outubro novembro decembro TomoXXII-1984 CRIAL risco risco ODSU BISCO risco O3SIH RISCO oaúm RISCO P3SU RISCO VICENTE risco
CARLOS BALIÑAS • CARLOS CASARES • XUSTO G. BERAMEN- Dl • SALVADOR LORENZANA • XOSÉ M- SALGADO • PILAR VÁZQUEZ CUESTA • M. CASADO NIETO • E. BLANCO AMOR DE VICENTE RISCO
EDITORIAL GALAXIA Ptas. MITTELEUROPA (Col. Literaria) „ ...... 950 O PORCO DE PÉ (Biblioteca Básica da Cultura •Galega) ,-, * .,. 350 MANUEL tAUñGÚÍA (Col. Conciencia de Galicia) 425 HISTORIA DEGALICIAWanua/s; 450 LERIA (Col. Trasalba) esgotada. VICENTE RISCO/Carlos Casares (Col. Conciencia de Galicia)...... 450 Revista NÓS.1920-36. (Col. Facsímil). Ed-cte.... 30.000 Ed. especial •. , 48.000 REAL ACADEMIA GALEGA UNCASODELYCANTROPÍA(Ohomelobo) ' 150 VICENTE ñ\SCO/F.Fernández del Riego 200 UNIVERSIDADE DE SANTIAGO ESCOLMA DE VICENTE RISCO , 200 INSTITUTO DE ESTUDIOS ORENSANOS P. FEIXOO DA DIPUTACIÓN PROVINCIAL ORENSE EXTRAORDINARIO 250 ORENSE PERDURABLE 400 PROSAS DE RISCO EN "LA ZARPA" 350 EDITORIAL SEPT O PROBLEMA POLÍTICO DE GALICIA/versión galega de Isaac Alonso Estravís ...,_ 450 LIBROS PARA REGALO NADAL EREISES
CASTELAO Álbum NOS. ed. cte '. 1.200 Ed. especial 3.700 DIBUXOS DE NEGROS 2.980 AS CRUCES DE PEDRA NA CALIZA. Ed. cte 6.475 Ed. especial 8.900 DIARIO. 1921 „„„„„,„„„„„„„„„„„„„„„»,„ 1.100 RAMÓN OTERO PEDRAYO Obras selectas: PARLADOIRO 1.450 Obras selectas: OS CAMINOS DA VIDA 1.450 Obras selectas: ENSAIOS 1.700 GUIA DE GALICIA. 5a ed. 1.450 ALVARO CUNQUEIRO OBRA GALEGA COMPLETA: I. POESÍA- TEATRO. Ed. cte 900 Ed. especial 1.300 FH acneriál numprada 2.000 REVISTA GALEGA DE CULTURA Director periodista: Xosé Landeira Yrago. Correctores: Ramón Pl- ñeiro López e Francisco Fernández del Riego. Consello de Redac- ción: R. Carballo Calero • D. García Sabell . C. Fernández d» la Vega • M. Oónega Rozas • Camilo G. Suárez Llanos • Basilio Losada CRIAL Castro • Ricardo Garda Suárez. REDACCIÓN E ADMINISTRACIÓN: EDITORIAL GALAXIA - Reconquista, 1 - VIGO Imprime: «A. G. Galicia, S. A.» - Segovia, 15 - VIGO / Dep. Legal: VG 99-1963
SUMARIO Páxinas E N 8 AI O S ,, '-.''.•'•" : A filosofía política de Vicente Risco, por GARLOS BMJÑAS . 392 O Risco anterior ao galeguismo, por CARLOS CASARES ...... 412 ídeoloxía e política en Vicente Risco, por XUSTO G. BE- RIAMENDI :. ..'.: 428 Imaxe apasionada dun maxisterio, ipor SALVADOR LOREN- ZANIA ,.,.., 441 Risco e a "Historia do Demo", por XOSÉ M. SALGADO 451 ESCOLMA A correspondencia de Vicente Risco con Teixeira de Pascoaes, por PILAR VÁZQUEZ CUESTA ,.... 459 Cartas a Antón Lousada Diéguez '.:'. /.£. 469 Resposta informativa a Mdnó'ét Antonio ..f. 479 Expresión epistolar dunha postura política 482 Petit poéme'-ée gréce et de gloire, par VJJCEKIJÍE RISCO 486
PENETRA-DOS DÍAS : / .•"" Vicente Risco, o home, por .MANUEL CASADO NIETO 489 Un mestre, por EDUARDO .BLANCO tAJ^ÓR ...; 505 LIBROS, por Ricardo Carballo Calero, R.O.P., Carlos Casares, A.V.P. e Salvador Lorenzana 507 O REGÓ* DA CULTURA 5112
Tomo XXII • N.° 86 • ouíubro - novembro - decembro, 1984 Apunte de Risco, por Manolo Prego HOMENAXE NUN CENTENARIO
Ao celebrarmos o centenario do nacemento de Vicente Risco (1884- 1963), a revista Orial quere rendir público homenaxe a quen no seu tempo foi unha das figuras máis destacadas do galeguismo cultural e político. Entre 1918, data do seu ingreso nos "Irmandades da Fala", e os primeiros anos da Segunda República, Risco levou a cabo un labor, tanto no ¡plano individual como no colectivo, dunha trascen- dencia que hoxe, ao cabo do tempo, podemos valorar en toda a súa importancia obxectiva. Este é un dos fins que persigue o presente número monográfico. . Presentamos aquí diversos estudios que se ocupan das diferentes facetas da vida e a obra do escritor ourensáñ. Traíanse neies desde aspectos biográficos ata cuestións relacionadas coa súa etapa de for- mación, cando Risco militaba nos movementos de avangarda, ou pro- blemas ligados coa súa' ideoloxía e actividades políticas, o seu pen- samento e a súa producían literaria. Incluimos tamén unha mostra, certamente abundante, do seu riquísimo epistolario, na que figuran as cartas que lie dirixíu a Teixeira de Pacoaes e unha selección das moitas que escribíu ao seu amigo Antón Lomada Diéguez. Os lectores interesados en profundar na obra 391 EN SAIOS A FILOSOFÍA POLÍTICA DE VICENTE RISCO ' Cando se trata de Vicente Risco en relación coa política, compre facer ¡por adiantado un esforzó de distanciamento, quero decir, un esforzó de desconectar as propias coniviocións e iposicións políticas. Sámente así estará un preparado para se achegar psíquicamente á persoa e, se cadra, entender ou saquera albiscar a relativa lóxica das súas variacións .neste eido. O que digo ven ser como exercer o que os fenomenólo- gos chaman unha epoché para tronzar a posible '"(transferen- cia sentimental", en frase dos psiconalistas. Cabe, ueste tema, ordenar e parafrasear a doutrina política, pero de nos que- darmos nesto, teríamos que limitarnos a un mero período da súa ¡vida: aiquel único en que se ocupou de teoría naciona- lista 'galega. Esto equivalería xa, por principio, a renunciar a entender por qué ñas fases anterior e iposterior non se ocu- pou de política; para o primeiro silencio atondaría quizáis coa explicación por el adianitada, pero proseguiría o enigma respecto da segunda fase da súa vida: aquela na que non actuoui en coherencia coa súa doutrina anterior, sin por eso desmentña nin substituila por outra. Outro tratamento po- sible do tema sería reducilo a ideólogo, querse decir, a guieiro da praxe política propia e allea. Neste caso aínda se incre- menta o problema: entonces ¡para dar razóns dos* ¡períodos biográficos pre e posHpolíticos xa non quedarían máis expli- cacións que as de tipo psíquico e circunstancial. A min paréceme que a unha persoa que só entrou en .po- lítica por obriga moral, que decía da política ser como "a agua de Carabaña" —o laxante de aquel tempo— e que,inun intre determinado, estableceu inclusive unha autocensura para non volver a falar máisi de política, non é -lícito inter- prétalo únicamente polo sistema doutrinal ou polas directri- ces ideolóxicas ou pola suma de ambas cousas. Pensó que, entre amibas, queda unha mediación: entre medias, queda o intelectual que matina, dubida, reflexiona, ten unha cosmo- visión e unha "concepción da vida" e trae á política premisas inesperadas que remanecen se cadra de conviccións sobre a 392 marcha da historia e iríais de experiencias personáis, non ex- plícitas TÍOS seus escritos ¡políticos. ;• (ALgúns analistas e críticos moi adicionados ao drama e que non aceptan que ninguén non recite literalmente o papel que aceptou e que lie fagan falcatruadas ao "apuntador" te- ñen dramatizado non pouco co Risco político. Desde logo, o comportamento del non se pode seguir como quen siegue a traxeotoria dun tren coa Guía de Ferrocarriles na. (man. Na carraxe que eso lies produce entra tamén a propia disensión coas ideas por el enunciadas e eos renuncios que despois fiíxo prácticamente'. Este que sigue yai ser un intento de enmarcar ao Risco político no Risco total. Quixera contribuir (humildemenlte a entender a Risco desde el mesmo. Non estou moi seguro de que a miña sexa a única imaxe iverdadeira, pero pode, ipolo menos, intentar poner luz onde outros ponen só luune. Mais que o por el manifestado impórtanme os supostos, os sifeií- cios, os "armónicos", os motivos e as argumentacións tácitas. A esto é ao que vou dhamar por antonomasia a súa "filosofía" política: á actitude que tuvo diante da política e as matina- cións extrapolíticas que iniluiron na súa evolución política. Tal enfoque demanda ceiibarse da liña do seu discurso polí- tico, tanto para non seguilo discipularmente como para non embestilo polémicamente. 'I5n xeral demainda míralo en per- pendicular, desde fora, a distancia.psíquica e histórica, corno quen mira unjha fotografía que, aínda séndonos de ipersoa querida ou cdteda, é de outro tempo e, ,polo mesmo, compre sitúala no seu tempo. De paso, se cadra as consideracións en- col del ipoden servir para reflexionar en xeral sobre a rela- ción entre o intelectual e a política, aparte de para enten- dermos outros casos análogos que poidera haber. ÚN DATO A NON ESQUECER ' ' iEn 1930, nunha'hora de euforia, escribirá el: '1A poliíitica é VXÍ imperativo categórico que ótori'ga a todos, como obliga a obediencia a lei' xusta de orde xurídico ou mo- ral. O ser ou non ser político non é cuestión de vocación, se- nón de conciencia, e a abstención política deberá cecais ter a súa sanción correspondente, poi's o que nega o.seu esforzó.á res publica non pode, coa mesma razón que outro que a pres- ta, invocar dereitos frente a ela. Non ten dereito a ser axu- dado o que no axuda a outro"2.- 1 Sobre Risco político téñense escrito últimamente estudos valiosos (Be- ramendi, Bovilló...),-pero "por desgracia desde aprioris de ideoloxía que os levan- a interpretacións tendenciosas e. fortemente hostís. Quixera, por eso, recomendar aínda a lectura do vello e esgotado libro de Ramón Lugris, Vi- cente Risco na cultura galega 393 "No caso de estaren establecidas esas multas "por abando- no de familia", non poucas tería el pagado. A súa vida pú- blica pasou por catro fases qué, en abreviatura, se podeiían resumir así: Primeira ¡(deica 1917): "Eu". Segunda '01918-1931): "Nos". Terceira «193,1-11936): De "Nos" a "eu". Cuarta (;1936-'1963): -Simplemente "eu". . Pois toen, de esas catro únicamente en dúas 'fases se opu- pou teórica e prácticamente de política. Ñas oufcras abstúvo- se. Na primeira, por menosprecio; na segunda, por motivos que nunca explieitou e que, polo mesono, quedan abertos as cónxecturas de cada quen. Podéría alguén decir que, sendo así, atoónda con ocuparse dos períodos nos que exerceu polí- ticamente e despreocuparse do anterior e posterior. A cousa, sin emibargo, non parece permitir tanta simplificación. De quen, antes de se ocupar de política, xa fixera tal omisión por, decisión consciente e cando estaba mergullado no ehoió sigue a facer reflexións públicas sobre as raaóns de ter aban- donado aquela actitude de abstención, parece razoñaiblé sos- peitar que sempre tuvera posición consciente ¡respecto de esa cuestión previa e que algo deben ter influido nesá retirada aquelas anatinacións. Quedé, pois, para mellbr ocasión o resume, ordenación pa- ráfrasé e comentario da dóutrina política explícita. Aquí e agora, O asunto val ser que elementos é factores extrapolítk eos poideroñ ter influido tanto -na súa actitude de intelectual diante da política como ñas ideas ¡concretas que ffoi defen- dendo en cada intre histórico en correspondencia coas cir- cunstancias e desafíos exteriores. ... O POSIBLE FÍO DE ASIADNA . O ano 1933 publica Risco na revista "Nos", que el dirixía, un ensaio titulado "Nos, os inadaptados". Trátase, como se sabe, de uniha descripción "autobiográfica" dun igrupo que, se lie ohama "nos", iha de referirse aos que coincidirán con el ou por seren da mesma época ou por coruvMren 'con el. Léndoo amodo, deoátase ún de que alí latexan dúas cousas. Presenta tanto a etopeia do intelectual típico da época que se ten chamado finisecular é Belle Epoque como, máás en coñcretOj dos seus amigos de Ourense que, noin intre deter- minado, ingresan canda el no galeguismo. Por este segundo costado, malla en tema xa antes tratado .por outros memibros do igrupo (Florentino 'López^uevülas, "Dos nosos tempos", 1920.. Ramón Otero Pedrayo, "Arredor de sí", 1*931). No pequeño limiar que lie antepoñería ao ensaio na re- edición de 1961, aclararía:. 3 Leña, páx. 45 (Vigo, Galaxia, il97O). O ensaio fora publicado en "Nos", núm. WS 01933), ... 394 "Foi unha situación especial, para presentar —non frente a, senón diante de— a xente moza que ven atrás de nos na renacencia galega certos supostos vixentes no cerne do sistema de coincidencias dos iiomes do meu .tesrmpo"3. De limitármonos a ter en conta esta observación súa, todo se quedaría en que daquela xa había dúas promoción® no ga- leguismo e, para evitar conflictos xeneracionales, un dos guieiros dos '"tvellos" cóntalle aos máis mozos como fora.aqüe- lo de entraren eles no compromiso .práctico. Sin embargo, ¿non había algo máis? interpretando esa jnanifestacióh do 1983 a luz do que ocurreu despois, ún ten" que sospeitar sé éso non respondería a'ique él xa estaba entrando na.crise que éstouraría un ano máis tarde con parte dos seus antigós 395 Publicando desde uii recánto dun Finisterrée, ímaiqrmen- te, niunlha lingua de ghetto cultural, nin él. nin o grupo po- daaní acadar moita ¡resonancia, pero esto non incide ou pouco incide na disposición 'básica, se esta é de "intelectual". Ben sabían que únicamente unihas ducias de cada exemplar de revista ou libro de eles ultrapasarían ás ¡pórtelas de A Canda ou Piedrafita; ademáis, ¡vistos desde a banda de ató. serían considerados como rareza curiosa de localistas, cousa algo parrandeira e sin interés, a non ser para coleccionistas. Eso, sin.emlbargo, seica pouco lies afectaba; eles—(Eüsco máis que ningún— pasaban o .tempo .atafegados por sacar o próximo número da revista, fullear o máis reciente libro dhegado de Francia, organizar un ciclo de conferencias ou facer a recen- sión dura escrito dun compañeiro. 'Compréndese, por eso, que non os sedücise precisamente a idea.de -pasar a redactar pro- clamas e folletos de propaganda política, intervir en mitins, polemizar: coa piólléira dos xornalistas pagados polos Parti- dos españoleiros e gastar infinito tempo en xun tanzas e co- mités, para argallar uniha alianza ou unha lista electoral.: Ndn sdquéra o; facer teoría política lies podía chistar moito, por- que : o tema 'político préstase poucó a mostrar inxenio; en cambio, require coñécimentos1 de 'EconomíaPotítíca e estar ao tanto de estadísticas e balances económicos, aparte.de ter que seguir as; mil e unlha incidencias.personais da "clase po- lítica". . •,..i; :... ••'....: .;... .; . ,: .• ;•, •"•.,••.•.'•: •; ' • Explícase, así; o desapego nónchálant dé esa fra^é qué parece ser a móis profunda/ tese do ensaio: "O (hoané de;-es- pritonon sepérde de todo na obra social", sentencia.escrita mesinamente cando el estaba, desde ihabía anos, merguliadó na "obra social"! ...... Porgue, a pesar de eso..! ...... • ... ; DE "ÉU" A "NOS": •,••..-• , ; • ; ,'-. ; Ó iriiteléctúál dé aquel tempo ^escribe Risco, referindbse áos de antes da Priimeira Guerra Mundial—véra individUá- lisrta: sentíase e quería ser, ante todo, ""Eu" con rnaMscula, céiibe interiormente e celoso de esa1 lilbertade, an'tigregarió, "inadaptado" voluntariamente á sociedade circundante: A política coñsidérálbaa asunto dos '"filisteus", verba despectiva eii uso (frecuente daqüéla. {Aparece, por exemplo, amiude íios escritos de mocédade de José Ortega y Gasset). : ' -" "O ifáldsteú era, por definición, o ihome preocupado üá cbusa púíblica e dos graves asuntos: da política, do HUÍraxio univer- . . . sal, dos programas dos partidos, da banda municipal, do pe- riodismo, das formas de gobernó, das Academias, dos Xogos Fíorate, da vontade popular, tía pavimeiiitacióri, do alumafarado, do problema social, da Instrucción pública, do Capital, do Trá- ballo. Todo home de ese xedito constituido, fora el conservador ou revolucionario, mitineiro ou cacique, gardador ou pertur- . bador do orde, era—e ha ser sempre— un fiMsteu. A súa re- presentación simbólica era o señor grave, notario, magistrado, 396 \: interventor da Facenda con bimba e leontina de ouro, miáis •tamén o obreiro de.blusa.ou maulan era un ílisteu"4. A ironía de ese párrafo somente a pode captar quen co- ñeza o procedimento que Risco usa tan amiude na novela O porco de pé, de facer enumeracións ñas que mixtura o '.'grave" co "vulgar" para producir un efecto cómico. (i"Non estaba conforme, con nada: nin coa eirexa, nin coa monar- quía, nin, co. capitalismo, nin coa socied'ade, nin coa muller, nin coa sogra, nin co sagro, nin coa ¡cuñada, nin co cuñado, niñeo tribunal de dereito, nin eos acurados, nin eos testigos, nin eos procesados, nin co fiscal, nin co teniente fiscal, nin co abogado fiscal, nin eos fiscais substitutos..."). Neste pá- rrafo, despois de calificar eses asuntos irónicamente de "gra^- ves", mixtura, poniéndoos no mesmo nivel, a ibarida munici- pal coa ivontade ipopular, a pavimentación có problema social. A paulina do ridículo cae tamén por igual sobre calquer po- lítico, sexa "cacique ou mitineiro, ¡conservador ou revolucio- nario, gardador ou pertuTibador do orde". Por se alguen pen- sase, que. se iiba exceptuar ao moivimento obreiro, engade a mención: finaí, na que a ¡blusa ou malhión do obreiro queda tan ridiculizada como a "tómiba e leontina de ouro" do tour- g^ués. -• * Leria, páxs. 53-54. - • • 5 Leria, páx. 74. Os párrafos que vou inxerir a continuación no meu tex- to corresponden aos dous últimos capítulos do ensaio, páxs. 73-77. 397 terpretación que de Vicente Risco —como, noutro eido, do seu coetáneo Ortega y Gasset— se íai como "elitistas" que despreciaban "a maioría", "'o ipobo", etc. En verdade o que refugalban era o vulgar —neles e nos outros—. Polo demáis, se a maioría deixase de ser vulgar, eles serían os primeiros en se felicitar. Nesa loita contra a vulgaridade, non se trata de cantidade, senón de calidade. De todos ánodos, se algo de autocomiplaicencia narcisista na singularidade poido ¡haber, correspondería á fase pasada: aquela en que cada ún cisma- ba en ser "eu" e somentes podía haber entre eles coinci- dencia na diferencia. Ao se comprometer coa súa Terra, com- prometíanse e iban se fundir mesmamente coas capas máis baixas en cultura ilustrada: con labregos e mariñeiros —ta- mén ¡con obreiros, cando os houbese—, unha ohea de eles analfabetos e todos comparativamente pobres desde o punto de vista económico. O "elitismo" quedaba atrás, cando se re- lacionaban eos vilegos.cultos: coa xente de Casino e Ateneo. Compre, sin embargo, reter aquelo de se erguer por enriba do vulgar, poique 399 tuvo, polo menos el— da etapa prepolática, pero eso de que as consideracións do párrafo transcrito se fagan en tempo verbal de presente parece indicar que esta imantíñaas aínda no intre de redáctalas (1&33). De ser así, persisteu en ¡man- terse "ceibe da mediocridade". Por putra banda, esa alusión a.que o "ihome de esprdto" conserva "un puntiño central do seu ser que vive impasíibel na quietude"... "namentras soíre os desengaños e os amarguexos do inundo", poidera ser uñlaa revelación involuntaria do que, ao mellor, He estaba pasando xa ao propio Risco, que.xa comenzaba a sentirse alleo aos propios compañeiros de militancia no Partido Galeguista. Aínda queda notar outra cousa: entre o párrafo transcrito en longo e a observación breve con que termina o ensaio, >hai outro parrafino, adicado a situar esta dou trina no panorama das xeneoloxías e afinidades da (historia das ideas. Nel alude ao cristianismo —que. cita a partir de uníha observación do donde Keyserling de que "uniha das grandes superioridades do cristianismo consiste en ber iposto de manifestó a eterni- dade do ser concreto individual, do eü". Así, pois, anque por un arrodeo, desemboca nuniha doutrina iben clásica. De ser válida esta ihermenéutica, Risco conservou da súa etapa an- terior, a pesar do cambio, o cerne de aquel primeiro indivi- dualismo, únicamente que, paseniñamente, pasou dun mero individualismo estético a un inxertalo (nunüia vivencia reli- xiosa ou, por mellor decilo, relixioso-poética,. porque eso de que "ó soñó cecais valla máis que a realidade" trae reminis- cencias a Calderón de la Barca e, se cadra, tamén a Miguel de Unamuno; O caso é que, razonando así, aquelo dos "ven- cidos da vida" perde non pouca validez porque o "vencido na loita" non déixa de conservar aquel puntiño interior "impa- slbel na quietude". .Ten (haJbido moitas ipersoas' comprometidas na praxe polí- tica que, ao fracasaren nel'a, carecéron de refuxio interior no que acocharse. Por poner un exemplo extremado que pode 'suplir por putros, Hitler ap perder a Guerra suicidouse. E cora toda léxica, porque soldara o seü destino individual co destino —tal como el o entendía;— do seu pobo, e desfeito este, tamén el quedaba desfeito. Se-iaU ocurre aínda con ipo- líticos dotados de canga ideolóxica, mais lies1 ocurrirá a polí- ticos que foron meros "ihomes de acción". Risco estaba entre os que teñen ese /bunker interior inconquistable por ningún enemigo, e inasequible a ninguniha desfeita foránea. O seu compromiso coa política non cnegaiba a tanto que He tuvese entregado tamén ese '.'puntiño central do seu ser". Non falta quen, de esto, infira que nunca, nin 'cando se comprometeu coa política galeguista, deixou de. ser aquel snob esteticista qué fora na súa etapa previa e que xamáis ohegou a ser un "auténtico nacionalista". Non indica tal in- 400 ferencia uniia alta estima do nacionalismo. ¿E que logo ten este que ser unlha exclusiva dos simplistas, dos plenamente extrovertidos, dos literalmente. mentecatos (mente capti, "que os leva a cabeza")? Peligrosa afirmación: dun atolado a un fanático ihai póuca ou ninguruha distancia. Certo que, se «sadrá, para adicarse afervoadamente á política compre ter pecho o (horizonte para outros intereses que reborden do po- lítico, pero non parece, en principio,--que para ser naciona- lista "auténtico" se requira carecer de4 interioridade e vivir extrovertido, "alterado" como o animal que, cánido non está, alertado por un estímulo exterior, simplemente adormécese6. 'De seguro que un "thome de esprito" —como o ourensán de- cía e quería ser— non se comportará en político como outro que non o sexa, pero de eso non se deduce senón que terá perante a política unha actitude sui generis: un'ha actitude, en definitiva, non moi rara mun intelectual. Pensó que quen queira entender ao Risco político ten que arrincar do análise de estes pasaxes do ensaio "Nos, os ina- daptados" ou de outros semellantes que se descubran na súa producción. A política, coa que se comprometeron el e os do seu grupo, daba escasa ocasión para se "enlixar" na acep- cdión usual de facer trampas ou traicionar a pureza doutrinal por conveniencias oportunistas: todo ¡canto ¡podían.facer, cando se escribía esto, era propagar as súas ideas e movilizar un sector de opinión. Sendo así, esa autodemanda a se man- ter "puros", referíase a máis: a non caír no meramente ex- teriorizante, no gregario, material, propio dos ihomes vulgares ou hylicos. Porque, para Risco, toda gran cultura xurde can- do unlha mañanea de "íhomes de esprito" superan o nivel dos (homes vulgares ou hylicos, '"ata que dhega un punto en que o pulo espiritual, caracterizado pola fe, pola inventiva,, pola fantasía, pola ledícia, vai esmorecendo pouco a pouco, e.o talento, caracterizado pola razón raciocinante, pola crítica fría, pola regula e a medida, van montando por riba do es- prito". Este é o tabre do racionalista ou home psíquico, pro- tagonista da nosa época. 'Frente a eles o home de esprito ten que ser e se sentir "inadaptado", pero se as realidades van por mal camino, a el quedaralle acougar nese "soñó que vaü máis que a realidade". Un análise dos tempos venbais de estas páxinas —nproba- blémente as máis sutís que se teñan escrito en lingua gale- ga^— proba que o autor non se refería nelas. a un tempo para el xa pasado. Eli sigueu a ser sempre un "ihome de esprito" —siémbrese canto significaba daquela o esprit, por exemplo en Bergson^.e, sin telo en conta, nunca se acabará de en- tender as súas reaccións en ¡politica. Condénalo sin ¡máis por 6" Ver J. Ortega y Gasset, "Ensimismamiento y alteración". En Obras Completas, tomo V, páxs. -39)1' e ss; - •••• -...... '-.':.. 401 non ter sido un tipo rectilíneo ou por coherencia léxica ou por sinxeleza emotiva —'tal como Castelao e outros— somen- te vale se, antes, se nega que un intelectual con ideas cos- movisionaíes pre e extrapolíticas poida ser nacionalista au- téntico. ¡Como se o nacionalismo xa íora de seu e ¡por si uraha cosmovisión que satura calquera inquedanza e excluía cal- quera outra Weltanschauung! De que Risco íoi auténtico na- cionalista ipor moitos anos non parece caiber debida sensata. Outra cousa é se o tfoi do xeito anellor e se estuvo acertado ñas súas ideas e conductas concretas. That is' the question. INGRESO NA POLÍTICA . O caso é que este intelectual "puro", que cultiva o seu ego, cuida a súa independencia e imponse como obriga pri- meira fuxir da mediocridade —un '"selecto" en tempo de "Revolución das -masas"— entra de supeto na política; con- cretamente na 'galeguista e nada 'menos que para tomar par- te xa de inmediato minina campaña electoral para untias eleccións lexislativas (febreiro de 1918). Canda el vai o grupo que capitaneaba, os que deica entón fixeran La Centuria e logo van colaborar en "Nos" (iCuevillas, Otero iPedrayo, Artu- ro Nogueral...). Ocurre esto no mes de Nadal de 1917 e, se- gundo a tradición oral, por influencia de Antón tiosada Dié- guez, daquela catedrático no Instituto de Ensino Medio de Ourense. Cando naquel mes ohega en viaxe preelectoral por Galicia Francesc Camibó, o líder catalanista da Lliga, con mentes de que tamén aquí se presentasen candidaturas "re- xionalistas", Risco —profesor da Escola Normal de Ourense desde un ano antes— figura entre os que o van recibir a Monforte (viña por ferrocarril) e, días despois, preséntao diante do ipúlblico ourensán. A presentación (faina en galego, tal como recomendaban as Irmandades da Fala, nadas ipouco antes na Coruña (1916). iDifícilmente nos imaxinamos ihoxe a sorpresa que esto debeu causar, tanto porque deica enton- ces nunca ou moi rara vez se falara 'galego en actos públicos de contado político como porque na revista La Centuria dixé- rase Ihaibía fben ipouco que a nosa lingua non se axeiitaba máis que para usos literarios. O caso é que el iniciaJba así o seu deuteron plous: tina daquela 33 anos. Rara vez resultan moi fiables os resumes de discursos fei- tos por periodistas, dbrigados profesiónais da repentización. Sin émibango, a falta dé outro resume mellor, paga a pena deterse no resume que do discurso de Risco fixo aquel día 6 cronista do periódico local. Esto foi o que diixo o orador ou, polo menos, o que o periodista xusgoü importante saMentar: "Habla en gallego, diciendo que el regionalismo es-una pal- pitación de cordiaüidad que recorre España entera, especial- mente los pueblos del ¡Norte, que tienen, personalidad más de- finida. Añade que hasta ahora se nos combatía con la Filoso- 402 fia, pero que desde ahora está en frente de ésta ia Historia. Antes se nos proponía la uniformidad en todo, como base cul- tural; ahora, frente a la ficción filosófica, llevaremos el con- cepto vital y real de la Historia. El regionalismo es una Hucha entre los jóvenes y los viejos"7. Para comprendermos tanto este xiro biográfico como o plantexamento da cuestión que transparece nestas liñas com- pre coller as aguas río aro-iba. Non íhai por que debatir a in- terpretación retrospectiva que os do grupo deron como pro- greso-regreso desde dentro e por lóxica interna: ¡todo eso de toater de súpeto coa súa Terra tal como aquel viaxeiro de Qhesterton que, pensando estar navegando polos Mares do Sul, se itopou ñas costas de Inglaterra. Sin embargo^ este tipo de explicacións internas non dispensa de sitúala ihist6- ricamente, xa que podendo ocurrir antes ou despois, ocurreú mesmamente entonces. A viaxe de propaganda de Cambó sirveu, de seguro, de espoleta, pero as motivacións tiñan que vir de antes e seren máis profundas. Compre pensar, sin dúibida, no reí lorecimen- to que daquela ocurre dos nacionalismos —o motor ideoló- xico máis forte da Primeira Guerra Mundial, polo menos o motor afectivo—, pero en España eso viña complicado coa desfeita dos Partidos políticos xurdidos da 'Restauración. Ante aquela crise de Estado —íramentación dos Partidos, coa con- seguinte debilidade dos gobernos, "Juntas de Defensa" dos militares, etc.— ihai quen pensa, desde as rexións .periféricas, que compre reestructurar o Estado mesmo en base a un Es- tado que hoxe chamaríamos "das autonomías". De'feito, eso ocurre en Cataluña e, por outra banda, o Partido Socialista declárase por esas datas partidario dun Estado Federal. Este contexto debe ser o que resoa nesas frases do discurso de Risco: "'El regionalismo es una palpitación de cordialidad que recorre España entera". En efecto, anque fose & costa de uniha perda da solidaridade "española", certo é que da- quela polos "pueblos del Norte, que tienen personalidad más definida", inzaíba un maior sentimento de solidaridade gru- pa!. ' Citado por Carlos Casares, Vicente Risco, páx. 51 (Vigo, Galaxia, 198d). 