BIULETYN STOWARZYSZENIA PRZYJACIÓŁ MUZEUM POMORZA ŚRODKOWEGO W SŁUPSKU Wydawca: Stowarzyszenie Przyjaciół Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku 76-200 Słupsk, ul. Dominikańska 5-9. Tel. (+59) 842 40 81 http ://www. mars.slupsk.pl/m ps/stowa rzysze n i e Redakcja: Małgorzata Lenart, Mariusz Wojciechowski, Elżbieta Zonia Zajelska Skład komputerowy: Mariusz Wojciechowski Druk: Wydawnictwo i drukarnia LenART ISSN 1642-5219 CENA 3 ZŁ KOLOROWA WKŁADKA!

Port w Ustce. Pocztówka z 1907 roku ze zbiorów Władysława Piotrowicza.

Po siedmiu numerach "Słupi" poświęconych w zasadzie miastu Słupsk, czas wspomnieć o pewnej nieodległej miejscowości, przez kilkaset lat będącej zresztą własnością Słupska. Od 1337 roku do mieszczan słupskich należały dwa pasy ziemi po obu stronach Słupi od Słupska aż do morza oraz osada rybacka przy ujściu. Osada i port nazywały się po niemiecku Stolpmünde, czyli Słupioujście. W 1935 roku miejscowość otrzymała prawa miejskie. Po drugiej wojnie światowej krótko nosiła różne nazwy: Nowy Słupsk (nazwy tej używał Urząd Pocztowy), Uszcz lub Ujść (stacja kolejowa), Słupioujście (Kapitanat Portu), a nawet Postomin (Zarząd Miasta). Oczywiście za każdym razem mowa o tej samej miejscowości, której nazwa od 1946 roku brzmi - . Właśnie Ustka jest głównym obiektem zainteresowania w tym numerze, kontynuujemy jednak parę innych rozpoczętych dawno cykli. Po raz pierwszy w "Słupi" znajduje się kolorowa wkładka, na której przedstawiamy słupskie pieniądze zastępcze z 1922 roku oraz plan Ustki z 1926 roku.

Życzymy miłej lektury. Redakcja

si.uriA summ * = mu ara® si DOLNA SŁUPIA I JEJ UJŚCIE Piotr Konarski DOLNA SŁUPIA połączenie z morzem, stanowiąc tzw. gród portowy. Przykładem Dolny odcinek rzeki Słupi o długości 32 km przepływa przez tereny takiej zależności był Słupsk, mający dzięki rzece Słupi połączenie lekko falistej moreny dennej, której główny etap formowania przypada z administracyjnie podległą stacją rybacką w Ustce. na fazę gardzieńską (13-14 tys. lat temu). Monotonny krajobraz Rosnące korzyści wynikające z handlu drogą morską oraz urozmaica dolina Słupi, wcinająca się w otaczający teren z połowu ryb wpłynęły na zainteresowanie grodu Słupska rozwojem na głębokość 30-45 m. Szerokość doliny na północ od Słupska portu w Ustce oraz starania o uzyskanie na własność terenów i wsi wynosi ok. 1 km i maleje w miarę zbliżania się do morza. Na tym wzdłuż dolnego biegu Słupi. odcinku rzeka meandruje, wytwarzając 47 zakoli, co powoduje znaczne przedłużenie odległości między Słupskiem a Ustką - z 19 do SŁUPSKI PORT 32 km. Średni przepływ roczny szacowany jest na 18,2 m na W 1310 roku Brandenburczycy nadali osadzie miejskie prawo sekundę. Maksymalne wahania stanów wody wynoszą 3,1 m. Rzeka lubeckie, dzięki czemu Słupsk otrzymał przywileje wolnej żeglugi przepływa głównie przez zwarte tereny leśne między Słupskiem i rybołówstwa na rzece Słupi. Natomiast w Krępcewie w 1310 roku a Bydlinem oraz między Charnowem a Ustką. W regionach nie Słupsk został zwolniony od płacenia cła i uzyskał prawo do zalesionych zlokalizowane są liczne wsie o odległej historii: posiadania sześciu statków rybackich. Istniał zakaz stawiania wzdłuż Włynkowo, Włynkówko, Bydlino, , Charnowo, , rzeki urządzeń utrudniających żeglugę, szczególnie dotyczyło to Grabno, Mokrzyca, Wodnica oraz miasto Ustka. jazów, piętrzeń i młynów. Po obu stronach wyznaczono ścieżki Dolna Słupia związana jest nierozłącznie od niemal 1000 lat cumownicze o szerokości 5 prętów, służące do holowania łodzi z dziejami Słupska, Ustki i licznymi wsiami lokalizowanymi nad jej ciągnionych przez ludzi lub zwierzęta pociągowe. brzegami - jako droga komunikacyjna, ułatwiająca osiedlenie się W 1337 roku Ustka stała się własnością Słupska. Wzbogacenie ludzi. Rzeką spławiano drzewo - u jej ujścia powstała przystań, się Słupska zezwoliło już w 1337 roku zakupić od rodu Święców a następnie morski port Słupska. Obecnie jest ważnym regionem tereny wzdłuż rzeki do ujścia oraz wioski: Charnowo, Gałęzinowo, turystyki specjalistycznej. Wodnicę, Ustkę, część Przewłoki, Bruskowo, , Grabno Głównymi czynnikami, które zdecydowały o lokalizacji grodu i . W 1426 roku miasto zakupiło dalszą część Przewłojjfc« Słupska w obecnym miejscu było istnienie brodu przy głównym a w 1484 roku Bogusław X nadał miastu Machowino, Bydlino i cz^HF szlaku handlowo-komunikacyjnym z Gdańska do Szczecina oraz Grabna. Dzięki temu włości Słupska obejmowały tereny od miasta aż fakt, że rzeka wytworzyła tu trzy oddzielne ramiona gwarantujące do morza. W okresie od XIV do XVII wieku rzeka była jedynym bezpieczeństwo. W początkowym okresie Słupsk był ważną szlakiem komunikacyjnym między Słupskiem, licznymi wsiami warowniągraniczną. i Ustką. Transport odbywał się na płaskodennych czółnach, które musiały pokonywać trzydziestodwukilometrowy odcinek rzeki. Był to POCZĄTKI ŻEGLUGI doskonale zorganizowany system handlowo-transportowy. Jak podaje Pliniusz, już w I wieku nowej ery na Bałtyku odbywała się Wzrastający tonaż statków handlowych wymuszał budowę żegluga. Poza wyprawami o charakterze wojennym prowadzono falochronów i nabrzeży w ujściowym odcinku rzeki. W 1337 roku działalność handlową, której głównym przedmiotem były ryby oraz zostały wybudowane pierwsze falochrony portowe na długość produkty rolne. Połowy na morzu odbywały się na otwartych łodziach 55 metrów w morze. Do budowy zastosowano koszyce drewniane żaglowych o długości 5-6 metrów. Najczęściej osady rybackie wypełnione kamieniami. Podobnie umocniono brzeg na zachód od lokalizowane były w ujściowych odcinkach rzek, co chroniło je przed portu na odcinku 280 metrów, a na wschód - 320 metrów. Dzięki temu falowaniem oraz ułatwiało wyciąganie łodzi na brzeg. Rzeki były mogły do portu wchodzić statki o pojemności 40-60 łasztów. W celu jedynymi arteriami komunikacyjnymi łączącymi z miejscowościami przeciwstawienia się licznym rozbojom i zatargom z Gdańskiem, położonymi wewnątrz lądu. Odbywał się tu również handel rybami w 1418 roku powstał związek Słupska, Sławna i Darłowa, który oraz produktami rolnymi i rzemieślniczymi. Płynące stąd korzyści skutecznie zapewnił bezpieczeństwo handlu na wiele lat. Szczególny powodowały powstawanie stacji rybackich, które uzależniały się rozkwit Słupska przypada na okres współpracy z Hanzą w latach i wiązały z gospodarką większych ośrodków miejskich posiadających 1356-1476, głównie za sprawą portu w Ustce, który umożliwiał

Ustka - widok lotniczy portu i miasta. Pocztówka z około 1940 roku ze zbiorów Władysława Piotrowicza.

