DOCSLIB.ORG

Iii F Ə S I L K Ü L T Ü R B O Z Q I R K Ü L T Ü R Ü

Total Page：16

File Type：pdf, Size：1020Kb

Download full-text PDF Read full-text
Iii F Ə S I L K Ü L T Ü R B O Z Q I R K Ü L T Ü R Ü Türk milli kültürü III F Ə S İ L K Ü L T Ü R B O Z Q I R K Ü L T Ü R Ü 222 Türk milli kültürü A. BOZQIR KÜLTÜRÜNÜN ƏSASLARI İndiyə qədər gördüyümüz kimi, türk tarixinin bu ilk dövrü daha ziya- də Avrasiyanın bozqırlar bölgəsində cərəyan etmişdir. Bilxassə insanın tə- biət qüvvələrinə hakim ola bilmədiyi əski çağlarda coğrafiyanın bəşəri həyat üzərindəki təsirləri düşünülsə, bozqır iqliminin də müxtəlif baxımlardan əski türk yaşayışına, düşüncə tərzinə, inancına və dünya görüşünə, örfünə və gə- lənəklərinə, qısaca, kültürünə təsir göstərəcəyi asanca qəbul edilər. Yer üzündə insanlar yaşadıqları coğrafi çevrənin başlıca üç təbii qaynağı olan meşə, heyvan bəsləmə və əkin imkanlarını dəyərləndirərək həyatlarını sür- dürə bilmişlər. Əski çağlarda ilk kültürlər də öz bölgələrinin şərtləri içində özlülük qazanacaqlarından meşə qövmləri "parazit" kültürü (ovçuluq, yığı- cılıq), əksinə, əlverişli yerlərdə oturanlar "kəndli" kültürünü (əkinçilik) orta- ya qoymuşlar, bozqırdakılar "çoban" kültürünü meydana gətirmişlər. Türk- lər əslində meşə qövmü və ya kəndli deyil, fəqət bozqırlı olduqları üçün kül- türləri də inkisaf və mühtəva etibarilə bütün digər toplumların kültürlərindən fərqlənir. Qısaca qeyd edək ki, bozqırlar səhra deyildir1; ildə düşən yağmur miqdarı ortalama 550 mm-dən az olmayan və çox yerdə 500 m-dən yüksək- də yerləşən yaylalardır. Türk bozqır kültürünün inkişaf etdiyi bölgə, yəni Andronovo kültürü sahəsi (Altay dağları-Sayan dağlarının cənub-qərb dü- zənlikləri) 500-1000 m arasında dəyişən, bol otlaqları ilə heyvandarlığa çox əlverişli, hətta dəmyə əkinə imkan verəcək ölçüdə rütubətli bir yayla vəziy- yətindədir. Ancaq bir kültürün təşəkkülü üçün sadəcə coğrafi imkanların olması yetərli deyil. Bəzi araşdırmalar2 fərdlərin kültür dəyərləri yaratmaq və inkişaf etdirməkdə başlıca amil olduğunu göstərmişdir. Bununla birlikdə, müəyyən ruhi xarakterə sahib toplumların ortaya qoyulan müxtəlif kültür 1 Avrasiya bozqırları üçün bax: L. Krader, Peoples..., s. 10-22; L. Rásonyi, Tarihte Türklük, s. 1 və ardı; K. Jettmar, Die frühen Steppenvölker, s. 245 xəritə. 2 A.H. Maslow, A Theory of Human Motivation (bax: yux. qeyd 27 və ardı). 223 Türk milli kültürü dəyərlərinə nəzarət edə bilmə qabiliyyəti də unudulmamalıdır. Yəni toplum (cəmiyyət) öz içində görünən hər kültür nişanəsini qəbul etməməkdə, ancaq ümumi düşüncə tərzinə və yaşayışına uyğun gələnləri mənimsəməkdədir3. Bu halda hər kültürün üç təməl dayanağı mövcuddur: coğrafi çevrə, insan ünsürü, cəmiyyət. Bu vəziyyət başqa-başqa coğrafi çevrələrdə yaşayan və ayrı xarakterlərə sahib insan qruplarına məxsus olmaq üzrə bir-birlərindən fərqli kültürlər doğacağını göstərir. Beləliklə, 3500 illik həyatı bozqır şərt- ləri içində keçən türk toplumunun da özünə xas bir kültür tipinə sahib ola- cağı anlaşılır. Biz buna türklərin yaşadıqları sahədən dolayı "bozqır kültürü" deyirik4. Bozqır kültürünə tarixin seyri içində bozqırlar bölgəsi qıyılarında yer almış bəzi yabançı toplumların da daxil olduğu anlaşılmaqdadır. Məsə- lən, hind-avropalılardan bəzi qollar (şərq qotları və iranilər, skiflər, sarmat- lar, partlar, alanlar və monqollar kimi). Fəqət kültürün üç ana təməlindən bi- ri olan insan amili bozqır kültüründə əski türklərə məxsus əsas anlayış və davranışları bu yabançıların kültür qatqılarından ayırmaqdadır. Bu etibarla bozqır kültürünü ən saf şəkli ilə bir türk kültürü olaraq qəbul etməkdə xəta yoxdur. Bozqırlar coğrafiyasında minlərcə il həyatiliyini davam etdirən və Çin, hind, Aralıq dənizi və Avropa qövmləri kimi oturaq kültür toplumları- nın əsrlərcə təsir və təzyiqini hiss etdikləri bu kültür əskidən bəri alimlər