1 Sempre en Galiza, páx. 290. Buenos Aires, 1881, 2.a ed. 403 a categorías de edade estaba daquela en frecuente uso. Pou- GO antes (1914). pronunciara Ortega y Gasset unha sonada conferencia titulada "Vieja y. nueva política"9. Desde enton- ces itoá convertirse en tópico o rexoüjbar dos "'vellos políticos", referándose aos ¡herdeiros da Restauración. '(Triunfantea 'Dic- tadura do Xeneral Primo de Rivera, o propio Azoran, esque- cido dos seus arroutos anarquizantes de mocedade e despois dé contemplar b fracaso do "maurismo", daralles uniha tunda en El zurrón de los políticos. Co paso do tempo o conde de Romanones convertiríase no arquetipo do "vellos políticos", pero en Galicia, eos Riestra, 'Besada e demáis, (había exem- plarés autóctonos de sobra). Naturalmente Risco, ;"noyecen: tista" e vanguardista de sempre, apúntarase con gusto a este programa de mozos. Sempre "o vello" soa a caduco'e ó "mozo" a empresa novadora e cori futuro. = Desde estes suipostos. compréndese que, desde o seú ingre- so no Movimiento Nacionalista das "Irmandades da Fala", in^ sista Risco tantas veces en decir que este movimento non busca nin sonriente nin siquera prioritariamente o poder. Xa en 1919, a un ano do ingreso no Movimento, escribe: - . "Nos non concebimos a política pola política mesma ou a política por negocio. Á maioría de nos danos noxo: acepbá- mola como se acepta un vaso de agua de carabaña. Mais a .nosa finaiódade está sempre máis ala de todo eso: é un señso ideal de 'humanidade. Este deber imponnos o cuilitiivo constante, incansaible, da nosa orixinalidade nacional, que é a que pode . • • donarlles valor universal as liosas creacións, a que nos pode levar a sermos creadores de unha civilización"10. ¡Máis adiante tería cihoques con seus "'irmiáns" e acabaría .arredándose do 'Partido Galeguista. Lendo agora retrospecti- vamente a reste de manifestacións que foi f acendo desde o seu ingreso ñas, Irmandades compréndese que ihabía moitas probaibilidades de que eso ocurrise. El ibuscaba na política galeguista algo miáis que un asunto de poder. Non era so- mentes que non buscase (beneficios de poder para sí mesmo; erai que, nin en benefició de Galicia, "'concebía' a ¡política pola política mesma". A el non lie abondaba coa autonomía, co- mo non He abondaría nin tan siquera con unlia utópica in- dependencia. 'Andorra ou San 'Marino, daquela; íhpxe tamén outros Estados xurdídos da dlescolonización, non pasan de meras factorías comerciales. El iba loitar por unha Galicia que aportase á. Humanidade un xeito diferenciado de cultura, entenidendo ipor cultura non somente libros e museos, senón tamén lingua propia, xeitos organizativos, modos de sentir, estilos artísticos e todo eso que chamamos "típico". Eso ^pen- saba el— non se precisaba invéntalo; abondaba con restau- 9 Obras Completas, tomo I, páxs. 265 e ss. Madrid, Revista de Occidente. . ." A Nosa Terra, .25-VIII-1919. Citado,por.C. Casares,. Vicente Risco, p6- xina 58. -.. :. .. : • • ...•'.•.,. - :.:./.••:. ;.4O4 rar e potenciar o enxebre. Por eso se declararía ben logo "en- xebrista". O programa non era, desde logo, nada modesto: nada menos que seranos os galegos "creadores de uniia civilización". Aínda no caso de ser esto posible (i¿pode un'ha pequeña co- munidade como a galega crear uníha "civilización"?), com- préndese que non seducise a moitos. Galicia era daquela, aínda máis do que hoxe, un poibo de 'rnaioría iabrega ou ma- riñeira. Gran parte da poboación era iletrada e ihabía non poucos analfabetos. Incluso a manchea de intelectuais gale- guistas tampouco eran, polo regular, persoas de alta cultura: non ihaJbía, entre eles, grandes escritores, nin grandes artis- tas nin ¡grandes sabios. Probablemente estes, máis por res- peto que por convicción íntima, aceptaron aquelo de procla^ mar na Asamblea Nacionalista de Lugo {1918) a "soberanía estética da nación galega" —se é que foi iniciativa de Ris- co— e miáis na de Santiago (1919) o lema de "crearen unha civilización atlántica" —esta sí, probable iniciativa del—, pero aos máis pragmáticos axiña lies deberon soar tais an- ceios a "'música celestial". lAínda ihoxe se manten contra el a acusación de "culturalista". De que ihai base para tal cali- ficativo non cabe dúbida; outra oousa é se constituie acusa- ción, porque para eso requírese que tal propósito íose un delito. Este, me parece, tfoi un dos caracteres diacríticos de Risco nacionalista: concebir a política ao servicio de algo ulterior á política imesma, ao servicio de uniha cultura diferen ciada- mente galega. ¡Non vai ser un nacionalista da nación enten- dida como mero ámbito de ipoder ao servicio de intereses eco- nómicoHpolíticos, senón da nación entendida como aquel ám\ bito natural onde se nace e, donde, por eso, se vivencia e se expresa ún naturalmente. Eso implica que non entende a cultura como un sobreengadido á estructura política, senón, en tal caso, o inverso: esta como emanando de aqueía. PROSIGUE A AVENTURA INTELECTUAL Desde 1920, Risco vai quedar no que toca á política como "o autor da Teoría do nacionalismo galego". A influencia que este (folleto tuvo, polo seu xorne de "catecismo" definitorio ^ténselle chamado con notoria 'hipérbole "a Biblia do na- cionalismo galego"— pode ofuscar para non reparar nos pun- tos novedosos e decisivos de este e máis de outros escritos. En réalidade, este folleto ten escasa orixinalidade e tampou- co podía .tela fácilmente: acerca dos conceptos dé "nación", "federalismo", "rexionalismo", etc., xa había daquela moito escrito como para poder el aportar nada novo. O folleto apli- ca, como queñ di, ao caso galego un cuestionario común. Por outra banda, os puntos de ¡política pragmática que alí expon pouco máis ían que desenrolar o programa das Asambleas 405 Nacionalistas de Lugo (1918) e Santiago (1919). Pero, entre tanto, Risco seguía a ler e, para el, ler non era incorporar erudición con respecto ai temas saibidos; era a aventura dia- ria de peneirar ideas e perspectivas novas. Xa converso ao nacionalismo, o que de antes fora un lec- tor constante, pero de asuntos culturáis europeos e mesmo dé doutrinas orientáis e ocultistas, convírtese nun explorador de campo en temas de etnografía galega e saberes vecinos. Fiel' a aquela súa sonada divisa —"Ti dis: Galicia é toen pe- quena. Eu ddigoohe: Galicia é un mundo"1—, aquel homo ur- banus, de tertulia e Ateneo, f aria viaxes a pé, participaría en ceifas de folklore co "Seminario de 'Estudos Galegos", pasaría moitas inoras de conversa eos lóbregos e dibujaría canto de notable ¡lie saíse ao camino. Polo pronto, xa en 1920, a xuz- gar polo que di na Teoría tío nacionalismo galego «negara a uniha priimeira convicción de xeo cultura, descubrirá o "at- lantismo" como locus naturalis da cultura galega. Eis o que escribe minina das páxinas de este folleto programático: "A civilización aititáfliitica ha ser, polo tanto, outia cousa que a civilización mediterránea. Ao mediterraneismo hemos oponer un ablanitismo" n. ¡Esto significaba avivecer, como se sabe, a vella tese cel- tista dos historiadores do século devanceiro—Verea y Aguiar, Murgiuía—, pero agora polo costado miáis cultural que racial stricto sensu. A epusa tina que ver co orgullo que despertaba a loita de independencia que, por entonces, sostiña Irlanda contra o "Reino Unido", e iba ter tonga resonancia nos inte- lectuais do grupo. Como outras veces, con Risco vai dé par o seu amigo Otero Pedrayo, sin que se saiba toen a cal He corresponde a primacía de orixinalidade. En caso de tomar como índice as datas de publicación, a dianteira parece ser do Risco. Non é agora intre oportuno para proseguir este vieiro; abonde únicamente con citar, de Otero, o ensaio "Oc- citania e Atlántida", de 1934. Canda esa, vai a outra tese do "sentimento da Terra" e do "romantismo", como 'caracteres diferenciáis da cultura galega. Tamén nesto irá por diante Risco, anque Otero desenvolva despois o novelo con miáis eru- dición no discurso "Romantismo, saudade, sentimento da raza e da térra en Pastor Díaz, Rosalía Castro e Pondal" (lido como Discurso de ingreso na Real Academia Galega o 21 de abril de 1929 con resposta oficial de Risco). Como sem- pre, iRisco era a chuviscada que sementa os temas; Otero, o regueiro atolado que os recolle e os leva a río caudaloso de erudición e metáforas. Sería grave erro non se decatar do que pesaron estas te- ses sobre a acción política de aqueles anos. A estas e outras se detoeu probablemente o que estes honres, a quen a Dicta- 11 Obra Completa, I, páx. 7il! (Madrid, Akal, ie®l). 406 dura de 'Primo de Rivera reduceu axiña á situación de águias en pequeña gaiola, mantuveron o ¡pulo suficiente para soñar unfoa Galicia que fose uniia patria máis, con cultura- de seu, nuniia Europa das patrias e nuniha idea da Humanidade co- mo "concertó de culturas" en lugar de uniformidade cosmo- polita abstracta. Había miáis, sin embargo. Os nacionalistas galegas, que acordaran cando a Revolución Bolchevique xia¿ra sobre a Be- lle epoque (véxase o documento testimonial de Cuevillas én "Dos nosos tempos", 1920), non podían se manter xordos diante do "problema" ou "cuestión social" que remexía os fondos da sociedade europea na década dos 20. ¡Probablemen- te quen sinaiou o roteiro a seguir por todos eles —desde logo por Risco e Otero— ifoi Losada Diéguez. Candó este morreu, o Director de "Nos" ifixo publicar no número dé ¡homenaxe (1930) uniha declaración titulada "1A significación profunda do galeguismo", na que se lía: "Estase producindo no mundo uniia gran revolta: a loita dos obreiros eos capitalistas, a guerra social. O estado de gue- rra mundial espállase mais cada día. Nos ipensamos que esta gran revolta ten a orixe na artificialidade esencial da vida moderna, no leixamento da natureza, ílando todo o progreso human e o perfeccionamento do iiome na potencialidade eco- nómica e industrial e na concentración ñas grandes cidades. O nacionalismo galego, diante dos problemas Üo mundo, signi- fica uniia chamada á vida mais natural, máis acarón da Te- rra"12. Hai indicios para calcular que esto íoi escrito arredor de 1920. Pois toen, eis a tese que desenrolará Risco en A Contada (1926). ¡Para se convencer de esto aJbonda con ir lendo amodo este ensaio dialogado: "IEU cobizo —-di o protagonista;— vol- tar ala onde a miña nai surtiu, quero voltar ao solar tío meu sangue (...)• Os nosos pais trabucaron o camino dos nosos aibós, arredáronse da térra, fusdron da aldeia e viñeron á vida comer o pan mercado {...). Compre voltar á ierra, compre voltar á obediencia da leí". A mesma tese poñeraa Otero 'Pe- drayo en novela en Vidas non Paralelas <1930). iCon esto ten que ver a sátira contra o "esprito burgués" que Risco desen- rola na ¡novela O porco de pé (1928) en conexión coa cal com- pre ler o ensaio de Otero "Un ensaio encol do ¡tempo de iioxe", tomen do 1928 e quizáis paráfrase da novela do seu amigo ou iviceversa. Tamén a sátira contra os comerciantes caste- láns —intención profunda da novela— compre poñela en re- lación co final dé Os caminos da vida <1928) de Otero: en amibas contase figuradamente a désfeita da fidalguía en be- neficio primeiro das profesións liberáis1 e, derradeiramente, do iComercio 12 En "Nos", núm. 75 (il9S0), adicado como homenaxe postumo a Losada. 407 ese regreso á Terra, pero como antagonista aparece o seu Ihirmán, que se entrega á Industria e ornáis á Banca. En O porco de pé non hai modelo salvador: o mesmo '"filósofo", Aser das Airas, acaba por se someter ao imperio dos tempos, • Tense interpretado todo esto como un anceio de que Ga- licia intentase o imposible histórico de voltar a unha socie- dade preindustrial, de mr alterno arcádico. Hasta se ten com- parado esta posición coa doutrina dos "(fisiócratas" do sécu- lo XVHI, que opinaban que toda riqueza ven da agricultura ?3. Somerite unha falta de esprit de finesse, carencia que leva a interpretar en sentido literal o que estaba dito simbólica- mente, pode -explicar lecturas tan maliciosamente inxenuas. O poeta —-e ipoetas da política eran, neste caso, os intelec- tuais ourensáns— enriquécenos ou denunciando as "disfun- cionalidades" da industrialización ou revelando o traxicum da historia1 que ten que pagar un coste social polo "progre- so". Polo demáis, neste punto como no resto, eles estaban en onda europea. Por toda Europa inza naquela década o que se ten chamado "Pensamento Volk"14 e danse moviinen'tos icoherentes eos dos intelectuais ourensáns: o cansancio do urbanismo leva daquela ao "veraneo masivo", exurde o anceio excursionista, ensáianse 'Comunas agrícolas (Escola de San- tineketán na India, ¡Lanza del Vasto),.o alcalde de 'Colonia Adenauer circunda a cidade de 'Colonia de unha masa ¡bos- cosa, os nazis cando aneguen ao poder mercarán e recomen- darán mercar granxas agrícolas, fállase por moitos sitios de Blut und Bode ("Sangue e Terra"), Gandhi exhíibese pola india tecendo coa súa roca, etc. iCon culipar aos que as de- nuncian de seren "de dereitas", non se.anulan as disfuncio- ñalidades da industrialización e as esixencias da condición humana que, ás veces, obriga a escoller entre Progreso e Poe- sía, cando ún quixera compatibles ambas. O caso é que hoxe o "ecoloxismo" —considerado "de esquerdas"1— recolle moi- tos lemas do Movimento Volk dos anos vinte, ao que se con- sidera "de dereitas". DE "NOS" A "EU" Novas circunstancias, traen novos desafíos. Ao se iniciar á década e caír en España a Dictadura de Primo de Rivera, Risco escribe numha hora optimista un libro de admirable siso e sentido político: El problema político de Galicia {1980). Nel é onde escribe aquelo antes transcrito acerca da obliga- toriedade moral para todos de se ocuparen da política. Que case cincuenta anos despois, en situación semellante . de 13 • Francisco Bovillo, Nacionalismo Gallego. La ideología de Vicente Risco, páx. ,195. Madrid, Atoll, 1981. " Ver, por exemplo, o libro de Jean-Pierre, Los lenguajes totalitarios. Madrid, Taurus, 1974. . • . 408 "•transición política", se sentise a necesidade de o reeditar (il976) constituie o mellor eloxio que do libro se ¡pode facer. Aínda en 1933, redacta o folleto "oficioso" de propaganda do Partido Galeguista ("Ideas que defende..."), pero xa se esta- ba aohegando a crise. Hoxe, co panorama que da a distancia, xa sabemos que a década dos 30 foi aquela onde chocaron ríspetamente as grandes contradiccións ideolóxicas do noso tempo. Abonde con citar o avance dos fascismos, o despres-. tixio das "vellas democracias" capitalistas (crack de 1929), os Procesos de Moscú, a-Pastoral dos ibispos españoles sobre "a Cruzada". O mundo anda de capitón e os intelectuais apa- recen ñas iposicións públicas menos esperadas de acordó co seu pasado. En Francia 'Luis Aragón faise comunista e, en España, Ramón del Vallenlnclán, case. Polo contrario, Rami- ro de Maeztu ou Azorín, os antigos ácratas, están xa na De- reita declarada ou case. Artihur Koestler rompe co comunis- mo. 'Logo ven a guerra e, en cada país, ocurre o bouleverser ment, a desfeita da baraxa. O agnóstico García Morente faise sacerdote, Miguel de Unamuno despois de aplaudir o Alza- miento Nacional revoléese contra el e arrédase para morrer en silencio. Ortega e Gasset e Gregorio Marañón —que tanto fixeran por traer a República— por pouco caen víctimas da súa creatura e fuxen para o extranxeiro... Neste marco de época compre inscribir o trasacordo de Risco. En Galicia (había quen tina ipor todo 'horizonte o seu recunoho e por toda meta a consecución do Estatuto de Aur tonomía. El, que de sempre estuvera instalado na cofia do pau maior do barco e qué, por entonces, fai a' descuiberta peis sónal de Europa —viaxe de 1930—, non podía menos dé orientar a súa conducta por pautas de cosmovisión. No seu caso, a decisión naqueles intres de loita vai ser salvar, ante todo, o senso espiritual e relixioso da Trida. iConsérvanse, polo menos, catro declaracións públicas súas —desde 1931 a 1936— sobre como enfocaba el o problema ideolóxico mundial do seu intre. Nelas malla sempre na mesma teima: "O noso tempo preséntanos unha loita entre o materialismo e o éspi- ritualismo", escribirá xa en 1931, antes incluso da proclamar ción da República en España15. Ó carácter laicista e de ideo^ loxía marxista-revolucionario que esta colleü provocaría en el a reafirmación relixiosa deica declarar desde 1934 o catoli'í 15 Como "aviso para navegantes" dou aquí unha mera lista de algunhas ocasións públicas ñas que Bisco insisteu nesta tese e deixou claro por adian- tado cal iba ser a súa opción en caso de ter que decantarse para un bando: marzo de 1991 (ver Obra Completa, I, páx. 240); novembro de 3.031 (en Car- los Casares, Vicente Risco, páx. 89); xaneiro de 1834 (citado por Beramendi, Vicente Risco no nacionalismo galego, 2, páx. U231); febreiro de 11936, "Decla- ración da Dereita Galeguista (en Carlos Casares, obra citada, páx. 99), etcé- tera. Non hai nada de eso que tanto se ten dito do Risco "cambiachaquetas" despois da sublevación militar de "1SQ6. O único certo é que abandonou o nacionalismo, anque non o galeguismo "por libre". . 409 cismo "consubstancial" co galeguismo. Sendo de antigo un estudoso da etnografía galega, era lóxico que tuvese unha especial sensiibilidade para canto, de esta, está penetrada de relixión (lémbrese os cruceiros, as romerías, o culto aos mor- tos, o iCamiño de Santiago...)- A revolución marxista, o ma- terialismo creciente nos costumes, debéronlle parecer uníha amenaza inmediata de que se escandallase todo esto e, en xeral, a cultura, os libros, o arte: todo aquelo que daba sen- tido á súa vida desde mozo. Quen daquela tuvese lido amodo esas sucesivas declara- cións públicas, non podía ter dúbida de por qué (bando op- taría se tuivese que escoller entre galeguismo e antknarxis- nio. Cando o Partido Ganguista, para conseguir b 'Estatuto de Autonomía, se aliou co Frente (Popular, déronlle a elección feita. Quizáis esta etapa da súa vida, na que paseniñamente vai raohando icos seus antigás correlbdonarios e voltandó "de nos a eu", sexa a máis patética. Como todos eles, apostou por un futuro e o futuro é sempre insondable. ¿iCertou ou non na aposta? 'Esto xa depende das preferencias de cada quen. Desde o 18 de xullo de 1936 Vicente Risco xa será "sim- plemente eu": mero individuo privado, sin público seu, sin revista súa, sospeitoso para case todos e devolto ai meramente os seus condicionantes psíquicos de persoa tímida, medbsa, incapaz ou non ¡gustante de eso que se chama "gallardía". Nos anos de ¡guerra civil a carraxe belicista levouno a escribir artigos dun arrepiante belicismo, non máis arrepiante tam- pouco que o 'belicismo e a carraxe dos seus antigos correli- xionarios escriibindo, desde a outra (banda, na revista "Nueva Galicia" ou, no caso de iCastelao, dibuxando os álbumes de guerra, üespois veu o silencio. Aquelo que el quixera salvar, quedara salvado en España e na súa Terra, pero a costa de que el perdese o seu protagonismo de antes. Agora o meri- diano político pasaiba outra vez exclusivamente pola madri- leña Porta do Sol e pouco interesaba o que pensase un obs- curo profesor da Escola Normal de Ourense, ala en Galicia, no "Noroeste", desde o periódico local... Agora iba ter oca- sión de abondo para cultivar aquel "puntiño central", o seu interiorlé, que dixera en 1933. O que veu despois xa pertenece somente ao ámbito da biografía e da ípsicoloxía do escritor. Polo menos así temos que créelo os demáis. Porque el de se- guro que tamén tuvo á súa propia opinión acerca das súas cambiantes opinións políticas e de por qué, durante os de- rradeiros vintecinco anos, se abstuvo ihasta de xustificar a súa abstención. Pero prefireu calar ou dar en privado, simul- táneamente, vagas explicacións contradictorias. 16 Cultivar o seu ego interior era ao que se adioaba en >V94B a xuzgar pola carta que daquela lie escribeu a F. Fernandez del Riego (en Carlos Ca- sares, obra citada, páxs. 132-123). 410 Este foi un intento de se achegar —sin estar seguro de ter anegado— a descorrer o veo das sucesivas posicións (po- líticas cambiantes de Vicente Risco. Para ouitros, en cambio, nunca ihoulbo enigma e poden dar explicacións simples, por- que suplantan a persoa polo que el representou como íorza política ou como punto de inserción de varias f orzas. ¡Esto vale, pero a costa de cometer omitía reducción aínda máis arriscada que a do zoólogo que cuidase saber canto necesita dun animal prehistórico desaparecido con coñecer a súa fi- gura e o seu peso .polo oco que deixou no ámbar ou no ma- terial blando no que quedou apreixado. Por fortuna ou por desgracia, uníha persoa e máxime un intelectual tan reflexivo e circunspecto como o ourensán non permite ser reducido a simple rol entre forzas ideolóxiconfácticas, simple pelota que o vento leva. De todos modos, madia levan os que se conten- tan con ese enfoque simplista, porque se aforran os non pou- cos esforzos de 'hermenéutica que outros tuvemos que facer para, enriba, non quedar tan satisfeitos ao rematar o traballo como están eles antes de comenzalo. CAiRLOS SALINAS Santiago 411 O RISCO ANTERIOR AO GALEGUISMO É xa un tópico citar o famoso ensaio Nos, os inadaptados de Vicente Risco para referirse ao que podemos considerar a etapa ipregaleguista deste autor e, dun xeito iríais ampio, da xeneración á cal perteneceu. E non obstante, dito periodo pódese seguir detalladamente a través dé documentos moito móis fiaibles que o texto aludido, elaborado moitos anos des- pois, coa inmediatez das vivencias pasada.polo filtro selectivo dos récordes. Tales documentos son distintas colaboracións (publicadas na prensa ourensan de principios de século ás ca- les nos irnos referir a continuación. Os anembrós do cenáculo ourensan comenzaron as súas actividades literarias no periodismo, concretamente ñas pá- xinas do diario liberal El Miño: "En Galicia —escribe Risco— todos empezamos ipor el periodismo. El Miño estuvo dirigido una temporada por Francisco Álvarez de Nóvoa y otra por Eugenio López AydüLlo, y entonces escribíamos allí"'. O diario El Miño fora (fundado en 1898 polo político libe- ral ourensan Vicente Pérez, cando perdeu o control sobre El Eco de Orense, que dirixía o seu noutrora amigo Valentín Lamas Carvajal, e publicouse ata 1913. No ano 1910 Vicente Risco pasa a formar parte da súa redacción, según se infor- ma desde a columna de noticias do diario: "fia entrado a formar parte de la redacción de El Miño, nuestro querido amigo el ilustrado joven don Vicente María Martínez-Risco"2. E a partir dése intre comenzan as súas eolaboracións perió- dicas, que aparecen indistintamente baixo a firma de Rujú Sahib, Polichinela ou Vicente Risco. A identificación do pri- meiro seudónimo facilítanola Otero ¡Pédrayo nun breve ar- tículo necrdlóxico publicado co motivo do pasamento de Risco: ©ende mociño soupo manexar o P. Scío, manifestou un fino senso decorativo e escénico, e gostou —m¡áds adiante— 'das ter- tulias de tónica literaria sempre á procura do "novo", co gru- mo cusitante das cristalizacións academizantes. É o Vicente Rüsco dos artigos1 de gabanza da arte e íüosoíía dos lündús, que firtnaba Ruijú Sahib no Miño de Ourense3. 1 Vicente Bisco, "Letras de duelo en memoria de Florentino López Cue- villas", en Boletín de la Real Academia Gallega, tomo XXIX (1959), p. 127. 2 El Miño, 06 de xaneiro de Ü910. 3 R. Otero Pedrayo, "Lembranza do mestre Vicente Risco", citado. 412 Sobre a identidade de Polichinela, o propio periódico nos dá a clave. Üo motivo da publicación doin artículo titulado "'Mulares de firmas", no que ironizaba sobre a recollida de firmas femeninas para protestar contra as disposicións toma- das polo Gobernó de Canalejas en materia relixiosa, no perió- dico católico La Región apareceu unha carta anónima titu- lada "En defensa de las damas", na que según López (Aydillo, que saíu en defensa do atacado, se insultaba "canallescamen- te a nuestro querido y admirado compañero que firma sus brillantes crónicas con el seudónimo de Polichinela"4. Uns días despois, un grupo de amigos, entre eles Otero Pedrayo e Primitivo R. Sanjurjo, xuntábanse arredor do ofendido para ofrecerlle un banquete, a celebración do cal reseña así o pe- riódico: "Anoche se celebró en el Hotel de Europa, un ban- quete en honor de nuestro querido compañero Vicente Risco, que firma sus brillantes crónicas con el seudónimo de Poli- chinela"5. Os seudónimos utilizados firman dúas series de artículos diferentes, aínda que complementarias. En xeral Rujú Sahib ocúpase de cuestións ¡filosóficas. Oáseque tódalas súas cola- boracións levan o d'orsián título de '"•Filosofía Arbitraria", anque a primeira délas así firmada é un poema, aparecido en 1909, cando aínda Risco non era redactor do 'periódico, e que reproducimos aquí: SUEÑO LEJANO Yo tengo un palacio de ensueño en Oriente En meato de un lago con lotos azules; Y en él ihay mujeres de extraña ¡belleza. Y negros eunucos, y aroma de nardos, e incienso de Ofir. Y tengo en mi corte doctores y magos, Poetas que cantan'batallas, y flores, Caudillos que traen de extraños países Cabezas cortadas, footiün. y cautivos y mi sabio Visir. Y yo en la penumbra tibia del serrallo, Tendido entre sedas, mujeres y aromas, Contemplo juglares que encantan serpientes. O escucho a un poeta que narra conquistas del viejo Timur, Cattiay, Samarkanda, Irán y la India Rendidos me. envían copiosos tributos, Me manda embajadas un rey de Occidente, Y yo, en mi soberbia, tan sólo del cielo contemplo el azur6. Pola contra, Polichinela dedica a súa atención preferen- temente aos problemas da actualidade e cáseque sempre des- de unha perspectiva na que a frivolidade non está ausente. "Divagaciones frivolas", tíhámalle o propio autor nunha oca- sión 7. 4 El Miño, 3 de xulio de 1S10. s El Miño, 9 de xulio de 1910. 6 El Miño, 19 de novembre de l«09. 7 El Miño, 114 de abril de 191(0. 413 Mercede a estas temperáns colaboracións podemos recons- truir bastante fielmente o Risco desta iprkneira etaipa, ata agora ignorada, e seguir con detalle tanto as súas opinións .políticas, filosóficas e literarias como as súas lecturas. Por outra parte, con elas inicia o escritor ourensán un «enero ¡pe- riodístico que xa non iba abandonar ata o final dos seus días: os comentarios ibreves sobre temas de actualidade, escritos con sinxeleza e axilidade (periodística non exentas de profun- didade, que máis tarde se titularán Leria durante a época galeguista e que se convertirán en Las horas do diario La Región de Ourense, na postguerra. A propósito deste xénero risquián tense recordado o ante- cedente das "glosas" de O'Ors. Efectivamente, o filósofo ca- talán, sobre todo o Xenius do Institut d'Estudis, imflúíu fon- damente sobre Risco, que sentíu desde cedo por el uniha ad- miración nunca ocultada. Desde logo, a influencia sobre o Polichinela de 1910 parece fóra de toda duda, dado que según o mesmo Risco confesa, o seu coñécemento da obra de aquel debeu ser anterior a esa data: ¡Desde muy ambiguo —¡desde que llegó a mis manos La muerte áe Isidro Nonell, allá, bastante cerca tíe los comienzos del siglo— lo ¡tuve por Maestro, aunque no .tenga derecho a . llamarme discípulo suyo, porque discrepo de muclhos de sus puntos de visita. Sobre todo, en arte: dicho en dos palabras, él estoba en lo normativo, por Poussin, y yo estoy por EL Gre- co. Sin embargo, aún en esta materia, en lo que respecta al arte de Occidente, acaso (haya sido él mi guia principal8. A traducción castelá de En la muerte de Isidro Nonell, debida a Enrique 'Díez-Canedo, é de 1905, e un ano despois apareceron as iprimeiras gilosas en La Veu de Catalunya. Re- sulta miáis que probable entón que en 1910 Risco ihoubera lido xa a D'Ors e que os seus comentarios breves, nos que igual que o seu imestre, a anécdota trascende iá categoría, es- tean directamente influidos por el. Entre xaneiro exunio de 1910.Risco publica oito artículos baixo o título xeral de Filosofía Arbitraria, nos que expon o qoie el chama a súa doctrina futurista, que dito sexa de paso non ten nada que ver co Futurismo de Marinetti, o Manifestó do cal se publicara en Le Figaro {periódico que Risco cita nal- gúns dos seus traiballos) en febreiro do ano anterior, e que el calificaba .como "cierta insania estética y filosófica que hace prosélitos en Italia"'. O futurísimo do ourensán non ten nada de idolátrico frente á modernidade, senón que nace pre- cisamente da insatisfacción que sinte diante do seu tempo, aquel 'mesmo tempo que os futuristas italiáns "glorificaban ñas súas conquistas técnicas ináis recentes. Risco vive nunha sociedade materialista e filistea que non He satisfai, na que • Rujú Sahib, "Futurismo", en El Miño, 25 de xaneiro de il910; 9 Vicente Risco, "Futurismo", El Miño, 35 de xaneiro de '1010. 