»2 mmsR * ° awatoto aaxR Si,Ill’Ll I

kontakty z portami bałtyckimi. Słupskie statki prowadziły handel spory między Słupskiem a Ustką, która dążyła do usamodzielnienia z Darłowem, Kołobrzegiem, Szczecinem, Lubeką i Gdańskiem, się. W celu utrudnienia handlu rzekę Słupię tarasowano ściętymi miastami hanzeatyckimi, pływały do Holandii i Anglii. W tym okresie drzewami co uniemożliwiało żeglugę. nastąpiła dalsza rozbudowa falochronów portowych o kolejne W 1648 roku Pomorze Zachodnie przypadło Brandenburgii 40 metrów i umocnienia brzegu za pomocą palisady na długości i przeszło pod panowanie dynastii Hohenzollernów. Nie wpłynęło to 170 metrów. na polepszenie sytuacji. W 1656 roku w Ustce było zaledwie 11 statków. Przywożono wówczas konopie z Rusi oraz śledzie. POWOLNY UPADEK PORTU Wywożono słoninę, wosk, len i miód. W czasie silnego sztormu Książę Bogusław X, będący władcą Pomorza od 1474 roku, w pełni w 1759 roku nastąpiło całkowite rozmycie falochronów i umocnień doceniał korzyści płynące z handlu morskiego, utrzymał przywileje portowych, co doprowadziło w konsekwencji do częstszego kupców oraz zapewniał bezpieczeństwo żeglugi. Wówczas całkowitego zapiaszczania ujścia rzeki. przywożono do Ustki śledzie ze Skanii, sól z Kołobrzegu i Lubeki, sukna z Flandrii i Anglii, ponadto wina francuskie, olejki oraz futra. ODBUDOWA Wywożono głównie produkty rolne: owoce, zboża, drewno, miód, Dopiero w połowie XVIII wieku Fryderyk Wilhelm II zdecydował smołę i łososie oraz produkty rzemieślnicze: beczki, wyroby o konieczności odbudowy portu Ustka. Pierwsze prace obejmowały z bursztynu i piwo. W latach 1497-1657 przez Sund przeszło budowę palisady na wschodnim brzegu Słupi oraz umocnienie ze Słupska 160 statków. Załamanie się dobrze zorganizowanego zachodniego brzegu. Następowało powolne, ale ustawiczne handlu nastąpiło na przełomie XV i XVI wieku w wyniku pożarów, ożywienie handlu w porcie. powodzi i epidemii. Nie prowadzono konserwacji budowli Pod koniec XVIII wieku Słupski Związek Kupiecki posiadał stałą hydrotechnicznych, rozmyte zostały nabrzeża i mola oraz nastąpiło bazę kilkunastu żaglowców, z których największy miał ładowność spłycenie portu. Ubóstwo mieszkańców spowodowało wykluczenie 200 łasztów i czternastoosobową załogę. Największym słupskim Słupska z Hanzy. Również wiek XVII okazał się bardzo niekorzystny armatorem był kupiec Christian Hering, który w 1787 roku posiadał - prowadzone wojny, pożary i zarazy dopełniły panującego chaosu. siedem statków, na których służyło 70 ludzi. Wówczas statki z Ustki W tym czasie panował wielki głód, wioski wzdłuż Słupi zostały pływały do Amsterdamu, Anglii, Bordeaux i Lizbony. spalone i ograbione, nie uprawiano ziemi. Port w Ustce zaprzestał Głównie wykorzystywane były żaglowce, których ilość jakiejkolwiek działalności. Okres długotrwałych klęsk wpłynął na ustawicznie wzrastała (1849 - 25 żaglowców, 1858 - 44, 1867 - 39).

tVüU

o 100 200 300 V

W

$\j!

w a

Fazy rozwoju portu w Ustce wg Z. Szopowskiego. A - resztki koszyc falochronów i umocnień brzegu, D - plac składowy, E - plac składowy drewna, F - pastwisko, G - nasada mola 1836, H - port (basen) zimowy, J - plac budowy statków, K - tartak, M - basen postojowy, N - przekop, O - miejskie place składowe, P - awanport, Q - rejon rybacki, R - osadnik piaskowy, T - składy spirytusu, U - plac remontowy, V - prom, W - wydmy, X - drobnica, Z - nowy basen budowlany.

skupia o östseebad Stolpmünde An der Fähre

Pasażerki wysiadające po zachodniej stronie kanału portowego z łódki noszącej dumne miano "promu". Pocztówka z 1908 roku ze zbiorów Władysława Piotrowicza.

Odrodziło się również szkutnictwo i w 1819 w Ustce zostało przez statki parowe. Słupia wykorzystywana była na wiosnę do zwodowanych 7 statków. Przywożono głównie: sól, śledzie, wino spławiania drewna, które chwytano w porcie przy pomocy zapór dla i żelazo, natomiast wywożono: drewno i płótno. Kontakty handlowe tratw i wyciągano na ląd. Urządzenia te powodowały wypłycenie obejmowały porty pruskie, angielskie, holenderskie, francuskie akwenów portowych, a często ich całkowite zapiaszczenie. i skandynawskie. Towary zaczęto transportować do Słupska drogami Tor wodny pogłębiany był przy użyciu łopat, a po przekopaniu gruntowymi przez Grabno i Bydlino. Istniała też druga możliwość połączenia z morzem reszty dokonywał płuczący nurt rzeki. Statki przez Wodnicę, Charnowo i Strzelinko. Po blisko 500 latach Słupia rozładowywane były przez płaskodenne łodzie na redzie. straciła całkowicie znaczenie jako arteria komunikacyjna. Powstające trudności w rozładunku oraz wzrastający ruch W latach 1809-1810 odbudowano wschodnie molo do długości 35 statków przyczyniły się do rozbudowy portu, a zwłaszcza metrów oraz prawy brzeg Słupi przy pomocy koszyc. Po wojnach falochronów. W 1834 roku mola przedłużono do długości 158 metrów, napoleońskich, które ograniczyły handel w porcie, przystąpiono co zdecydowanie ograniczyło zapiaszczanie portu. W kolejnych do pogłębiania portu wykorzystując prom, który został zaopatrzony latach (1838, 1843, 1856 i 1860) przedłużano i modernizovÄM^ w dwie workowe skrobaczki. Dzięki robotom czerpalnym falochrony, które ostatecznie osiągnęły długość: wschM^r utrzymywano w porcie i na redzie stałą głębokość 2 metrów. W 1811 188 metrów, zachodni 165 metrów. roku w porcie został zamontowany wodowskaz, jednak codzienne W 1863 roku oba falochrony zostały zaopatrzone w głowice. odczyty rozpoczęto dopiero od 1873 roku. W 1820 roku odnowiono Wewnątrz portu po wschodniej stronie został zbudowany basen i przedłużono falochrony na długości 76 metrów. zimowy, kilkakrotnie modernizowany w późniejszym okresie; tu Przełomowym etapem w rozwoju portu było przekazanie przeprowadzane były remonty statków. Głębokość w porcie go 22 grudnia 1831 roku przez władze Słupska państwu. (2,5-2,9 m) utrzymywano za pomocą pogłębiarki konnej o wydajności Sprawa sprawnego transportu towarów między Słupskiem 12 m‘ na godzinę. a Ustką została rozwiązana poprzez budowę szosy w 1835 roku do W latach 1855-1856 zabezpieczono erodowane brzegi Słupi Słupska. W 1859 roku zbudowano szosę do Darłowa. W 1894 roku między Ustką a Bydlinem, w celu zmniejszenia ilości piasku szosa do Gąbina połączyła północno-wschodnią część powiatu transportowanego przez rzekę. z Ustką. W 1860 roku odbudowano most na rzece oraz zlikwidowano jej Połączenie kolejowe ze Słupskiem zostało otwarte w 1878 roku, zakole o długości 380 metrów przez wykonanie dwustumetrowego ze Sławnem w latach 1910-1911. Kolej do Smołdzina uruchomiona wykopu. Poniżej mostu zbudowano wyciąg pni drzew, a dalsza część została w 1913 roku. wykorzystywana była jako basen postojowy. W 1878 roku Ustka była portem macierzystym dziesięciu statków, W latach 1845-1852 w pobliżu nasady wschodniego mola których łączna ładowność wynosiła 1080 łasztów. wybudowano siedzibę zarządu portu (w latach siedemdziesiątych XX Nastąpiło ożywienie ruchu statków, przywożono głównie artykuły wieku została całkowicie przebudowana). kolonialne, węgiel, wyroby z żelaza, śledzie, sodę, tłuszcze, smołę, Od 1871 roku działała latarnia morska, od roku 1892 nowa stacja żywicę, kamienie budowlane, wyroby garncarskie, cement, złom pilotów u nasady falochronu wschodniego. Zbudowano także dwie i kamienie do szlifowania. Wywożono: zboża, ziemniaki, podkłady stacje ratownicze. kolejowe, drewno opałowe, wyroby bednarskie, szprychy do kół, W 1868 roku wykonano nowe falochrony, zamykające spirytus, drewno budowlane, klepki, korę, szkło stołowe, szmaty prostokątny awanport o długości 305 metrów i szerokości i papier. 120 metrów. Po przebudowie wejście do portu uzyskało szerokość Komunikacja między portami bałtyckimi utrzymywana była przez 36 metrów. W kolejnych latach falochrony zaopatrzono w nadbudowę mniejsze żaglowce przybrzeżne, które stopniowo wypierane były kamienno-betonowąna całej długości. ROZBUDOWA Jednym z ważniejszych problemów utrzymania żeglowności Główną modernizację wejścia do portu przeprowadzono pod koniec w porcie i na redzie jest ciągłe zapiaszczanie jej akwenów. Materiał XIX wieku. Przedłużono wówczas wschodni falochron o 127 metrów pochodzi głównie z rzeki, która tracąc szybkość nurtu w porcie utrzymując lekki tuk skierowany ku zachodowi, natomiast falochron osadza go na całej długości aż do awanportu, są to głównie namuły, zachodni wydłużono o 142,5 metra, nadając mu również kształt łuku natomiast awanport i reda zapiaszczana jest przez piasek skierowanego ku wschodowi. Taki układ zachowany został do dziś. transportowany przez prąd przybrzeżny. Powoduje to coroczną Budowę falochronów portowych zakończono 24 listopada 1903 roku. potrzebę przeprowadzania prac czerpalnych mających na celu W 1912 roku na głowicy falochronu wschodniego ustawiono syrenę wybagrowanie osadzających się materiałów. dla nadawania sygnałów mgłowych, którą zastąpiono w 1929 roku W latach 1889-1894 corocznie usuwano przed portem nowocześniejszym urządzeniem. i na wejściu ok. 14 tysięcy m osadu, a w awanporcie 11 tysięcy m‘. W latach 1868-1870 wzdłuż wschodniego brzegu Słupi Wprowadzane z czasem coraz większe statki wymagały obniżenia wybudowano nowe nabrzeża, wyprostowując dawną linię brzegową. rzędnej toru wodnego i akwenów portowych, co powodowało Również w tym okresie został wybudowany osadnik, który do dziś konieczność usuwania coraz większej ilości osadu. W celu zapobiega zapiaszczaniu portu od strony rzeki. W 1873 roku utrzymania żeglowności corocznie prowadzone są prace zbudowano basen gospodarczy położony na zachodnim brzegu pogłębiarskie do określonej rzędnej dna. Obecnie reda portu kanału, około 150 metrów na południe od awanportu (obecnie nosi on pogłębiana jest do rzędnej 8,5 metra, natomiast akweny portowe do nazwę basenu węglowego). W latach 1875-1876 zbudowano nowe rzędnej 5-6 metrów. Wybagrowany urobek wywożony jest w morze na nabrzeża zachodnie, przebudowano i powiększono port zimowy. odległość 5 km i tam zostaje składowany. Na zachodnim brzegu kanału portowego, około 550 metrów od W ostatnich latach wybagrowany materiał piaszczysty z redy awanportu, znajduje się basen budowlany z 1882 roku. Tuż przed i awanportu rurami transportowany jest na wschodnią plażę I wojną światową zmodernizowano nabrzeże zachodnie, i tu składowany. Ma to na celu wzbogacenie w piasek abradowanej wyposażając je w obudowę kamienno-betonową. W okresie strefy przybrzeżnej. 1914-1926 przeprowadzono prace modernizacyjne na wschodnim W 1956 roku wybagrowano w porcie 22.838 m , a na redzie nabrzeżu. 37.565 m . W 1966 wielkości te wyglądały następująco: reda W latach 1906-1907 zbudowano liczne spichlerze zbożowe, 59.807 m , port 62.595 m . W 1983 roku: reda 251.900 m , port magazyny i elewatory, które zachowały się i w dalszym ciągu 25.900 m . Można przyjąć, że średnio rocznie wydobywa się przyjmują i przechowują zboże. Jedynie spichlerz po stronie 90.208 m , z tego na redę przypada 58.530 m , a na port 31.677 m . ^ Ä chodniej wykorzystywany jest obecnie m.in. jako kawiarnia, salon Prace pogłębiarskie wykonywane są przez Przedsiębiorstwo Robót wystawowy i hotel. Czerpalnych i Podwodnych z Gdańska przy użyciu specjalistycznych W latach trzydziestych XX wieku port Ustka był najruchliwszym pogłębiarek ssących lub czerpakowych. z małych portów Pomorza. RYBOŁÓWSTWO UTRZYMANIE ŻEGLOWNOŚCIW PORCIE W okresie międzywojennym w porcie Ustka prowadzono głównie Współcześnie port w dalszym ciągu wykorzystuje ujściowy odcinek przeładunki, natomiast rybołówstwo stanowiło margines działalności rzeki Słupi, której brzegi są utwardzone i przystosowane do i prowadzone było przez nieliczne kutry. cumowania jednostek oraz do przeładunku. Falochrony o długości Po wojnie rybołówstwo stanowiło główną działalność portu. 440 metrów tworzą awanport o maksymalnej szerokości 115 metrów. Poławiano: dorsze, śledzie, szproty i płastugi, a w ostatnich latach Wewnątrz portu znajdująsię cztery baseny: trocie i łososie. Rybacy z Ustki łowiągłównie w rejonach: - węglowy -150 metrów od awanportu na zachodnim brzegu, służy - łowiska łodziowe przybrzeżne - przy Ustce i Rowach, do cumowania kutrów, ■ - łowiska łodziowe pełnomorskie - Ławica Słupska, budowlany - 550 metrów od awanportu na zachodnim brzegu, - łowiska kutrowe przybrzeżne - Rowy - Darłowo, służy do remontu kutrów, - łowiska kutrowe pełnomorskie - Rynna Słupska, Ławica - zimowy - 600 metrów od awanportu na wschodnim brzegu, służył Środkowa, Głębia Bornholmska. do wodowania jednostek zbudowanych w stoczni, Połowami w Ustce zajmowały się: Przedsiębiorstwo Połowów - osadnik - na południu portu, służy do wytrącania i Usług Rybackich "Korab", Spółdzielnia Rybołówstwa Morskiego transportowanych namułów przez rzekę. "Łosoś" oraz rybacy indywidualni. Granicę portu stanowi most na rzece Słupi. W pierwszych latach powojennych połowy odbywały się na Na główkach falochronów zainstalowano światło czerwone łodziach, a od 1950 roku rozwijała się flota kutrowa, głównie były to na wschodnim falochronie, natomiast zielone na zachodnim. nowoczesne kutry stalowe siedemnastometrowe. W 1950 roku ' W