tərəfindən az-çox tanınmaqda idi. Mütəxəssislərdən bəziləri buna əskik ola- raq "atlı kültür”, bəziləri yanlış olaraq "köçəri kültürü" adını vermiş, bəziləri də “atlı köçəri kültürü" deməkdə bir saqınca görməmişlər. Halbuki bozqır kültürü at üzərinə qurulmuş olmaqla bərabər prinsipləri yalnız atdan ibarət deyildir. Bunun yanında dəmir də vardır. At və dəmir bozqır kültürünün iki təməl ünsürüdür. Ayrıca, aralarında fərqli bir hüquq anlayışı var. Başlı- başına bir kültür tipi olduğu üçün din, düşüncə, əxlaq yönlərindən də ta- mamlanaraq bir mənəvi dəyərlər birliyi meydana gətirmişlər. Çünki hər hansı bir kültürdə iqtisadi imkan və fəaliyyətlər kültürün bütününü deyil, sa- dəcə bir cəbhəsini təşkil edir. Bu etibarla, məsələni yalnız iqtisadi baxımdan 3 Cəmiyyətdə bidət-adət məsələsi üçün bax: Z. Gökalp, Örf Nedir?, s. 118-121. 4 Bu kültürə qərb dillərində step kültürü (steppe culture, civilisation des steppes) deyilir. Kültür elmi mənası ilə coğrafiyaya deyil, insan toplumlarına məxsusdur. Burada da mü- əyyən bir ərazi deyil, bozqırlı qövmü qəsd edilməkdədir. Rusca bir kəlmə olan stepin türkcə qarşılığı "bozqır”dır. Biz təbirin türkcəsini qəbul edirik. 224 Türk milli kültürü ələ alıb yaylalarda inkişaf edən, heyvandarlığa dayanan bozqır kültürünü dı- şarıdan sırf çoban həyat tərzinə baxaraq köçəriliklə izah etmək yanlışdır. Bir kərə tarixi inkişaf seyri yaxşı açıqlanmamış olan və qərbli elm adamlarının öz kültür anlayışlarının dışında qaldığı üçün kifayət qədər diqqətlə yanaş- madıqları köçəriliyin (nəzəri baxımdan dəyərləndirmələr üçün bax: yux. Gi- riş: Köçərilik məsələsi) düşüncə, hüquq, dini, əxlaqi davranış və b. xüsusiy- yətləri hələ yaxşı bilinmir. Hələlik bunu söyləyək ki, məsələn, bozqır kül- türündə təməl olan at köçərilərin həyatında birinci planda görünmür. At kö- çəri qövmlərin kültürünə sonradan girmiş sadəcə bir maddi yardımçıdır5. Oturaq kültürdə də at mühüm bir yer tutmamışdır. Bozqır kültürünün ikinci xarakter ünsürü olan dəmir isə bozqır türk çevrəsində əski yunandaki kimi sadəcə bir mifologiya mövzusu deyil, doğrudan-doğruya bozqır tipli dövlət və cəmiyyətin quruluş və inkişafında tam təsirli bir gerçək vasitə idi (bax: aş. Altaylı nəzəriyyəsi). Buna qarşılıq "oturaq" kültürün başlanğıcında mü- hüm bir rolü olmayan dəmir, məsələn, tipik köçəri monqollar tərəfindən tanınmırdı. Əfsanəyə görə, dəmirçiliyi sonralan öyrənən monqollardan çoxu hətta XIII əsrə qədər mədən işlətməyə yabançı idi (1226-cı ildə çinli Men Hunqun raportu) və ox uclarını hələ də sümükdən düzəldirdilər6. Köçəriliyin tarixi inkişaf baxımından yaxşı açıqlanmadığını söylə- mişdik. Bununla bərabər, köçərilik (nomadizm, pastoralizm və ya pastoral nomadizmi izah xüsusunda W. Radloffdan (1891) bəri7 təcrübələr aparıl- mışdır, indi də aparılmaqdadır8. Ancaq fərqinə varılmadan düşülən iki mü- 5 Monqollar əslində atı tanımırdılar, bax: W. Ederhard, Çin Kaynaklarına Göre Orta Asya'- da At Cinsleri s. 189; Ərəbistanda və Şimali Afrikada at ancaq m.ö. 1200-ci illərdə gö- rünmüşdür, bax: İA. mad. Sahra; Şimali Qafqazda və İranda at ilə ilgili arxeoloji tapın- tılar m.ö. 900-500-ci illərə aiddir, bax: T. Horváth-S. Gallus, Un peuple cavalier prés- cythigue en Hongrie, s. 61-65. 6 Təfsilən bax: B. Ögel, Türk Mitolojisi, s. 64, qeyd 10, 66 və ardı. Monqol kitanlar da də- mir işçilik texnikasını uygurlardan öyrənmişdilər, bax: Ö. İzgi, Kuruluş Devrinde Uy- gurların Kitan'lara Tesirləri.., s. 13 n. 17. 