414 o enemigo é o celui que non comprends pas de iRemy de Gour- mont, o ¡burgués de Baudelaire, o bárbaro de Unamuno ou ese individuo que outros .chaman microcéfalos, cretino ou fi- listeo10: •(...) Es un personaje sesudo y aplomado —escribe Polichi- nela—, que ha desarrollado de un modo imponente el sentido común, mediante la atrofia del entendimiento y la sensibili- dad'; tiene la 'mentalidad extrictamente dosificada; subordi- nada tácitamente su vida espiritual al perfecto equilibrio de sus funciones gástricas, y profesa un verdadero pánico a la neurastenia. Sus ideas son conservadoras, aún cuando multe en .partidos avanzados; es ecléctico .por inclinación natural, y acepta sin discutirlas todas las ortodoxias,. por la sola autoridad de la comunis opinio; ama el orden y la seguridad interior de los Estados, porque otra cosa perturbaría su digestión; es firme sostén de los hetíhos consumados, de los intereses adquiridos. Sólo tía importancia' a las cosas prácticas, de inmediata apli- cación y utilidad reconocida; lo demás son para él pasatiem- pos que no deben nunca ser exagerados ni extravagantes. ¡Este interesante personaje es según ios casos estadista, ma- gistrado, académico, ingeniero, catedrático, rentista. (A primera vista parece completamente inofensivo; pero pensad bien en lo que na hecho: él arrojó al fuego los libros de 'Don Quijote, sostuvo que El Greco .estaba loco, dejó morir a Verlaihe en un hospital, se burló de Osear WiJde, silbó a Wagner, dictó un libro a Max. Nordau, despreció a Dante Ga- briel Kossetti, injurió a Ruskin y ahogó el movimiento deca- dentista. . . . . Una mujer, Radclifíe, de espíritu sediento de idealidad, que fue saitánica por rebeldía ha escrito: "Son necesarios esos, los convencidos de nacimiento, para que se enmiende o reviente la Bestia Burguesa, cuya grasa rezumante. concluye por ma- tarnos a todos". ' "Obra de odio y obra de' amor deben unirse delante del enemigo maldito: la humanidad indiferente". . Y ésta es verdad nunca desmentida, porqué hoy como nun- ca, la extirpe, siempre temerosa del Cura y del Barbero, se ha multiplicado en una proporción arrolladora, y, dotada de la tenacidad del asno, amenaza invadir y acaparar toda la vida moderna11. Este tipo de home materialista ("'Actualmente estamos muy distanciados de D. Quijote; nos interesan /más los per- sonajes representativos de la España contemporánea: San- dio, el Cura y el Barbero", escribe toaixo un púdico plural Polichinela) 12, preguizoso e ignorante ¡fornece eos seus pre- xuicips o que Risco chama o elemento dinámico da Historia de España: a resistencia ó progreso é á cultura: Toda la Historia de ¡España no es más que eso: guerra con- .. tra la cultura que de fuera venía: así en ia Edad clásica, conr- tra los cartagineses y romanos; en la Edad Media contra los árabes; en los siglos XVI y XVII contra el Renacimiento y la Reforma; en el XIX contra el Espíritu nuevo cuya vanguardia 10 A palabra filisteo coa significación de burgués, calcada sobre o alemán Phüister, chegou a ser tópica na literatura da época. " Polichinela, De mi retablo, "El enemigo", El Miño, 3 de abril de 1910. 11 Polichinela, "Fruslerías de todas partes", El Miño, 28 de abril de 19110. 415 era Napoleón. Sólo. los ¡godos, que traían el espíritu tosco y brutal de la Edad Media, no encontraron resástencia en los españoles13 . Houibo un momento, ihai uns anos —continúa argumen- tando Rujú Sahib— en que combatía aquí uniha xeneración de artistas e pensadores que abrevados ñas fontes miáis pu- ras do pensamento contemporáneo, dirixían os seus esforzos á obra da renovación. Recoñecendo que o progreso non atura obstáculos,'libraban unha quixotesca batalla contra os ¡cachi- vaches de antaño. Pero desipois a cobardía de Sandho Panza gañou os seus espíritus, e abandonaron o soñó da illa de Ba- rataría para >voltar ó fogar onde deixaran á súa discreta Te- resa Panza. Allí cantan as glorias vellas da exhausta Caste- la 14. Un día é Antonio Machado en La Lectura, outro Juan Pujol no Heraldo: ¿Qué es lo que han encontrado estos hombres en el gesto espiritual de esa tierra árida y triste? En gran parte, la culpa involuntaria de este movimiento regresiivo la tienen quizás El Greco y Ganwet. En efecto, hay la tendencia en los admira- dores del. Greco a buscar la sublimidad de sus creaciones en la expresión del alma castellana en sus cuadros;. Por su parte Ganivet, discurriendo sobre España en las ciudades del Norte, escribió muchas cosas, llenas de sutil ironía, que no supieron interpretar sus compatriotas. Pero en suma, ¿qué nos dicen los cantores de Castilla? Pue- den resumirse todas sus manifestaciones, en lo siguiente: "Cas- tilla es tierra de (héroes y de santos". Esto es lo que en diversas formas, torturando y alargando las frases, amontonando pa- •. labras modernas y castizas en la exaltación del ditirambo, vie- nen a decirnos los panegiristas. Y es la verdad, la única que pueden decir. •Es pues necesario estudiar los héroes y los santos castella- nos. He aquí lo que un examen breve, que vale tanto como el más detenido que pudiera hacerse, nos revela: Los héroes castellanos son de dos clases: los que defendie- ron a España de toda influencia civilizadora, o combatieron, fuera de España la civilización (héroes de la Reconquista, de las guerras de Italia, Alemania y Países Bajos, de la Indepen- dencia, etcétera) y los conquistadores del Nuevo Mundo. Ni unos ni otros son acreedores a nuestra admiración: los prime- ros porque encarnan la resistencia contra el progreso; y los segundos porque, si bien civilizaron a.América, llevan en sí lo odioso de la guerra de conquista. Quedan los santos. Los santos españoles, naturalmente, to- dos cristianos. Ahora bien, nuestro cristianismo tiene dos ca- racterísticas: la intransigencia y el misticismo. La intransigencia produce el fanatismo, la ignorancia, la persecución, convierte el dogma en algo sin sentido. En España produjo la Inquisición y las guerras religiosas en el exterior. El carácter de intolerancia de la fe castellana es la causa de que aquí no haya habido ningún gran teólogo: El misticismo, en cambio, produjo con San Juan de la Cruz, con Santa Teresa, las más bellas flores de la Iglesia española. Pero no todo es oro. Hay tres clases de misticismo en nuestra 13 Rujú Sahib, Filosofía Arbitaria: "España y los españoles", El Miño, 27 de febreiro de 1910. 14 Ibidem. . 416 patria:, uno es una tendencia congénita, que es el más noble impulso de la raza, que en la época pagana produjo la excelsa personalidad de un Séneca, y. posteriormente hizo de los cas- tellanos cristianos exaltados y fervientes; otro es una mística que proviene de la exaltación devota de la adoración de sím- bolos extemos; y por último el verdadero misticismo, la pura aspiración hacia la divinidad, que se aparta de .todo lo terre- no, y sólo busca los inefables deliquios del amor divino, el fer- vor extático de la Santa de Avila, que encontró su expresión más depurada .aunque herética en la admirable Guia 'espiritual del P. Miguel de Molinos. Quedamos, pues, en que Castilla sólo ¡ha producido una cosa buena: la Mística; aparte de la tendencia congénita de la raza a la ética estoica, su más noble valor moral. Tomando del estoicismo la resignación, la constancia en el trabajo, y del misticismo la tendencia al verdadero Ideal cris- tiano de esplritualismo y de fraternidad, es como puede Cas- tilla acercarse al futurismo, a nuestra doctrina de elevación espiritual, de amor universal, de 'humanismo, de paz15. , ¿'Pero en qué consiste ese futurismo de que tfala Rujú Sahib? Cada 'home —pensa Risco— loita dentro de sí pola súa perfección espiritual. Por outra parte, a ihumanidade loi- ta coa (Naturaleza para domínala, para adáptala as súas ne- cesidades, para espiritualízala. Da loita común coa Natura- leza ven a necesidade de apoiarse mutuamente. O futurismo, humanista e sintético, persigue o desenrolo integral deste apoio mutuo, a fusión de tódolas aspiracións dos (homes nun interés común: a creación dun tipo superior e perfecto para formar a sociedade fraternal da futura cidade soñada de ""Fi- ladeifia", onde o Espirito ¡ha triunfar da ignorancia e da ru- tina. Para elo contase co altruismo dos filósofos, dos apósto- les relixiosos e dos caudillos políticos, a misión dos cales con- siste en conducir ós Ihomes ó final do seu ofaxectivo mediante a educación dos pobos. Non obstante, estes conductores, edu- cadores, dirixentes ou como se queiran chamar, non se deben confundir eos ¡políticos profesionais, polos que Risco sentía nesta época un desprecio profundo. No combato la Política —escribe Polichinela—; no hago más que dejarla a un lado, recobrar mi libertad de aislamiento, de refugio de mi mundo subjetivo (...). Detesto la política y la sociología, y estoy dispuesto a cerrarles las puertas de mi ciu- dad interior i(...). Es locura pensar en destruir ei Estado y pen- sar en suprimir las leyes; pero se les puede ivolver la espalda y sobre todo separar de esas cosas la vida del Espíritu, la "Ver- dadera Vida", para la cual la otra es sólo un pretexto, como dice muy inspiradamente Unamunb. Y por esto me atacan los nervios los. que como Maeztu aplican a todo la visión político- - social, los que hacen depender de la política todo estado de cultura, ios defensores del Arte Social, que no es más que una degradación del Arte. Aún cuando tuvieran razón esos, los que seguimos el cami- no de los gatos, tenemos derecho a vivir una super-vida, y en todo caso, mientras ellos se nutren de un extraño idealismo y 15 Rujú Sahib, Filosofía Arbitraria: "El alma de Castilla", El Miño, 10 de abril de 1910. . 417 de ¡Razón ¡práctica, nosotros estamos en la verdad superior: el humanismo. Que nos dejen vivir solos como aconseja Ibsen, y ya que ellos han encontrado tan fácilmenite su orientación, desente- rrando Kant, y construyéndose un ideal que lleva todo lo más de lo vulgar caótico a lo definido y bien ordenado, practiquen su política, más o menos democrática y ¡liberal, pero que no nos perturben con su vocerío, que no nos tomen por público suyo, porque vivimos bien sin mítines y sin artículos Üe fondo. Que se convenzan si quieren de que la política excluye el arte e impide miraT sobre los .tejados (véase el ensayo "Política y Cultura" de Unamuno), de que el arte es una actividad supe- rior, que tiene mucho de religiosa, y no puede, sin dejar de ser lo que es, ponerse al servicio de ninguna otra. Quiero hablar así, orgullos amenté, agresivamente, ladrando a la luna, ya lo sé; pero es que la misma actitud de impoten- cia del perro que ladra a la luna, tiene un alito significado espiritual, que supo ver aquel extraordinario Conde de Leau- tremont (sic) 16. Non obstante, o aillamento da política non foi tan radical como este texto agresivo poidera facernos crer. Aínda sin mo- dificar a realidade de fondo —o tópico refuxio da torre de almasí, na que Risco, como tantos intelectuais do seu tempo, habitou orgullosamente—, hai un dato e varios textos máis que contradicen ou imatizan ó menos en parte, a rotunda profesión de individualismo que fai no artículo citado. Por exempilo, en xulio dése mesmo ano Risco asiste, xunto con Otero Pedrayo, López Aiydillo e outros, a uniia manifestación pragufoernamental (o gobernó de Canalejas pasaba por .unha etapa de dificultades coa 'Iglesia, como consecuencia de unha serie de reformas dictadas en materia relixiosa) celebrada por iniciativa dos partidos Republicano Progresista, Radical, Unión Republicana, •Agrupación Socialista e Centro de So- ciedades Obreras de Ourense, para proclamar a independen- cia do .poder civil e pedir a secularización do Estado ". ¡Por outra parte, nos artículos de Polichinela abondan as opinións políticas, o que nos dá unha imaxen máis humana de Risco, a actitude moral do cal frente a algúns feitos é in- equívoca. lAsí, ponamos ¡por casó, condena o racismo dos forán- eos en USA, "ese país abominable de los trust" "eo imperia- lismo americán en 'Liberia 19 ou o inglés na China, onde o pro- greso europeo sirve "para someter a sus habitantes a una ¡tiránica y abusiva explotación económica"20. E respecto dos sucesos de Oseira de 1909, que causaron oito mortos entre os campesinos, aínda que Risco os condena desde a abstracta 16 Polichinela, De mi retablo, "Politiquerías", El Miño, *1 de decembre de 1810. . " Vid. El Miño, 1>2 de decembre de 1910. 15 Polichinela, De mi retablo, El Miño, 23 de febreiro de 1910. " Polichinela, De mi retablo, "La república cimarrona", El Miño, 6 de agosto de 1910. 20 Polichinela, De mi retablo, "Una jaequerie en China", El Miño, 7 de septembre de 11910. 418 perspectiva humanista da súa filosofía arbitraria, o certo é que os condena: ¡Hoy se cumple el año de la tragedia de Osera. La memoria de aquel día quedará eternamente en nuestras almas como un recuerdo sombrío y penoso. Es una fecha fatídica, que sólo como mudo homenaje a los que allí encontraron ia muerte puede ser rememorada, sin que traiga ai espíritu la angustia que producen aquellos actos en que ia humanidad se nos re- vela en el conflicto lamentable de las pasiones. '(...). Así al recordar ios sucesos de Osera, aquella parte más suitil e intangible de nuestro espíritu que se mantdene alejada de todo error y de toda pasión, se vuelve, con cierto íntimo convencimiento, hacia un futuro remoto en que narraciones de sucesos parecidos parezcan a los hombres increíbles historias de tiempos fabulosos21. Pero máis interesante que a "Filosofía Arbitraria", na que se misturan lonxanas reminiscencias nietzstíheanas {/Risco foi naigún momento nietzsctheano —según confesa—n, aínda que en 1910 xa estaba de volta) coa doctrina da vontade de Stíhopenihauer (recórdese a cita de Kant, 21 Polichinela, De mi retablo, "La visión de la tragedia", El Miño, 22 de abril de im.0. a Así nun artículo titulado "La mentira de Nietzsche", no que di: "A mí, como a muchos, me condujo a ciegas por un camino enteramente nuevo que no conduce a ninguna parte, y en la resignación de voluntad que todo discípulo hace, aunque de ello no se dé cuenta en manos de su maestro, llegué a olvidarme de oní mismo, hasta tal punto que caí en la mayor de las impiedades: en la impiedad de hacerme confiadamente un nietzscheano, es decir, de perder de vista por completo, no sólo mi personalidad interna, sino mi posición, el lugar en que estoy colocado en la vida (...,). Nietzsche es un verdadero corruptor de la juventud; es la suya una literatura malsana y venenosa". Vid. El Miño, 20 de marzo de 1910. E nun artículo sobre Las mesetas ideales, de Primitivo R. Sanjurjo, di que algúns poemas "son de <¿aando el poeta, y el que esto escribe se hallaban bajo la influencia pertur- oadora de Zarathustra". 23 Vicente Risco, "Teatro de ensueño", El Miño, 24 de maio de 1910. 419 nos textos de autores extranxeiros traducidos que aquí se in- clúen e ñas colaboracións de tema galego, que nos presentan a Risco ¡por vez prkneira en contacto coa literatura do seu país, por miáis que dito contacto se reduza únicamente á pro- ximidade física do seu nome co de algumhas figuras entón xa importantes oupolo menos coñecidas no ámbito das letras" galegas: Curros Enríquez, Lamas Carvajal, Álvarez de Nóvoa e Aurelio Riibalta. Polo que se refire ás colaboracións de escritores extran- xeiros, o propio 'Risco traduce ó castelán poemas de Maurice Fanqueux, Jacques Ofíenibaoh, Andrés Rivoire e Laurent Tai- lhade, este derradeiro fóra das páxinas literarias. Asimesmo publícase o corito "Mendigos" de Las mieles del rosal, de Valle-Inclán, e inclúense textos de W. Garsdun, Edgard Alian Poe ('"El cuervo"), Gkiy de Maupassant, Francois 'Copee e Verlaine '(fóra da ipáxina), entre os contemporáneos. iDos clá- sicos danse fragmentos do Mahabharata e ¡poemas de Ana- creonte, Hafiz de Chiraz e o Kalidasa, os dous últimos tamén fóra das páxinas literarias. As colaboracións de Risco son cinco en total: un'contó ("El tesoro de Kolirán"), un poema ("Canción de otoño") e tres artículos de Rujú Sahib, ós que xa temos aludido. Sin embargo, despois de cesar a publicación da páxina, puiblicou outros artículos, firmados co seu nome de pía. Neles itrata indistintamente de literatura castelá ou extranxeira, e dun tema polo que Risco sentíu sempre un gran interés: a es- tética. 'Respecto deste último, e máis ala da tesis concreta que defende: a falsedade da oposición entre poesía e ciencia (o arte é a expresión armónica do mundo interior, que a ciencia contribúe a enriquecer eos seus descobrementos, agrandando as iperspectivas espirituales de modo indefinido), interésan- nos as citas que ifai de escritores concretos, co exemplo dos cales quere ilustrar canto di, e que ponen de releve a exce- lente información literaria que Risco posuía: Ningún gran poeta puede dejar de ser -filósofo, a menos de parecerse a Salvador Rueda, ese mal músico. Es más, ios pro- gresos científicos implican ademas una renovación en la técni- ca: los principios de orquestación verbal de Renato Gthil están fundamentados en la teoría de ios armónicos tie Helmiholtz, y lo mismo ios intentos de poesía wagneriana de Rimbaud, y de los integralisitas, y en general, todos los partidarios- del versó libre. • Y esta nueva 'poesía representada en Europa por Fernando Gregh, VieUé-GTiáfin, Verhaeren, Ghil, Stuart-Merril, etc., es una de las formas más amplias del arte moderno, que no. tar- dará en destronar por completo el arte pasional y primitivo de los pasados siglos24. , Risco seguía moi de preto o desemvolvemento da literatura europea contemporánea (para el a europeización de España » Vicente Risco, "Opinión", El Miño, 17 de maio de 1810. 420 era unha 'forma raéis de loitar contra os (prexuicios que cons- tituían, como xa Timos, ese elemento dinámico'da ¡historia española que se caracterizaba pola resistencia ó ¡progreso e á cultura. "Queremos la europeización de España", escribía nun artículo que xa temos citado)2S. Uniha proba máis que enigadir a canto levamos dito apórtanola o comentario qué lleadicou có motivo do seu pasamento a Jean Moréas, o có- ñecido poeta grego autor da declaración programática do: Simbolismo: . Una frase de parco elogio, una rápida enumeración de sus obras, pocos datos 'biográficos, un retrato cuando más, dedican los periódicos españoles a la. muerte del excelso poeta,.del in-r signe autor..del Pelerin passioné (sic) ellos que tal copia dé noticias, reclamos y largos artículos consagraron al gran ca-, meló de Chantecler. ''•-•'•'1. v ". Bien.es verdad que la (personalidad del ilustre ateniense era .,'.. muy poco conocida en España. Gómez Carrillo, Rubén Darío ' ' • y Mgún'otro exquisito tíablaron de él en crónicas periodísticas ."•••' : y en libros poco leídos; Diez Cañedo tradujo y publicó dos poe- , sías suyas en Del cercado ajeno; pero 'llegado así por noticias' , •. cortas y traducciones fragmentarias al conocimiento del esca- " '.' so público"qué lee y entiende, no ha podido ser comprendido * • ni apreciado'. ''. * * ' Fúé" nuestro poeta uno 'de los-(principales propulsores del >.•. >" simbolismo; con Paul Adam y-Gii&tay Kan (sic), asumió algún tiempo la jefatura del grupo, publicó un manifiesto süniboMsita en Le Fígaro, y fue uno de los más avanzados reformadores de •~ la lírica francesa; siendo su influencia marcadísima en ia poé- tica contemporánea. Moréas. sobrevivió a su escuela, obtuvo señalados triunfos, • y tuvo el honor de figurar como caso clínico en cierto abomi- : • nable libro dé: Max Nordau26. .: Neste mésmo artículo atopáanonos con dúas das grandes •fóbias do Risco de entón: Max Nordau e Edmond iRostand. Paiprinieiro repudiaba o seu Entarlung (o '"abonimafole libro" da nota sobre Moréas), no que o noutrora célebre periodista húngaro trata de aplicar as teorías sobre a dexeneración, do ¡psiquiatra italiano Cesare Lomibroso, á ofora.de arte. |Cdmo é sabido, partindo do concepto equivocó de "homé sano", Nor- dau condena como (viciosos os movementos artísticos de fin de sáculo: prerrafaelismo, iparnasianismo, simibolismo..., que según el producen untia debilitación da facultade autocrítica éicomo consecuencia fomenta a aparición de tendencias an- j trocíais dirixidas á destrucción da vida civil. Esto unido ó • egoísmo e á sensuálidáde é o que caracteriza a obra de Ibsen, de Nietzsciie, de Wagner e de Tolstoi. Contra eles e a súa obra" propon Nordau unlha diga de Ihoines de Ibó sentido. •:. . Risco detoeu coñécer o libro de Max Nordau na traducción eástelá que co título de Degeneración se publicara en Madrid en 19022!. E tanto como a tese alí defendida, que atacaba 25 Rujú Sahib, "España y los españoles", El Miño, 27 de.febreiro.de 1910. 26 Polichinela, "La muerte de Jean Moréas",'El Miño, 2 de abril de 1910. 27: Max Nordau, .Degeneración,. Madrid, 1902; .... ,, '. 421 violentamente uns principios e uns autores para el sagrados nalgún momento (arique logo a súa condena de Nietzscne, por exemplo, non sexa menos dura que a feita ¡por Nordau) debeulle molestar o prólogo do traductor, Nicolás Salmerón, que pretendía extender o diagnóstico á mocedade literaria española de principios de secuto, da que di que "la debilidad de espíritu, innata o adquirida, y la ignorancia, la predispo- non fatalmente al misticismo; la exageración monstruosa de su 'yo', de su amor propio, su imposibilidad de atención, la convierten en egoísta" a. • . • •. Respecto de Rostand, a enemiga de Risco contra el resul- ta cáseque obsesiva, e frente a Chantecler, que se estrenou con igran.aparato en París en feibreiro de 1910, adoptou unha postura totalmente despectiva, á que non defoeu ser ailea a popularidade de que gozaba o autor de Cyrano. Despois do estreno de aquela fábula dramática, puxéronse de moda en España, como, no resto de Europa, obxetos chantecler: bas- tóns chanteclerr paraugas chantecler, somtoreiros chantecler (a revisita Vida Gallega publicou daiquela a fotografía dun destes extraños sombreiros), abanos, imperdibles, footóns e ata uniha muiñeira chantecler, que se estrenou eñ Qurense en xunio de aquel ano, e que mereceu un comentario irónico de Risco ». • • • O desprecio de Risco por Edmond Rostand somentes ten un paralelo na ¡pernea estima en que tina ó poeta Salvador Rueda, a quen precisamente He cnamá Rostand español: "Salvador Rueda trocó la lira .por el tamboril, el bombo y los platillos, y armado de itan ruidosas armas operó verdaderos prodigios: formó mujeres con ¡heno, con moscas, con víbo- ras" 30. E nun artículo laudatorio dedicado a Cuento de abril, de Valle-Inclán, engade: Heno de gratas promesas se nos presenta este distinguido teatro de leyenda y poesía que desterrará de la escena los adulterios y ios divorcios traducidos del francés, el Insoporta- ble drama histórico, que Marquina trataba de resucitar, y las reminiscencias del drama a lo EclhegaTay. i(...) Sólo falta una cosa: que.Salvador ¡Rueda se quede para siempre en Cuba; que no vuelva a destrozarnos los tímpanos con sus rimas de tambor y platillos, y podremos enorgullecer- nos de nuestro arte literario, que parece entrar en una era de renacimiento y de elevación. Con tal de que los demás olviden un ipoco a Castilla y sus glorias pasadas31. En xeral, Risco, si exceptuamos a algúns autores (Valle- Incián, Baroja, (Miró...) sinte pouco entusiasmo pola moder- na literatura castelá, que. en 19M) se atopaba no final do ciclo modernista, exprimindo o último zume e repetindo ata o tó- 24 Ibidem, p. 20. » Polichinela, De.mi retablo, El Miño, 10 de xunio de ISIO. » Polichinela, "Un futuro Rostand", El Miño, 23 de xulio de 1S10. 31 Polichinela, "Valle-Inclán en el teatro", El Miño, 23 de marzo de 1810. 422 pico os temas, reducidos —como sinala Guillermo de Torre— ás reminiscencias esyaídas do simbolismo francés e á exalta- ción monótona da paisaxe e os tipos casteláns32. Por exem- plo, comentando a aparición de El poema de Otoño de Rutoén, escribe Risco: ¡Pero ¿por qué no toman su ejemplo ios poetas españoles, a quienes con tristeza vemos retroceder de día en día, llevados1 .por la desidia y el agotamiento, hacia un ñoño y vacío casti- cismo? Todo menos volver atrás, todo menos renunciar al ensueño, todo ¡menos esas lamentables canturías de las glorias castella- nas, esa tonta arqueología espiritual y esa inútil rememora- ción de las viejas formas33. * E para que non laaxa dudas sobre quen podan ser os es- critores ©boceto da súa censura, cita nomes concretos: Ya sé que también ahora viene de Francia la tendencia ini- cdal, que proclama ex cathedra Gómez Carrillo: después del espléndido -florecimiento espiritual del simbolismo y el deca- dentismo, la eterna rutina recobra su imperio, y disfrazada de arte social unas veces, otras descaradamente tradicionalista, esto es: atávica, se ocupa con ahinco en hacer volver grupas a los más gallardos cabalgadores,del moderno Pegaso y trata de entronizar de nuevo la Retórica y las normas caducas. Y este movimiento se traduce en España en los libros de dos López Alarcón, de Ricardo 'León, de Valcárcel, y de otros muchos literatos anacrónicos, que escriben libros con títulos de sabor arcaico-y que tienen luego la osadía de llamarse nue- vos. Son numerosos, porque el dudado del estilo y la limpieza de su castellano, los relevan de tener ideas, y con cualquier •mamoseaJdo pensamiento lanzan su sarta de redondeadas cláu- sulas cadenciosas a las que llaman obras artísticas, porque según dice Gómez Carrillo "ser bella es lo único que se le pue- de pedir a ¡una rosa". No tardaremos en volver a leer odas a Júpiter y sonetos "a una rosa". Estamos destinados a ver triun- far el cangrejo literario34. iNembargántes frente a esta actitude crítica, sorprende a opinión favorable e aínda entusiasta que ten sobre escritores mediocres como Victoriano García-Martí, Javier Valcarce ou ¡Eugenio López lAydillo, e que sonrientes se pode comprender pola relación amistosa que o 32 Guillermo de Torre, Historia de las literaturas de vanguardia, Guada- rrama, Madrid, im, t. II, p. 1®2. 33 Polichinela, "Versos de Rubén Darío", El Miño, 18 de marzo de 1910. » Polichinela, "Un rato de crítica", El Miño, 16-VIII-il91)0. 423 tas que aparecen para morir al ipoco tiempo de llevar una vida lánguida", anunciaba El Miño) 35, o certo é que non pa- sou dos cinco números. Na nota de ¡presentación aludíase á necesidade que tina Galicia de "un órgano que recoja las palpitaciones de nuestro arte regional que, en el orden literario especialmente, ejerce uña decisiva influencia en las orientaciones generales de la literatura española"-36. Naturalmente que esa literatura re- gional á que se refire o anónimo editorialista é a literatura cástelá feita por escritores nacidos en Galicia, dunha manei- ra especial Valle-Inclán, pero tamén a Pardo OBazán e outros xenios 'menores. Así o entende igualmente Risco nos dous artículos que publica foaixo o rótulo común "De literatura gallega"1 e que tratan respectivamente sobre "De los ¡Precur- sores a los contemporáneos" e "Los contemporáneos". No primeiro deles, aparecido no número un da revista, co- •menza preguntándose ¡Risco: "¿'Existe actualmente literatura ¡gallega?". E responde el mesmo: "No es .posible contestar afirmativamente". As causas sinálaas a continuación: Se dice que es el idioma quien da vitalidad a esta jmani- '. festación del alma de los pueblos; la conservación del alma ....'. nacional es el más poderoso medio de resistencia a las influen- cias extrañas. Y el gallego ha dejado de servir para la comu- nicación intelectual! y vive sólo en las clases más alejadas de la cultura, en el" pueblo, donde las energías originales de la raza perviven, siempre en espera de un revelador que las des- '• pierte revistiéndolas del esplendor de su "genio. Así es como la estirpe aguarda a los poetas37., Foi precisamente o Romanticismo —continúa argumen- tando Risco—, coa súa preocupación polo ambiente e a color local, o que orixinou o renacemento das literaturas autócto- nas, entre elas a galega. E Pondal, que seritíu revivir no seu espirito o aspecto máis arcaico e acaso o miáis íntimo da al- iña galega (o celtismo), íoi o seu xefe. Queixumes dos pinos é un dos miliares da lírica galega. ¡Pero a nota de intensa poesía e de sentemento fondamente galego deuno a primeira entre todos Rosalía de Castro: Y fueron los Cantares como una revelación de la tristeza milenaria de un gran pueblo, que no ha perdido la memoria de un pasado libre. Fue su alma tí.e mujer, abierta a la sim- - : pa/tía en todo el desamparo "de su extrema impresionabilidad, quien lloró con ellos todos sus dolores multiplicados; la raza había encontrado su revelador; pero sus oídos estaban sordos. El gran éxito de Cantares fue en Cataluña, "aquella tierra de •hombres libres", que dice Murguía. Y fue Follas novas la re- Velación lírica del alma de un gran poeta, un poeta cuyo verbo nació escuchando la música tonal del amado paisaje de Ga- licia38. • • • 35 El Miño, 28-Viiail. * Mi Tierra, núm. 1, l-VII-dOll. 37 Vicente Risco, "De literatura gallega. De los Precursores a los contem- poráneos", en Mi Tierra, núm. 1\ Ourense, xulio de 19(111. 38 Ibidem. ... 