"Pomerania" przy nabrzeżu wschodnim kolo wejścia do basenu zimowego. Pocztówka z 1905 roku ze zbiorów Władysława Piotrowicza.

05 SMRI’lil KUMM SB ° ÄMMÄE WJ)[ OJ w Ustce było 19 kutrów i 13 łodzi, natomiast w 1960 roku już 42 kutry Niezrealizowane projekty rozbudowy portu w Ustce wg Z. Szopowskiego. i 17 łodzi. W pierwszym okresie poławiano głównie dorsze i ryby B - pirs przeładunkowy, C - warianty projektowe, L - basen handlowy. płaskie: w 1950 roku złowiono 2.163 ton, w 1955 - 6.187 ton, w 1960 - 9.135 ton. W latach 1951-1955 poławiano głównie dorsze i śledzie. W ostatnich latach następuje upadłość przedsiębiorstw połowowych, spowodowana zmniejszającą się ilością ryb i wysokimi kosztami połowów.

PLANY ROZBUDOWY PORTU Po 1936 roku opracowano kilka wariantów rozbudowy portu. Projekt z 1937 roku zakładał przedłużenie wschodniego falochronu o 385 metrów. Nowy zachodni falochron miał być zbudowany w odległości 1000 metrów od obecnego, jego długość miała wynosić 1680 metrów. Wejście do portu miał osłaniać falochron wyspowy o długości 200 metrów. Do realizacji przyjęto nieco inny projekt, w którym falochron wschodni miałby długość 500 metrów, natomiast zachodni zostałby zbudowany 1200 metrów od obecnego portu, a jego długość wynosiłaby 1200 metrów. Głowice falochronów miały sięgać do rzędnej 11 metrów. 1 sierpnia 1938 roku utworzono biuro budowy portu. Przewidywano, że czas budowy zajmie 5-6 lat. W marcu 1939 roku zakończono prace ziemne i zaczęto budowę falochronu

zachodniego. 23 września 1939 roku długość falochronu wynosiła już 60 metrów i wówczas wstrzymano dalsze prace, co związane było z wybuchem wojny. W grudniu 1940 roku powrócono do budowy portu według zmodyfikowanego projektu. W nowym projekcie zmniejszono wielkość awanportu w stosunku do wybudowanego w 1939 roku, dlatego założono jego rozbiórkę. Jednak projekt ten nie został zrealizowany. Powojenne potrzeby rozwoju portu i stoczni w Ustce zdecydowały o powrocie idei znacznej rozbudowy falochronów. Projekt opracowano w 1975 roku, lecz jego realizacja została wstrzymana. Przewidywał on budowę nowego falochronu zachodniego w odległości 1500 metrów od falochronu obecnego, wysunięcie obu falochronów portowych i wydłużenie obecnego falochronu wschodniego o 750 metrów.