7 Bax: Das Kudatku Bilik, I, s. LII və ardı. 8 Bax: J. Deer, İstep Kültürü, s. 163 və ardı (tam Radloffun izində); K. Grönbech, The Step- pe Region in World History, I, s. 50-56. Aynca W. Eberhardın "cyclic" (silk) nəzəriy- yəsi üçün bax: W. Eberhard, Conquerors..., s. 75 və ardı; O. Lattimoreun "spiral" nəzə- riyyəsi üçün bax: C M. Kortepeter, The Origins and Nature of Turkish Power, s. 245- 258, 272 və ardı. 225 Türk milli kültürü hüm xəta bu izah səylərinin uğur yolunu tamamilə qapadacaq mahiyyət- dədir. Xətalardan ilki budur ki, bozqırlar sahəsində görünən bütün toplumlar eyni ictimai bazisə sahib sayılır, aralarındakı "kültür vahidi" fərqləri gözdən qaçırılır. İkincisi isə bu toplumlar yalnız birər "iqtisadi quruluş" olaraq nə- zərdən keçirilir. Hər toplum kimi bozqırlarda yaşamış müxtəlif qövmlərin də iqtisadi özəllik yanında ayrı-ayrı ictimai, dini, idari və siyasi cəbhələri olacağı hesaba qatılmadıqca, məsələn, türkü monqoldan və bəzi hind-av- ropalı kütlələri bir-birindən ayırmadıqca onların "bozqırlı", "köçəri", "kənd- li" vəsflərinin təyin və izahında qəti və doğru bir sonuca varmaq təxminən imkansızdır. 226 Türk milli kültürü B.BOZQIR KÜLTÜRÜNÜN MƏNŞƏYİ MƏSƏLƏSİ a) S k i f n ə z ə r i y y ə s i Bizim "bozqır kültürü" deyə ifadə etdiyimiz kültür tipi daha ziyadə İ. Zichy tərəfindən təmsil edilən bir görüşə görə "atlı köçərilik"dən ibarət olub, mərkəzində at yetişdiricilik və çobanlıq yer almaqda və bu kimi fəa- liyyətlər üçün Qara dənizin şimal düzənliyi - Şimali Türküstan arasındaki skif sahəsi ən əlverişli bölgədir. Bir "köçəri sənət növü olan heyvan üslubu” da -yunan sənətinin təsiri altında- burada doğub gəlişmiş, Avrasiyaya yayıl- mışdır. Yenə bu iddiaya görə, atlı köçəri kültürü m.ö. V-IV əsrdə təşəkkülə başlamışdır9. Bu nəzəriyyə tərəfdarlarına10 qarşı etirazlar oldu və Avrasiya bozqırlarında hələ m.ö. I minilliyin başlarında atlı qövmlərin yaşadığı11 xa- tırladıldı, ayrıca skiflərdəki bu kültür nişanələrinin türk ünsürünün nüfuzu nəticəsi ola biləcəyinə diqqət çəkildi12". Bundan başqa, skif kültürü ilə eyni vəziyyətdəki Altay arxeoloji tapıntıları arasındakı bənzərlikdə, Herodutun göstərdiyi kimi, "çar skiflər" şərqdən gəldiklərinə görə təməlin Orta Asiyada axtarılması gərəkdiyi bildirildi13. Gerçəkdən də, skif adıyla bilinən toplu- mun əsas kütləsini iranlı qövmlər meydana gətirməklə bərabər onlar üzərin- 9 Təfsilən bax: İ. Zichy, Az eurazial lovásnomád müveltség kérdésehez, s. 17-36; yenə onun: A Steppék régi lovásnomádjai, s. 3 və ardı. Bozqır savaş üsulunu incələyən J. Darkóya
Load more

Recommended publications
  • 4 Vol. 2 2020
    ISSN 2664-5157 (print) ISSN 2708-7360 (online) №4 Turkic Studies Vol. 2 Journal 2020 Nur-Sultan ISSN (print)2664-5157 ISSN (online)2708-7360 Turkic Studies Journal 2020, Volume 2, Number 4 2019 жылдан бастап шығады Founded in 2019 Издается с 2019 года Жылына 4 рет шығады Published 4 times a year Выходит 4 раза в год Нұр-Сұлтан, 2020 Nur-Sultan, 2020 Нур-Султан, 2020 ISSN 2664-5157. Turkic Studies Journal, 2020, Volume 2, Number 4 1 Бас редакторы: Ерлан Сыдықов, т.ғ.д., проф., ҚР ҰҒА академигі, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті (Нұр-Сұлтан, Қазақстан) Бас редактордың орынбасары Шакимашрип Ибраев, ф.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті (Нұр-Сұлтан, Қазақстан) Бас редактордың орынбасары Ирина Невская, доктор, проф., Гете университеті (Франкфурт, Германия) Редакция алқасы Ғайбулла Бабаяров т.ғ.д., Өзбекстан ғылым академиясы Ұлттық археология орталығы (Ташкент, Өзбекстан) Ұлданай Бахтикиреева ф.ғ.д., проф., Ресей халықтар достастығы университеті (Мәскеу, Ресей Федерациясы) Дмитрий Васильев т.ғ.д., проф., Ресей ғылым академиясының Шығыстану институты (Мәскеу, Ресей Федерациясы) Гюрер Гульсевин доктор, проф., Эгей университеті (Измир, Түркия) Анна Дыбо ф.ғ.д., проф., Ресей ғылым академиясының Тіл білімі институты (Мәскеу, Ресей Федерациясы) Мырзатай Жолдасбеков ф.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті (Нұр-Сұлтан, Қазақстан) Дания Загидуллина ф.ғ.д., проф., Татарстан Республикасы ғылым академиясы (Қазан, Ресей Федерациясы) Зимони Иштван доктор, проф., Сегед университеті (Сегед, Венгрия). Болат Көмеков т.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті (Нұр-Сұлтан, Қазақстан) Игорь Кызласов т.ғ.д., проф., Ресей ғылым академиясы Археология институты (Мәскеу, Ресей Федерациясы) Дихан Қамзабекұлы ф.ғ.д., проф., Л.Н.