424 ós nomes de Pondal e Rosalía hai que engadir os dos ou- rensáns 'Curros Enríquez, Lamas Carvajal e García Ferreiro. Sobre todo Curros: Curros fue el mejor dotado de todos; él tuvo el entusiasmo, la yisión artística, el supremo sentido del ritmo. En su mano el gallego se trasífiguTÓ, rotas das formas tradicionales, y ob- tuvo sonoridades desconocidas, adaptado a todos los metros postrománticos. Curros demostró que ed gallego era -apto para la expresión de todas las Meas y de las más opuestas emocio- nes. Esta es su grandeza como poeta gallego. Por lo demás no fue un-revelador del alma de Galicia; su psicología era casi rudimentaria,' y sus poemas no pierden su contenido espiritual en la traducción39. E eso tfoi todo. O resto redúcese a uns cantos poetas líricos obxetivos que cantan a paisaxe, os costumes e as tradicións e que buscan por riba de todo o color local, aínda que o teñan que inventar. Na súa literatura meramente admirativa, que denuncia individuos incapaces de sentir a alma galega (es- criben en igalego pero pensan en castelán), describen sempre as mesmas romarías, os meamos maigostos, os mesmos idilios aldeáns. É decir, o ocaso: Desde entonces los grandes, los que se destacan, escriben en castellano, y a-umque muy gallegos, no pueden ser tenidos como escritores regionales. No es para el genio galaico el con-; tentarse con la' gloria de campanario. Por el contrario, nuestro espíritu es expansivo, como el de . . . . todo pueblo con aptitudes colonizadoras, y eminentemente pro- gresivo, como hoy se manifiesta. Así vemos a Galicia ejercien- do en España una verdadera e indiscutible hegemonía litera- ria; nuestros grandes prestigios, son prestigios hispanoameri- canos, y aún universales40. . ••.'.'.••.- '...". . ¡Estes prestixios son Emilia Pardo Bazán, Sofía Casanova, "que recibió la herencia espiritual de Rosalía de Castro", e VaJlle-Inclan, a quen os gallegos "estamos más que nunca obligados a venerarle como el verdadero Apóstol de la Com- postela espiritual", mentras outros alaban "su rico castella- no, sin duda queriendo hacerle entrar en la ¡ya innumerable cofradía, que canta las insustanciales vejeces de Castilla".- E entre os novos, Javier Valcarce, "que sigue las huellas del maestro Valle^Inclán", Rey Soto, "el exquisito romántico, al? go entregado a los preciosismos decadentes de los sonetos a la moda, impecables y vacíos de sentido", Ramón. Fernández Mato; (Primitivo R. Sanjurjo, "a quien un vuelo de garzas conduce a las cimas azules del simbolismo", e Victoriano García-Martí, "profundo y altísimo espíritu, poeta del mundo interior"41. . " . - . . O primeiro des tes dous artículos provocou a resposta dun tal Aiyras, que desde as páxinas de El Eco de Santiago tratou » Ibidem. w Vicente Bisco, "De literatura gallega. Los contemporáneos", Mi Tierra, nüm. 2, Ourense, xulio de 1011. « Ibidem. ... . 425 de refutar a tesis de Risco sobre a desaparición da literatura escrita en igalego. IA contesitación deste non se fixo agardar: Conozco el Libro de Konsagrazión de Ribalta, algunas cosas de Noriega42 y el nombre de 'Lugrís. Y bien, tres personalida- des aisladas no indican un movimiento nuevo; esos son más bien supervivientes del pasado. Cuanto a todos esos nombres con que el señor Ayras ¡haría lista tan prolija, serán muy co- nocidos en sus respectivos pueblos, /pero yo hablaba de los co-. nocidos, de ios que suenan. . Eso de que no haya Galicia sin lengua gallega, me deja un : tanto estupefacto. El señor Ayras prescinde de la raza, del am- biente, de las creencias, úe la historia. El idioma no hace más ' ' • " que traducir todo eso. 'El señor Ayras no tiene un punto de vista clentííico sobre la cuestión; confunde el alma de los pue- blos, y olvida que los aldeanos de Valle-Inclán hablan gallego traducido literalmente«. . •A posición ideoloxica de Risco frente ó idioma non era distinta da dos agrarios de Acción Gallega (a maioría dos co- laboradores de Mi Tierra —Alfredo Vicenti, 'López Aydillo, Luis Antón del Olmet, Ramón Fernández Mato, Javier Val- caree— pertenecen á dito 'grupo) a acción rexionalista dos cales se desenredaba exclusivamente en castelán, seguindo a tradición do móvemento doctrinal do século XIX, que defen- día a singularidade de Galicia como .pobo, e incluso a súa lingua, empregando o castelán como instrumento expresivo. A conxunción entre o rexiohalismo e a utilización sistemática do gallego na práctica política non se opera ata a fundación das "Iimandades da Falá", en 1916. '." (Para os ihomes de Mi Tierra, o galego era fundamental- mente unha lingua literaria, que tivera a súa derradeira fase dé esplendor no século XIX, coa obra de Rosalía, iPondal e Curros. E aínda que Risco, por exemplo, faga ó pobo igalego- parlante depositario do que el chama as enendas orixinais da raza, non ¡hai dúbida sobre o carácter da súa opción: o idioma igalego non é imprescindible para a existencia de Ga- licia como pobo. lAbonda coa raza, o ambiente, as crencias e a lüstoria. CNon é que Risco negué a. importancia da lingua como feito cultural ou como vehículo desa manifestación da alma dos pobos en que según el consiste a literatura, senón que coida que dita función é xa un feito histórico rematado. A literatura galega en galego non existe, pero a alona de Ga- licia pervive: exprésase en castelán. . Por eso a importancia que para o obxeto do noso estudio ten o feito de que Castelao colabore tamén en Mi Tierra, ó lado de Risco, é relativa e a min paréceme puramente anec- dótica, contrariamente ao que (pensa J. A. Duran44. Outro 42 Precisamente no primeiro número de Mi Tierra publicárase un poema de Noriega Várela, dedicado á revista e datado en Calvos de Randín. No nú- mero 3 aparecería outro máis, titulado "ó romper o día". « Vicente Risco, Art. cit. 426 tanto se pode decir do encontró entre o artista rianxeiro e algúns dos anemlbros do cenáculo ourensán en febreiro de 1912. Ata 1917, os íhomes do 'grupo ourensán militaron en posicións ideolóxicas moi distintas das del, sobre todo Vicen- te Risco, a (figura do cal nesta primeira etapa aparece 'hiper- trofiada en relación con Otero e Cuevülas. E aínda ¡que tanto Risco como Otero falan dos traibaülos de Cueviilas publicados en El Miño, o certo é que ditos traJballos non aparecen por ningures, quedando deste xeito relegada a ¡participación dos tres escritores ourensáns nuniha actividade piilblica común á fundación do Ateneo de Ourense, en 1914, e na revista La Centuria, tres anos despois. • OAlRLOS CASARES Vigo Alvaro Cebreiro dibuxou destes dous xeitos a Vicente Risco 44 Vid. os seus libros El primer Castelao, siglo' XXI, Madrid, 1872, e Crónicas. 1: Agitadores, poetas, caciques, bandoleros y reformadores en Ga- licia, Akal, Madrid, 1074. 427 IDE0L0X1A E POLÍTICA EN VICENTE RISCO - ÉVunha féblezá humana moi común considerar que o noso objcecto de estúdO: é sempré miáis importante e decisivo" do que ós'oütros. Pórén,. coido qué a faciana nacionalista galega é en Vicente Risco chave para entendermosafeitadamente toda a súa traxectqria ivital e intelectual desde que ingresou no galégulsmo rribs défradeiros meses de 1917, ou sexa, cando tina '33 anos'; En efecto, sen a motivación nacionalista pro- bábelmente non tivésemos agora os seus tra/ballos de ihistoria, etnografía e antropoloxía de Galicia, e mesmo as súas crea- cióhs literarias terían outros contidos. E aligo semellante podemos afirmar do conxunto do na- cionalismo igalego entre 1916 e 1936: resultaría absolutamen- te ihintelixíibel para nos se íixéramos abstracción das apor- tacións teóricas e da actividade organizativa e política de Vi- cente Risco neses anos. . Compre, ipois, expor brevemente o esencial desa relación entre Risco e o nacionalismo gálego, reláción.qüe amosa dúas vertentes diferéñciátoeis pero en continua interacción mutua: a do ideólogo que formula teorías e a do (político que tenta de lévalas á, iprácticai O toreve espacio dun artigo, impídeme seguir cronológicamente e ipolo miudo o xeito como a prác- tica de Risco influíu ñas súás ideas e fviceyersá2, Oaí que, para unha maior claridadé expositiva,, as trate por separado. I. VICENTE RISCO, TEÓRICO DO NACTOÍNAMSMÓ GALÉGO lA traxectoria ideológica de Risco parte, nos anos" dez, dunha adscripción á filosofía de Nietzsche en confusa mix- tura con outras ideas tiradas de Bergson, Sphopenihauer e sobre todo do ¡budismo e os libros ivédicos, que.daban como resultado unha concepción do mundo centrada no espiritua- lismo, a importancia do xenio individual, o irracionalismo e unha sorte de tardorromanticismo. O miáis claro destas ideas son as nega^cións, os refuigos: .ao racionalismOj ao clasicismo mediterráneo, aó progreso, ás masas, á consideración da eco- nomía e as loitas sociais como factores básicos para entender 1 Verbo do problema das influencias e das razóns que poideron levar ao Bisco prenacionalista cara ao galeguismo, vid. C. Casares, Vicente Risco, Ed. Galaxia, Vigo, 1881, pp. 50-S6; e J. G. Beramendi, Vicente Risco no na- cionalismo galego, Ed. do Cerne, Santiago, 1981, vol. I, pp. 114-131 _ .. 2 Para unha descripción máis detallada. dése -proceso, vid. J. G. Bera- meñdi, Op. cit., é tamén P. Bobillo, Nacionalismo gallego. La ideología, de Vicente Risco, Akal, Madrid, 1881. : "..,,.-.• . •, ,:u-. 428 a; ihistoria, á 'fe na iposibilidade dun coñecimento científico estruturado en ieis, ao igualitarismo, etc. E ¡todas estas serán constantes do seu pensamento até. a súa morte, con peque- ñas, variacións de matiz. Logo, e como xa se ten dito arreo, agüilloado por un mun- do exterior convulso, e moi especialmente polo pantasma da revolución social que ameazaba espallarse polo orbe tras truntfar en 'Rusia, decide en 19Í7 eos seus amigos durensáns íAíturo Noguerol, Florentino López Cuevillas, Ramón Otero Pedrayb) saíren da torre dé almasí. intelectual e social na que andiveran metidos é participaren, na política. Oonvirtese daquéla ao galeguismo;. Pero esa conversión, malia sua rapidez e espectacularidade, non. conleva untia trahsíórmación radical dá estnuturá do séu,pensamento, se- ntón samen te a súa adaptación a un novo obxecto de interés. Fican sen cambios todos os elementos-, tf ilosóficos^ fundamen- táis...,. :••.;..' • :... , .'-...... : - '•-'"- ••;• Encol deles" érguese üniha-concepción- da ¡historia de xinea xermanorromántica e toase idealista é teleólóxica. Nesa con- cepción, os suxetos «históricos principáis son as almas colec- tivas dos pobos que encarnan en culturas obxetivameñte de- finidoras de - nacións. ..A sinigularidade e irreductibilidade re- cíprocas -desas a'lmas-<;ulturas-nacións son albsplutas. ¡E cada nación vten unha. misión (ou deber) que comprir: a rfealiza- cioií iplená da sua: cultura-para contribuir cori ela. ao patri- monio espiritual da Humanidade. > =•• "-• ? Esas culturas" óü nációñs, que son os protiagoriistas prin- cipáis da 'historia, constitúen todos orgájnicos que nacen, me- dran, enivellecen e mórren, mais con secuencias diferentes e coa :posibilidade de '"retornos", .ou seña, de revi'Viren, esper cialmente. cando, por mor das circunstancias QiistóricaSj: o seu desenvolviaxiento detívose antes de ohegaren á .súa madureza, como no caso da. galega. A derradeira fase das culturas, a de vellez e decadencia ¡por unha sofisticación e tecnificación so- bexas, é o spenglerián estado de "civilización", no que se achan por certo as. sociedades falsamente avanzadas de Oc- cidente. ' ... ., . - . ... - No cume de toda esta visión está ÍDeus, rexerido de xéito njediato q decurso da fhistoria. Non obstante, até a súa crise relixiósados anos trinta, a divinidade só ten no es¡quema: ris- qüián a misión diunha cimentación metafísica última da s-úa ahdáimada conceptual. ^o que atinxe ao concepto de nación, Risco, seguindo a Murguía, estaíblece de entrada o axioma ibásico da nación co- mo produto obxetivo da historia: "O conceuto de nación é un conceuto histórico, o que quer decir, da másima réalida- de". E esa realidade é algo que nos ven dado, qüe-'"vive sem- pre, como realidá espirtual, independentemente do Es'tado 429 de que forma iparte", polo que "uniha nación pode ser tal nación <...) sen autonomía de ningumha clás"3. Pero ¿qué é a nación?: ¡Estes vínculos Cfaia, tradicións, costumes, historia, etc.) añadindo a sua andón á da etnia y-á da térra, determina nos individos certas coincidencias psdcolóxicas, certa maneira de, seré común a todos eleis, que constitue o caravter nacional, é xunguen n-únna entredependencia, n-unha solidaridade ne-; cesaria os Intreses de todos eles n-un initrés coleutivo superior qu'é o intrés nacional. A nación ven a se resolvere diste xeito n-unha comunidade d'intreses espirituaés e materiaes detre- minada .pol-a natureza4. Vista a definición xeral de nación, ¿qué é Galicia para Risco? A súa afirmación non pode ser ináis rotunda: Non ddscutimol-o direito de Galicia a ser unha nación: Ga- licia é xa unha nación: a nacionalidade galega é un feito xeo- gráfíco e histórico que se non pode negar. Galicia é un orga- nismo vdvo, e pol-o feito de seio, ten direito é vida5. Eis o eixo de referencia esencial do nacionalismo galego para Risco, porque se Galicia en canto nación ten un ser único, específico e irreductíbel a oalquer outro ser nacional, o mesmo ten de acontecer co seu nacionalismo, instrumento político da defensa dése ser. Por eso o noso nacionalismo, iprá ser algo, ten que ser un galeguismo, e non un euskarismo ou un catalanismo traducidos á nosa fa- la. D'eses nosos irmauís da imensa Hespaña, queremol-o eixem- pro da rebeldía y-o acordó pr'a aución común, si é que com- - pre, miáis non as direitrices memtaes da nosa intención nacdo- nalitffca6. _ Pois, ao caibo, como repetirá Risco arreo, ser diferente é. ser eisistente. Como nación, Galicia está dotada de todos os atributos que He corresponden: lingua, tradicións, costumes, historia, raza, xeográfía e, claro está, carácter ou espirito propios. Nesto Risco non aporta nada novo ¡verbo do dito xa ipor Mur- guía. Pero sí ihai novedade na importancia relativa que con- cede a algúns elementos, e anoi especialmente á xeografía ou, como di el, "a Terra". ¡Este aspecto, que adóita ocupar un lugar secundario no escalafón dos factores definidores da na- cionalidade, ascende en Risco a un ¡posto privilexiado, en es- treita maridaxe coa raza. Acomendóse a un determinismo daquela moi de moda, chegá a dicer que, en xeral, a xeograíía é a grande escultora da (humanidade, a que permite explicar os rasgos esenciai3 do carájcter nacional, rasgos que a térra inculca nos primei- ros poboadores, quen logo os transmiten ipolo sangue (as xe- neracións vindeiras. E así, a térra galega, que é "xeográfica- Teoría do nacionalismo- galego, Ourense, 1920, pp. 6-7. Ibid., p. 20. Ibid., p. 30. Loe. oit. 430 mente autónoma" e "a máis europea da Peninsua" .polo, seu clima, flora e fauna, inducíu na alma pagana dos celtas pri- mixenios tanto a emoción do sedentarismo como a saudade e a cobiza do lonxe da alma galega actual, que non son se- nón "a sobrevivencia indudábel d'unha emoción ancestral" transmitida polo sangue. A Terra transfórmase así nunha forza cósmica e enigmática, forxadora do Volsgeist ou alma colectiva da nación. Perante esa forza, a raza fica reducida ao. pasivo papel de veículo. Na cuestión da raza limítase a seguir a Murguía, aínda que concedendo menos importancia ao aporte (xenmiánico é moita máis ao cáseque exclusivo dos celtas. Segué tamen a Murguía e todo o que desto deriva e, por exemplo, abre un abismo étnico entre os galegos e as razas "morenas y euro- africanas" de Iberia. Agás Portugal, non somente non hai ningunha afinidade étnica co resto, senón que a raza galega é superior 4s do centro e sul da Península, e dad "'a inxus- ticia.tíe que sexamos domeñados por iles"7. : . En relación eos factores da iingua e da historia recolle o xa dito por Murguía, Brañas e os rexionalistas, e máis .polas Irmandádes da Fala desde o ohamamento de Antón Villar Ponte. Pola contra exténdese moito máis na caracterización do carácter, espirito, xenio, alma, mentalidade ou sentimento galegos (que todos estes nomes recebe) e que, como xa dixen, é o resultado da conxunción da térra coa raza. Segundo Ris- co, a característica principal desta alma galega é o amor á térra, para o que acuña un termo: a emoción do sedentaris- mo, que leva ao galego a profesar un "patriotismo vexetal" e a escamallar seus asentamentos polo territorio para estar en contacto máis estreito coel. "Eiquí o lióme vive lonxe do ñome, pero sempre perto da Terra", dirá Risco8. Seguen en importancia a saudade ou cobiza do lonxe (que son dúas va- riedades do mesmo sentimento), tan entretecidas co anterior que resulta cáseque imposíibel distinguilos. Por último, a al- ma galega é romántica, o que en Risco quer dicer que está dotada de humorismo, senso crítico e lirismo. Ademáis, iRisco introduce entre os elementos definidores da nación o seu esquema ideal de sociedade propiamente ga- lega, esquema que el deriva, moi na liña do seu ihistoricismo idealista, mesmamente da natureza desa alma ¡galega. E así, por mor das características do ohan e das inclinacións da raza, o pobo galego é un pobo de campesinos e mariñeiros. "Galicia vive dos fróitos do chao, do gando e da ¡pesca, e di^ fícilmente podería vivir d'outra cousa", dirá. Ese ¡pobo, polo amor que sinte á térra, vive espallado en pequeñas comuni- 7 "Galicia Céltiga: a don Manuel Murguía respetosamente", Nos, Ou- rense, núm. 3 (3O-XII-1920), pp. 5-14; e núm. 5 (24-VI-il021), pp. 12-16. • "O sentimento da térra na raza galega", Nos, núm. 1, 30-X-H920, p. 8. 431. dades "naturales", as parroquias, que non son senón a sor brevivencia dosantigos clans celtas. A apropiación da natu- reza amosa tamén un xeito peculiar, que deriva igualmente da alma 'galega: "A estreñía división da propiedade é un sub- fenómeno da sedentarización, do máisimo afincamenito na térra á que a nosa raza tende a se xunguir máis e máis pol-a sua vontade conxénita. C'un sinxelo istinto democrático, o galego tend'a facelo todo en pequeño: coidado do gando, in- dustrias caseiras e ruraes, etc.". Esta fragmentación dos asentamentos e das propiedades é o resultado da evolución da sociedade feudal que leva camino de se convertir no que el ohama umha "democracia agraria". Por eso en Galicia non houbo nen (hai grandes distancias entre as clases, e por eso tamén o capitalismo e o comercio "son importados, non áu- toutonos, pdis o espirito capitalista é alleo á alma galega"9. Eunjha vez definida des te xeito a nación galega, compre preguntarnos: ¿cales son os seus problemas para Risco? Naturalmente, o.prhneiro é o perigo da desgalegiuización, da perda "das nosas trádictóns, dos nosos 'costumés,. da nosa fala,. da nosa liberdade". A.causa fundamental dése perigo ép "absurdo centralista" de considerar o Estado un fin, e non. un medió. Ese Estado, sustentamento "da Heapaña ofi- cial, d'esa «organización iteórica e áusurda qu'asofoálla á yer^ dadeira Hespaña", anula coa prepotencia, da súa soberanía a yerdadeira soberanía nacional, afonda ó divorcio entre pobo e gobernó, estraga a vontade individual e colectiva, destrúe á enerxía. cívica e é a causa de cáseque todos os males que sofren as nacións da íPeníñsulá, e que, segundo Risco, son: o desaxeitamento entre as leis e á realidade social, a. emigra- ción da aldea ás cidades e das provincias á capital, o cacú quismo e o.bunerismo e, no caso concreto de Galicia, a emi- gración, a morte das pequeñas industrias, a deforestación, o mal .aproveitamento da agricultura, da ¡gandeiría e das fonr tes. enerxéticas, o. esquecemenito da literatura, da fala e da arte propios, etc. Por mor de todo, eso, o nacionalismo galego —que Risco define como a "doutrina que informa o movimento da reivin: dicacióri da persdalidade de Galicia frente da sorbencia do centralismo español", se propon a reconstrucción espiritoal, económica e política de 'Galicia, o que; para el implica auto- nomía nesas tres ofdes. . . Entramos así na formulación programática do naciona- lismo gaiego por Risco, formulación que deriva, por amina banda, do séu ¡peculiar concepto de Galicia como nación e, pola outra, do seu análise dos problemas dó país: Evidente- mente, tal programa se encadra dentro do das Irmandades i ' Teoría, do nacionalismo galego, op. cit., p..23. . 432 da Fala primeiro e o Partido Galeguista despois, .programas ámbolos dous que contribuíu decisivamente a elaiborar. Non obstante, na formulación risquiana 'hai algúns matices per- sonáis que compre salientar. Na orde socioeconómica, percúrase "un'ha xusta y-equi- tativa distribución da riqueza" para que "todol-os galegos teñan pan, vestido, casa y-aforros", e con tal fin propon uniia serie de medidas, das que a meirande parte son pura repe- tición das reivindicacións centráis das Irmandadés neste ei- do: libre .importación de grans, facilidades para a exporta- ción do igando e outros prodütos do sector primario, coñstru- cióñ de ferrocarril, promoción da pesca, portos francos na Coruña e Vigo, renacemento da pequeña industria (especial- menite da transformadora dos prodütos agropecuarios), re- dución da emigración aos seus xustos límites e paso da pro- piedade da térra a quen a traballa' liberándoa dos foros e da usura Xpero, como era típico ñas Irmandadés, non especifica o procedimento concreto de redención foral). Máis significación ten para Risco a organización do co- operativismo agrario sobre da base dá parroquia ('"os antigos clans"), co que o campesino tería meirande resistencia eco- nómica, podería -mellorar as técnicas de cultivo e segurar á comercialización dos prodoitos. Pero a trascendencia deste obxetivo era móito tnaáor para Risco. Tal cooperativismo constituiría nada menos que a base socio-económica desa de- mocracia agraria da sociedade 'galega ideal, o camino para "ohegar a un comunismo aceitóbel que saáse da vontadé das xentes, e non imposto dend'enriba e dend'e fora'*10. En resu- mo, ese cooperativismo sería a sustancia do "socialismo ver-, de" que opón en 1930 ao "socialismo rojo" como solución idó- nea para o país ". E non nega que tal proposta se inspira na arela de voltar a un mítico paraíso perdido que, como Bra- ñas, ubica tamén na Edade Media: "O sindicalismo noso é a volta á vida corporativa da Edade Médea, é a volta ao pri- vilexio non dos us pr'esplotar os outros, senón de se desen- volver cada ún según a natureza do seu vivir; e de se gober- nar cada organismo social .por sí mesmo" 12. Pero nengún dos remedios propostos aos problemas cultu- ráis e socio-económicos se farlan realidade sen a previa e ra- dical transformación da estrutura do Estado e do sistema político vixentes dajquela, que eran —compre lenübralo— ó da monarquía alfonsina co sistema da Restauración xa me- dio descomposto, e logo o da dictadura de Primo de ¡Rivera. E aínda que Risco, como antes Brañas e Murguía e como en xeral prácticamente 'todos os dirixentes do galeguismo,: re- 10 11 Ibid., p. 26. "Y Él"" problema- - político de Galicia, Madrid, .1930, pp. 198-201. : ' "; 12 "Prosas galeguistas", A Nosa Terra, A Coruñá, núm. 72, .15-XI-1928JP.4 433 pite unlia e outra vez que o nacionalismo galego non é sepa- ratista, reclama (coas Irmandades desde a Asamblea de Lugo de 1918) uniha estrutura (federal do Estado español qué na práctica —pola amplitude das atribucións dos membros fe- derados— sería raíais toen umíha confederación na que tamén debería estar presente Portugal. Para Galicia esto se concre- taría nuniha autonomía que Risco ohama "integral", e por tal entende unüia organización político administrativa '"de- mocrática", "eficaz" e, sobre todo, que implicase un sistema político totalmente novo "que fixera imposible a inxerencia dos caciques e dos partidos políticos". ¿Qué significa exacta- mente esto último? ¡Na serie de artigos publicados en A Nosa Terra en 1928 baixo o título "Políteca no noso ternpo" e no libro de. 1930 El proDlema político de Galicia, Risco, sen dú-r toida moi influido polos negativos efectos da Dictadura para os nacionalismos, amósase defensor da democracia e do sis- tema parlamentario. Mais clarexa que o liberalismo e a de- mocracia son uníha cousa, e o sistema de .partidos políticos outra moi diferente. E aínda que recoñece que, en determi- nadas circunstancias iiistóricas, os partidos poMticos e máis os sistemas de participación e representación parlamentaria que conievan poden ser inevitaíbeis e mesmo constituiren ün mal menor perante outras alternativas peores (alusión á Dic- tadura), non por eso é menos certo que "os partidos non re- presentan as arelas nin os intreses naciones, senón opimos, doutriñas polítecas" e que, ao cabo, todo se subordina as -con- veniencias dos partidos. A máis, o sistema parlamentario convencional ten para el outra falla esencial: a ausencia de responsaibilidade dos re- presentantes perante o corpo electoral, co que "o Palramentb exerce uniha verdadeira dictadura temporal" ao ocíon se poder revocar os poderes outorgados deica o remate da lexislatura. Desto tamén é culpante esa mediación política ©brigada que impon o sistema de partidos. Para remedíalo coida preciso, como venen predicando os nacionalistas igalegos desde a cam- paña de Lois Porteiro de 1918, a instauración de dúas insti- tucións de democracia directa: q referendum e o mandato imperativo dos representantes. IA estas eivas propias do sistema de partidos en xeral, en- giádense no caso de Galicia as derivadas do problema1 nacio- nal. Pensaba Risco que os galegos, en canto individuos, esta- ban defectuosamente representados no Parlamento español, como todos os demáis cidadláns do Estado. Pero os igalegos, en canto coleotivMade con personalidade de seu, non o esta- ban en absoluto nen o estiveron xamáis dentro do réxime li- beral. Daí a necesidadé da autonomía. Daí tamén a necesi- dade doutra cousa: dun instrumento ipolítico ao servicio ex- clusivo deste obxetivo. •, 434 H. VICENTE RISCO, POLÍTICO NACIONALISTA E esto lévanos a ver qué idea tina 'Risco do nacionalismo galego entendido como movimento político, e a tracexar bre- vísimamiente a súa actuación ipolítica entre 1918 e 1936. •En primeiro lugar compre saüientar que ten dése movi- mento unna visión elitista no que atinxe ao seu estrato diri- xente. (Por exemplo, en 1920, se pregunta: se a natureza íixo de Galicia umha nación, ¿ihai nela vontade de selo? E respós- tase: íhaina. Sobrevive soterrada íbaixo a situación actual. E ademáis, chega ben que nos, a élite 'nacionalista, minoría in- telectual óhea do esprito do seu ¡tempo e levando ñas maüs a clhave do manan, teñamos esa vontade pra créala en todol-os demaiis. Moitas veces cnegou un iiome solo, lemlbraivos de Moi- sés, ti "trafilas, de Maihoma (...) mais o nacionalismo galego non é mesiánico no senltido d'agardar un Redentora chovido do ceo. Oremos qu'o que fixo umtoa persoaMdade sobrehumana po- - des'estrever a faceto untia aristocracia dnteleuibal iortemente axuntada en íaianxe de ferro ben tecida e determinada á obra con empeño13. Con todo, esa aristocracia intelectual debería organizar a xentes de todas as clases e todas as ideoloxías con tal de que estivesen dispostas a loitar pola realización nacional de Ga- licia. Este vello soñó nacionalista de abranguer todas as for- zas políticas, sociais e culturáis da nación en toen desta foi en ¡Risco máis tforte que as súas propias posituras ideolóxicas (mixtura de (tradicionalismo católico, conservadurismo rura- lizante e populismo reformista e afín ao rexeneracionismo coetáneo nalgunihas cousas) en toda u Teoría do nacionalismo galego, op. cit., p. 32. 435 partidos .políticos propios y exclusivos, apropiados a su reali- dad social y sólo a ella, y por lo tanto, diferente en muchos puntos, aún acaso opuestos a veces en algunos a los partidos análogos de otros países (...) los programas políticos no pue- den ser género de exportación. 