PRZEŁADUNKI POWOJENNE Wiosną 1945 roku w porcie Ustka nie było większych szkód poza wrakami kilku kutrów i minami. W latach 1945-1957 zarządzające portem wojskowe władze radzieckie przekazały go polskiej administracji morskiej. W pierwszym roku po wojnie port nie był użytkowany, dopiero od 1947 roku następują przeładunki węgla. W końcu 1947 roku zlikwidowano Główny Urząd Morski i

«US w&mr 9b ° mmM aaxc® SiillPlil powołano Urząd Morski w Gdyni i Szczecinie. 1 stycznia 1951 roku w Słupsku powstał Zarząd Małych Portów, który zajmował się przeładunkami handlowymi. W drugiej połowie 1954 roku powstał Koszaliński Urząd Morski, który w 1975 roku zmienił nazwę na Urząd Morski w Słupsku i do dziś administruje portami wybrzeża środkowego. Pierwsze stosunki handlowe nawiązano w 1947 roku ze Szwecją i dotyczyły przeładunku węgla. W ciągu roku do Ustki weszło ogółem 447 statków. Wywożono wówczas węgiel i łupek szamotowy do krajów skandynawskich. W 1949 roku rozszerzono asortyment towarów i wywożono: węgiel, bunker, koks, cukier i włókno drewniane. W tymże roku wygasła umowa handlowa ze Szwecją, którą nie przedłużono. W 1950 roku do portu Ustka weszło 511 statków. Importowano głównie celulozę, natomiast eksportowano węgiel, koks, bunkier, sól potasową, łupek szamotowy, sól, mączkę ziemniaczanąi cukier. Od 1952 roku Ustka przestała pełnić rolę portu przeładunkowo -handlowego i stała się portem rybackim. W latach siedemdziesiątych XX wieku do Ustki przywożone było zboże z krajów zachodnich. Począwszy od lat siedemdziesiątych w okresie letnim z portu kursują promy pasażerskie, a hitem ostatnich lat jest połączenie z Bornholmem. Część kutrów rybackich została przystosowana do turystycznej żeglugi przybrzeżnej.

UMOCNIENIA BRZEGOWE NA WSCHÓD OD PORTU Budowa falochronów spowodowała niekorzystne zmiany wybrzeża i obu stronach portu. Nastąpiło przecięcie i zatrzymanie potoku mowiska przemieszczającego się w strefie przybrzeżnej z zachodu «na wschód. Na zachód od portu występuje wybrzeże wydmowe o szerokich i wysokich plażach, charakteryzuje się wzmożoną akumulacją, gdzie średnioroczny przyrost wynosi 2,2 metra. Przesuwająca się linia brzegowa w kierunku północnym powoduje nasilenie zapiaszczania toru wodnego i awanportu. Istnieje niebezpieczeństwo, że z czasem może dojść do całkowitego zapiaszczenia wejścia do portu. Niekorzystną sytuację ratują występujące co kilka lat katastroficzne sztormy, które rozmywają gromadzący się piasek. Natomiast całkowicie inaczej oddziałują falochrony na wybrzeże na wschód od portu. Jest to wybrzeże klifowe, którego roczne ubytki sięgają 1,6-2,2 metra i proces ten nie ulega zatrzymaniu. Spowodowane jest to niedoborem materiału piaszczystego, który zatrzymywany jest przez falochrony na zachód od portu. W celu zatrzymania niekorzystnych ubytków wybrzeża na wschód od portu, w 1926 roku zbudowano pierwsze umocnienia brzegowe w postaci pojedynczej palisady drewnianej o długości 500 metrów, której celem była ochrona podstawy wydmy. Jednocześnie na tym odcinku zbudowano 12 ostróg o długości 50-70 metrów. W pierwszych latach ostrogi oraz palisada drewniana powstrzymała procesy abrazyjne, jednak na zakończeniu ciągu ^feóg proces ubytku brzegu występował nadal. latach 1955-1956 dla ochrony klifu przed abrazją na odcinku istniejących już ostróg oraz przed postępującą abrazją na wschód od nich, zbudowano 1300 metrów lekkiej opaski brzegowej oraz 9 dalszych ostróg. Obecność opaski na plaży przyspieszyła proces abrazji i okazała się bardzo szkodliwa. W związku z tym opaska Opaska betonowo-faszynowa u podstawy wydmy i ostroga nr 21 w latach siedemdziesiątych XX wieku została zlikwidowana. W latach na wschód od falochronów Ustki w 1958 roku. 1967-1968 w tym rejonie zbudowano jeszcze 10 ostróg. Jednak Zdjęcia: T. Basiński. wszelkie działania nie zatrzymały procesu cofania się wybrzeża, który z czasem zagrozi istniejącym ośrodkom wypoczynkowym. W latach Poniżej molo zachodnie w latach dwudziestych XX wieku. Widoczne resztki falochronu z 1868 roku. osiemdziesiątych podstawę klifu umocniono głazami granitowymi Źródło: Eulitz O.: "Stolp (Pommern) und seine Umgebung", str. 218. posadowionymi na wykładzinie filcowej oraz trzema ostrogami wychodzącymi daleko w morze. Na dole strony bryg - żaglowiec z XVIII wieku.

Wybrzeże morskie koło ujścia Słupi cieszy się obecnie dużym powodzeniem jako rejon wypoczynkowy nie tylko w sezonie letnim, ale także wiosną, a ostatnio również zimą. Zmieniający się na naszych oczach krajobraz nadmorski stanowi atrakcję krajoznawczą o wyjątkowej wartości. Port Ustka, zabytkowe magazyny, dziewiętnastowieczna zabudowa miasta oraz latarnia morska stanowią jedyną w swoim rodzaju atrakcję, spotykaną tylko nad morzem.

«■ SUMMA WSSSM * SMMM aOMDd O J SŁOWNICZEK Abrazja [łac. abrasio] = proces niszczenia brzegu lądu przez działanie fal i pływów. Awanport [fr. avant-poti] = zewnętrzna część portu, obszar między falochronami a wewnętrznymi basenami portowymi. Bagrowanie [niem. Bagger, z holenderskiego] = pogłębianie dróg wodnych, kanałów i basenów portowych przy pomocy pogłębiarki. Bunker [ang. bunker coal] = handlowa nazwa gatunku węgla przeznaczonego do opalania kotłów okrętowych, odznaczającego się twardościąi małą zawartością popiołu, nie ulegającego łatwo samozapaleniu. Łaszt [niem. Last] holenderski = dawna miara ładowności (objętości) równa 39 cetnarom (ok. 1975 kg), używana w Europie w XIV-XIX wieku jako jednostka ładunku okrętowego i największa miara artykułów sypkich. Prace czerpalne = pogłębianie portu i redy. Pręt = dawna jednostka miary o odmiennej wielkości w różnych krajach (2,86-4,67m). Reda [niem. Reede] = obszar wodny przylegający do portu, zwykle osłonięty przed wiatrem i falą, przeznaczony dla statków czekających na wprowadzenie do portu przez pilota.

Port w Ustce. Pocztówki ze zbiorów Władysława Piotrowicza. «»«» oo mmm ® ° ameote ädod; SURI’lil Die diesen fetfacti ötäMistfa ^iw tnn'tim

6mfcflbenan (2) Spartoe benJnbaber

3 able gegen /vpom

Kaffeehaus tteinfjordt- fteinhardt Oiele Konto fl 099101

»tcsen&ifeeu Die an« rnemen öutfcabenan ZASTĘPCZY öpacKa&sf benJnhaber

sable gegen »tolp/t-Pom- PIENIĄDZ

PAPIEROWY

❖wsen&ifeeil uns tnemstt Smtisap öutbabcnon Sparfcaas* öcnJntjabev

3able gegen ilp/vporet»

Konto fl PHARUS-PLAN Ostseebad STOLPMUNDE Ui PH A ft US VERLAG LiabH. BERLIN SW.68 Lind en str. 3 1(^0 50 Maßstab0 1: 6soo1PP 200 TI . -u.Familien - Herausgeber Gemeinde Stolpmünde

W ‘mm *N

Hi eV£. -fig*®

ü».

OST ~jL_ PO H0E 11 3sr~~rf

Str. yuTtn VTiTef

Ł9 S ^ ü SU

4- \3 Sore lütnbad, __ is?