    [Show full text]
  • Word Formation Models and Semantic Features of Derived Words in Orhon Inscriptions (Derivations of Nouns and Adjectives)
    TRAMES, 2015, 19(69/64), 2, 171–188 WORD FORMATION MODELS AND SEMANTIC FEATURES OF DERIVED WORDS IN ORHON INSCRIPTIONS (DERIVATIONS OF NOUNS AND ADJECTIVES). A. K. Kupayeva L. N. Gumilyev Eurasian National University, Astana, Kazakhstan Abstract. In modern Turkological studies, the scientific interest in word formation arises not only from the need to study the ways of forming new words and enriching the vocabulary stock. The interest also comes from the fact that the word-formation process is often closely connected with grammatical structures and linguistic phenomena, which leads to new word formation. This work is devoted to studying the problems connected with word formation set in the language of Orhon Old Turkic inscriptions that recorded the language. These inscriptions are valuable written data about all aspects of studies of Turkology such as linguistics, history, culture etc. Furthermore, this paper considers suf- fixation and compounding as the main productive ways of word formation of language of Orhon inscriptions and gives semantic interpretation of noun and adjective derivatives. The author offers word-formation, morphemic and etymological analysis of structure of words, grouped according to word formation models. At the same time, data is given about modern Turkic languages, revealing unique features of word formation in the language of Orhon inscriptions. This data describes the phonological and semantic changes in word forming morphemes. Key words: Orhon Inscriptions, word formation models, semantic analysis, suffixation, compounding, word formation meaning DOI: 10.3176/tr.2015.2.05 1. Introduction Recently, the language of one of the oldest Turkic written records, dating back to the 7th–9th centuries, the Orhon Old Turkic, has been studied from different aspects.
    [Show full text]
  • Gokturk History
    HUMANITIES INSTITUTE Richard Dietrich, Ph.D. GOKTURK HISTORY Contents Political History (Government – Military) Social History (Class – Gender Relations) Economic History (Innovations – Trade) Cultural History (Religion – Art – Literature) GOVERNMENT Political Structure The Gök Türks Although many details about the internal structure and titles of the Türk state remain unclear, contemporary Chinese sources and the Orkhon inscriptions from the Second Türk Empire do provide a general picture of how the state was ruled. Within its territo ry the Gök Türk state was a union (or confederation) of ethnically related tribes and tribal groups that were hierarchically grouped. The tribes and tribal groups were culturally linked by common beliefs, legal practices and commonly accepted genealogies. Politically, their tribal structure (bodun) and their unified political and military structure (el) was under the under the control of the kaghan (also khan). At the center of the empire were twelve main Gök Türk tribes, the most important of which was the Ashina; the kaghan was always a member of this tribe. Next in order of precedence were the Tokuz Oghuz, who were numerically superior to the Gök Türk, but less united until the early 7th century. At that point the Uighurs, a tribal grouping of ten tribes led ty the Yaghlakar tribe, were able to unite the Tokuz Oghuz under them. In addition to the Tokuz Oghuz, the Basmil and Karluk were two other important tribal groups in the Gök Türk Empire. Every tribal group was led by an elteber, and below him each tribe was headed by an irkin, officials whose titles frequently appear in the Orkhon inscriptions.