'Es la realidad social misma la qué debe dar nacimiento a los partidos políticos y a las opi- niones que los informan (...). Solamente así, cuando nacen de la realidad viva de un país y de su conciencia nacional autó- noma, ipodemos decir que los partidos políticos tienen un ori- gen y una esencia democrática popular. ¡Lo demás serán pos- turas de ideólogos o agrupaciones de vividores M. En consonancia con esta idea matriz, Risco sostén que os partidos españoles "no sólo usurpan la representación de Galicia éii el Parlamento, sino que extravían y pervierten a la opinión gallega", de onde deduce a necesidade de os com- bater non só-•mediante a denuncia do seu verdadeiro papel senón taimen, e moi especialmente,, coa creación de partidos vérdadeiramente galegos15. ' ,. , - -.. Eis expósita,, cuntía claridade nidia, a principal razón de ser de todo partido nacionalista, con independencia do con- tido ideolóxico ou socicHpolítico do seu programa, iCoido in- necesario salientar que nesta cuestión estamos perante o pre- cedente toásico das órganizacións políticas do nacionalismo galego destas últimas décadas, :pois, por riba das diferencias abismáis que as afastan do pensamento risquián no filosófico e no. socioeconómico, argumentan e xustifican a súa existen- cia independente respecto aos partidos de ámbito estatal erñ- pregando cáseque as mesmas palabras. E ademáis o grado de .autonomía política que reivindican para Galicia está máis perto do que reivindicaban Risco, as Irmandades da Fala e o primixenio Partido Galeguista que dos criterios imperantes nese ponto entre as actuáis forzas políticas de ámbito esta- tal. Qüer esto dicer que o pensamento do 'Risco está mói ipe- riclitado nalgúns aspectos pero noutros parece conservar unha innegiábel actualidade. Pero voltemos a Risco. Dixemos que para el ¡había un prin- cipio, moi ortodoxo desde unha óptica nacionalista, que é a chave para explicar todas as súas actitudes políticas: Galicia debía contar con forzas políticas de seu, porque só un partido nacionalista poderla realizar unha acción política de.verda- deira defensa da nación en canto tal. Os partidos cun hori- zonte nacional español poderían coincidir nalgúns casos eos nacionalistas, en reivindicacións singulares El problema político de Galicia, op. cit., pp. 167-169. Loe. cit. .y.- .. • • . . ; '.•. :. 436 que inventase Risco, senón que estaba xa presente en Mur- guía e ¡Brañas eos mesmos argumentos e polos mesmos mo- tivos, aínda que nestes ¡últimos, como é lóxico, Raimáis pasou do papel escrito á práctica política. Postular uns partidos nacionalistas cada vez máis fortes e uns partidos non nacio- nalistas cada vez máis febles1 437 •' Pero uniha cóusá; era sumar ideoloxías dentro do nacionar lismo, integrándoas e subordinándoas á súa política, e outra moi diferente esleír o nacionalismo noutras ideoloxías, átalo aó carro doutras políticas. (Para Risco, o primeiro era uniia necesidade; o segundo, un suicidio. Un nacionalismo poli ti- camente forte e numeroso cecais se poidera permitir alianzas ou participacións no xogo do sistema político español da mo- narquía alfonsina para ereibalo desde dentro, porque a súa forza mesma o mantería a salvo de contaminacións e imporía as alianzas unihá dirección axeitada para el. Pero en Galicia a situación non era esa. Daquela os forites eran os outros, quen imporían as súas condicións abrigando ao nacionalismo a negarse máis e miáis, co que este ao cabo ficaria despoxado rriesmp do único medio que tina para ir medrando: a exem- plaridade, a denuncia, o prestixio político-moral e a coesión da élite. Xa que logo, era mellor mañanarse do sistema polí- tico para añónalo ou, en todo caso, participaren soios con se- mellante actitude testimuñal e co programa propio enteiro. Este cálculo político é o que explica as súas actuacións que experimentan variacións menores en función das dife- rentes circunstancias. Entre 1918 e 1922 o contrapon no seo das Irmandades á táctica gradualista e participacionista até que consegue impor organizativamenite os seus criterios, aín- da, que ao precio da escisión após da Asamblea de Monforte (1922). Desde esa data aité a chegada da Dictadura de Primo de Rivera, e como señor cáseque absoluto da Irmandade Na- cionalista Galega, ensaia a aplicación pura das súas ideas cuoha política abstencionista sen paliativos e co intento de construcción dun partido rexamente disciplinado que el pro- xecta con organizacións de clase no campesinado e mesmo entre os oibreiros. Pero a Dictadura atricou esta experiencia xusto cando se estaba comenzando a poner en práctica e xa- mláis saberemos das súas posibilidades de éxito ou fracaso. Nos primeiros momentos, o novo iréxime semellaiba pro- meter uniha vía para dotar a Galicia de institucións propias, aínda que non íosen totalmente satisfatorias. Risco e outros nacionalistas non tiveron empacho en colaborar no intento, mais axiña decatáronse de que non ihabía ital. A Dictadura resultou para os nacionalismos peor que os partidos turnan- tes. iComo ^consecuencia desta lección, Risco amlósase en 1928- 1930 na súa fase política máis aberta e liberal. Entende que a realización das arelas naeionais de Galicia pasa necesaria- mente pola desaparición da Monarquía e non dubida en eti- quetar seu nacionalismo de repufolioán. Sabedor de que está nun intre decisivo para o Estado, e por ende para Galicia, ohega ao límite da súa tolerancia táctica: eoaligarse eleoto- ralmente con republicáns e radical-socialistas, se toen salva- gardando a independencia organizativa e política do seu Par- 438 tido Nacionalista Repubricán, Mercede a eso, Otero Pedrayo estará presente ñas 'Cortes Constituintes da -República." Risco fai esa aposta porque as circunstancias históricas daquela primaivera de 1981 parecían poner ao alcance da man algo aibondo tentador para ¡lie negar o seu concurso: a República federal, ou seña, a posibilidade de que Galicia tivese ao cabo un Estado de seu, aínda que federado aos das outras nacións ibéricas. Pero os resultados ficaron moi por toaixo das súas espe- ranzas e, o que era peor, a conducta posterior dos aliados eoníirmou as súas sospeitas de semrpre. Por eso volta de con- tado á súa oposición as alianzas do nacionalismo con partidos "afíns". A esto engadeuse a evolución que se viñera operando no seu pensamento desde a viaxe a iCentroeuropa do 'vran de 1900. O contacto físico coas convulsións sociads e de todo tipo da Alemania deses anos acordou seu dereitismo xustamente cando seméllafoa ¡máis adormecido. E o decurso dos f eitos en España durante a República non axudou anesmamente a adormécelo de novo. O conivencimento de que a revolución social era uniha ameaza real e iminente levouno a (pensar na neoesidade duniha política contrarrevolucionaria para pecQiar- lle o paso. A defensa da sociedade existente, da relixión, de todos os valores tradieionais ipasou a ser o oibxetivo priorita- rio, ao que se tiñan de subordinar todos os. demáis. E por se a situación non fose xa mala dalbondo, as corren tes de es- querda (ou o que el coidaJba tales) collian cada vez máis pulo no seo do mesmo nacionalismo, ao calor da presión exterior á que este se vía sometido, ipois somentes pola esiquerda iha- bía saída deside 1933 para a reivindicación autonómica, Pe- rante esto, Risco prineipiou a atacar, non só as alianzas coas esquerdas, senón a (presencia mesma de nacionalistas non dereitistas no Partido Galeguista. Por prianeira vez, Risco non ffoi consecuente co seu nacionalismo. Os seus esforzos por provocar urnha grande escisión pola dereita non deron resul- tado e ao remate (en febreiro de 1936) marchou páseque soio, seguido somente por un fato de afiliados de ibase, ipara que o seu nome non se vise mixturado coa singladura frentepo- pulista do igaleguismo. logo de tantos anos de loitar polas libertades nacionais de Galicia, e aínda que colaborou na campaña a prol do Estatuto de Galicia, asistíu a este trunfo histórico coma un outsider, el, que protagonizara sen excep- ción todos os grandes fitos do galeguismo desde 1918. E só por uns meses. Meses nos que tentou organizar unha Dereita Galeguista (nome que xa empregara o ano anterior a escisión! dun grupo de Pontevedra encabezado por Filgueira Valverde) que dispu- tase ao Partido Galeguista a hexemonía do nacionalismo. 439 Pero, como acontecerá no 23, cando aínda estalba dando os primeiros" pasos, cihegou outro xeneral, moito máis á dereita que Risco e mellor armado, radhoulle a toaralla ¡gaJeguista, esita vez para sempre, e púxolle ñas mans outra, pero espa- ñola. Os xogos onalaibares que íixo Risco eos novos naipes non son xa do noso contó. : JUSTO G. BERAMENDI Santiago Lamas e Maside ollaron así ao autor de O porco de pé 440 IMAXE APASIONADA DUN MAXISTERIO Foron moitos os mozos que entre os anos vinte e os pri- meiros trinta recibimos de Vicente ¡Risco proveitosas leoeións dé galeguidade. ¡Risco foi para a mocedade galega da segunda década do século —sobre todo para a intelectual e universi- taria1— como a aceito dun raio de luz espiritual.'A súa inter- pretación de Galicia, enfrentada con (barullos internos, mo- ráis e políticos, viña ser, de canto a Europa daquel tempo podía ofrecer, o máis abnegado a nos. Constituía uniha certa revelación comprotoar os coñecimentos que Risco poseía sobre os" nosos fundamentos culturáis (básicos. Constituía' taínén unha manilfestación da súa inquietude ante a posibilidade da riosa supervivencia no mundo camtoeante do futuro. • • De min sei decir qué as razóns valedeiras que atqpalba ha súa doutrina, centrábanse: na interpretación do pasado his- tórico, na valoración de problemas concretos, na imiaxe ¡du'n- ha sociedade galega desexatole, ñas condicións da yida inte- lectual e no estilo de vivir do país. Parecíame que a obra cultural risquiana viña animada por uniha intención de res- posta áo ohamamento da circunstancia que andábamos a atravesar. Era como si se comprise no seu espirito unfha es- pecie de exercicio respiratorio que inspiraba desacougo e mundo agónico, e expiraba sosegó e mundo xeaxustado. Cando comecei a seguir cóhxuvenil atención o liaJbor de Risco, come'cei tamén a percibir que o seu tema central ci- frábase no ser galego, real e concreto, ollado na süá integri- dade. (E as diferentes partes ñas que aquel labor se dividía, tendían a se xuntar ipara compór unha antropoloxía1, uniha filosofía do ihome galego: as súas esculcas no campo da ©tno- loxía, os seus libros de ihistoria, os seus escritos políticos ou de crítica estética, e mésmo a súa actividade de creador lite- rario. Consideraba eu daquela que os tráballos do escritor ou- rensán estaban destinados a formar un galego novo, a labo- rar polo logro doutra Galicia. Decíase del que era un ensaís- ta, ¡historiador e narrador entremeado de pensador. Pero, ao meu entender," máis que todo eso, o que o definía era o seu estilo didiácticó en función dun maxisterio que andaba a exercer. Estimeino así, desde os momentos iniciáis, como un gran pedagogo, un amigo maior, mestre dos novos ná1 édade máis plástica e decisiva para a saúde do sentimiento e'da razón. : 441 Quéirase ou non, á beira de Risco adeprendíanse moitas cousas, arrequecíase o espirito coa súa palabra premente e o contido da súa doutrina. O seu influxo aforangueu a varias promocións. Os 442 xa dé Roso de Luna; que estudiara a 'Paracelso con devoción gostosa; e que fora (fonda a súa adicación a Raibidranath Tagore. Parecíanos a algúns que a estada na Alemania, entre estudiosa e apasionada, influirá na súa maestría de en- saísta e de etnógrafo. Máis que ñas cátedras contemplara o seu método nos Museus alemáns e austriacos. iFóra das súas visións interpretativas dos ambientes visitados, pensá- bamos que afortalara alí a súa vocación ante á profunda problemática galega. O certo é que voltou da súa viaxe máis penetrado de Galicia. Percibíu con igozo silandeiro unlia ba- ril profusión de raizames europeas na súa térra; al'go moi doutra ifondura é seiva que o esparexido éuropeismo de imi- tanza e servidume. O seu lizgairo pensamento non volveu- chufandose dunha nova escola. Seguía a ser o mesmo o seu problema: categorizar en forma rigurosa e moderna a reaii- dade vivinte de Galicia. Para elo andivo a 'espigar chidhiri- tadas e ecos oías, ipaisaxes e ñas.almas; tencionou alumiar duibidosas inoras esicuras; aouñou íórmulas expresivas, tra- tando de desterrar toalorecidos sentires. Risco foi ipara imin, e para moitos coma min, un guía anovador da intelixencia e da existencia 'gáleiga. 'Para pensar en construir o andamiaxe ipolitico do país, puxémonos a es- coitar a súá ']etíción idéolóxica. Estimaibámolo como mestre; un imestre que tehcionaba facer 'vivir intensamente, en pré- cura anguriosa, o ser 'galego, para a conxugación necesaria do poder espiritual. 'Escribía con estilo sobrio e axustado, e, ao meu entender daqueles días, as súas ideas estaban sólida- mente trabadas. Antes que nos; outros escritores mozos da promoción precedente, valorárono taimen como mestre. Este maxisterió soupo exercelo con xerarquíá humana. Como nun- há chea de traballos diversos,"en "Os homes, os feitos é as verbas" da revista "Nos", por exemplo, ía informando das ñor vedades do espirito novo, analiaándoas e criticandoas aguza- damente. No longo trato que con el tiven parecéronme sempré ma- xistrais o seu tono e a súa voz, por moito que o encobrirañ unlha apariencia dialéctica dubitativa, e, sobretodo, a súa recoñecida ihumildade. Resultaríame doado agora facer a lou- vanza do seu saber, do seu valor como científico no campo da mitograifía e da etnografía, ou mesmo da metodoloxía da historia. Resultaríame máis doado aínda louvalo como mes^ tre de 'moitos de nos, aos que nos ensinou a sustancia da na- ción e do seu sino. En calquera caso, de min sei decir qué durante moitos anos a súa voz foi unfha voz amiga e atíhe- gada que incitaba a un tema ou a un'ha reflexión, ou refrea- foa para unlha viravolta intelectual ou unha fantasía. Comeza arestorá a se ver, decorridos os anos, como se crarexa a súa 443 mensaxe e a importancia das súas leccións; quezais, nalgúns casos, con crítica aceda, :pero sin desmentir o interés do seu protagonismo durante o periodo no que se dictaron. Ao mar- xe deso, tembro agora ao Risco que conecta moi de perto: a súa figura (humana, aquela voz amiga, a espontánea faumil- dade, a ironía cordiali, a estampa do seu corpo. feble... Os mozos dos anos vinte e dos primeiros trinta debéronlle orientacións a través dos seus libros, dos seus artigos e dos informes de viva voz dados en longos leceres. O seu saber estaiba dieo de letras, pero Risco tina o don de as transfor- mar en espirito vivificante. Era un segundador, e a súa cien- cia, por eso, traguía moitas veces un ár inaugural e fresco, inda que iviñese carregado de experiencia de séculos. Todo o seu vóo pousábase de súpeto nunha punta do carballo gale- go, e daquela ensináJbanos a térra esencial e profunda, o faz e o envés de Galicia, a vida 'histórica e máxicá dos galegos, a sobrevivencia e o destino. Non é iioxe a miña intención amosar untha idea cabal do pensamento de Risco tal como se manifestou na súa variada problemática. Interésame só suliñar ata que punto estivo afectado pola situación ihistórica, e pode —mesmo ¡por eso— presenbárese como pensamento xeneracional que operou ñas mocedades que He deron acollida. Como teórico do nacionalismo galego, Vicente Risco foi figura sobranceira no periodo 1916-1936. Unha parte do que xa establecerán Murguía e Brañas, desenvolveuna: en moitos dos seus artigos. A súa doutrina formulouna na Teoría do nacionalismo galego, nos Elementos de Metodología de la Historia e en El problema político de Galicia, ademáis de en numerosos traballos menores. Baseou o seu conceito de na^ ción nunlha postura étnico-cultural centrada nuníha visión espiritualista e organicista da ihistoria. Para el o suxeito prin- cipal viña ser a alma colectiva dos pobos, que encarnou nun- !ha serie de rasgos obxetivos: raza, xeografía, lingua, historia, cositumes... Os mozos do seu tempo adentrámonos no mundo do es- critor seguindo o procedimento acostumado: a leitura dos seus libros e dos seus traballos. Sentiámonos así sobre terri- torio firme para as nosas entendedeiras. Risco prendeunos con Ifartureira vacuna a moitos de nos, e xa non se despren- dería doadamente. A lección do ideólogo producírase ao com- pás de ideas tan apasionantes como a historia ea intraihis- ¡toria, a paisaxe como patria e como térra. A leitura corrida da obra risquiana yeu ser como unha ampliación do pano- rama que nos permitía entender o pensamento do autor nun- ha zona identificada coa esencia de Galicia. Todo o seu labor estaiba carregado de aguilloamentos para conturbar o espiri- to dun mozo. Tivemos así a sensación de que tras dos seus 444 escritos, de tan variegada catadura, dexergábamos a ollada dun home esparexedor de ideas novas, culto e aleccionador. Arrincábamos do feito de que a nacionalidade supon a té- rra. A configuración, a escultura do terreo, poboada de plan- tas 'familiares, e sobre ela o aire íhúmedo ou seco, diáfano ou pelúcido, é o '"gran escultor da ihumanidade". "Como a auga dalle á pedra, pinga a pinga, a súa labranza, así a paisaxe modela a súa raza de ihomes pinga a pinga; quérese decir, costume a costume. Un pobo é, primeiramente, un repertorio de costumes. Esta importancia do factor térra podía servir, ademáis, para afastar as sociedades nómadas das nacionali- dades sedentarias. Falamos aquí, claro está, de potaos seden- tarios, de pobos civilizados, de pobos europeos. Ora, en Europa, unha nacionalidade é un pobo afincado nuniha térra; é un grupo de thomes xunguidos entre eles, xun- guidos coa térra da que son donos colectivamente, e que tra- barían en común, por un eonxunto de vencellos naturais na- dos da comunidade de orixe e de convivio no terreo. Estes vencellos —fála, tradición, ihistoriaj costumes—, engadindo a súa aocióri á da etnia e á da térra, determinan nos indivi- duos certas' coincidencias psicolóxicas, certo modo de ser co- mún a todos eles, que constitúen. o "carácter nacional"; e xunguen huraña entredependencia, nuniha solidaridade 'nece- saria os intereses de todos eles nun interés colectivo superior que é o "interés nacional". A nación ven a se resolver, deste xeito, nuniha ¡comunidade de intereses espirituais e materiais determinada ipola natureza. Velahi a ¡formulación establecida na teoría risquianá'v Foi esta a formulación que influiu, en ¡boa medida, ñas creencias dos mozos que se forón sucedendo durante'uruha etaipa que xa é; historia. Por outra foanda, da valoración obxetiva das formas de vida nutriuse o programa político que Risco nos ensinaba. Tamén a esiquecida capacidade da ilingua mani- festóúnola nos seus escritos. Aínda sendo un namorado do trascender, eso non foi óbice para que se ocupara de temas tan concretos como a política municipal. Pesie a. ser un esr tudioso dé Vico e de Hegel sotare o suceder das culturas, non tivo inconveniente en 'facer cuestionarios de escolas. Risco revelárasenos como auténtico definidor duntia Ga- licia que moitos de nos andábamos a soñar. Porque non se trataba só do etnólogo que analizaba con rigor a vida mate- rial e tradicional do noso pobo; ninsoamente do ihistoriador e introdutor dunha metodoloxía científica. Era, sobre, todo, o 'gran teórico do movimento político-cultural que tenciona- ba alentar e fomentar a orixina'lidade. específica do país. O seu ensino, sin énfase docente, a súa condición de pensador intelixente e de definidor da liña ideolóxica do. galeguismo, 445 pesaron de xeito decisivo no espirito de cantos seguimos nun momento dado a súa doutrina. Pero, ao marxe da súa significación como ideólogo, Risco fixo uniha docencia cultural proveitosa na cátedra, no libro, no xornal, e ao frente da revista "Nos". Taimen ñas relacións epistolares, ñas conversas e ñas tertulias de café. 'Ben sabido é que no seu piso ourensán iniciou e iformou a unha serie de etnógrafos, de arqueólogos e historiadores que seguiron as súas directrices e ensinos. Esas tertulias foron campo, vivo de alentó, de maxisterio xeneroso, de adicación e traiballo, de apertura de rumos intelectuais de aquerida docencia, sinxela e cM. : . -' • Exerceu, pois, Risco un maxisterio cheo de cordialidade, de eficacia e de discreción. O seu influxo espiritual era ta- mén corporal, unido aos mozos non só ñas reunións da súa casa, sinón tamén ñas excursións do "Seminario de Estudos Galegos", e ñas 446 Aínda que durante menos tempo que Murguía, ifoi Risco para moitos mozos igalegos o patrón espiritual, atento ao le- me e á rede. Era, como se sabe, premioso na expresión; pero tras da súa premiosidade expresiva halbía unha riqueza con- ceitual que despertaba vivamente o interés de quenes o es- coitaban. A preocupación pola lingua foi nel tan entrañable, que a transinitíu a cantos de nos recibimos as súas leccións. -Desde o comezo advertíu que unha das primeiras' mostras sólidas da nosa identidade de pobo era a íala. O seu patriotismo, o seu alfán de irradiación, consistíu 'fundamentalmente nun pa- triotismo lingüístico. A par del, a preocupación enxebre no espiritual, a exaltación do vernácu'lo. E correlativo desta pre- dileción, a súa teima frente a todo tipo de filisteísmo. ¡Esa preocupación idiomiática, como acento sustantivo, foi permanente en Risco. Manifestouse como o "leit-rootiv" máis teimoso das súas conversas e dos seus traballos. Uruha das características 'fundamentáis, como punto de arrinque, da orientación da mocedade galega daquel tempo, hai que a pre- curar nesa actitude. O primeiro que os memibros das promo- cións novas sentíamos, verbo de Galicia, viña ser como unha ausencia de térra (firme ibaixo os nosos pés. E para atopar uniha continuidade cultural decatámonos de que os homes da chamada Xeneración "iNós", conglomerado de poderosas individualidades do que Risco era inspirador sobranceiró, si- nallábannos o camino a seguir. Ooñecía ben o ensaísta ourensán a nosa literatura medie- val e ó labor dos Precursores do rexurdimento do dezanove. Pero preocupáfoano tamén os problemas do seu tempo e do mundo que ó arrodea/ba. Poseía unha notable capacidade creadora verbo das ideas e do idioma; e, asimesmo, un alentó anovador das carnes de Galicia, á que tencionalba meter, case a trompada limpa, polos ampios vieiros da cultura europea. A súa mingiuada (figura (física tíhegou a casar coas esencias do país, e a se sementar na súa paisaxe. Era mesmamente eso o que nos engaiolaba aos mozos, o que exerceu un notorio irifluxo nos que seguimos a liña por el marcada nunha etapa significativa da nosa ihistoria contemporánea. Hai un aspecto na actividade de Vicente Risco que produ- cíu sempre en ¡min un especial interés: o seu labor de arti- culista. Publicou o escritor, ao 'longo dos anos, unha chea de artigos de varia extensión, algúns lindantes co ensaio, ou- tros pouco máis que ibreves reseñas. Foi un mestre do que el mesmo cihamou "crónica" periodística. Case tódolos xornais do noso país e as revistas da emigración contaron con ilus- trativas colaíboracións da súa autoría. Fixo así umha obra de xornalista, informativa e crítica, unha obra case diaria e constante. 'Esta, obra que tanto apreciábamos os leitores mo- .447 zos, perdeuse en boa parte na levedade das follas de perió- dico, sin que dhegara a apresarse máis que en pequeña parte no canon clásico do libro. Pero en calquera caso, ese labor xornaldstico tivo o latexo directo do 'tempo e das ideas, que 'Risco vivíu cobizosamente. Os novos, nacidos na década do dez, percibíamos que os seus artigos respondían á extraordinaria curiosidade cultural e vital do autor. Neles foi reflexando este, canto no decorrer dos días solicitaba a súa atención intelixente e incisiva. Fei- tos, aconteceres, ideas e sentires da época, íaos interpretando a través do seu xeito de os ollar. Oonstituiron así como un complexo sistema circulatorio, vencellado coa delicada rede dos breves, vivísimos artigos qué circulaban como de sangue duradoira, arreo osixenada. . Tratábase moitas veces de temas. clave para a 'historia mental do seu tempo, para a comprensión da patética e em- toafada sensibilidade duflha época. 'Léelos viña ser, para nos, como tomar leccións da diversidade ifadigada da vella cultura europea, e da primeira vitalidade da cultura galega. ¡Pare- cíanos que era como entrar no mundo contradi torio e arrou- tado, pero sincero, dos días que andábamos a vivir. Desde os catro puntos cardinais da sensibilidade, e desde centos de puntas da súa rosa dos.ventos, ohegatoah correntes novedosas a estes artigos e pequeños ensaios, que Risco sou- po escribir para tantos leitores novos. Pensábamos que, no seu cohxunito, poderían representar como.un ibreviario de cu- riosidade intelectual dun periodo significativo. E eso, porque os escribíu baixo o signo, dun infadlgaible fisgar en todo o que cadraba.ao espirito e á vida daquel tempo. En tal. aspecto, caibería. decir que os ditos traballos.menores constituiron un importante documento ofrecido nun estilo lizgairp, didáctico e caíletrante. Pero ademláis desta peculiaridade do seu decir, Risco complaceuse tamén, en ocasións, na imaxe poética, na alusión lírica, ou no preciosismo fascinado da metáfora. De calquera xeito, aos artigos risquianos consideraibámolos, po- la súa mesma claridade, pola súa curiosidade diversa e pola súa certeira ipenetración, como artigos clave para a sensiibi- lidade e a cultura multiforme do tempo no que se escribiron. Neses traballos xornálísticos e neses peiquenos ensaios, o autor resucitaba horas esquecidas, reflexaba as súas convic- cións e as súas teimas, os seus gostos e os seus soños, as súas verdades e as súas dúíbidas, as súas dileccións e as súas pe- taduras. Para el todo era atalaia, reflexo do seu vizoso des- acougo. Neses artigos de xornal e neses ensaios breves, des- cabriamos ¡uniría admirable movilidade, únha aipertura de po- ros, un (guindarse ao encontró de mensaxes. Porque, ademáis, o escritor revelábaseños como igran suscitador de temas, CCH- mo un abalador de ideas estancadas, de vellas conceicións artísticas, ifilosóficas e literarias. Parecíanos aos leitores rao- 448 zos que as súas interpretacións gozaban de acento persoal un algo intransferible, e que podían esparexerse ipolo país como pauta para modelar espiritas. Ollabamos neles, xunto ao seu carácter didáctico, a universal curiosidade antropolóxica do autor, a capacidade ideolóxiea que o distinguía, e mesmo a súa sensibilidade artística. Pesie a ique Vicente Risco tfoi, sobre todo, un ensaísta e un escritor amante do didactismo, cultivou tamen, como é sabido, a narrativa. Pero as formas literarias —os xéneros literarios, como tradicionalmente se di— non viñan ser nel outra cousa que instrumentos expresivos. E mestnamente este conrvecimento produciuse en nos cando comezamos alera obra risquiana de creación. Díxoo afeitadamente, hai poucos anos, un escritor amigo: cada páxina das novelas e dos es- quemas de novelas de Risco reflexáfoa a visión e a inquietude do ensaísta político, coas súas 'loitas, os seus métodos de po- lémica e os hábitos de pescudador da cultura popular. Prá- ticamente, a novela íoi nel unha forma, un momento, da súa obra xeral, sempre encetada e nunca, por natureza, conclu- sa, de ensaísta. Así, "algúns ensaios seus suxiren a idea de sementes de novela". Os europeus en Abrantes e O porco de pé desenrolan crí- ticas, envoltas en (humorismo, dunha situación contraria —e imposta de xeito trabucado ou parasitario— sobre a autén- tica Galicia. A Contada e alguraha máis, significan un puro holocausto, umna ofrenda de dór e esperanza. A otoxetividade desas péaonas, carregadas de pasión, descobren o disfrute calmo, aibeirado de (melancolía, da vida e da paisaxe de ca- rácter cernemente galego. A ampia produción que lie debemos a Risco ha perdurar, sin dúbida; na historia da cultura galega. Nela atopamos moitos de nos, durante a nosa mocedade, unha ivoz orienta- dora e a xusteza dunha expresión asentada na concreción é na síntese dunhas ideas que considerábamos fundamentáis; Por outra (banda, a axilidade, a fluencia, o manexo intelixen- te da lingua galega forón de grande eficiencia no labor pro- selitista que o escritor realizou. Xa os homes que integraban a promoción anterior á miña, e que foron inmediatos seguidores dos da Xeneración "Nos", recibirán, dun ou doutro xeito, o influxó dos seus ensinos. Manuel Antonio, Amado Carvallo, Bouza Brey, Filgueira Val- verde, Correa Calderón, 'Blanco Amor, e outros máis, teste- muñárono. Xustamente, este último escribíu pouco antes de se finar: Risco foi o mestre fundamental e indiscutible dunha actitude que excedía moito aos lúdicos enlevos da literatura. Os membros da promoción seguinte á que eu pertenezo, como AUvaro Cunqueiro, Iglesia Alvariño, Xoaquín Lorenzo, 449 Cariballo Calero, e varios outros, beneficiáronse tamén do seu maxisterio. Óuniqueiro conf esouno así: "Risco era da cas- te dos mestres reveladores. 'Non ihai un só de nos que non recibirá del ideas e preferencias. Para min, especialmente, e ipola miña afición á anitografía foi un mestre incomparable. De Risco adeprendknos, ademáis, un novo xeito de nos adhe- gar ás cousas galegas, de entender a peripecia e o destino de Galicia". Carfoallo Calero, pola súa parte, escribíu tocante a esto: "Uniha das máis barís ledicias qoie lie é dada a un intelectual é a de traballar dentro dunha tradición, escoitar a mestres amados, venerar a devanceiros queridos, sentirse instalado nunha liña de continuidade histórica". Tense dito que Vicente Risco fora contrario ao espirito do Renacimento e da Ilustración, mergullándose, en troque, na tradición aldeana e vivindo con grave entusiasmo a arte ro- mánica. Cos seus inquéritos etnográficos, levados con exac- titude xermánica, confirmou o seu sentir dunlha Galicia guia- da no seu intimismo tpor un anceio de inmortalidade. 