f projektierte /\~ Straße B Tj V^C 4.. Ł Plan opracowany przez dra Corneliusa Löwe; źródło: Oskar Eulitz Stolp (Pommern) und seine Umgebung, Stolp 1926; ze zbiorów Władysława Piotrowicza. Herb Ustki ze zbiorów Muzeum Ziemi Usteckiej. Zestawienie niemieckich i polskich nazw ulic: Mariusz Wojciechowski. Bachstr. [Fornalskiej] BC4, Bergstr. [Słowiańska] CDE3-4, Bismarckstr. [wsch. część Mickiewicza] D4-5, Chaussee n. Stolp [Słupska] A4, Draheimstr. [Kopernika] CDE4-5, Eldoradoweg [Westerplatte] BCDE2, Fahrweg zur Försterei = droga do leśniczówki B1-2, Friedrichstr. [Kilińskiego] D3-4, Fußweg zur Försterei = ścieżka do leśniczówki B2, Hafenstr. [Portowa] CDE2-3, Hauptstr. [Marynarki Polskiej] CDE3, Hohensteiner Str. [Polna] AB2, Kirchstr. [Sprzymierzeńców] CDE3, Kurpromenade [Limanowskiego] E3-4, Marktstr. [Mała] D3, Mittelstr. [Kosynierów] CD3, Miihlenstr. [Zaruskiego] E3, Parkstr. [Chopina] E3-5, projektierte Straße [Wróblewskiego] AB5, projektierte Straße [Kościuszki] D4-5, Promenade [Promenada] E3-4, Rügenwalder Chaussee [Darłowska] AB2, Schmiedestr. [zach, część Mickiewicza] D3-4, Schulstr. [Beniowskiego] DE3, Schützenstr. [Wyszyńskiego] C3-4, Stolper Str. [Słupska - cz. północna] ABC3-4, ‘'♦rickershagener Chaussee [Grunwaldzka] B4-5, Villenstr. [Żeromsk^^i Piłsudskiego] CDE4, Wasserstr. [Findera] D3, Weg nach Grasbruch = droga do Zapadłeg^^-5, Weg nach Hohenstein = droga do Wodnicy A2, Wilhelms-Park nadmorski E4-5, Wilhelmstr. [Jana z Kolna] CD4. USTECKIE HERBY Twórcą herbu Ustki jest Wilhelm Granzow - ustecki malarz urodzony w 1885 roku, pochodzący z chłopskiej rodziny mieszkającej od pokoleń koło Ustki*. Ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Berlinie, gdzie uczył się w pracowni profesora Antona von Wernera. Studiował także w Akademii Sztuk Pięknych w Charlottenburgu. W 1913 roku wyjechał do Italii i Paryża, w 1920 powrócił do rodzinnych stron i zamieszkał w Ustce. Malował przede wszystkim wspaniałe portrety, także pejzaże i sceny rodzajowe (atelier miał na pierwszym piętrze kawiarni Kalffa). Z uznaniem spotkały się one na wystawie w słupskim starostwie w 1925 roku. Najbardziej znanym jego dziełem jest duży obraz, przedstawiający połów łososia po zachodniej stronie kanału portowego, który artysta podarował Zakładowi Balneologicznemu - obecnie możemy go podziwiać w ratuszu słupskim. W wieku późniejszym Granzow osiadł w Słupsku, zginął w 1945 roku podczas ucieczki przed wojskami radzieckimi. W 1922 roku władze ówczesnej gminy zleciły Wilhelmowi Granzowowi zaprojektowanie godła Ustki. Wymyślony przez Granzowa herb składał się z trzech elementów, które symbolizowały główne kierunki rozwoju nadmorskiej miejscowości: żaglowiec - żeglugę morską, zanurzona w morzu syrena - kąpielisko, a ryba w jej dłoni - rybołówstwo. Dwa lata później herb został zatwierdzony i zaczął pojawiać się na budynkach i pomnikach, a nawet na pieczęciach. Było to wydarzenie bezprecedensowe, bowiem żadna miejscowość nie posiadająca praw miejskich nie mogła legitymować się własnym godłem. Na niektórych herbach, np. na domu przy Kopernika 7, widać także zarzucone sieci rybackie. ^ Dodajmy, że syrena to Bryzga Rosowa, która według legendy codziennie dostarczała łososia najbiedniejszej usteckiej wdowie - Maruszy Skoczkowej, w czasie kiedy syn wdowy Gwido przebywał na połowach. Jakby tego nie dość, syrena przywróciła wdowie wzrok. * Niektóre źródła podają, że Granzow urodził się w Starkowie, inne (K.H. Pagel "Der Landkreis Stolp in Pommern", str. 214), że w Nowym Duninówku [niem: Pamplin], Na zdjęciu po prawej Wilhelm Granzow. Źródło: K.H. Pagel "Der Landkreis Stotp in Pommern", str. 216. Za: Inessa i Józef Jaskuła "Ustka. Przewodnik po mieście i okolicach", Ustka 2002, str 37 i 47-48

Gmina Ustka powstała w 1976 roku. Długo nie miała herbu, jak wiele innych gmin w Polsce, gdyż dopiero ustawa z 8 marca 1990 roku pozwoliła gminom posiadać herby. Zarząd Gminy Ustka do kwestii ustanowienia herbu podszedł profesjonalnie - w 2000 roku zwrócił się z prośbą o jego zaprojektowanie do warszawskiego Centrum Heraldyki Polskiej pod patronatem Fundacji Tradycji Rzeczypospolitej. Autorzy skupieni w Centrum przedstawili kilka propozycji uwzględniających sugestie radnych, aby herb odzwierciedlał dwoisty turystyczno -rekreacyjny i rolniczy charakter gminy oraz położenie nad morzem. Niektóre propozycje nawiązywały do herbu miasta Ustka. Herb gminy Ustka przedstawia: na tarczy dwudzielnej w pas (poziomo), w polu górnym błękitnym łódź złotą z żaglami srebrnymi, w polu dolnym czerwonym na kłosie złotym konika polnego zielonego. Łódź symbolizuje położenie nadmorskie i walory turystyczne wschodniej części gminy, kłos - tradycje rolnicze części zachodniej. Konik polny symbolizuje rekreacyjny, wiejski charakter terenów, wśród których dominują łąki i pola. W heraldyce samorządowej konik polny pojawił się po raz pierwszy. Na podstawie informacji z Urzędu Gminy Ustka: Mariusz Wojciechowski USTKA W 1926 ROKU *Na kolorowej wkładce reprodukujemy plan Ustki z 1926 roku, opracowany przez dra Corneliusa Löwe. Plan pochodzi z przewodnika Oskara Eulitza "Stolp (Pommern) und seine Umgebung", wydanego w Słupsku w 1926 roku; ze zbiorów Władysława Piotrowicza. Poniższe zestawienie niemieckich i polskich nazw obiektów oraz ulic (na wkładce): M. Wojciechowski. Przedwojenny herb Ustki na wkładce: ze zbiorów Muzeum Ziemi Usteckiej. Anlagen [park] E3, Kleinbahnhof [dworzec kolei do Smołdzina] AB3-4, Apotheke [apteka] CD3, Konzert-Platz [plac przed salką koncertową] E3, Arzt [gab. lek.]: Hauptstr. 24 - D3, Korn Siło [magazyn zbożowy] D2, Arzt [gab. lek.]: Stolper Str. 1 - C3, Kurhauspavillon [pawilon zdrojowy] E3, Arzt [gabinet lekarski]: Hauptstr. 22 - D3, Lotsenhaus [stacja pilotów i latarnia] E3, Bahnhof [dworzec] B3, Musikhalle [salka koncertowa] E3, Damen- u. Familienbad [kąpielisko damskie i rodzinne] E4-5, Ostmole [molo wschodnie] EF2, Fahrt [prom] DE2, Ostsee [Morze Bałtyckie] F1-5, Firma Köpke C2, Park-Hotel E4, Fiskalisch Bauhof [dost, fiskalny plac budowlany] D2, Pfarrhaus [probostwo], Villenstr. 7 - D4, Fiskalische Anlagen [dost. Park Fiskalny] DE2, Post [poczta] D3, Friedhof [cmentarz] C3-4, Pumpstation für das Warmbad [ujęcie wody dla łazienek] E3, Gas- u. Elekrizitätswerk [gazownia i elektownia] C4 , Rettungsstation [stacja ratunkowa] D2 i E2, Gemeindehaus und Baderverwaltung [urząd gminy i zarząd kąpieliska] C3, Rest. Rathke [restauracja Rathkego] D4, Genossenschaftsmolkerei [spółdzielnia mleczarska] B4, Schule [szkoła] C4, Hafen [port] C2-3, Schützenhaus [strzelnica] C4, Hafenbauamt [urząd rozbudowy portu] E3, Spiritus Lagerhaus [skład alkoholu] D2, Herren- u. Familien-Bad [kąpielisko męskie i rodzinne] E2, Strand [plaża] E1-5, Hotel Fürst Blücher D3, Strandrestaurants [restauracja na promenadzie] E3, Hotel Kurhaus D3, Tennis-Platz [kort tenisowy] E3-4, Hotel Ostseestrand E4, Vorhafen [awanport] F2, Hotel zum Nothafen D2, Warmbad [łazienki] E3, Kalffs Pavillon [pawilon Kalffa] E3, Wartehalle d. Kreis Bahn [poczekalnia kolei powiatowej] B4, Kalif s Konditorei [cukiernia Kalifa] D3, Weinrichshöhe [dost. Wzgórze Winne] E2, Kapelle [kaplica] C4, Westmole [molo zachodnie] EF2, Kinderheilstätte [dom dziecka, dost, uzdrowisko dziecięce] D4, Winterhafen [port zimowy] C2-3, Kirche [kościół] C3, Zollamt [urząd celny] E3 SMirid HIMBE 8B = ÄMBHKE SKDS 8» MUZEUM ZIEMI USTECKIEJ ul. Marynarki Polskiej 62A tel. 814 33 02 Muzeum poza sezonem jest czynne od wtorku do niedzieli w godzinach 10:00 -15:00. W poniedziałki zamknięte. Godziny otwarcia w sezonie letnim 2003 podamy w następnym numerze.

Muzeum Ziemi Usteckiej mieści się w odbudowanym starym budynku, jego stan przed renowacją ilustruje zdjęcie po lewej, wykonane przez Annę Mazur. Pozostałe zdjęcia: Józef Jaskuła. Towarzystwo Przyjaciół Ustki powstało w 1993 roku. Rozwijając swoją działalność, w 1995 roku przygotowało ono w Bałtyckiej Galerii Sztuki wystawę z okazji 50-lecia miasta. Największym osiągnięciem Towarzystwa stało się otwarcie dla publiczności 27 czerwca 2000 roku Muzeum Ziemi Usteckiej. Powstało ono dzięki środkom finansowym i poparciu: Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, Urzędu Miasta w Ustce, Urzędu Gminy Ustka, firm usteckich i słupskich oraz mieszkańcóv| Ustki. ^ W muzeum można zapoznać się z historią miasta i stoczni. Muzeum prezentuje także wystawy czasowe, prowadzi lekcje dla uczniów, organizuje konkursy "Ustka - moja mała ojczyzna", od niedawna prowadzi spotkania Koła Seniorów. Cieszy się rosnącą popularnością, w 2002 roku odwiedziło je ponad 6 tysięcy osób.