    [Show full text]
  • 14 the Türk Empire
    ISBN 978-92-3-103211-0 THE TÜRK EMPIRE 14 THE TÜRK EMPIRE* D. Sinor and S. G. Klyashtorny Contents THE FIRST TÜRK EMPIRE (553–682) ........................ 327 Ethnogenesis ...................................... 327 The economy ...................................... 331 Political history ..................................... 332 THE SECOND TÜRK EMPIRE (682–745) ...................... 335 Resurgence of the Türk Empire ............................. 335 Political and social structure .............................. 336 Relations with China .................................. 338 The empire in crisis ................................... 339 The last war with T’ang China ............................. 340 The final decade ..................................... 341 Epigraphic memorials of the Türks ........................... 342 The Türgesh state .................................... 346 The Uighurs and the Karluks .............................. 347 * See Map 7. 326 ISBN 978-92-3-103211-0 Ethnogenesis Part One THE FIRST TÜRK EMPIRE (553–682) (D. Sinor) The two centuries during which the Türks were the dominant power in Inner Asia would seem to mark a turning point since, for the first time in recorded history, an essentially nomad empire bordered simultaneously on three major sedentary civilizations: those of China, Iran, and the Western world as represented by Byzantium. A more or less permanent link was established between these three civilizations, allowing the free flow of trade and with it, one must presume, a range of ideas and information. There
    [Show full text]
  • ISSN: 2776-1010 Volume 2, Issue 7, July, 2021 ANALYSIS of LEXICAL
    ISSN: 2776-1010 Volume 2, Issue 7, July, 2021 ANALYSIS OF LEXICAL UNITS EXPRESSING SPIRITUAL VALUES IN ANCIENT WRITTEN MONUMENTS Allambergenova Muqaddas Ruslanovna Karakalpak State University ABSTRACT In this article elemenating of ancient inscription stones sipiritual customes and traditions, loyalty to duty, realizing the nationalism and talking about necessary quality in managing the state by basing on texts of writing ancient monuments. In this days youth have high sipiritual immunity and publicity works that are carried out to educate them are compared with ancient inscription. Keywords: Bilghahakhan, Kultikhin, Tonyukhuk, nationalism, sacred duty, patriotism, trophy, calamity. Introduction Every nation has its own spiritual treasures that are precious to it. These are masterpieces that have been passed down from generation to generation for centuries and have not lost their significance and value today, and have become a source of pride for this nation. For example, just as the Kyrgyz people are proud of the Manas epic, the ancient Egyptians are proud of the Pyramids, the French are proud of the Louvre in Paris, so we should be proud of our national spiritual wealth. Along with the unique historical heritage, art and literature of nations and peoples, their customs and rituals, cultural attitudes and moral qualities are also included in the system of spiritual values. They play an important role in preserving the identity of the people, in educating the younger generation, in the socialization of the individual. National spiritual values reflect the worldview and attitude of the people to life, their inner nature and way of life. They reflect the spiritual world and way of thinking, dreams and ideals, conscience and honor of the nation.
    [Show full text]
  • Journal of Baku Engineering University ISSN 2521-6333 PHILOLOGY and Volume 1 Number 1 PEDAGOGY Journal Is Published Twice a Year Number - 1
    Journal of Baku Engineering University ISSN 2521-6333 PHILOLOGY and Volume 1 Number 1 PEDAGOGY Journal is published twice a year Number - 1. June, Number - 2. December 2017 A n I n t e r n a t i o n a l J o u r n a l http://journal.beu.edu.az Founder Havar Mammadov Editor-in-chief Niftali Qodjayev Co - Editors Islam Huseynov Jamil Mammadov Editorial board Ajdar Agayev (Azerbaijan, Baku Engineering University) M.Bahaddin Acat (Turkey, Osmangazi University) Aida Qasimova (Azerbaijan, Baku State University) Minaxanım Təkləli (Azerbaijan, Baku Engineering University) Akif Huseynli (Azerbaijan, Baku Engineering University) Seyran Gayibov (Azerbaijan, Baku Engineering University) Kenan Beshirov (Azerbaijan, Baku Engineering University) Tarana Haciyeva (Azerbaijan,Baku Engineering University) International Advisory board Abdul Aziz Abdul Hafis El Khouli (Egupt, Cairo University) Nazim Hikmet Polat (Turkey, Gazi University) Dogan Kaya (Turkey, Cumhuriyet University) Nizami Cafarov (Azerbaijan, Baku State University) Gholam Reza Sabri Tabrizi (London, Edinburg Uni. King College) Sheref Boyraz (Turkey, Cumhuriyet University) Isa Habibbeyli (Azerbaijan, National Academy of Science) Yavuz Akpinar (Turkey, Ege University) Nazan Bekiroglu (Turkey, Karadeniz Technical University) Celil Nagiyev (Azerbaijan, Baku State University) Executive Editors Shafag Alizade Design Ilham Aliyev Contact address Journal of Baku Engineering University AZ0102, Khirdalan city, Hasan Aliyev str. 120, Absheron, Baku, Azerbaijan Tel: 00 994 12 - 349 99 95 Fax: 00 994 12 349-99-90/91 e-mail: [email protected] web: http://journal.beu.edu.az facebook: Journal Of Baku Engineering University Copyright © Baku Engineering University ISSN 2521-6333 ISSN 2521-6333 Journal of Baku Engineering University Baku - AZERBAIJAN Journal of Baku Engineering University 2017.