'Na súa andadura polo país igalego ;puxo o seu corazón no estilo do pelegrín. Os compañeiros desa andadura naqueles días —Ote- ro Pedrayo, Cuevillas e Castellao— abriron con el o itinerario dirixido á creación de novos rumos para a vida e a cultura do paos. As dúas promoeións que proseguiron o camino aberto ¡po- los ihomes da Xeneración "iNós", e que colaJboraron con eles no "Seminario de Estudos Galegos", adeprenderon na obra de Risco convincentes leccións de igaleguidade. A través do seu labor múltiple, proteico e afondador, moitos de nos fú- monos formando no eoñecimento da esencia definidora do espirito igalego. E era porque se trataiba dunha das poucas personalidades que, en tempes de definición, firmaiba os seus traJballos sin confusións nin equívocos; e identificaba, asi- mesmo, o seu estilo co seu propio ser ihumano. As súas agu- das interpretacións de Galicia e da cultura naqueles días, gozan aínda ¡hoxe de prestixio intelectual e galeguísimo. SASLVAIDOR LORENZANA Vigo 450 RISCO E A "HISTORIA DO DEMO" RISCO, HOME POLÉMICO Moitos reguediros. de tinta se teñen verqudüo en describirnos e des- cubrírno-la ,personalidade de Vicente Risco. Aigúns, os máis, eaíron no sectarismo •mái& burdo ó non saber deslinda-la vida da súa pro- ducción iliteraria, xustificando esta como, un mero reflexo da súa existencia. Outros, pola contra, atacaron a Rüsco sen máis. Nin tan siquera se 'preocuparon, e se o fixeron foi de xeito superficial, de analiza-la súa obra nin de interpretar adecuadamente o séu penga- mente; o seu embate vai dirixido, sen ningunha outra connotación de tipo estético, á persoa que durante.a guerra civil e nos seus ron- seis sucumibíu ante o réxime imposto polo xeral Franco. Que a forma de actuación do noso home camibiou, é evidente; que o seu compor- tamento ante o País suiMu unha remodelación, non é menos cons- tatare, pero de ai a xustificar que por unha serie de acontecemen- tos históricos- a súa mente virou cento oitenta grados, nada hai máis disparatado. . Tódolos homes polémicos o son por algo e, sen dúbida ningunha, topámonos diante dun deies. O banal, o superficial, o cotidianamente vulgar apenas é obxecto de reflexión e, por imperativos da vida, es- capa sempre á nosa atención. Con todo, iiai que evitar o que Hegel chama a "psicoloxía do camareiro", é dicir, a detallada análise de pequeñas peculiaridades humanas que nada teñen que ver co perso- náxe histórico en cuestión. Pero temos que ter sempre presente ó artista que na súa obra definíu un estilo de vida e que socialmente se identiificou con el. Para el, o acto da creación literaria é unha transmutación da vida á prde trascendente da realidade estética e nese acto, tenta da-la imaxe do seu desafío derradeiro que foi o seu enfrentamento co mundo. Tamén oreo que temos que ter en conta, e aínda máis neste caso concreto, a profunda compenetración do home coa súa obra. Xa na vida normal se producen choques e colisións, por conseguinte, canto máis fonda sexa para un home a súa obra vital e canto máis autén^ ticamente humana sexa, é dicir, cantas máis sexan as amarras que o unan á vida e as diversas correntes vitáis, máis dramático será ese choque. Recoñecer esto é unha premisa decisiva para obte-la verda- deira composición de lugar da obra de Vicente Risco. Por ouitra banda, os grandes escritores, Risco entre eles, a>parecen no Parnaso unidos por riba de escolas e (periodos xeneracionais por mor dunha condición que lies é común: todos eles deron na súa obra unha imaxe ou unha visión trascendente da realidade que co- ñeceron e que os marcou e non só un anaco déla; e nesa imaxe ou nesa visión, queda tanto a súa concepción do mundo como a teste- muña do seu intento para marcar, á Súa vez, esa realidade. Esta condición, ó meu modo de ver, axuda a discernir entre o fructííero e o estéril da literatura'; dende logo, permite desbotar ó ousado pero 451 inútil malabarista técnico. Nesta tarefa de clarificación, ¡pouco creo que sirvan os actos de adiiesións a determinadas correntes políticas; terán a súa significación na conducta social do escritor, pero non atinxeri á autenticidade da súa obra. Dista moito da miña intención o facer unna deifensa a ultranza do autor do Porco de pé, pero si quero precisar unfoa serie de mati- zacións para poñe-las cousas no seu lugar exacto, co gallo de evitar que se revolcan os paxaros contra das escopetas. Pola miña banda, soamente quero aproximarme a unha parcela da Historia do demo, escrita xa no solpor da súa vida e, tomando como punto de partida a devandita obra, tentar de ver como o seu pensamiento se mantivo inalterable, cando menos no sustancial, ó longo da súa dilatada exis- tencia. Non é asunto meu xulgar en que medida puiden acada-io que me propuña. Tan só quero comunicar, con toda claririade, as miñas re- flexións ós que me lean, para que saiban de antemán o que deben agardarou nóri destas liñas. O MARCO VITAL Tódolos estudiosos que se ocuparon do pensador ourensán cihegan á conclusión de que, a partir de" 1934, logo dá súa viaxe a Alemania, aquel Risco evasionista e cosmopolita da primeira época, tamizado polo nacionalismo 'posteriormente, entra nunna profunda crise. ó non atopar solución para 6 que el cría que era a corrupción de Oc- cidente, refuxiaise na historia da Cristiandade nuh intento de satis- facer, dalgún xeito, o seu anceio espiritual. Non nos podemos sustraer á idea de que Risco, neste momento, se repite insistentemente; var estar dando volitas arredor da mesma noria, ós mesmos temas engade ingredientes novos procedentes das circunstancias históricó-ibiográtficas de cada intre da súa vida; pero, á- postre, son os mesmos personaxes, os mesmos motivos, vestlidos con peles diferentes para a súa proxecdón exterior. Parece innecesario clarexar que esta mera repetición non íoi endexamáis para Risco un trasvase de peripecias extemas, senón un volca-las súas vivencias máis fondas, un exiplaiamento das angurias que lie apreiixaban o es- pirito. Estas angurias e (vivencias centráronse, sustanciatonente, en dúas coordenadas: a crise da cultura occidental e o problema do sobrevivir. • - A crise da cultura occidental entrelázase coa súa forte tendencia antiprogresista. A sensación da súa Inadaptación no espacio e no tempo líxolle trascenderse nun anceio constante de evadirse da vul- garidade —"Ber diferente é ser existente"—, precisamente, porque a inadaptación supon senipre a soedade radical e a visión' do vivir cómo algo desconcertante na temporalidade e como limitado na di- mensión espacial do mundo. ¡Con razón dicía Machado, que na rea- lidade animica de cada 'home hai varios "egos" complementarios! Esta 'situación común agravouse en Risco polas situacións ínti- mas da súa vida. Amargor, nostalxia, ira e desacougo van a alternar na súa existencia. E vai ser nestas circunstancias, cando escribe o Libro, de las horas, a Biografía del Diablo e a Mitología cristiana, libros "de madurez, escritos sen ouitro compromiso que o da súa pro- pia Mibertade, e por eso densamente ortodoxos ría crencia"', dando- » Vid. Várela, J. L., "Vicente Risco: In memoriam", en ARBOR, n.° 210 (xuño), 1903, páx. 131. 452 nos con eles, ó mesmo itempo, a verdade da súa vida nun sinceiro testamento espiritual. Risco, se nos atemos ás palabras do seu filio Antón, "prefería o refuxio dunha relixión ó dunha solución política mesiánica, dada a súa.visceral desconfianza na historia"2. Máis, con todo, non ousa dar clara conta do reencontró coa súa intrahistoria e, sobre todo, con aquel Risco adolescente, non tampouco a proclamar abertamente a autenticidad» da súa vida histórica). E, cando se decide a facelo, faino de forma enigmática, en clave que compre descifrar, tratando ás veces de xustifica-las contradicións da súa vida. En tal circuns- tancia, Satanás ou a Historia do Demo ven a se-la defensa máás apaixoada que Risco fixo da súa intimidade. DEFENSA DA XERARQUÍA Redundante sería falar da aversión que Risco tina ó marxismo e a todo o que esta correrute conlleva. Esta carraxe íormouse no marco dunha 'particular vivencia que, no seu día, xurdíu por nece- sidades históricas e que agora, por necesidades, cíiamémoslle técni- cas, asolaga toda a biografía de Satanás. En realidade, a súa fobia a todo tipo de totalitarismo viña xa de lomee. A tal fin, conviría botar unha ollada ó totalitarismo exis- tente no periodo que media entre as dúas guerras mundiais. Neste periodo, asistimos a un momento histórico no que se desexaba re- unir tódalas enerxías sociais ó servicio do Estado para a guerra to- tal. Era necesario, polo tonto, elimina-las libertades dos individuos ou grupos, coa súa diversidade contradictoria e cohvertelos en me- ros monicreques do poder público. Non é de extrañar, por conse- goiinte, que ese ataque do ourensán ó marxismo se faga moito máis agudo e virulento logo da súa viaxe a Alemania, onde se atopa cunha sociedade "decadente, materialista, estragada polo marxismo, polo freudismo, polo nudismo, polo capitalismo"3 no momento en que' Risco se agarra con tforza ó catolicismo como única táboa de salvación. Por outra 'banda, a segunda grande guerra acrecentou a angaria dun mundo en permanente crise, afondando mádis e máis os abismos que ameazan ó home na súa radical soedade. A paz precaria e in- segura que lie sucedeiu, agravada polo perigo constante do cataclis- mo atómico, parece se-lo tránsito cara un terceiro conflicto apoca- líptico. O clama moral, xa que logo, non podía ser máis tenso. A arte, por forza, terá que expresar ese pulo febril. •Non He falta razón a Bobillo cando afirma que Risco ó atacar ó marxismo demostra un descoñecemento diesa doutrina4. Máis, sen que sexa incompatible coa devandita opinión, pensó que é Luigrís o que ipon o dedo na diaga ó sinalar, que a fobia de Risco ó socialis- mo marxiista, xorde porque atacaba "uniha das máis queridas teorías de Risco: a da xerarquización dos homes"5. 'As ideas que sustenta 'Rasco sobre a xerarquía son, de feito, simi- lares ás que defendía Orteiga; son, en suma, os argumentos dunha J Risco, A., Pensamento de Vicente Risco, Alvarellos, Lugo, 18Í78, páx. 52. 3 Risco, V., Mitteleuropa. Impresiós d'unha viaxe, Nos, Santiago, 1834, páx. 4)05. . 4 Vid. Bobillo, P., Nacionalismo Gallego. La ideología de Vicente Risco, Akal, Madrid, 1081, páx. 164. 5 Vid. Lugrís, R., Vicente Risco na cultura galega, Galaxia, Vigo, 1863, páx. 100. 4S3 ampia corrente antisocialista do século XX6. Arremeter contra o po- der establecido, contra a fe, contra o que> a .tradición representa •para Risco, é ataoa-lo principio do sentir nacional; é, en definitiva, ir en contra do- elemento distintivo que reflexa o sentir do seu pobo. Risco non cuestiona o ipor qué da xerarquía diferenciadora nin agar- da1 que cambie. Este dogma incontroverquible aparece exposto na Biografía de Satanás con toda claridade; e diría ináis: Risco está profundamente obsesionado ¡por demostrar que a xerarquía existe aquí e no máis ala. Os demos, aínda que, segundo a Biblia, son "•le- gión", iteñen que estar comandados por un pontífice máximo: Hai un que é o xeíe, porque non hai iniciativas colectivas, nin no Ceo, nin na Terra, nin para o toen, nin para o mal. Foi un demagogo que os convenceu, que os sacou do Ceo, e que os arrastrou á conde- nación. E estes desobedientes obedecen a un tirano, e aqueles que negaran a xerarquía recoñecen a daquel que os perdeu'. E engade Risco: ...algunha orde debe existir na propia desorde infernal, especial- mente se nos lembramos de que alí se cumpre a xusticia de Deus 8. Se, de facto existe uniia "pseudomonarquía daemonum" e se esta, segundo ivimos, é reflexo da xerarquía divina, é tóxico que entre os homes, creaturás creadas a semellanza de Deus, existan itamén di- versos estamentos sociads: No Universo hai unha orde en relación coa xerarquía dos seres, recoñecida por Santo Tomás, na cal ten que haber algunha corres- pondencia coas xerarquias celestes. Entre os homes hai tamén xerarquias en correspondencia coas do Ceo, pois tódalas xerarquias se corresponden unhas coas outras e son reflexos menos perfectos da máis elevada'. Máis Risco, coa finura e elegancia que lie caracteriza, aibstense de facer unha detallada amálase de toda a escala social (humana, tíhea de ¡teorizacións, como antes fixera eos demos10. Esta toma de postura sálvao dos defectos comúns á literatura puramente propa- gandística; a Historia do Demo non é un panfleto; puddera eelo e o seu mérito literaria, quizáis non fora menor. O seu significado ra- dica na elaboración artística que debeu levar a cabo Risco para en- carnar un símbolo valiéndose dunha reaüdade. Esto resulta evidente se o analizamos dende o punto die visita da efeetividade que o autor lie quixo conferir á obra. En efecto, se o libro 'pretende ser unha verdadeüra biografía dé Satanás, resulta perfectamente comprensible que a xerarquía terrenal nos sexa presentada bailando ó son que toca o Príncipe dos Infernos. (Por eso, se servirá da Danza demo- níaca para itransmitírno-lo seu diagnóstico sobre un dos males que padece o mundo moderno: 6 Algúns autores do 98, como Baroja e Azorin, sostiveron en moitos dos seus escritos que o socialismo carecía de raigames para implantarse na Pe- nínsula. Pénsese, por outra banda, nos discursos do xeral Franco que Risco neste momento debía de coftecer á perfección, que esgrimían como razón de peso para, o sustento do seu réxime dictatorial, a incapacidade do pobo para autogobernarse. 7 Risco, V., Satanás. Historia do Diabo, Porto Editora, sen data. Tódalas citas que aparecen no presente traballo refírense a esta edición. Permitinme a licencia de traducir directamente os textos do portugués 6 galego. 1 Risco, V., Satanás, páx. 56. • ' Ibidem, páx. 54. - 10 Non me paro a examina-los componentes da xerarquía demoníaca por parecerme a súa relación demasiado extensa. Seguirlle-la pista levarfanos lonxe dos" obxectivos propostos para este comentario. 454 Asi como, na Danza Macabra, vemos todolos estados da república orístiá, dende o Papa e o Emperador ata o labrego e o esmoleiro danzar coa Morte, tamén aquí podemos ver a todos danzar co Demo... Continuando a Danza, logo dos señores, dos nobles e dos infanzoris, atópanse os burgueses. A danza é a mesma, mais varia a música. Alí o "amor cortés" e a vida disoluta; aquí o Capitalismo. Para as natu- rezas distintas tina o Demo que empregar móviles estáticos; para as naturezas máis toscas, medios útiles e económicos. Para os burgueses o diñeiro •'. Non remataron aínda os acordes da música; os danzantes andan coludos pola man; Satán observa impertérrito as voltas e neviravol- tas dos seus acompañantes, cando a sagacidade e astucia do que yai movendo os fíos do entramado fainos pousa-la vista nun plebeio, o máás misero e ínfimo de todolos componentes do "liappening" sa- tánico. A viaxe do: autor dende a cúspide da pirámide social foi ver- tixinosa, felfea coa celeridade do lóstrego. Está claro, segundo aca- bamos tíie ver, que na iterra existe unha verdadéira estratificación social; mais... ¿qué nos pode agardar agora...? ¿Qué esperaremos ó topármonos co recen cíhegado á danza...? Como nada é perdurable, será, precisamente, este último bailarín da compaña o que tentará crebar, ata o de. agora, compacta cadea. Entre candiiexas, coma sempre, Satanás: A vida dos plebeios non era tan mala como pretendían os escri- tores revolucionarios;, polo xeral, resignábanse a comer ben e beber mellor. Mais Satanás incitábaos de cando en vez á rebeldía por medio • dos apostólos do Comunismo, pois xa os había nese tempo 12. Ergueuse xa o tetón que nos descobre o segundo dos elementos perturbadores que, dende témpos ancestrais, se nos atemos as pala- bras de Risco, temta acabar coa orde xerárquica existente no cos- mos. Mais... ¿cal será o detonante buscado polo Demo para que o' comunismo poitía apuntillar á orde establecida? Anos' atrás, cando aínda Risco se átopaiba no cénit da súa vida, postulara xa de forma categórica, que o marxismo era omina fe sostdda por un sentimento de xenreira dos de abaáxo conifera os de arriba13. E esa carraxe do "mlnor" contra do "maior" val xerar un fenómeno que non é novo; un ©vento que tivera a súa orixe naquel "non serviam" que Lucifer ousara dicir ante Deus, mais é algo ó que Risco lie ten verdadeiro pánico: a Revolución. Madlo pensamento de Risco camina minlia soa dirección; a visión que .ten do fenómeno revolucionario cae na unilateralidade xa que, senón, ¿cómo se comprende que xustificara con agrado a Revolución que tina máis preto no tempo cando escribe Satanás?14 . . liberarse da opresión é quizáis unha faibaiidade que minguen de- cide, pero que signüfica a posibilidade de recuperar unfaa libertade sen a cal, por outra banda, a vida mesma non tería razón de ser. Liquida-la tiranía é tamén un camino para moverse no valedro que o exercicio da libertade promete. Toda revolución, polo tanto, ten dúas caras que o propio Risco recoñece de forma clarividente. A ambigüedade que todo proceso revolucionario comporta e a consta- tación de que existíu sempre queda manifestado de xeito ben' pa- tente no seguinté 'párrafo: A Revolución está en tódalas Historias; collede unha Historia da Igrexa, unha Historia Universal, unha Historia da Filosofía, unha His- » Risco, V., Satanás, páxs. 1*1-142. a Ibidem, páx. 142. " Vid. Risco, V., Müteleuropa, páx. 288. 14 Vid. Casares, C, Vicente Bisco, Galaxia, Vigo, 1981, páxs. 118 e ss. 455 tona da Arte, unha Historia do Dereito, unha Historia da Ciencia, unha Historia dá Literatura: en calquera délas e en todas elás —encomiada, louvada, glorificada ou condenada; rebaixada, censurada ou xulgada con pretendida imparcialidade, cunha man de cal e outra de área— atoparéde-la Revolución is. : O que Risco fai é unlha critica feroz da política de certos países que presentan a ¡Revolución e a anarquía como necesaria para a orde e xusticia, para os que non contan nada nin o indM'düo nin a súalibertade. Non é a denuncia dun sistema particular en con- creto, senón a de toda unha sociedade que permite, segundo el, esa política de agresións ós dereitos máis elementáis do home: • O home está cada vez máis descontento, cada vez máis dependente, máis suxeito e menos libre, porque cada vez está máis sometido ós ; . outros homes. . Pode ser que non teña un "señor persoal", coñecido, a quen poida apuntar como aquel a quéñ ten que obedecer; mais é esclavo doutro "señor impersoal", descoñecido, impalpable, inmensamente poderoso, .. ubicuo,. irresistible e irresponsable, que é a "organización"; é dicir, a inmensa máquina de inxente complicación en que a suposta humani- •. dade libre se converteu, e que abarca a vida enteira, e total, no seu conxunto e en cada un dos seus pormenores, "señor" omnipotente, esixente, inexorable, de quen soamente se foxe coa morte i6. O noeo mundo representa.en tal caso, unha especie de caricatura dá. organización celestial. A tábóa de valores da' sociedade sof re un descalabro grotesco. A sociedade mesma perde a noción dos seus de- reitos e deberes. Dominados polo terror e pola desesperanza, os.ho- mes rompen eos seus vínculos familiares e foxen da responsabilidade social. Risco, en suma, considera á Revolución marxista, polas.conr secuencias que acarrea, coma untia verdadeira besita negra, conde- corada, festexada, divinizada nos momentos actuáis, "porque é cousa normal sancionada polas ideas .dominantes" n. 0 home,: asolagado nese magma caótico, morre lentamente yendo descomponerse o seu cprpo e entregando a atoa a todolos demos. • . ASRAIGAMES DUNHA VIDA O afastameroto ideolóxico de Risco dos seus antdgos compañeiros de viaxe é manifestó cando escribe a Historia do Demo. Con todo, a conversión á nova orde establecida, con non ser nin moito menos súipeta, si o foi demasiado pasional para ser perenne. Aínda que Risco, segundo declara Casares, "xa ñon é nin pode se-lo que fora"1», o pasado, por unha desas trasnadas da Historia, pesa sobre nos coma unha lousa, e as lemlbranzas positivas, as vi- vencias e as experiencias pretéritas do home tie •"Nos" serán en moi- tos casos a xénese de Satanás. Por eso, non é de extrañar que a figura úo "cacique", ridiculizada maxistralmente en O porco úe pé, reapaxeza agora, revestida de atributos arcaicos. A equiparación do "cacique" co "demo" nos procedementos empregados por ámlbolos dous para acada-las súas respectivas metas, non deixa de ser signi- ficativo: Fixémonos nisto: os procesos empregados polo Demo para gaña-las almas son servís. Non se parecen ós do Emperador, dun Rei, dun Grande-Duque, dun Marqués, dun Conde, dun Presidente, dun Minis- 1S Risco, V., Satanás, páx. 231. 14 Ibidem, páx. 231. : 17 Ibidem, páx. 230. 18 Vid. Casares, C, O. c, páx. 119. 456 tro ou dun Dignatario, mais son coma os dun cacique electoral que anda a percura de votos >'. Eis, a seductora impresión que nos deixa desa figura .temida e noxenta, ipero omnipresente ó longo das (páxinas de toda á produc- ción rilsquiana. Por outra banda, o "Menosprecio de C!orte y alabanza de aldea", verdadeiro alicerce do Tradicionalismo, cobra en Satanás candente actualidade. Non quedan, excesivamente flonxe, as consiideracións qué Vicente Bisco tfixera en defensa da Tradición, tendo como valedor ó seu amigo Pedrayo, acérrimo defensor, asimesmo, das teses que aquel propuña: ...... •Ora, o rnáis puro.depósito da tradición, é o Pobo: deprende-ló que el sabe pola Memoria Racial, non o que lie ensmaron escolantes e pre- dicadores, é o que é a verdadeira Democracia. Hai un capítulo de Chesterton moi instructivo tocante a este particular. O Pobo,, non des- virtuado pola cultura mecánica das vilas, como diría o noso Ramón Otero Pedrayo, é o que sabe todo2». ... A opinión que a cidade lie merece neste momento, non é en ab- soluto diferente, da que lie inspirara .viriitetamtos anos antes, ainda que agora, se cabe, está expresada con tintes máls dramáticos: ¿Terá Deus dado ó Demo un poder especial sobre as cidades? O caso é que a maior parte das cidades están ó seu servicio, tanto máls canto maiores son. Babilonia é o modelo e patrón; e hoxe hai no mundo cen Babilonias 21. No desenvolvemento deste postulado, ¡Risco non procura disimu- la-las súas simpatías nin o seu reaccionarismo; mais, con todo, creo conscienite dé que a atmósfera popular lie serve de antídoto reha- bilitador para o sectarismo das súas ideas: Este desexo periódico de natureza, qué no "fin de semana" ou no Verán nos arrastra para o campo para íacermos "vida salvaxe", non é mais que un modo disimulado de íacermos cala-lo remorso, asegu- rándonos de que aínda hai lugares que non satanizamos por com- pleto 22. ¿Fixación de ideas...? ¿Problemas de conciencia...? ¿Volta ó pa- sado...? Non o sei. O certo é que estas dúas colores fortes, empre- gadas anos atrás por Risco con toda profusión, manitiveron vivo o seu matiz na agónica posguerra. O "cacique" é a "cidade", como meros aliados do Demó, mol ben puideran inscribirse na producción dun Risco anterior. Pero esto pertence ó mundo da predicción; unfoa predicción acentuadamente irresponsable porque é cara atrás. A XEITO DE EPÍLOGO A debilidade, o carácter puramente ensaístieo da Historia do De- mo, non é en modo ningún consecuencia da incapacidade literaria do seu autor. Cando Risco, "convencido de que non se podía des- cartar uniia intervención do Demo na súa vida", coloca a Satanás en relación con ouibros personaxeB históricos de tódalas épocas e con- dicións sociais, manifesta untia considerable hatoilid'ade para dar vida corMncente ás figuras da 'historia da humanidade. O que pre- sente con tanto luxo de detalles, o que nos desvele a nos, lectores, o carisma dése personaxe, temido, e odiado, ficticio ou real, mais sempre enigmático, obedece a unlha razón moi premeditada e defi- " Risco, V., Satanás, páx. 82. M Risco, V., "Oucidentalismo e Orientalismo", en La Zarpa, 25-XI-)ie22. * Risco, V., Satanás, páx. «8. " Ibidem, páx. 225. 457 nida. 'Precisamente, está intención, este conformarse cunha alusión ensaística a quen senvíu de modelo e guía a tantos mortais, revé- lanos que taiméni Risco se atopa nunha etapa de transición cara a auténtica vida perdurable. A biografía de Satanes, por outra banda, poderla, por mérito pro- pio, ocupar un lugar senlleiro dentro da literatura Popular Galega. Con todo, compre precisar que a elección do. material autóctono, eos matices de tipo local, tradicional, ancestral e popular é umha con- secuencia da concepción Mterarda do Romantismo, que aplica ás le- tras, ó pensamiento en xeral, os postulados do nacionalismo, á partir dunhas comúns premisas filosóficas. Mais, atada que o elemento po- pular está moitás veces presante na Historia do Démo, Risco non toma como punto de partida un popularismó desmedido co gallo de plasma-la figura de Satán como máximo exponente desa corrente, serión que, á inversa, procede a partir da figura do Demo é utiliza o demáis como mero medio ilustrativo, como escenografía. XOSÉ Ú, SALGADO Coniíposteia Bisco visto por Díaz Pardo e por Siró 458 ESCOLMA — : ESCOLMA A CORRESPONDENCIA DE VICENTE RISCO CON TEIXEIRA DE PASCOAES lAs relacións da Galiza con Portugal constituen ipeza im- portantísima do próiecto nacionalista igalegó anterior á nosa Guerra Civil. Acontecerá xa iso ñas anteriores etapas do gal- leguismo—a iprovincialista e a rexionalista—, aínda que de xeito menos reohamante por non ter-se nélas atribuido á lín- gua a importancia decisiva para a restauración político-cul- tural da personalidade colectiva galega que val concederlle o movimento das Irmandades da Fala. Agora iben, sendo o proiecto nacionalista igalegq elaborado e defendido primordialmente por escritores, os cales —como en todos os países terceiro^rñuindistas— tiñan moitas veces1, pola falla de xente preparada, que abandonar a pluma e des- cer á palestra política, nada ten de extraño que, a partir de 1918, aumenten os contactos entre intelectuais igalegos e por- tugueses. Polo que di respecto a estes, iiai que facer notar que son cáseque esclusivamente do Norte do país, daquela zona que coa Galiza integrara a vella Gallaecia romana e onde, dende a proclamación da República, estaiba a viver-se un momento de intensa atividade cultural e cMca. Memibros da "Renascenca Portuguesa", colaboradores de A Águia, pro- fesores da Universidade do 'Porto, aparecen con frecuencia en puiblicacións galegas da época como A Nosa Terra, Nos, Roñ- sél, Alfar, Resol, etc.! E son tamén aibondosas nelas críticas e referencias a libros portugueses. Mais é, sen dúibida, Teixeira de Pascoaes o escritor lusi- tano predilecto dos nosos nacionalistas da anteguerra. Pode- mos afirmar, sen medo a pecar de esaxerados, que o seu cul- to atimguiu na Galiza caracteres de verdadeira idolatría. Realmente, e por motivos non exclusivamente de orde litera- ria, o poeta e pensador de Amarante, gozou na Península dun prestixdo extraordinario no primeiro terzo do noso século. Pero no caso galego a ese prestíxio ihai qoie emgadir a simpa- tía nacida do recoñeciniento das afinidades psicolóxicas e cul- turáis que vencellaban a un filio da provincia de Entre-Dou- 459 ro-e-CMlnho coa nosa térra, e a gratitude derivada do seu in- terés ipor ela, á que adicara cun belo poema a 2.a ed. de Ma- ranos. Son omoitos e importantes os correspondentes galegas de Teixeira de Pascoaes. Gracias á xentileza do seu sobrino, o Pintor Joáo Teixeira de Vasconcelos, herdeiro da casa petru- cial do gran tformulador do "Saudosismo", pudemos recoller e fotocopiar fai catro anos as cartas que personalidades re- levantes da Cultura galega (Castelao, Cabanillas, Noriega Várela, Antón e Ramón Villar Ponte, Aquilino Iglesia Alva- riño, Alvaro dé las Casas, Euxénio Montes, Víctor Casas, Vi- cente Risco, etc.) líe escreberon entre 1920 e 1936. Destacan entre elas as do autor da Teoría do Nacionalismo Galego non só ipolo niúmero —nove (supera-o somente Alvaro Cebreiro coas suas dazasete)— senón tamén ipola importancia dos te- ínas tratados. Damerías á imprensa como pequeña contribu- ción á Homenaxe que a revista Grial rende a''Risco no cen- tenario do «eu nascimento. . . . VÁZQUEZ CUESTA Sal a ni anca Exmo. Sr. Teixeira de Pascoaes Moi querido confrade e amigo; 'Co'esta remétoile o 'libro de poesías de lAntonio Noriega Várela: D'o Ermo, que ven de sair á venda e íoi editado por min, en unión dos uneus insoparables comipañeiros Losada e Noguerol. Non me íoi posibel atopar retrato ningún da nosa Santi- ña Rosalía de Castro, mais quixo a sorte que no número de- rradeiro de A Nosa Terra saise un fotógravado, y-enton en- carreguei á iCoruña uniha iboa reprodución d'él. Denantes d^agora, eu sómentes tifia visto uniha má estatua que >nai no feísemo moimento que ten en Santiago, e mais un retratiño miñ'úsculo que trai a Enciclopedia Esposa que s'edita en Barcelona. Agora, teño un novo rogo, unha atrevida petición que lié facer, e á que me move a sua amabel benevolencia pra co- migo. Pai tempo que as Irmandades da Fala tiñan mentes de crear unha boa.Editorial Galega, sen que sJ!houbera conse- guido nada ata d'agora. Mais íhoxe, unhos cantos amigos es- tamos precurando caladamente pol-o choyo, e moi logo po- dereimos ipoñer a disposición das Irmandades e mais de can- tos escriban na nosa lóngoa a ansiada 'Editorial, e ademáis d'esto, unha nova revista,..