ...... 45

Tabela 8. Obszary chronione na terenie Powiatu Łukowskiego (stan na 31.XII.2013 roku) ...... 46

Tabela 9. Struktura podmiotowa gospodarki z sektora prywatnego w Powiecie Łukowskim wg wybranych sekcji PKD 2007 na przestrzeni lat 2007-2013 ...... 49

129