    [Show full text]
  • A Kazak Nyelv Színnevei
    Grezsa Bence A kazak nyelv színnevei Cikkem elkészülésében nyújtott folyamatos segítségéért és támogatásáért hálával tarto- zom tanáromnak és témavezetőmnek, dr. Khabtagaeva Bayarmának. Köszönettel tartozom to- vábbá a Szegedi Tudományegyetem Altajisztika Tanszék munkatársainak; dr. Ivanics Mária tanszékvezetőnek, dr. Mukusheva Rausangül, kazak lektornak, Biacsi Mónikának és Olach Zsuzsannának, akik hasznos tanácsokkal láttak el a cikkemet illetően. Bevezetés Tanulmányom a turkológiában egy kevésbé kutatott témával, a kazak nyelv színneveivel foglalkozik nyelvészeti szempontból. A kazak nyelv szókincse számos olyan elemmel rendel- kezik, amely valamilyen ótörök eredetű színnévre vezethető vissza. Noha több olyan munka is született, amely a török nyelvek színneveit tárgyalja – beleértve a kazakot is –, részletes áttekintést nem nyújtanak.1 A kazak színnevek többféle szempont alapján is csoportosíthatók. Munkámban a színneveket kulturális, jelentéstani és etimológiai szempontból vizsgálom. Elsődleges célom azon összetett szavak és szókapcsolatok bemutatása, illetve csoportosítása, amelyekben színnevek fordulnak elő. Annak érdekében, hogy megfelelően ismertessem a nyelv színrendszerét, rövid áttekintést nyúj- tok a kazak szóképzés szabályairól. Majd az alapszínnevek tárgyalása után a színnevekből képzett szavakat és szóösszetételeket vizsgálom a körülbelül ezer adatot tartalmazó szójegyzék alapján, amelyet Kenan Koç Kazak-török szótárából,2 Bektaev kazak–orosz, orosz–kazak nagyszótárából3 és Balakaev, Baskakov és Kenesbaev Kazak akadémiai nyelvtanából4 állítottam össze. A színek fi zikai tulajdonságainak, elnevezéseinek és jelentéseinek kutatásával több tudo- mányág is foglalkozik, mint például a fi zika, a neurológia, a szemiotika, a művészetelmélet, a szemantika és a fi lozófi a. A téma érdekessége abban áll, hogy a színnév-rendszerek nyelven- ként különbözőek. Sipőcz szerint5 létezhet olyan nyelv, ahol egy bizonyos szín jelölésére nem létezik elnevezés, ezért valamilyen árnyalattal vagy más színnel helyettesítve fejezik ki.
    [Show full text]
  • Peçeneklerin Dili Ve Erken Tarihi Üzerine Notlar
    PEÇENEKLERİN DİLİ VE ERKEN TARİHİ ÜZERİNE NOTLAR İçindekiler Tablosu 1. Giriş ................................................................................................................... 2 1.1. Araştırmanın Tarihçesine Bir Bakış ...................................................................................... 2 2. Peçeneklerin Erken Tarihi ................................................................................... 4 2.1. Etnik İsim ve İlk Geçişleri ..................................................................................................... 4 2.2. Kangar sorunu ve Peçenek Boy Düzeninin Doğduğu Yer .................................................... 7 3. Peçenek Boy İsimleri .......................................................................................... 9 3.1 Boy İsimlerinin İkinci Bileşeni ............................................................................................. 10 3.2. Peçenek Boy İsimlerinin İlk Bölümü .................................................................................. 13 3.3 loannes Skylitzes’in Eserinde Korunan Peçenek Boy İsimleri ............................................. 15 4. Peçenek Kale İsimleri ....................................................................................... 16 4.1 Kale İsimlerinin İkinci Bileşenleri ....................................................................................... 16 4.2 Kale İsimlerinin İlk Bileşeni ................................................................................................. 17 5.