órgao da Sociedade, e que levará O título de Nos. Formarán no corpo de redacción o igran di- Ibuxante Castelao, o poeta Cabanillas e valiosos elementos 460 das Irmandades e de fóra. O arquitecto (Palacios, o exminis- tro Leonardo Rodríguez, o Bispo de Tuy, o profesor Viqueira, colaborarán n'ela. Puforicárase en Ourense e desináronme pr'á dirección. Pois iben: eu quixera que no pirmeiro número, ¡que sairá ipra 1.° de Setemforo, o seu nome honrase as ipáxinas da nosa revista; quixera que me dera licencia pra incluilo antr'os co- laboradores de Nos... Sen perxuicio do que me di que eonta mandar a Nosa Terra, calquer cousiña inédita, 'Característica do seu pensamento, untias uñas sómemtes, siñadas de ..sua man, seria colisa que, xa non digo eu pois que V.a Ex.a coñe- ce os meus sentimentos, mais todos os ineus compañeiros n'esta emipresa agradecerían coma non pode maxinar. Pr'abusar d'iste xeito da súa amabilidade, invoco a atitu- de xenerosa en que se colócou cara a nos, e tan obsequiosa- mente pra comigo. . 4 Reciba un grande abrazo de seu sempre recoñecido amifo ' Vicente Risco '. ^Oürerise" 30 do mes de Santiago .1920 Oürense 1.° Xánéiro 1921 A Teixeira de Pascoaes Moi querido amigo: Hpxe non quero mais que ofrecerlle, c'uri cariñoso saudo, os meus votos mais íerventes e cordiais pr'ó Año Novo. Deus lio dea próspero e feliz. Non.puden, como quería, ir istes dias visitar Portugal. Ti- veno que deixar ¡pra mais adiante, anque agardo sexa moi logo. Aixiña voltará a escri'birlle seu sempre recoñecido y.obri- gado amigo que o abraza Vicente Risco Ourense 10 Marzal 1921 .-- , Eosmo.• Sr. Teixeira de Pascoaes Moi querido y-ademirado amigo: O Marános ohe!goume en tooa ocasión, despois de mes e medio de non poder traiballar, polo surinenage, e andivo moi- tos dias sen s'arredar de min, suxeríndome sempre novos pensamentos, traguendo a luz tantas cousas qu'andan a bu- lir. escuramentes no sangue da nosa Raza. É ademirabel co- mo a sua intuición íai crarexal-a intimidade da y-alma ga- laico-portuguesa, en imaxes ¡belísemas, moito ¡mais eraras pra min de coma podera espresar estas cousas a fraseoloxia filo- sófica, por atinada e libre e nova que fose. !Lendo os seus li- 461 bros '•—digollo coa meirande sinxeleza e de corazón, e de ver- dade— síntome ainda mais galego, ó perciibil^k unicidadé trascendente da y-alma dos dous pobos do Miño... Sémpre o Miño, mais non ¡conven esquezel-o seu amado Taméga, que lie leva as auigas das nosas montañas, como lamia: os liosos tres rios comús, ríos de leenria e .poesía eternas. Moito üFaigradezo o envió d'ise sublime e iforido poema de "sombra e solidáo" —¡que heilló decir, deixoume, despois de lido, ünihá impresión de docísema tristura... cicais; un ipoüco desespranzada. Moito a delicadisema y-enternecida dedicato- ria que d'il a miña amada Terra, a esta Terra que xa o ten por 'filio seu,. pois por irmau o teñen eiquí as almas n-as que ela vive, ñas qué alenta esta Terra triste y-enfeitizada. Almas que teño que decir con tristura que son poucas... Se me di qu'ehi 'hai só corpos, que non diria ó ver, dentro e fora da Terra, tantos galegos esquecidos do soñó da Raza, xordos á voz cramante da Terra —-que paréz qu'está a se layar na paisaxen^- que pide que lie deán a sua verdade. Pra tantos, tantos que deixaron naufragabas suas almas ha frivolidáde, en 'boa fliora tocará Cabanillas a campaiña de Sari Patricio. Teñen orellas e non ouven. Y-Oaainos que se chaman poetas... Tocantes ó que me di da venda dos seus libros en Galiza, coido que o envíalos direitamentes seria moi trabailoso. Eu hoxe teño dJabondó quen m'axude nos rapaces da Mocedé Galeguista, d'Ourense, de xeito que o millor, coido eu que é que me mande ppl-o pronto 100 eixemprares do Maraños pra tantearmol-o mercado, y-eu encargóme de distribuilos antre a Cruña, Vigo, Pontevedra y-Ourense pirmeiro, e logo a San- tiago e Lugo. N-os tres pirmeiros puntos, os repersentántes de Nos axudarán tamén. Se fixeran falla mais dos 10Ó, eu diriallo. É miilor ir pou- qúiñ'e pouco pra non imovilizal-os. Eiqui os libreiros, saüvo ¡libros escolares ou de testo, non collen libros mais que en depósito. Ños, eos que pubricamos (Do Ermo, a Teoría do Na- cionalismo galego, O Diputado por Veiramar, etc.) cobrannos de comisión do 25 ó (30%. En todo caso, direille o que iles digan. Eu encargóme tamén da propaganda. Agardo, pois, os 100 eixempráres do Maráhos, esiperando que de parecerlle iben, queira faguerme ise honor. De poderme arranxar pr'enton, e tamén un amigo que ten mentes de m'acompañar, eu visitaría Portugal, inda que por poucos dias no mes d'Abril que ven, despois da Asamlbreia xenerajl das Irmandades, que pra comenzos d*ise mes teremos en Vigo... Enton teria o pracer d'abrázalo seu sempre bó ami- go que moito o ademira e He quer Vicente Risco 462 .. '* 26 - Abril - 1924 Exmo. Sr. Teixeira de Pascoaes Moi querido amigo e mestre: Tiven todo iste tempo moito que faguer coa orgaización e 'realización da terceira lAsambreia nazonalista, que me deu moito tralbaillo, e por iso He non escribin enantes. As direiciós son: Johan V. Viqueira, Catedrático do Insti- tuto, ¡Coruña - Casteláo non sei o seu paradeiro. Estará en Paris ou en Zurioh. Mais podello mandar pra cando volte a Pontevedra, Oliva, non sei o número - Antonio Noriega Vá- rela, Mestre nacional, Barbantes, Trasalva {Ourense) - Pode •mandar tamén a Gonzalo López Abente, abogado, Mugía (Coruña), e Antón Vilar Ponte, Coruña. Non recitan os 100 eixemprares prá venda. Non deixe de mándalos, que ihái moita xente que me ten preguntado. Teño prenos poderes daAsambreia das Irmandades pra m'entender eos nosos amigos de Portugal para todal-as cues- tionsque.nos intresen. Se a saúde.do meu pai m'o ipermitir, o meu viaxe seria pra maio ou Xuño. üeagraciadamentes, te- ñoo arestora moi malo /d'uniha doenza aínda por diagnosticar. (En canto teña un pouco vagar, líenle d'esoriibir sobre de todo esto. Recibin As Sombras eestou leendo con delicia. Non podo ihoxe mais. Sempre obrigadisemo as suas aten- ciós y-ama/bel amizade, enívialle un grande abrazo seu sempre ademirador e verdadeiro amigo : Vicente Risco Fortaleza do Castro Caldelas. ¡Mes de Santiago 1921 Exmo. Sr. Teixeira de Pascoaes Meu moi querido e ademirado amigo e mestre: xa íai ben tempo qu'estou en verdadeira e grave falta con vos. Viñenme pasal-o vran eiquí, co-a miña 'familia (qu'eiquí é onde ten a •miña nai uniios cantos eidos) y-estamos vivindo nun vello toco feudal, propiedade do duque d"Alba '(conde de Lemos) do que Jl'ihei mandar unlia fotografía. ¡Mais cada día teño mais traiballo, y-en troques de descansar, aínda invento mais cousas que tfaiguer. A miña falta mais grave é de lie non ter acusado recibo dos 100 eixemprares do Marános, que me remitiu o seu liíbrei- ro do Porto, sen indicación de prezo, asi qu'ainda que xa teño aligús pedidos, somentes despachei ebeemprares condi- cionalmentes, a amigos de confianza. E logo, c'umnas cousas e con outras foime pasando o tempo y-é somentes agora que reparo o mal feito, pedíndoUe encarecidamente me diga aixi- ña acornó o ihei de vender, en diñeiro portugués e en diñeiro 463 hespañol, pra non perdel-a ocasión das f estas de Vigo e mais as da Cruña, e ¿amén pra pódelo anuncias en Nos no n.° 6 qu'está a sair. iE prégolle moi de verdade de 'me perdoar. O meu itempo non é meu. Tainén me ten que perdoar o lie non responder, ó seu afeutuoso pésame que moitísemo agradecin. Pode figurarse toen o que sería pra min a perda do meu paiciño qu'esté ha Grória, saibendo qu'eu endéxamais me separara d'il, senon que eos meus pais vivín sempre, e qu'ilos 'tomaron semipre parte en todal-as miñas cousas, esto ages dos infinidos sacri- ficios que por min fixeran en todalas ocasiós. E xa sabe cd- irio s'agradecen n-estas ocasiós as leiwbranzas dos amigos. Moitas e mbitas gracias. Tocantes á miña interpretación do Marános, eu non sei o que pensará. Pode qu'influira moito n-ela a miña suxetM- dade, que fora unlia interpretación demasiado pessoaíl e po- de cecais que lonxe da verdade. Ela quixo ser 'mais toen unüia incitación a leutura do libro e logo qu'eu non perdo ocasión de dhamar á atención das xentes da miña Terra canto qu'éú pensó que lies sexa de meirande utilidade espirtual.' Eu non teño ¡penetrado ainda de todo no seu ^nsamento com'eu qüixera, y-anqu'ás veces paréceme que me non traibuco de todo, a vaguedade é tan grande y-é tanto o que suxiréri e deixan adeviñar os seus poemas que ¡pod;un ir fóra de cacho moi ifacilmerites.-. •, : . • . : Lein tariién1 As Sombras, yos Contos indecisos andan ago- ra comigo por estas corredoirasy cand'eu salgo só, ¡buscando a compaña dos carballos, das xestas e dos penedos. A saúde do meu esprito pídem'o contauto meirande coa Terra. >Estiven leendo íai ipouco, ipor un serán, nun souto Senhora da Noite que me deslumou e me ten encantado. E aínda releio outros, e iiai outros que ainda non lein, coma O doido e a morte. Non sei >cantas gracias irihei dar... Vin en La Región d'Ourense uníha carta qu'escribiü ó No- riega Várela. N-ela, coma neutros sitios nótase certa áuti- tude de desespranza frente ó Pobo Portugués, do qu'eu non négarei a decadencia nen, si se quer, o desleigamento, mais non creio que haxa n-il o istinto suicida que hai no 'Pobo Galego. É o nemi'go que nos estamos a combater, y-eu qu'es- tou coas imaus na masa, sei :ben onde chega... O Pobo 'gaiego é un pobo que quere a sua desaparición coma ¡tal Pobo... Y-él comí'imos calificar isto? !Ai, se coñecera, anque non fora mais qu os nosos americanos! Ando en tratos c'un d'iles da Casa de Galicia de Buenos Ayres, pra ver d'iímiprimirmos un carau- te mais galego as escolas qu'eiquí sosteñen as colonias gale- gas d'América... Non dou dous cartos nin tan xiquera por que m'ihaxa comprendido o que ile quería decir. E n'ós olíamos a Portugal com'a íverdadeira Galiza ceifoe, onde trunfou o noso xenio y-a nosa fala, en comparanza coa 464 nosa, é caxe que a Caliza integral... Canto .teríamos que íalar daesto, e falaremos algún dia, o rciais logo que poda ser... E ainda 'heille falar d'algús proieutos. Mais non creia, por esto que lie digo que nin eu, nen nin- gún nazonalista galego, teñamos perdido nin miga da nosa íé, nin recuado umha pulgada no noso camino ideal, diante dos ostóculos da realidade. O contrario, grandes ou pequeñas, as nosas son as unecas vontades de luz que ihai Jioxe na nosa probé Galiza, y-estas vontades iianse manter decote acesas deic'o fin. E a nosa ideia ábrese camino cada dia, traballo- samente é certo, y-esto é o que dá tristura. Vexo que xa funciona a editorial Lumen, da que me tina falado. lOumpriria que nos puxeramos d'acordo respeuto dise asunto de tan grande intrese ipra nos. . ¡A nosa revista Nos ¡tivo e ten algurahas dificuldades eco- nómicas, que polas novas que teño íhan desaparecer logo, non sei si tan cedo coma nos quixeramos. A necesidade ¡mais apre- miante era de sácala con regular idade... ¡Cando voltaremos a ver a sua firma nela? : Pol-o aniversario da nosa santa Rosalía, un xornal ú'Ou- rénse —¡polo demáis contrario á nós^ dedicoulle un número estraordinario. Eú .teño á ideia de tfaguer d'esa data a tfesta interna e relixosa de todol-os qu'arelan o rexurdir da Galiza, esipecialmentes das Iímañdades da Fala. Inda non temos so- bre d'ela un estudo que se poda comparar ós qu'en Portugal se levan feito sobre Anitéro, Camilo, Alex, Herculanb, etc. Eu ben quixera tamén acometer esta empresa, ynhastra abrir en Ños uniha seición d'estudos rosalianos. TJnlha vez éscribiume que pensaiba describir algo sabré Rosalía. Seria moito pedirlle iqu'o fixera pra Nos? •Non deixe d'ordenar que me manden aixiña p prezo a que s'iha vender o eixemprar do Marános. Qu'o manden a min: Castro Caldelas O Conselleiro Supremo da Irmandade 'Nazonalista Galega Exmo. Sr.' Teixeira de Pascoaes Meu moi querido é ademirado amigo: Moito me ten que iperdoar a miña enorme demora en es- cribidle. Hai xa tanto tempo que lie non escribin! Mais fe que a miña vida tense compricado d'un xeito itremendo, e hai cada dia un número imenso d'atenciós ineludibres, d'obrigas 465 iriaprazabres ¡que cumprir. Elo fai deixar incumpridas —non, de ningún xeito esquecidas—, as máis fondas devociós. Soupen, aínda fai pouco, a disgracia que tiro de perder ó seu pai. Éu qu'ainda non fai un ano, pasei polo mesmo tre- mendo door, comprendo toen o seu. Que canto mais tempo estiveron iles conosco, mais cruelmente se sin/te logo a sua ausencia, e mais as suas sombras nos acompañan a vida in- teira, anuibrando-a, coa lembranza dos tempos felices nos qu'iles aohiábanse cabo de nos, e a sua presencia querida, sempre protectora, nos íaguia ainda sempre un pouco nenos ainda q'u'un tivera xa cábelos foráneos. De todo curazón o acompaño no seu door, e de todas veras lie pido perdón de He non ter escrito enantes. O Noriega Várela amostroume uniha carta sua na que O'anuncia a sua visita, que me dixo sería antr'aforil e maio. Achase, pois, xa perto, e elo doume fonda ledicia, que son moitos os desexos qu'eu teño de velo ó fin cabo de nos, pou- quiohiño tempo que sexa, pra podermos falar tongamente. Ben quixeramos ipodermos faguerlle a sua estancia n-esta Terra, onde tanto se U'ademira e se lie quer, o mais leda e garknosa que nos fora doado. Vena logo, que xa qu'outra cousa non atopo, sem dilbida encontrará curazós fraternaes e boas vontades. Supoño seguirá recibindo ipuntualmente Nos. Hoxe, irnos bastante iben xa, e cada dia temos millores espranzas. A vida inteleútual de Galiza intensifícase mais cada dia; a xente emprincipia a estudar e traballar en serio. É un tremendo lalbor de sementeira o qu'estamos faguendo, mais xa s'em- principia a ver xurdir a planta, gracias a Deus... Cando Nos voltará a se ver ihonrado coa sua firma...? Agora andan en Madrid a atraguer os portugueses, cicais levados da emulación de ver qu'iles principian a traballar conosco... É un pouco o caso ocurrido co Mariscal Joffre can- do os cátalas o levaron a Barcelona... Os castelaos, enton, levados da envexa e da xenreira, levarono tamén a Madrid, pra procuraren desfaguer o efeito da invitación dos cáta- las... Ainda He non dixen isto ó noso Leonardo Coimibra, a quen teño tamén qu'escribir un dia d'istes. Non He .parece que o caso Coimbra ten certa semellanza co caso Joffre? Mais toda esta é minucia de pouca importancia. Non sei si recibiría os novos libros pubricados na Galiza... Eu encar- golle moito a todolos meus amigos que pulbrican libros que non deixen de He mandal-a ofrenda d?ües ó mestre Teixeira... No que vai d'ano, levanse pubricados moitos: Abrente de Victoriano Taifoo, a 2.a edición de Vento Mareiro do Cabani- llas, Alen de Jaime Quintanilla, Saudade_ do mesmo, Doctrina Nazonalista de 'Ramón Vilar Ponte. No Ferrol criouse urina empresa editorial, Céltiga, que ten mentes de puforicar moitas cousas novas. 466 A nosa vida renace, mais puxante cada dia e ista é unha ledieia que nos ven compensar tantos .pesares. Todo isto é o que lie teño que dicir, que non é moi pouco. Eu echóme agora ó frente do movemento nazonalista das Irmandades. Os meus amigos, n-unha 'Asaonibreia recente que tivemos en Monforte, fixéronme esta grande (honra e ibotaron riba de min esta imensa carga, qu'eu levo gustoso, pois eu non teño outra vontade qu'a de servir á miña Terra. A eso, como sabe, teño consagrada ipor inteiro a miña (vida. Ben, moi querido amigo e mestre, xa non o canso mais. Perdóeme o meu aparente abandono, e conté sempre coa grande admiración e fonda amistade do seu confrade que moito lie quer Vicente Risco Ourense 19 Marzal 1922 Exmo. Sr. Teixeira de Pascoaes 'Meu sempre querido amigo e mestre: Ben tempo hai qu'as nosas comunicaciós cesaron. Seica foi dend'o viaxe de Paco 'Luis Bernardes e Noriega Várela que, ou as preferencias da V.a Ex.a tomaron outro vieiro, ou non sei que foi, o contó é que non voltei a ter novas da V.a Ex.a Dend'aquela, moitas cousas pasaron. E tantas... Nos, traba- liosamente, voltou á eisistenza. Ben é certo que enton tina eu a obriga de poñelo en coñecimento da V.a Ex.a e de soli- citar com'antigamente a sua ajuda. Atafegos, e mais aínda disgustos —que si a vida da Galiza, a vida da Hespaña va- riaron, a miña tamén cambeou, e moito— m'empeciharon dé faceto com'era meu deber, e é agora cando debo emendal-a miña falta, e pedirlle perdón, e aínda que a nosa incomuni- cación cese. En géral, as nosas relaciós eos nosos amigos de Portugal están interrumpidas. Apenas si algunha revista diega a nos: Nagáo Portuguesa, derradeiramente, Gil Vicente. Todas inte- gralistas, encomiando todo o que poden o estado de cousas que !hai ihoxe eiquí... Ainda a fiel Revista de Guimaráes hai tempo de non ven. iSómentes o Sr. Dr. Claudio Bas'to de Via- na, nos remite os seus intresantes traiballos. lOulpa nosa ta- mén, se cadra; e 'mais non tanto. E esto non pode seguir d'isté geito. íOando foi do reaparecimento de Nos, precisamentes, escri- bíame o ¡Marqués de Figueroa dándonos alen tos. e agardando que a revista volverá ser o que foi no tocante as relaciós lusojgaiaicas... E ihoxe ihai eiqui un movemento grande que Portugal debe coñecer. (Literario, craro está... Compre que se coñeza o laibor do Seminario d'Estudos Galegos de Santiago, os itraballos ar- 467 queológicos de F. L. Cuevillas, as puibricaciós de Lar, os moi- tos libros que se pubrican, o que van minorando a nosa lín- goa e as nosas letras. Os qu'outrora eran amigos da Galiza deben ajudar, e de- ben saber que nos nosos peitos non esmoreceu aquil seniti- ¡mento que nos movía e que nos levaba a uniha colaboración mais que fraterna. Poderán os tempos non ser ohegados, mais non están pasados. En resume: Nos está eiquí de novo. E está agardando po- 1-os seus amigos de Portugal: Nos: compre non esquecer qu' isté plural somos todos, das duas 'bandas da raia. Abrázao Vicente Risco (Mátaselos de 8 do mes de Marzal de 1926) Exmo. Sr. Teixeira de Pascoaes Mestre e amigo: Suipóñoo de ivolta en Amarante. A sua resposta deume moita ledieia, ó ver que vcltaban os ibós tempos, que teñen que 'voltar de. todo. Hoxe, emibora en aspeutos moi importan- tes —ainda das nosas relaciós— o silenzo sexa forzoso, íaise eiquí imoito labor e 'temol-a térra tnillor abonada que hai anos. íPubrícase moito e íben, e alen de "iNós", temol-o iSemi- nario d'Estudos Galegos dé ¡Santiago, un íato de rapaces, di- rixidos ipol-os Profesores ¡Cotarelo e Cabeza de 'León e pol-o arquiteuto Candeira tamén agora, que antr'outras cousas van crear un Museu Etnográfico; novos ivalores literarios, co- mo Ramón Otero Pedrayo, R. Dieste, Filgueira Valvcrde, Bou- za Brey, que Portugal ainda non coñece, como moitos de nos temos tamén perdido o fío do que ahí se fai. Nos non recibe mais revista literaria portuguesa que A Aguia; as demais to- das son eruditas, que nos sirven de moita axuda nos nosos traballos, mais precisamos coñecer o outro tamén. Coñecelo y-espallalo, facer que o coñezan eiquí todos... Tamén supoño terá falado no Porto eos da Renascen^a. Por todo esto agardo con cobiza as süas novas, e o seu envió pra Nos. Non podo ihoxe adicarlle todo o tempo qu'eu quixera. OPer- don e ata logo. iC'un abrazo, reciba a admiración e o resipeito do seu sem- pre devoto ••-••• Vicente 'Risco 15 Albril 1926 . 468 CARTAS A ANTÓN LOUSADA DIÉGUEZ * Sr. D. Antón Lousada Querido Xefe: temos ó Norieiga antusiasmado co-a nosa ideia de lie publicar o libro. Quedou en nos mandar os ori- xinás aixiña. Inda non viñeron as amostras do papel que pe- dirá o Otero; supoño que chegarán un dia d'estos, y-encanto ohegiuen o papel, e mais os orixinás, pómonos a obra. Nin- guén saibe nada. A cousa lévase moi iben. Paréceme moi ben a ideia vosa do ¡boletín. Teredes que nos decire a índole que vai ter e como van ser os nosos arti- gos, porque d'eso depende. Teño en proieuto ddus pra He mandar ó García-Acuña, un sobor do Sindicalismo e mais o Estado, y-autro sobor do papel dos Xudíos na guerra social Tes que lie decir ó 'Castelao tres cousas: 1.a Que si sJes- queceu d'aqueles encarregos que He fixera - 2.a Que precisa- mos aixiña a portada pr'o libro do Noriega -3.a Que si itivo noticias do Sr. Figueiredo. A ver si apuras n'él, porque sinon non se ahove, xa sabes como é. Vin en Ultreya algús dos grabados rupestres do. Sobrino. Imítanse ós grabados neolíticos de moitas ipedras de Bretaña e mais d'Ingraterra, probalbremente, precélticas. Hay bura- quiñas com'as estudadas por iRivet Carnae, Pieste y-outros. O mais curioso son as figuras de bestas que poideran perten- cer ó gran arte rupestre paleolítico, pois non teñen a esique- matización que se ve nos da época neolítica. O ter umha das pedras o lajberinto de Cnossos !poidera confirmar a opinión de Deohelette de ter habido untia talassocracia egeana ante- rior á púnica, mais poria mais perto de nos a data d'esa gra- vura que tina que ser da Edá do Bronce. ¿Queres que che faga algo sobor de esto pr'o voso boletín? Gscribiume o Villar Ponte, acusándome recibo dun artigo sobor de Nuno Goncalves, e mais outro do Noguerol {por fin paríu) (inda paríu outro fai poucos dias na Región, y-en ga- lego). Decíame que inda se non sabe os dias íixos da Asam- breia, qu'inda lie non responderon todos ó Peña Novó. Que Banet e mais Cabanillas queren millor que sexa na Croña • Publicamos aquí unha breve mostra do extenso epistolario de Vicente Risco con Antón Losada Diéguez. Agradecemos ao filio deste último, don Luis Losada Espinosa, a súa xenerosa colaboración. 469 que non en Santiago. Él tamén opina o mesmo. —Respondin- lle que a unin débame igual, que cuasementes, teño á miña rapaza na iCruña, pero que as nosas razós pra que fora en Santiago eran tales e tales. —Tamén lie ibotei un sofión pola imprudentísima nota da Nosa Terra decindo os irmaus que presigan a denunciar os monárquecos portugueses. Veremos como lies serata... É que mira que foi 'boa iburrada... Eu de- cíalle que non tifian direito a poner eso, porque eles que sa- iben si os demáis irmaus pensamos así e entón díxose. que o que non fora firmado, era de todalas Irmandades. Ademáis que me parecía que non é papel decoroso pr'ós irmaus da Fala o seren policías honorarios, e que si os moniárquecos itrunfasen, onde nos irnos meter se ños presiguen a nos... O Ramón Otero vai f alar na Festa da Raza en Santander. Escribinlle: "Querido déraciné: Con certa malenconía, leo no xornal de Juan de Aragón que vas tomar parte na Festa da Raza. Non fixeches mais que anegar e xa s'adonou de ti o Paniberismo. Eu non cine digo nada. Que Murguía cine per- doe, e que ¡Don Ratfel María de Labra che bote a bendición dend'o Limbo. Ole, et vive l'espagnolade!". Eiqúí está o Montes, que me dixo o outro dia: "V. quere ser o Xenius igalego". ¿E sabes o que He respondan? Pois dí- xenlle: "Antes está o Losada, que é quen ten obrigación, por- que esta preparado d'aibondo, e sabe cousas, solo que ése é un preguiceiro y-un lacazán". A ver si a nova revista che fai traballar nesas cousas. Y-en iPontevedra, pra se revolver en- contra do ambiente —como eiquí estábamos tamén en per- petua rebeldía— e si non xa vexo que pasou en canto nos comezamos a nos meter ñas tertulias de café... Ind^o outro dia dhegou o Heriberto pedindome un artigo pra un semana- rió de ideas avanzadas. ¡Díxenlle, que "si, chico, si". Eu trabadlo mais na casa do que na erase. O que é, é que non pode un con tanta cousa, sin auxilios. E non hai quen axude. Xa sabe que eiqui, os que s'ocupan de cousas do es- prito, son todos diletantes, e poderemos volver galeguistas a todos, hatr'ós fanáticos centralistas, hastr'ó Emilio Amor, onais eos diletantes non poderemos nunca. O diletante é inú- til pra todo, é incapaz... Eu creio que todol-os homes hanse salvar no dia da anorte, se non son os diletantes. Eses son os qu'han ir ó inferno. A eses nonos pode perdoar Dios. O diletantismo é a condenación buscada pola mau. O diletante é o reprobo auténtico, o que recibiu o bautismo do Demo, e que leva o seu siñal no lambo, com'as bruxas. Fico agardando a resposta para ver como han seré os ar- tigos, e tamén o que di o Castelao. E nada 'mais. Sempre teu Vicente Risco 13 Outono 1919 470 Sr. D. Antón 'Losada Querido 'Antón: díceme o Cabanillas que non sabe donde estás, e encárgame que ohe diga que corita contigo en Mon- dariz os dias 30 e 31. Eu non fun a Bayona e non sei se po- derei ir a Mondariz, probablemente, non. Tanto a revista, como a editorial, como o libro de Noriega están empantanados e sin sair d'un ser... Non.se distrübuiu» nin un soyo eixemprar fora d'Ourense. Todolos días estamos pra tfacelo e nada. Dá revista, teño umha poesía que me mandou.o Teixeira de Pascoaes, inédita e moi boa. Temos promesa de dous anun- cios. E non temos mais, porque nada se fai. Nin o Noguerol, nin vos tendes nada feito, y-eu solo, non podo nada... D"iste xeito, a revista e mais a editorial, levarán a 'guía que levaron a 'Centuria e mais a Irmandade d'Ourense. Somentes o Cas- telao e mais eu temos tr aballado n-esto, pro non cliegamos pra tanto ¡como 'hai que facer e non se fai. Xa te tina escrito umha carta n-este sentido e suspendina, porque me dixo o Noguerol que dend'o día seguinte nos ocu- paríamos de todo... Dous días estovemos escribindo cartas ós libreiros e faguendo paquetes de libros. As cartas botáronse; os libros eiquí están empaquetados e mortos de risa na miña casa. De modo e de imaneira que eu prégoohe busques modo d'arranxar iste contó, ¡ponqué eu tiróme afora dend'iste mes- mo istante, porque total, coma non hemos faguer nada, non teño pra que me molestar, e non quero ter mais que ver n'iste flhoyo. Arranxaino vos como vos dea a gana. Dime a quen lie vou mandar os dibuxos de Castelao e mais os orixinás que teño axuntados. Oomigo seguides contando coma colaborador e socio, pero non quero responsabilidá de ningún xeito. S'a cousa se que- da en faguer plás, que foi o que se fixo ihastra agora, eu non quero ser quen teña a culpa. Soupen qu'estabas en Moldes por casualidá, y-aiií ¡ahe val esta carta por si aínda oh'atopa. Uniha aperta de Vicente 'Risco Ourense »2-¡VIII-1920 3 Sr. D. lAnton Losada Querido Antón: poucas verbas. Xa que non hai tempo pra se dilatare. Por orde: I. ¡Seica (pensas que temos un milleiro d'eixemprares. Pois xa non temos pr'América, e caxeque non quedan pra 471 eoleucios, que sempre !hai que reservare. O trato foi que cada axente s'encargara do reparto na vüa onde está. Se temos que mandar un por un dend'eiqui, non ipode ser, ademáis do que se gasta en correo. Non ihai novas de Vigo. Mandouse a todol-os que dixeches. II. O éisito é formidabel... pro: compren cartos ¿saibes? Eu quero cartos. Ulos? Nos anuncios... iEu quero anuncios... Os que temos axuntámolos o Noguerol e mais eu os dous so- liños... Eu quero anuncios. ¿Entendes? O negocio ruin, do mais ruin... Contas (ns. aprosimados). Coste do n.° I... Imiprensa Ptas. 362 Fotograbados " 36 Correo y-envolturas . " 25 Total gastos " 413 Importe dos anuncios que temos " 261 Saldo en contra ,..;. " 152 Socios: Losada, Castelao, Cabanillas, Otero, Lamelro, No- gueral, Risco. Total: 7; 152:7=21,60 en contra do ¡bolso de cada un. Si val saír igual cada n.° estamos amados. ¿Remedio? .".;.'. .:. •- ... . •:• , . i . , . o AITONCIO. . .'"..."...:' - O saldo eri contra ten que págalo o ANUNCIO. A suscrición non ohega, non ohega, non cihega. Risco e Nogueral sacaron añtr'os dous 2611 pesetas d''anuncio... Conque cada un dos outros nos dera un1. 0 anuncio é uniia cousa que 'hai qué xestionar direita- mentes, personalmentes, verbalmentes. Eu non digo mais que uniha cousa: óu ven o anuncio, ou "Nos" morre. Non ten volta... Aigora, ailá vos. III. A cantidá de traballo que teño sobre min é cada dia mais formidabel. O Gallego e ¡mais o Eleuterio axúdanme moi- to, pro non ohega, e vai ohegar un Mante en que xa non vou poder mais. IV. Traimpitán. Az Bageera kan cano sanar nada. Mow- gli xa kan conta con Bageera nin ay (Mándala Saíbha... Kan ganou resposta cartas Mowgli. En Kalikatta ipanaranlle mán- dalas... Y-a Mándala Sabha arya?... Fora Bageera az Bralh- ma Samaj. 1 Aquí <a unha parte, por deterioro do orixinal, onde se pode ler: "...xemprares — que hai que ampliar a tirada, porque os 500 ... chegan — Pero ningún o da... 472 V. Ram sana: nada concreto con Kaa... VI. Samaj de Gangapur S. ben. Sábados pola tarde en casa Mowgli case todos. - - VH. Manda lista suscritores e señas Alexandro Mon. VEDI. Asunto Aryavarta, conforme co que queiras, mais hai que responder, e hai que ir. Se Viqueira ven, Mowgli vai tamén. Non se pode desaproveitar eso. Escribirei mais longo. Unha aperta de V. Risco • IX. Non degoles o artigo, non sexas criminal. O que ti queres é romatar logo. ; Terra ceibe! ' Mandou orixinal Leonardo Coimibra - Recibimos: La Re- vue de l'Epoque, un «folleto de Les Murges, Vida, Vida Gallega, La Revista. Mandou orixinal Tomás Garcés. Mandouno Ále- xandre de Cordóva. Quéreo mandar. Xulio (Prieto. Mandou mais folklore o Noriega. • . SVMARIO n.