MUZEUM CHLEBA ul. Marynarki Polskiej 49 (obok budynku poczty) tel. 814 48 40 Muzeum można zwiedzać po wcześniejszym telefonicznym umówieniu się.

Jednym z tych miejsc w Ustce, które trzeba koniecznie zobaczyć, jest prywatne muzeum piekarnictwa i cukiernictwa, działające od 18 kwietnia 1998 roku. Założycielem i zarazem właścicielem muzeum jest Pan Eugeniusz Brzóska - miejscowy piekarz i cukiernik. Muzeum jest jedynym na Pomorzu i jednym z pierwszych tego typu muzeów w Polsce. Można w nim poznać proces wytwarzania Chleba w czasach obecnych, jak i dawnych, kiedy obywano się bez nowoczesnych maszyn i urządzeń. Jak produkowano sękacze, jak odważano surowce, jak wyglądały dawne wagi i miesiarki czy urządzenia do produkcji lodów, jak wygląda stół do przerabiania ciasta piernikowego czy lodówka, która obywała się bez prądu - wszystko stanie się jasne po wizycie w muzeum!

Na zdjęciach Eugeniusz Brzóska i jego syn Adam.

!M) sium OSTATNIE SŁUPSKIE BRAMY MIEJSKIE BRAMY KOMUNIKACYJNE W XIX WIEKU Mariusz Wojciechowski Średniowieczne mury miejskie z czterema bramami przetrwały do połowy XIX wieku bez zmian, choć ich stan pogarszał się. Na początku XIX wieku, co widać na planie miasta z 1811 roku, przed murami znajdowały się jeszcze resztki zaniedbanych umocnień bastionowych z XVII wieku oraz przedbramia przed Bramą Nową i Holsztyńską. W połowie XIX wieku miasto zaczęło się rozrastać i stare mury stawały się za ciasne, zwłaszcza bramy dławiły wzmożony ruch towarowy. Los starych bram był różny: Kowalska została rozebrana w 1854 roku, Holsztyńska w 1867 (patrz: strona 55), pozostawiono Nową, a Młyńską nawet wyremontowano w 1871 roku. W 1851 roku przebito mury na wylocie ulicy Mönchstr. [Dominikańska] - zbudowano tam Bramę Mniszą [Mönchtor], która poprowadziła z miasta na nową wówczas ulicę Bütowerstr. [Lutosławskiego, obecnie nieprzejezdna] i dalej na szosę do Kobylnicy - Cublitzer Chaussee [Poznańska], Brama we współczesnej literaturze niemieckiej nazywana jest Schloßtor, czyli BramąZamkową. Przed rokiem 1869 przebito w murach kolejne przejścia dla pieszych - jedno na przedłużeniu Predigerstr. [Łukasiewicza], drugie na przedłużeniu Speichergasse [uliczka nie istnieje, znajdowała się prawie w miejscu Teatralnej] prowadzące przez teren dawnej fosy [Jagiełły i Jana Pawła II] wstronę południowądo zaułku Schneidersteig (śladytej uliczki sączytelne koło teatru przy Jana Pawła II). W1869 roku na przedłużeniu Magasinstr. [Filmowa] przebito Bramę Kolejową [Bahntor]łączącąmiasto z dworcem (patrz: strona 18). Jeszcze w 1869 roku mury otaczały całe miasto (plan z 1869 roku w zbiorach Muzeum Pomorza Środkowego), ale już kilka lat później trwała ich rozbiórka. Nie było już wówczas bastionów, fosy zostały zasypane, strumienie skanalizowane - powstawał wówczas ciąg placów i ulic: Al. Sienkiewicza, 9 Marca, Jagiełły, także Plac Zwycięstwa. Ostatnią bramę przebito w 1881 roku na wylocie Paradiesstr. [Bema], burząc dom niejakiego Schmiedeberga. Końca XIX wieku doczekały już tylko nieliczne fragmenty murów, w zasadzie zachowane także do dzisiaj. Nowe bramy miały formę otwartych przejazdów, mury miejskie zakończono filarami, niekiedy zwieńczonymi kamiennymi kulami (Brama Kolejowa, nowa Brama Holsztyńska). Brama Mnisza (także nowa Holsztyńska) otrzymała okazalszą formę - po obu stronach otwartego przejazdu zbudowano furty dla pieszych - ceglane, o starannych proporcjach i delikatnym detalu - można się im przyjrzeć na zdjęciach. Furty te nie spełniały dobrze swoich zadań i rozebrano jena początku XX wieku.

Stolp Selilosäkireh*».

1. Fragment murów miejskich i północne przejście dla pieszych Bramy Mniszej; pocztówka ze zbiorów MPŚ. 2. Południowe przejście dla pieszych Bramy Mniszej, zdjęcie ze zbiorów słupskiej Służby Ochrony Zabytków. 3. Fragmenty murów miejskich po rozbiórce Bramy Mniszej, w tle kościół zamkowy. Źródło: Schulz i Wolter "Stolp - Słupsk. Stadt und Landkreis. Miasto i Powiat". 4. Ulica Dominikańska i kościół św. Jacka w 2000 roku. Po prawej filar południowego przejścia Bramy Mniszej. Zdjęcie: M. Wojciechowski. SIIIIMA MffifflE * ° ÄKKB PAPIEROWY PIENIĄDZ ZASTĘPCZY (2) Jerzy Henke, Władysław Piotrowicz, Mariusz Wojciechowski BONY MIEJSKIEJ KASY OSZCZĘDNOŚCI Drugą, po Magistracie Miasta Słupska, instytucjąemitującąpieniądze zastępcze była Miejska Kasa Oszczędności, otwarta 1 lipca 1845 roku. W 1922 roku wprowadziła do obiegu bony [Kleinschecks = czeki] w trzech seriach, po pięć w każdej serii. Pierwsza seria przedstawia na awersie herb Słupska, a na rewersie zabytki i znane osobistości, druga - szkielet (emblemat słupskich huzarów) i historyczne mundury huzarów, a trzecia - marszałka polnego Bliichera i jego czyny wojenne. Każda seria składa się z bonów o nominałach: 50 fenigów, 75 fenigów, 1 marka, 1,50 marki, 2 marki, pakowanych w specjalne koperty. Bony posiadają oznaczenie literowe serii, tzw. "konto": A, B, C (herb), D, E, F (szkielet), G, H, I (Blücher) oraz 6-cyfrowy numer. Wymiary: 60 x 90 mm (wahają się w granicach 59-62 i 89-90 mm). Na bonach brak daty wprowadzenia do obiegu i terminu ważności. Bony posiadają nadruk firmy Flemming-Wiskott A.G. Glogau [Spółka Akcyjna w Głogowie], która wykonała odbitki litograficzne. U dołu awersu znajduje się oznaczenie D.R.G.M. 795679, zapewne numer zlecenia. W serii 2. i 3. na rewersach można odczytać W. H. Lippert, zapewne nazwisko projektanta bonów.

AWERSY: Na bonach 1. serii znajduje się napis Die Städtische Sparkasse zahle gegen diesen Scheck aus meinen Guthaben an den Inhaber, wartość bonu oraz napis Stolp/i.Pom. [Miejska Kasa Oszczędności wypłaci posiadaczowi za ten czek z mojego konta ... fenigów / marek]. Na awersach serii 2. i 3. umieszczono zbliżone treściowo napisy: Die Sparkasse der Stadt Stolp zahle gegen diese Scheck aus meinen Guthaben an den Inhaber, oznaczenie wartości i Stolp in Pom. Na bonach 2. serii wyjaśniono, że przedstawiony emblemat - szkielet zwany Der Ganze Tod z kosą, klepsydrą i dewizą Vincere aut mori [Zwyciężyć albo zginąć] noszony był przez huzarów Bellinga na filcowych czapkach. Na bonach 3. serii umieszczono podpis Fürst Blücher von Wahlstatt / Generalfeldmarschall / Chef der Stolper Blücherhusaren [książę Blücher von Wahlstatt / generał i marszałek polny/ dowódca słupskich Huzarów Blüchera], REWERSY: Nominał Seria 1 Seria 2 Seria 3 Widoki miasta i osobistości Mundury słupskich huzarów Blüchera Czyny wojenne Blüchera Blücher ais Gefangener 4| W 50 fenigów Das Neue Tor Belling-Husar Nowa Brama unter Friedrich der Großen vor Oberst Belling Fest stehn immer, still stehn nimmer* Huzar pułku Bellinga Blücher jako jeniec w czasach Fryderyka Wielkiego przed pułkownikiem Bellingiem

75 fenigów Die Nikolaikirche Blücherhusar in Parade 1810 Blücher an der Katzbach Kościół św. Mikołaja Huzar pułku Blüchera Blücher nad Kaczawą w mundurze paradnym w 1810

1 marka Das Mühlentor Büchsenschütze der Blücherhusaren 1821 Rheinübergang Blüchers bei Caub Brama Młyńska Strzelec Huzarów Blüchera w 1821 Przekraczanie Renu koło Caub PRO GLORIA ET PATRIA (obecnie Kaub, zamek Pfalzgrafenstein) Dla chwały i Ojczyzny

1,5 marki Heinrich v. Stephan Blücherhusaren-Offizier in Parade 1843 Blüchers Sturz bei Ligny Wo Kommen den all die Kaschuben her Oficer pułku huzarów Blüchera Upadek Blüchera pod Ligny w Belgii - Es gibt so viel wie Sand am Meer? w mundurze paradnym w 1843 Aus Stolp, aus Stolp, aus Stolp.