    [Show full text]
  • Acta Historica
    ACTA UNIVERSITATIS SZEGEDIENSIS ACTA HISTORICA TOMUS CXII. HUNGARIA SZEGED 2002 ACTA UNIVERSITATIS SZEGEDIENSIS ACTA HISTORICA TOMUS СХП. HUNGARIA SZEGED 2002 ACTA UNIVERSITATIS SZEGEDIENSIS ACTA fflSTORICA Szerkesztő bizottság: DR. MAKK FERENC, DR. J. NAGY LÁSZLÓ, DR. MARJANUCZ LÁSZLÓ, DR. TÓTH SÁNDOR LÁSZLÓ, DR. ZIMONYI ISTVÁN A kötet a Középkori Egyetemes Történeti Tanszék kiadványa Kiadását az OTKA támogatta (T 035245 RGM sz. pályázat) Redegit: GYÖRGY GALAMB Szerkesztette: GALAMB GYÖRGY Műszaki szerkesztés: PETIT Irodalmi Stúdió HU ISSN 0324-6523 Acta Universitatis Szegediensis HU ISSN 0324-6965 Acta Historica Articles appearing in this journal are abstracted and indexed In Historical Abstact and America: History and Life GÁLFFY LÁSZLÓ EGY ISPOTÁLY MŰKÖDÉSÉNEK KEZDETEI A 12-13. SZÁZAD FORDULÓJÁN ANGERS-BAN A 12. század utolsó negyede látványos megújulást hozott a karitatív intézményháló- zat terén Anjouban.1 Megújulásról beszélhetünk, ugyanis a 11. század második felében gyarapodni látszó kezdeményezések a századfordulót követően elakadtak. A II. Plan- tagenet Henrik uralkodásának második felében kapott újabb lendület hátterében fel- fedezhető az uralkodó ezirányú érdeklődésének erősödése, egyes városok lakosainak aktív szerepe éppúgy, mint a III. lateráni zsinat egyes határozatainak ösztönzése. An- gers-ban a Szent János ispotály alapítását megelőzően néhány tekintélyes városi mo- nostor infirmáriája2, a 11. század közepén kifejezetten szegénygondozás céljából létre- jött Toussaint3 apátság, valamint a város északi szélén található
    [Show full text]
  • 1 Евразийский Национальный Университет Им. Л.Н.Гумилева Удк 94(574);902:911 Н
    Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева УДК 94(574);902:911 На правах рукописи НАХАНОВА ЛЯЗЗАТ АЯНОВНА Историко-семантическая интерпретация топонимов в Орхоно-Енисейских памятниках 6D021200-Тюркология Диссертация на соискание ученой степени (PhD) доктора философии Научный консультант: д.ф.н., профессор Шаймердинова Н.Г. Зарубежный научный консультант: д.ф.н., профессор Невская И.А. Франкфуртский университет им. И.В.Гёте Республика Казахстан Астана, 2014 1 СОДЕРЖАНИЕ ОБОЗНАЧЕНИЯ И СОКРАЩЕНИЯ……………………………………. 4 ВВЕДЕНИЕ………………………………………………………………….. 5 1 ДРЕВНЕТЮРКСКАЯ ТОПОНИМИКА В АСПЕКТЕ ОБЩЕЙ ТЕОРИИ ОНОМАСТИЧЕСКОЙ НАУКИ……………………………… 11 1.1 История и современное развитие топонимических исследований…… 11 1.2 Топонимика в ономастическом пространстве языка………………….. 15 1.3 Место топонимики в системе смежных наук………………………….. 22 1.4 Виды классификации топонимов…………………………………......... 25 1.4.1 Структуризация топонимов на классы по объектам номинации, созданные природой и возникшие как результат деятельности человека………………………………………………………………………. 29 1.4.2 Системная организация топонимов на ярусы: макро-, микро- и собственно топонимы……………………………………………………….. 30 1.4.3 Лексико-семантическая, типологическая, стратиграфическая классификации топонимов…………………………………………………. 31 1.5 Семантический потенциал топонимических лексем…………………. 38 1.6 Функциональные особенности топонимов……………………………. 43 1.7 Структурно-словообразовательные модели топонимов…………....... 46 1.8 Топонимическая этимология…………………………………………… 47 2 ИСТОРИКО-КУЛЬТУНЫЙ АСПЕКТ ОБРАЗОВАНИЯ И РАЗВИТИЯ
    [Show full text]
  • Қарағанды Университетiнiң Õàáàðøûñû Âåñòíèê Bulletin Карагандинского of the Karaganda Университета University