2 marki v. Blücher Blücherhusar feldmarschmäßig Blüchers Marsch nach Waterloo In Harren und Krieg, Huzar Blüchera w mundurze potowym Marsz Blüchera na Waterloo in Kampf und Sieg bewusst und gross. So riss er uns vom Feinde los. ... _ . •I * "Fest stehn immer, still stehn nimmer" to przedwojenna dewiza miasta, wypisana była nad drzwiami ratusza.

BONY REKLAMOWE KAWIARNI REINHARDTA Spotyka się bony z dodatkowymi nadrukami reklamowymi, w których nad oznaczeniem konta znajduje się napis "Kaffeehaus Reinhardt" [Kaffeehaus = kawiarnia], a nad numerem - "Reinhardt-Diele" [Diele = dancing]. Kawiarnia, prowadzona przez Waltera Reinhardta od 1912 roku, mieściła się w budynku przy Nowej Bramie (obecnie "Metro" i "Złoty Smok"), wydzierżawionym od Gustava Zeecka. W okresie od lipca do października 1921 roku Reinhardt przebudował piętro kawiarni na lokal taneczny. Umieszczone na bonach z 1922 roku napisy "Kaffeehaus Reinhardt" i "Reinhardt-Diele" są zapewne reklamą kawiarni i nowego lokalu. Nie znamy jednak związków Reinhardta z emitentem bonów - Kasą Oszczędności. Co więcej, bony Kasy posłużyły w roku 1922 Walterowi Reinhardtowi do wydania własnych bonów o charakterze czysto reklamowym. Nie mają one oznaczeń serii i numeracji. Bony te są rzadkością i posiadająje nieliczni kolekcjonerzy. Zapewne Reinhardt Koperta serii pierwszej. Ze zbiorów Lecha Albrechta. wydał je po ustaniu terminu realizacji bonów przez Kasę - czy można było nimi płacić w jego lokalu, czy używano ich wyłącznie w charakterze reklamowym? Niewierny. Na kolorowej wkładce prezentujemy bony z serii pierwszej (ze zbiorów MPŚ), Ciąg dalszy nastąpi... w tym jeden bon z nadrukami reklamowymi (ze zbiorów W. Piotrowicza).

•3 mrnwk cB SOMDcB sium t* KOLEJNY STULETNI BUDYNEK Mariusz Wojciechowski

Projekt Rutha z 5 marca 1902 roku sklepu i domu mieszkalnego dla kupca Wagnera przy Ringstraße [9 Marca], Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Słupsku (Akta Miasta Słupska 7496, karta 29).

Restaurację "Metro" zna każdy słupszczanin i zapewne większość przyjezdnych - od kilkudziesięciu lat jest to w końcu jeden ze znakomitszych lokali w mieście. Niedawno siedziba "Metra" oraz "Złotego Smoka" obchodziła swoje setne urodziny - budowa budynku zakończona została 15 stycznia 1903 roku - bynajmniej nie był to wówczas lokal gastronomiczny! Po północnej stronie Bramy Nowej stał duży magazyn Emila Wagnera, rozebrany w 1901 roku. Na jego miejscu Wagner chciał postawić okazały sklep z mieszkaniami na piętrze. Czytelnicy mająoto po raz pierwszy okazję zobaczyć ów niezrealizowany budynek, zaprojektowany przez mistrza murarskiego Wilhelma Rutha, pracującego m.in. przy budowie ratusza. Jednak tuż po rozpoczęciu budowy Wagner wydzierżawił wznoszony sklep kupcowi Robertowi Landtowi, a architekt Eduard Koch całkowicie przeprojektował budynek, w którym w marcu 1903 roku otwarto "Dom Towarowy przy Nowej Bramie" [Kaufhaus am neuen Tor]. W następnym numerze szczegółowo przedstawimy historię rozpoczęcia budowy przez Emila Wagnera, uruchomienia domu towarowego przez Roberta Landta, zakupu domu przez Gustava Zeecka, w końcu przebudowy przez Waltera Reinhardta i otwarcia kawiarni. Przypomnimy także losy powojenne. »

Projekt Kocha z maja 1902 roku domu towarowego dla kupca Wagnera przy Ringstraße [9 Marca], Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Słupsku (Akta Miasta Słupska 7496, karta 48).

60357132 8514

SMIPhl »3 MIECZYSŁAW KOŚCIELNIAK Beata Zgodzińska Mieczysław Kościelniak - grafik, malarz, ilustrator, rysownik. Urodził się 29 stycznia 1912 roku w Kaliszu. Był synem Tadeusza (pracownika kolei warszawsko-wiedeńskiej) i Agnieszki (z domu Siarkiewicz). Miał siedmioro rodzeństwa. Kilkanaście ostatnich lat życia spędził w Ustce i w Słupsku. Od dzieciństwa bardzo poważnie podchodził do własnej twóczości. Podczas spaceru w parku czteroletni Mieczysław wykonał rysunek na piasku. Przechodząca obok młoda para nie zauważyła "dzieła" i po prostu je zadeptała, co tak zirytowało malca, że ugryzł kobietę w łydkę. Czy został za to ukarany - nie wiadomo. W latach 1923-1928 młody Kościelniak kształcił się w Gimnazjum Humanistycznym im. Adama Asnyka w swoim rodzinnym mieście. Z początku tego okresu zachowany jest jego rysunek przedstawiający epizod z wojny trojańskiej. Kilka lat później powstał model ateńskiego Partenonu - najbardziej znanej świątyni starożytnej, zbudowanej w V w. p.n.e., w szczytowym okresie rozwoju sztuki i kultury starożytnej Grecji. Następstwem nieporozumień z nauczycielką rysunku była rezygnacja z gimnazjum i przejście do szkoły handlowej. W latach 1933-1935 Mieczysław Kościelniak odbywał służbę wojskową w jednostce artylerii we Wrześni, malował wtedy m.in. sceny batalistyczne. W drugiej połowie lat trzydziestych studiował w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych w pracowni Józefa Mehoffera. W latach trzydziestych wykonał szereg portretów ziemian z okolic Gniezna, Kalisza, Łodzi, Poznania i Wrześni oraz oficerów. Uczestniczył w kampanii wrześniowej. Aresztowano go w lutym 1941 roku, 2 maja osadzono w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. Tam poznał m.in. muzyka Adama Kopycińskiego, ojca Maksymiliana Kolbe oraz rzeźbiarza Xawerego Dunikowskiego (jego graficzny portret wykonany w 1944 roku jest w zbiorach Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku). W czasie pobytu w obozie Kościelniak wykonał konspiracyjnie szereg rysunków i grafik pokazujących życie więźniów. Do tematyki tej powracał wielokrotnie w późniejszych latach; w sumie powstało kilkaset prac wykorzystujących motywy obozowe. W styczniu 1945 roku przeniesiony został do obozu w Mauthausen, następnie do Melku M. Kościelniak z bratową Naną przed domem w Ustce, około 1982 roku. i Ebensee. Po wyzwoleniu obozu przez armię amerykańską przez Zdjęcie: Władysław Kościelniak. kilka miesięcy pozostawał w jej szeregach - wtedy namalował Poniżej: M. Kościelniak w Egipcie, przy posągu w Tebach, lata m.in. portret gen. George'aS. Pattona. sześćdziesiąte.

Z cyklu ilustracji do "Faraona" Bolesława Prusa, papier, akwatinta, 21 * 14,7 cm, MPŚ-M/1331. Zdjęcie: Edward Wojtowicz.

94 SUMM * □ SMiriii Po lewej: M. Kościelniak z modelem świątyni Ateny Partenos na Akropolu, około 1928 roku. Poniżej: Powitanie Peneiopy z cyklu ilustracji do "Odysei" Homera, papier, akwaforta, 48,9 *32,5 cm, 1961 rok, MPŚ-M/1328. Zdjęcie: Edward Wojtowicz.

Po II wojnie światowej Mieczysław Kościelniak mieszkał w Warszawie. W latach sześćdziesiątych podróżował - zwiedzał, poznawał i odkrywał dla siebie m.in. Austrię, Cypr, Czechosłowację, Egipt, Francję, Grecję, Hiszpanię, Italię, Rumunię, Turcję. Jego podparta szeroką wiedzą fascynacja kulturą starożytną świata śródziemnomorskiego, zwłaszcza greckiego i egipskiego, znalazła odbicie w wielu grafikach, rysunkach i obrazach. Jako wolny słuchacz studiował egiptologię i filozofię, uczęszczając m.in. na zajęcia prowadzone przez wybitnego archeologa Kazimierza Michałowskiego. W tym czasie nauczył się czytać pismo hieroglificzne. Mieczysław Kościelniak jest autorem cykli ilustracji graficznych do dzieł literackich, m.in. do "Konrada Wallenroda" Adama Mickiewicza, "Faraona" Bolesława Prusa, "Iliady" i "Odysei" Homera. W sumie ował około 150 książek, w tym "Dzieci kapitana Granta" sza Verne'a (dziewiąte wydanie, w nakładzie 60.000 •egzemplarzy ukazało się w roku 1972), "Chłopców ze Starówki" Haliny Rudnickiej (50.000 egzemplarzy liczył nakład wydania piętnastego z 1979 roku) oraz "Opowiadania z naszej przeszłości. Teksty o treści historycznej dla klasy IV" w opracowaniu Janiny Malendowicz. Był stałym współpracownikiem "Kalejdoskopu Techniki" i "Świata Młodych" - niegdyś bardzo popularnego czasopisma młodzieżowego. Jego rysunki i ilustracje pojawiały się także w innych periodykach, np. w "Radarze", "Za i przeciw", "Przeglądzie Tygodniowym" i "Słowie Powszechnym".

W 1979 roku, po ślubie z Urszulą Laskowską, artysta zamieszkał w Ustce w domu przy ul. Kopernika 1. Rodzina zajmowała cały parter. W mieszkaniu tym częstymi gośćmi byli twórcy wypoczywający w położonym naprzeciwko Domu Pracy Twórczej Związku Polskich Artystów Plastyków, a także wycieczki turystów niemieckich. W usteckim kościele pod wezwaniem św. Zbawiciela przez ponad dwadzieścia lat używana była podczas uroczystości religijnych chorągiew, wykonana około 1978 roku przez Kościelniaka. Także jego autorstwa był ołtarz główny, który znajdował się w tym samym kościele w latach około 1980-1985. Część malowideł ołtarzowych jest dzisiaj w słupskim muzeum. W 1982 roku wydany został znaczek pocztowy z reprodukcją portretu ojca Maksymiliana Kolbe, autorstwa Kościelniaka. W 1989 roku rodzina przeniosła się do Słupska. Artysta wykonał malarskie portrety kilkudziesięciu mieszkańców Słupska i Ustki. Tworzył przy muzyce - jego ulubionymi kompozytorami byli Ludwik van Beethoven, Wolfgang Amadeusz Mozart i Jan Sebastian Bach. Bardzo chętnie czytał dzieła filozoficzne - szczególnie często sięgał po teksty Benedykta Spinozy. Mieczysław Kościelniak zmarł 5 marca 1993 roku w Słupsku, pochowany został na cmentarzu w Ustce. Imię Mieczysława Kościelniaka nosi jedna z usteckich ulic, położona po zachodniej stronie rzeki Słupi. Z okazji otwarcia w 2000 roku Muzeum Ziemi Usteckiej przygotowana została wystawa czasowa prac artysty. Na pierwszym piętrze muzeum zaprezentowano wówczas 42 obrazy na płótnie i 3 projekty witraży oraz książki z ilustracjami, katalogi wystaw, a także paletę i pędzle twórcy. Wystawa czynna była od 25 czerwca do 12 lipca. Obrazy, grafiki i rysunki Mieczysława Kościelniaka eksponowane były na wystawach zbiorowych i indywidualnych w kraju i poza granicami. Jego dzieła znajdują się w polskich i zagranicznych kolekcjach prywatnych i publicznych, m.in. w Muzeum Narodowym w Warszawie, Państwowym Muzeum w Oświęcimiu-Brzezince, Muzeum Okręgowym Ziemi Kaliskiej w Kaliszu, Städtisches Museum M. Kościelniak przy swoich pracach w mieszkaniu w Usice, około 1985 roku. we Flensburgu i Imperial War Museum w Londynie. Za udostępnienie zdjęć z rodzinnego archiwum dziękujemy Pani Urszuli Kościelniakowej. Kiiriii MiMiP i« ° /twwm gmri: »5 ■ AKTUALNOŚCI od koniec 2002 roku w sprzedaży pojawiła się książka "Słupsk. Podstawy kształtowania ładu przestrzennego" architekta Elżbiety Szalewskiej z Instytutu Geografii Pomorskiej Akademii Pedagogicznej, poświęcona rozwojowi przestrzennemu miasta od czasów średniowiecznych do współczesności. Duży format książki (A4) i 181 stron pozwoliły Pautorce omówić zagadnienia naprawdę dokładnie. Wiele planów i projektów (razem 104 ilustracje, w tym kilka kolorowych) opublikowano po raz pierwszy. Lektura obowiązkowa dla każdego interesującego się historiąmiasta. Książkę wydała Pomorska Akademia Pedagogiczna. a początku 2003 roku ukazała się książka słupskiego historyka Andrzeja Czarnika "Pomorskie plenery Maxa Pechsteina", poświęcona życiu i twórczości Hermanna Maxa Pechsteina (1881-1955), malarza, grafika i rysownika, jednego z najwybitniejszych przedstawicieli ekspresjonizmu. Autor omówił nieznany szerzej okres życia malarza - pobyt Nw Łebie i Rowach oraz powstałe na Pomorzu dzieła. Format książki A4, stron 198, 35 reprodukcji barwnych oraz kilkadziesiąt reprodukcji i zdjęć czarno-białych. Autorkąniemieckiego streszczenia jest Isabel Seilheim. Książkę wydała Pomorska Akademia Pedagogiczna.

czerwcu 2002 roku nakładem Stolper Heimatsgruppe Bonn, ukazała się książka "Stolp - Słupsk. Stadt und Landkreis. Miasto i Powiat" - historia miasta i powiatu od roku 1310 do 2000, autorstwa Friedhelma Schulza i Heinza-Joachima Woltera. Niezwykle ważne dzieło, w których na 519 stronach omówiono i pokazano miasto Słupsk Woraz kilkadziesiąt okolicznych miejscowości. Główną zaletą książki jest ciekawy, bogaty materiał ilustracyjny doskonałej jakości - około 1200 zdjęć!

LITERATURA

Close Claus, Tore, Mauern und Wälle der Stadt Stolp, "Ostpommersche Heimat. Beilage der Zeitung für Ostpommern", R. 1934, nr 11-15. Eisermann, Der Schiffsverkehr in Stolpmünde im 18. Jahrhundert, "Ostpommersche Heimat. Beilage der Zeitung für Ostpommern", R. 1934, nr 22-23. Eulitz Oskar, Stolp (Pommern) und seine Umgebung, Stolp 1926. Jaskuta Inessa, Jaskuła Józef, Ustka. Przewodnik po mieście i okolicach, Ustka 2002. Konarski Piotr, Współczesne procesy morfotwórcze i dynamika rozwoju Zatoki Słupskiej, Wrocław 1994. Kowalenko W., Słowiańskie grody i porty na Bałtyku, „Przegląd Zachodni” 1950. Mieczysław Kościelniak (1912-1993), Słupsk 1993 [kat. wystaw w Kaliszu i Słupsku; oprać. Bożena Szal]. Nitkowska-Węglarz Jolanta, Tylko jedno stulecie, czyli opowieść o dziejach pewnej słupskiej restauracji, http://www.slupsk.pl, luty 2003. Ochrona brzegu w rejonie Ustka Wschód, Instytut Morski, Gdańsk 1978. Pagel Karl-Heinz, Der Landkreis Stolp in Pommern, Lübeck 1989 i 2002. Schulz Friedhelm, Wolter Heinz-Joachim, Stolp-Słupsk. Stadt und Landkreis. Miasto i Powiat, Bonn 2002. Szopowski Z., Małe porty Pomorza Zachodniego w okresie do II wojny światowej, Warszawa 1962. SzopowskiZ., RobakiewiczW., Małe porty Pomorza Zachodniego w okresie 1945-1960, Gdańsk 1962. Świechowski Z., Mertka J„ Z dziejów Słupska i Ustki, [W:] Biblioteka Słupska 1958, T.1.

Redakcja z żalem przyznaje, że w numerze 7 naszego biuletynu, w artykule Pana Józefa Janusza Dobreckiego o doktorze Modrzejewskim opuszczony został fragment, który opisywał ważny aspekt pracy zawodowej Doktora i wyrażał jego bezkompromisową postawę życiową. Fragmentten zatem niniejszym przytaczamy; "Wielka kultura osobista, takt i opanowanie, połączone z wielką wiedzą i doświadczeniem, sprawiły, że dr Modrzejewski był autorytetem nie tylko zawodowym, ale i moralnym. Znany był powszechnie jego zdecydowanie negatywny stosunek do aborcji - głoszenie takich poglądów w ówczesnych czasach i na zajmowanym przez niego stanowisku wymagało me lada odwagi."

HOMES □ fflfflRMKSKK SUII'lil