    ISSN 0142-0843 Индексі 74623 Индекс 74623 ҚАРАҒАНДЫ УНИВЕРСИТЕТIНIҢ ÕÀÁÀÐØÛÑÛ ÂÅÑÒÍÈÊ BULLETIN КАРАГАНДИНСКОГО OF THE KARAGANDA УНИВЕРСИТЕТА UNIVERSITY ФИЛОЛОГИЯ сериясы Серия ФИЛОЛОГИЯ PHILOLOGY Series № 2(82)/2016 Сəуір–мамыр–маусым 30 маусым 2016 ж. Апрель–май–июнь 30 июня 2016 г. April–May–June June, 30, 2016 1996 жылдан бастап шығады Издается с 1996 года Founded in 1996 Жылына 4 рет шығады Выходит 4 раза в год Published 4 times a year Қарағанды, 2016 Караганда, 2016 Karaganda, 2016 Бас редакторы ЖМ ХҒА академигі, заң ғыл. д-ры, профессор Е.Қ.Көбеев Бас редактордың орынбасары Х.Б.Омаров, техн. ғыл. д-ры Жауапты хатшы Г.Ю.Аманбаева, филол. ғыл. д-ры Редакция алқасы Ж.Ж.Жарылғапов, редактор филол. ғыл. д-ры; М.І.Əбдуов, филол. ғыл. д-ры; Г.Ю.Аманбаева, филол. ғыл. д-ры; Ш.М.Мажитаева, филол. ғыл. д-ры; Ж.Қ.Смағұлов, филол. ғыл. д-ры; Б.С.Рақымов, филол. ғыл. д-ры; А.С.Əділова, филол. ғыл. д-ры; В.Т.Абишева, филол. ғыл. д-ры; Н.Ж.Шəймерденова, филол. ғыл. д-ры; Д.Д.Шайбакова, филол. ғыл. д-ры; Н.И.Бөкетова, филол. ғыл. д-ры; С.А.Матяш, филол. ғыл. д-ры (Ресей); У.М.Бахтикереева, филол. ғыл. д-ры (Ресей); Т.В.Белошапкова, филол. ғыл. д-ры (Ресей); М.Джусупов, филол. ғыл. д-ры (Өзбекстан); Ү.Жетібайұлы, филол. ғыл. д-ры (ҚХР); К.Жанбозұлы, филол. ғыл. д-ры (ҚХР); Л.Матейко, PhD д-ры (Словакия); А.Золтан, филол. ғыл. д-ры (Венгрия); М.Фрешли, PhD д-ры (Венгрия); Л.М.Харитонова, жауапты хатшы филол.
    [Show full text]
  • KİTAP Baskı.Indd
    TÜRKİYE VE POLONYA BİLİMSEL İŞ BİRLİĞİ SCIENTIFIC COOPERATION BETWEEN TURKEY AND POLAND TÜRKİYE VE POLONYA BİLİMSEL İŞ BİRLİĞİ SCIENTIFIC COOPERATION BETWEEN TURKEY AND POLAND TARİH VE KÜLTÜR PENCERESİNDEN SU VE SAĞLIK İLİŞKİSİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ 10-11 HAZİRAN 2019, İSTANBUL 10-11 JUNE 2019, ISTANBUL INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON WATER AND HEALTH RELATION FROM POLISH AND TURKISH HISTORICAL AND CULTURAL PERSPECTIVES PROCEEDINGS YAYINA HAZIRLAYANLAR (EDITORS) ARIN NAMAL, HACER TOPAKTAŞ ÜSTÜNER BOŻENA PŁONKA SYROKA İSTANBUL-2020 Beykoz Kitaplığı: 1 Sempozyum Yayın Koordinatörü Bünyamin Korkmaz Yayın Kurulu Basri Akdemir Muzaffer Topcu Hasan Otman Tarih ve Kültür Penceresinden Su ve Sağlık İlişkisi Uluslararası Sempozyum Bildirileri Editörler Arın Namal, Hacer Topaktaş Üstüner Bożena Płonka Syroka Görsel Tasarım Tunahan Kaya Yapım ISBN: 978-605-83251-7-3 TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Sertifika No: 33879 Baskı: Seçil Ofset 100. Yıl Mahallesi, Massit Matbaacılar Sitesi, 4. Cadde No:77 Bağcılar, İSTANBUL Sertifika No: 44903 1. Baskı, Nisan 2020 Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları No: 33 Bu kitabın ve orjinal fotoğrafların ve belgelerin, hiçbir kısmı Beykoz Belediye- si’nin yazılı izni olmadan, tamamen, kısmen veya değiştirilerek yayımlanamaz, hiçbir şekilde iktibas edilemez, fotokopi dahil, elektronik veya mekanik yollarla kopyası yapılamaz, bilgi olarak depolonamaz ve çoğaltılamaz. ONURSAL BAŞKANLAR HONORARY PRESIDENTS Prof. Dr. MAHMUT AK İstanbul Üniversitesi Rektörü MURAT AYDIN Beykoz Belediye Başkanı Prof. Dr. M. Zeki KARAGÜLLE İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Tıbbi Ekoloji ve Hidroklimatoloji ABD Başkanı Prof. Dr. Bożena PŁONKA SYROKA Wrocław Medical University Faculty of Pharmacy Department of Human Sciences BİLİM KURULU SCIENTIFIC COMMITTEE Prof. Dr. İbrahim BAŞAĞAOĞLU Prof. Dr. Gönül CANTAY Prof. Dr. İlhan İLKILIÇ Prof. Dr.
    [Show full text]