° 2: Coimbre (poema) por iPh. Lebesgue. Teoría óuase trascendental da Velocidade por A. Losada. Nazonaiis- mo musical por J. Quintanilla. Os nosós iem/pos poryiPl. Cue- villas. Portugal e Galiza -Ten fé, poeta .por X. Prado. ...:..... por A. Noguerol. Archivo etc. - Os homes, os feitos, a£ verbas (Castélao en'Cúrense, As letras galegas en Cataluña y-as le- tras catalanas en Galizia, Revistas) (Mercure, La R. de l'É, La douce France, La Revista, A Nosa Terra, Vida, etc.).1 Ó n.° 3 promete tamén ser moi toó. Tes que seguir e se- guir e seguir. . ' ; . :' Da Cruña anuncian xiro 58 ptas." venda' esuscrición. Sr. D. Antón Losada Dieguez Querido 'Antoniño: ti has viaxar sempre, e por un lado, caxeque sentiría que deixaras de viaxar, ¡por qu'ibas perder moito da tua ipersoalidade. Ademáis, coises viaxes podes cos- truir a Teoría da velocidade coa esperencia, sen precisar de te .meter na matemática nin no ultracontínuó, que ti vas al- canzare prauticamentes. Foi, foi il. O Castélao escri'biume tamén dende París: 7 plegos. Cou- sa intresantísema. Convertiuse, di il, ó catolicismo en Ndtre Dame... Vai as conferencias de 'Glofesmá, y-ás reunios lexiti- mistas... Mira ti por onde He deu! Non está mal, pro cala esto por si lie non gusta que se sepa. Abomina da Venus de Milo, e da Victoria de Samotracia di que si a puxeran na proa d'uniha trirrema, a trirrema andaría sin vela nen remo, pola forza aada da Victoria. Di cousas estupendas sobre da pintura francesa: xuizos certeiros, esquemátecos, sen réprica. É «un tío. Só leendoo se ,pode. un dar ideia. " 473 Sobre de Nos, pensó eu que pondo agora en circulación os recibos, sacamos diñeiro ¡pra botar tres ns. mais. Despois ire- mos vendo se conquerimos mais anuncio, e mais si >vai res- pondendo América. En todo caso, eu teño un espediente pra sálvalo, no que o Castelao está dende logo d'acordó, o No- guerol non di que non, íallades o Cabanillas, ti, Ramón Ote- ro, Lameiro. Xa sei que me vas por moitos reparos. Pro olla ben: Falando Augusto Casimiro con Joan Estelrioh aló en Coimibra sobre das relaciós antre Galiza e Portugal, indicou- lle.a ideia d'unha revista común... Ora, eu teño o pensamen- to d'ir a Portugal despois da Asambreia. Xa sei que ti eres pouco lusitanista, quieres euskarófilo capas de lie dar creto a Don Celso García de la Riega, qu'eres catalanófilo. Pro xa ves que os cátalos, adiántanse a nos n'es- to das relaciós con Portugal. Niós, sen apoyo fora nada pode- remos endexamais. Y-o noso apoyo natural xa sabes cal é. Ben, ti dime o que queiras d'isto. . ' .'P'ise xeito, os portugueses poderian axudarnos a soster "Nos", ampriaríase a.tirada, circularía na numerosísema cor lonia galega do íBrazil. D'outró xeitp, a ver se tí yel-o. xeito de lévala adían te, qu'éü nono vexo. ... Mala adéministración, xa o vexo. Non me dis nada. Pro esa faise andar, Teixéixa mandoume a 2.a ed. do Marános, que ven dedi- cada:' .' ., . -.'.-.- Galiza, térra irmá de Portugal , Que o mesmo Océano abraga longamente Bergo de brancas nevóas reíulgihdo : O espirito do sol amanihecenite. Altar de Rosalía e de Ponda! Iluminado a lágrimas acesas . . . Enltre pintiaes aos zephiros carpiñdo Magnas da térra e místicas tristezas' ' A *í dedico o livro que urna vez Embriagado de sombra e soláüáo : Comprdz sobre os íraguedos do Maráo . Este livro saudoso e montanhez. • Da editorial compriría que falésemos cando viñeras, é qu'esto íose aixiña, antes da (Asambreia. A Asamibreia, compre qu'axudes a prepárala, ti que vas e ves a Vigo. Eu xa o armei todo. Eu xa conseguín local: o salorí da Cámara de Comercio e da Patronal, qu'é estupendo. Agora compre que nos deixen dar unha conferencia na Oliva, outra na Tertulia y-outra no Casino, e logro preparar tres conferenciantes dos que un poderá e debería ser o Viqueira, que medio me ¡ten prometido selo. Ti poderías escrifbirile ta- mén. Hay que ver quen van sel-os outros dous, e cal pra cada sitio: di algo, axuda. :• Cando vai ser tempe de qu'eu descanse, e cando vou dei- xar de ser eu quen o faga todo? Cada un ó seu. A min.cOie- 474 gabame con "iNós", a editorial y-as colaboraciós. Se tfóramos .outra xente agora na Asamibreia orgaizabamos departamen- tos: Ralaei'ós exteriores - Políteca - Propaganda - 'Editorial - Enseño - Estudos galegos. Pro todos queren faguer de todo a un tempo e ninguén quere faguer nada. Tamén eu recibín sablazo da iCruña. Esto non ten traza. Riba de min todo: Portugal, Cataluña, Nos, Noriega, Ca- bánillas, A Nosa Terra, Francisca Herrera Garrido, IFh. Le- besguej a Mocedade, a Asambreia, os Celtas, o pintor Lamas, a Xuventú de Santiago, Irlanda, Camilo Días Valiño, o Ul- traísmo, a Mocedá de Vigo, ó fñlo do Claudio, a Artística, a Sociedá d'Estudantes católicos, o Centro obreiro, todo, todo, todo, todo... e pra colmo, un consello de disciplina na Normal. Douohe. a emibora pola amizade de Xavier Pintos, o ¡Pita Espelosín da Teosofía, e mais polo teu contó qu'eu xa coñe- cía, ou leérasmo ou . conbárasmo... iE ipor certo que compre falar moito do mar. Non é qu'estp sexa o mais intresante do contó. Mais qu'o ambiente importa sempre o sentimento qu'en nos ---ou Teixeira*— é pensaimento. Inda non sabes toen a falla que faguías eiquíj anque non fixeras mais qué falar. A Vigo, iste n.° 3 de "•Nos" mandouse direitamentes ós asinantes. O representante álí é Xavier Soto Valenzuela que non fai nada. , : O qu'esta agora, ó fin moito coriosco é O Couceiro Freixo- mil. Ten moito antusiasiiio e ¡pehsa que ha, sacar ipartido d'il. Xa rrie prometeu levar algo a Asambreia. Do que ti leves fai resumes escritos en castelán ipr'os xornaes. Compre de lies dal-o trabadlo feitb! Hái que conqueril-o Faro pr'enton. Non pra foomlbo senón ipr'esipazo e ipubricidade. A ver o qué ti po- des faguer con Lema e anais co Avelino R. 'Elias. Xa lies di- xén ós da 'Cruña qu'o inivitarah. Hay que invitar tamén á Lustres. En resume: nos temos que fáguel-o de Berbuse du Boca- ge que levou vida folgada e milagrosa comeu, bebeu, fodeoi sen ifcer dtoheiro. Recibín unha folla moi intresante Le Droit des Peuples, da que ohe falarei outro día. 1 lEscribe, non sexas preguiceiro. Teu Risco 10-in-1921 Terra! Sr. D. Antón Lousada Diéguez Meu querido Antón: polo Cal vino cand'estivo eiquí, man- deiohe uniha carta na que, na imposibilidade 'comipreta e au- soluta de sacarlle mais 6 Noguerol —a quen é imposibile ver 475 nin falar, nin aínda véndoo e tfalándolle fai outra cousa que prometer— 'mandébache o resultado géral caxeque certo das coritas do "¡Nos". O mesmo irescribín ó Castelao e nin un nin outro respondíchedes. . - •Así que já non sei si tendes intención de facer algo n-iste asunto, ou si perdíchedel-qs azos de geito definitivo. Si o i.°, respondei. Si querendes mais datos, cumpriría que Il'escriibades ó Noguerol, ipor si pega, uniha caria coleitiva e apremiante. Mais enantes dé nada, respondeiríie a min. Si,o 2.° sabede qu'eü estou decidido .pola miña parte a re- dactar e pubricar eu só,si for preciso, polo menos unha re- vista mensual de duas follas bén aproveitadas pola miña cón- ta e corréndo eu co risco. Mais ainda n-iste caso precisaría unlha resiposta vosa, anque non fora mais que ipra salber qu' estou eu só. Qu'anqu'aínda non sexa eu o derradeiro, estou resolto a selo cando ohegue o día. Recibe unha aperta toen forte de . Vicente Risco (Sin data) Sr. D. Antón Lousada Diéguez - Querido Antón: jhai tempo que non sei de ti, e .tampouco fpi- posívele que faláramos hai moito tempo. Hoxe escríboohe por un asunto ben negro. Ti sabes que o "Nos" tina no Banco de Vigo uniha letra de 1.711 pesetas. Antr'o Ramón Otero, o Noguerol y-eu tamén un pouco, fu¡mol-a deixando reducida a 900.'Mais estas 900 estén aínda sen pagar, e (hai 4 meses que se non fai renovación da letra. Elo pasa porqu'o meu irmán está encarregado do negociado de carteira, mais'agora vana revisar, e non hai mais remedio que pagar algo pra ir arran- xando o asunto e que nonpl-a protesten nin deixar colgado ó meu irmán. Ora, eu áohome nuniha situación apuradísima. Hai tempo que non poido'distraer uniha cadela.'e aínda ando empeñado por oútros lados. A miña pequeña só en un mes gastoume 800 ptas., de 'geito que non .podo dar nada pra min- goal-a conta do "Nos". Paleille ó Noguerol que é o que mais ten pagado, e díxome que agora tampouco podía. Terei qu' acodir ó Ramón, mais tampouco me igusta moito, ipor moitas razós, e sobre todo, non se pode estar cargando tanto riba d'il. Poderías ti ajudarnos en algo a irmos ramatando iste choyo?... iCoido que já che .teño escrito algo en col d'iste asunto, que é un dos que me teñen magoado y-esgotado e já sin tranquilidade nin humor pra nada, que eu já non son o que era nin o volvo ser na vida, porque teño levado cada varapaldo d'istes que non deixan acougar nin vivir. Eu pré- goohe que si poideras, nos ajudaras a sairmos d'iste afogo, 476 e.a ver si se che ocurre ademáis d'algún outro dos interesa- dos no "Nos" que nos poidera valer, .porque 900 ptas. e tendo que renovar reeernibolsando algo todol-os meses, non sei como irnos saír avante. Eu non .poido e 'hei tardar aínda algo en poder, si é qu'alguniha vez chego.a poder dispor d'algo, que ipol-o que vexo já se vai pondo negro... Non só ¡que se nos desfagan as cousas ñas maus, senón que nos ihan deixar istes emibrullos! É o fracaso, a desesperación, a vergonza, todo riba d'un. . - : Beri. Já che digo. Si ipódes 'valemos, a ver si nos vales. So- mos tres a íaguer frente a iste asunto endiañado... Já nin- •guéh*"se lemibra de "Nos" senón somol-os tres aíorcados que deixou... E nos temónos que lembrar á forza, por que >hai un inglés que nol-o trai á •memoria coise aire ameazadór de to- dol-os ingleses. Eu non levanto cabeza. . Adiós. Fai o que poidas e escribe. Teu decote . . . _ Vicente Risco (Sin data) .....-...:, Sr. D. Antón Lousada Dieguez ; Querido Antón: sigo cada día mais imetido na casa, y-ade- mais sigue comigo a sorte ruin, de geito que tampouco saco froito d'estar pechado. N-estas condiciós, non estrañes que estea calado. Supoño que coma min terás un telegrama de Calvo Sotelo pregando qu'aplaze a miña resolución deica que dentro de poucos días vena il por eiquí. O Biempica díxome que tivera carta d'il póndonos -verdes a ti e mais a min por non defen- dérmol-a Mancomunidade. Eu pensó que deberamos falar eos respeitivos gobernado- res; mais estou d'un geito tal, poqu'ademais estou en reali- dade doente do estómago e con gran depresión nerviosa, de maneira que nin as pernas me levan ó gobernó, e anque es- tiven duas veces, ata m'alegrei de qu'estivera as duas veces entretido con gente e non voltei, eso que H'anunciára na rúa a aniña visita y-estivo moi amable, porque é un gran cobista, mais ata por iso collinile medo, .porque com'eu non teño von- tade, e agora estou tan decaído e desexando somentes que me deixen en paz, e sen confianza ningunha en min mesmo, ipenso que me vai envolver o tío ise, e que si me pasa duas veces a imau polo lomibo, eu, que non teño azos pra sostel-a vontade en tensión, déixome ir por onde me leve, porque non son capaz de molestarme en resistir a nada. Eu non sei se infestará pasando o que He pasaba ó per- soaje da Ilustre Casa de Ramires... 477 Da conita de Nos no Banco de Vigo, levamos pagado 711 ptas. e quedamos debendo 1.000. Iste é un dos asuntos que mais preocupado me teñen, e a mor parte do 478 RESPOSTA INFORMATIVA A MANOEL ANTONIO O )14 de setembro do ano 1920, o poeta Manoel Antonio dirixíalle a Risco a seguinte carta: "Eu sei que é vostede persoa conecente d'os fundamentos teóricos das rááis novas tendenzas literarias. Teño interés en poder xuzjgar por min mesmo os derradeiros "ismos". E sendo esto case imposíbel n'uniha aldea, a trasmán de todo move- mento cultural, coidei axeitado molestal-o, e perdoe, tpra lie facer estas preguntas: ¿onde poderei adiquirir o Manifestó futurista catalán, pu- blicado fai pouco, y-ó seu libro Preludio a toda Estética fu- tura? -..-.. . ¿Gales obras, e de quén, poderanme informar sintéticar mente do que sexa futurismo, cubismo, dadaísmo, ultraísmo, unanimismo, imaxinismo, etc.? ¿Qué revistas dan (producios d'isa olas? . ¿Qué libros, e de quén, fari üteratura d'isa? E se a todo iso quixera engadir algún dato que coide co- rhenente, medrará o intenso agradecemento a que ficarei obrigado pol-a súa resposta". O 15 de outono do mesmo ano respostou Risco nestes termos: iCon moito gosto respondo ás súas interrogados, do xeito seguinte: l.o Pedirei para vostede axiña o manifestó futurista ca- talán de J. Salvat Papasseit, e mandareillo tan logo como o reciba. 2.° O meu Preludio a toda Estética futura pubricouse na revista d'Ourense "La iCenturia", da que se putañearon sete números. D'eles eu somentes teño exemplares de dous ou tres. Os demais teños Noguerol. Eu compretarei se podo unna co- leción pra lia mandar. 3.° É moi difícil, por non decir imposíbel, que d'un xeito sintético se poda informar de todas nin tan xiquera de cada uníha das novas tendenzas literarias. Non embargantes, eu ofrézolle a seguinte biibriagrafía: Guillaume 'Apolliñaire, Peintres Cubistes. J. Metzinger, Le Cubisme. F. T. Marinetti, El Futurismo (trad. castelán de G. Gómez de la Mata y H. Luquero, Semper, Valencia). 470 V. Huidobro, Manifiesto a los poetas hispano-americanos. En moitos artigos putañeados en "A Nosa Terra" teño fei- to alusión máis ou menos precisa ás novas tendencias litera- rias. Agás d¡'esto, eu áchome disposto, en obsequio de vostede, de lie laguer uinhas notas 'sintéticas, as máis simples pra que se poida informar de primeira intención. • 4.° As revistas principas que dan producios d'esta cías, son: •'¡y En París: "Litteratüre", órgáo do "Arte Negro"; "Nord- Sud", órgao do Cubismo;: "Dada", 391 órgao do Dadaísmo (indistintamente sai en París,- Zurioh, Niza, etc.). Huidobro tina anunciado • "Vertical", que se non debeu putoricár, senón houtoérama mandado. • ••• • •. En «Madrid, "Grecia", Silva 28 (vale ben pouco). •••:.• En Roma, "Ars Nova", Via E. Quirino Visconti, 11. 5.° Libros: .''•"-*' •'' TJnanimismo: Escriben Xúlio Romains ("La Vie Unánime", versos). "L'Armée dáns la Vñle" (drama). Georges 'Duhamel, Charles Vildrac. O Unanimismo trata de reempüazal-as emo- ciós indi"viduás, suxetivas, .pól-as emociós coleitivas, de gru,po. Cubismo: GuiíHaume Apollinaire ("Alcools", "Calligram- mes", "Les Mamelles de Tiresias", "Le Poete assasiné").. Max Jacob {'"Le Cornet á des", "Le Phanérogame", etc.): Pierre Reverdy, Blaise Céndrars," etc. É o refrexo literario do cutois- mó pict¡6rico creando as irriaxes e construindp o poema con imaxes creadas, cómo ó pintor cubista costrúyé o cádro. Creacionismo: É o nome que Vicente Huidobro, poeta chi- leno, lie deu ó cufoisano especial qu'il fai. De Huidobro: "Horipñ carré", "Tour Eiffel", "Hallali", "Ecuatorial", "Poe- mas árticos".. Neo-imaxinismo: Nome que lie dan ó cubismo en Norte-r américa. O xefe dos neo-imaxinistas, Ezra Ppund. Ohaman imaxes novas as imaxes creadas dos cubistas. Unhá esprica- ción do qué é a "imaxe creada" dina eu en "A Nosa Terra" comentando unhos versos d^Euxenio Montes. Ultraísmo: É cómo ohaman en Hespaña ó conxunto de todal-as novas escolas, anique a maioría dos ultraísitas sexan cubistas ou creacionistas. Os principas: Eüxenio Montes, Ge- rardo Diego, Guillermo de Torre, Joaquín de la Escosura... En xeneral, o que se fai en Hespaña d'ésto non val cáxeque nada. ••:.., \ " •. Futurismo: Marinetti (Le Roi Bomibance, etc.), Soífice, Palazesdhi, Luccini, etc. Consiste en cantar a velocidade, o esíorzo, as máquinas; rechazar todo o pasado, defender a be- leza do ¡feo, destruir os Museos, odiar á natureza, etc. Ten as súas derivaciós políticas e vai ihoxe moi de capa caída. Dadaísmo: É unha humorada, unha coña inventada por Francis Picabbiá (sic) e Tristan Tzará (sic). Non se propo- 480 ñen nada, ifan cousas sin pés nin cabeza, e divírtense d'ise xeito... Eu pensó si se queren eoñear dos cubistas, (futuristas, etcétera... Antr'eles y-os cubistas ódianse a morte. 6.° Eu non son partidario de ninguniha d'estas escolas. Fago poemas d'estes "pour l'iEspagne et le Maroc" e mandóos á revista "Grecia" porque son amigo do Direitor, Ysáac del VandoJVillar, un raipaz andaluz, de raza xudía, que non en- tende de nada d'esto, senón que se dedica á compra-'venta de antigüedades... Hoxe os galegos, escribindo no noso idioma, principiamos a nos abrir camino no mundo, sen necesidadé dé andar buscándolle cinco pés ó ¡gato con "ismo" de nin- guniha cías. Mais como compre que esteamos enterados de todo, que non sexamos alíeos ó mundo d'aíora, por iso me teño dedicado a espallar isas cousas na nosa Terra. Conté que sempre (hemos deprender algo e que debemos estudiar eso, anque cecais nos interese moito máis o. estudio do noso "Folk-lore", do Saudosismo portugués, dos "haikai" xapone- ses, da anesma Arte Negra, e moi especialmente as literaturas nórdicas antigás e modernas (celta e escandinava principal- mente). E conté tamén que o que os estranxeiros haoi esti- mar ináis en nos, 'ha ser o carácter nacional, ó galegúismo, o enxebrismo da nosa arte e da nosa literatura, ^pois eso é o que ha 481 EXPRESIÓN EPISTOLAR DUNHA POSTURA POLÍTICA O 30 de abril de 1934, Vicente 'Risco escribiulle ao daquela Segredario Xeral das Mocedades Galeiguistas, a seguinte carta, na que se reflexa nidiamente o pensamento tradicionalista do seu nacionalismo. Meu querido del Riego: Teño unha carta iua sen responder. Dend'ela, os acón-, tecimentos avantaron. E de xeito que compre intervir. A ver si nos pomos dacordo. Estado do asunto: O partido galeiguista virou definitivamente cara a esquer- da —a máis trasnoitada e pouco 'galega. Causas Resultados Sobre estimanza das esquer- Desvirtuación nacionalista das españolas. do partido. Presa por obter resultados Redución do seu alcance. políticos. Perigo de ser arrastrado Réibea pol-o fracaso eleito- pol-as esquerdas españo- ral. las. Demagoxismo. Disgusto d'un gran número de afiliados. Americanismo. Antipatía xeral na maor parte da opinión galega. O 'P. G. convertiuse n'unha íorza máis de esquerdas, de pouca eficacia pol-o momento. ás dereitas, que logo se dividirán en dous frentes: frente Calvo Sotelo —o miáis nemigo Ten en contra: ¡frente Gil Robles —que pode dhegar a non selo. os radicas —eos que non pode ¡haber intelixencia. Total: A situación ven ser a mesma que en 1918. Somentes que 'hoxe contamos con máis elementos de combate. Dito esto deduzo eu que compre volver encomenzar, como se non ihouibera nada feito, utilizando a esperencia recollida en todos estes anos, pondonos a tono c'o noso tempo, evitan- 482 do os erros cometidos. Obra non doada e de longo alentó, pra que compre uniha heroica paciencia, unha teimosía invencible. Pra esta obra, está visto que non se pode contar co P. G. Compre deixalo aparte, e botarse a andar. O partido "que siga o seu camino como lie pareza, de tum- ¡bo en tumbo. Compre uniha forza esterior ao Partido, desen- tendida da súa actuación, que emprenda a marcha por un vieiro enteiramente novo. O obxetivo é a Grande Obra de Faraldo: a reconstitución total, integral (lingüística, cultural, relixlosa, social, política, xurídiea,. económica) de Galicia n'as súas esencias trádicio- nás, no seu ser verdadeiro, histórico, enxebre; a gaieguiza- ción de Galicia. Para elo compre reconquerir a alma, a von- tade, de todol-os galegós; compre convirtir a todol-os galegos ao ga'leguismo. Esto nono pode facer un partido político, pol-o menos un partido político ao xeito corrente, que é o que é hoxe o 483 unha disociación d'esas ideas diferentes e independentes. Pol-a 'Contra, as veces defendeu a Constitución íntegra da Repú- blica, somentes porque n'ela iba a autonomía. O resultado xa se viu: todo caiu debaixo d'a mesma condenación, o principio autonómico non se salvou. Se pola contra houbera sabido re- coller o imovemento d'opinión que houibo en contra do ga- binete Azañansocialista, pr'o qual había dend'o punto de vista galego motivos dabondo, outra houbera sido a súa sorte, aviáis os dirixentes do Partido estaban cegos pra esto. Nono fixeron, perderon a autonomía, perderonas eleciós, e están derramando a orgaización.) En suma: compre un novo labor de sementeira, de prose- litismb, de eohvencimento, de simpatía. ¿Pode servir pra esto a F.M.G.? Vos o diredes. Coido que non todos están conformes. Semeila que os de Pontevedra e Vigo, suxetos a un-ha influencia directa do 'P.G. fan e farán o que este lies 'mande. ¿lOómo andan os demáis? HaJbendo n'elas un espirito propicio, ou contando cas qu'o teñan, ou eos pequeños grupos eos que se poda contar, ¿non se podería con iso resucitar 'Ultr.eya, ou convertir' ises grupos n'umha eousa semellante? Hai uruha ohea de aitividades d'está cías qu'eu xuzgo d'unha eficacia íormidaible: Excursionismo, Sport, Cadrbs dra- máticos, >C!oros, Equipos de conferenciantes, Equipos de ven- dedores de libros, Revista (anque íose escrita a inan), Peque- ñas esposiciós de obras artísticas de rapaces, traiballos va- rios, etc., Cursos breves, Certames, Participación en íestas, etcétera. Non se debe descoidar nada do que tenda a criar concien- cia galega. Logo, propaganda: Cartés, Tarxetas postas, Cartas circu- lares, Follas, (Reparto de folletos, 'Dibuxos, etc. Na propaganda compre volver ao principio, aos meios per- suasivos de penetración d'anos anteriores. Algunhas d'estas cousas temos feito n'outro tempo, somen- tes que icón menos meios dos que temos iioxe. Hoxe pode- ríanse íacer en grande. Eu lembrarei sempre o que se fixo e traballou n'Ourense unha tempada na que, entre urahos pou- cos, sostinamos un local que nos mesmos íregalbamos e dá- bamos cera ao piso, nos empapelamos, fixemos as cortinas pr'os baleos, a bandeira e o pau da toandeira, e alí tivemos esposiciós de cadros, conferencias, empaquetáibase e repar- tíase o "Nos", facíanse circulares e follas de propaganda, ongaizaibamos a festa dos Maios, recadamos car tos pr'os famentos de Rusia, tivemos cadros nosos, biblioteca, e ata se fixo boxeo e esgrima. 484 Había entusiasmo e ledicia e a xente ollaba aquelo con simpatía. E todo o que ¡hai n'Ourense veu de entón. Da maneira de (proceder na arrancada non sei. Os mitis de Pontevedra e da iCoruña, en compaña dos partidos extremistas, disgustoume tanto, que mandei a miña baixa ao Consello do P. G. Agora todos se me ibotan enriiba d'un xeito, que non sei como facer. Otero, Cuefyillas, Peña, et- cétera, queren arranxar o asunto, e agora están convencidos de que a escisión do P. G. é inevitable, mais que se debe facer en paz e de común acordó. A min .tampouco me gusta proceder d'un xeito violento contr'o parecer e a conduta d'Otero, iCuevillas e outros que pensan igual, de xeito que vou ver si entre todos facemos algo. De todal-as maneiras, eu xa din a miña nota, e no iCon- sello xa entrou certa inquedanza. Ora, pase o que pase, e resólvase o que se resolva, anque por algún tempo non sexa eu baixa oficialmente no P. G., xa non ivolverei tomar parte ñas súas aitividades —xa hai den- d'a Asamblea qu'estou arredado d'eles. E se vos —a P.M.G.— pensades emprender algo n'o senso indicado n'esta carta, contal comigo: eu estarei convosco en todo e pra todo o que poda. ¿Que cómo habedes facer? ¿Arredadamente, independen- temente do P. G.? De feito, claro que sí. O labor debe ser emprendido sen consultar pra nada ao P. G., pol-a vosa —^nosa— conta, e sen máis, parézalle toen, parezalle >mal. Oficialmente me non estrevo a decir nada. A oportunidade e as circunstancias o ¡han ditar. Cecais estirvese ben proceder sen romper oficialmente, senón póndose a traiballar e nada máis, e de romper que romperá el. Eso sería máis 'hábil e quedaríase en mellor situación. Aínda temos que falar moito. Unha aperta grande e fon- da de V. Risco 485 V R3RUIC5NTRI5K0 0URSN5B2I újua Jli, UMt (Xíl/Xt. Jül t 487 ftll T 488 I * / "/ / \ Catro visións de Vicente Risco, amosadas por Castelao O autor de Mitteleuropa en dous momentos da súa edade madura Nos fináis de abril do 1963, fbroselle en Viga un homenaxe íntimo a Vicente Risco, con motivo dunha visita súa a esta cidade. No grabado aparecen, co homenaxeado, algúns dos asistentes ao acto: Cerezales, Ferreiro, X. M." Ál- varez Blázquez, Carballo Calero, Cunqueiro, Díaz Jácome, Del Riego. Bene e Emilio Álvarez Blázquez PENEIRA DOS DÍAS VICENTE RISCO, O HOME O soio enunciado deste traballo acredita que me non propoño fa- cer a exposición nin a .crítica da polifacética obra de Vicente Risco, nin xiquera nalgunha das grandes itéñzas en que se pode clasificar. Outros se ocuparon desto en libros e ensaios de alta calidade.. As miñas mentes cínguense a aportar algún cíarexamento, cuhlh'a pin- celada aquí, unha anécdota allá, ao perfil humano dunhá persoali- dade tan ricaz, contradictoria e complexa, contribución que ten polo menos un valor testemuñal, dados ós nosos imoitos arios dé. intima amistade e as moitas horas de convivencia que nos uniron. Claro que non sempre podered escudir a alusión a escritos seus, o que se com- prende, sabendo como sabemos que pasou perto da metade da súá vida coa pluma na man. Dada a nosa diferencia de edade, o noso estreito trato xustifícase polo vencellamehtó amistoso das nosas familias, que viña de moi atrás. E asi deuse o caso de que sendo eu un rapazolo de 12 ou 13 anos, xa acompáñei ao equipo que dirixían Risco e máis Moro Cue- villas a excursións arqueolóxicas para abriren mámoas en precura —e recalcálbanllo moito aos operarios qué cavaban, non fosen esmiu- zar uniia peza co pico ou coa eixada— de "puntas de fredha e ma- chados de cota". Oespóis, sendo eu universitario e post-universitario, dialogamos moito, durante as nosas comúns estadías no Castro de Caldelas, so- bre grande variedade de temas, ,perb endexamais de ningún dé'Dé¿ reito, pese a sermos os dóus daqueJa- Facultade é tér exercido el noutrora a abogacía. Quizáis pensaba, como Unamuno, que o aboga- desco seca a inspiración, ou parecíalle uñha descidá do "pneúma" á "psique", ou máis sinxelamente, sentíase incompatible có "racionalis- mo xúTÍdico, antípoda, do séu irracionalismo ben probado. ¡Éstas con- versas entre dous trocáronse en conversas entre tres despois do me.u casamento, xa que axiña lie colleu cariño á muña muller, e, por parte do cariño, fiábase moito das súas opinións. (Aquí'vira a contó un paréntesis: cando Risco "estaba moi malino, maniíestou o seu de- sexo de vela; e a miña muller veu a Ourense dende Barcelona para acompáñalo nos seus postreiiros días). Por ela souben o dos "Sete Mensaxeiros", que no seu momento cdntarei. Digo que ñas nosas re- unións é conversas tirei ensinós dabondo, pois eu turráballe da lin- gua, por delicado que fose o tema, e ei sabía que comigo non tina que se conter, nin medir as verbas: facíame confidencias, expúñame 489 meditacións, consultábame anceios, líame os traballos en que andaba enguerellado, requería nalgún caso a miña colaboración, como ocu- rríu coa versión galega do Pascual Duarte de Oela, labor no que moitas veces nos escachábamos a rir ao buscarmos a millor equiva- lencia no noso idioma para esta ou aquela frase estarrecente da fa- mosa novela tremendista; ou utilizaba os meus servicios de meca- nógrafo de textos galegos, verbigracia do seu traballo encol da cultura espiritual para a monumental Historia de Galicia que se publicou en Buenos Aires. Dictábame, por exempro, e eu escribía: "San Amaro é moi abogoso para a reuma. E moito máis se ao doente se lie frega o santo na parte doorida". E a ningún dos dous nos aso- maba aos labres nin unha zoroñada de sorriso, porque sabíamos que a fe moye montañas; e, se move montañas; non íia acalmar as doo- res da reuma? En certas ocasións, cando me lía os capítulos que iba compondo duniia obra nova, consentíame o atrevemento de facerlle de escoliasta, algo así coma de "abogado do demo", postura que eu tomaba para apertaio, para obrigalo máis ñas formulacióris ou no seu encadeaniento. Verbo desto lémbrbme concretamente do seu in- acabado libro El Caos y él Orden, publicado incompleto postuma- mente co titulo de Orden y Caos, e doutio titulado Los Arquetipos, moi interesante, por certo, do que non volvín saber máis, quizáis traspapelado ou perdido por algún editor. Tamén da novela La .Puerta de Paja. Unba tarde frieira do mes de setémbro quentábáse diante dunha cheminea da miña, casa, calado, coma énsumido en cavilacións. Respetamoslle o silencio. Ao día seguinte diegoimos cun monllo de folios nos que.encetaba úntia novela: "Sentado a la lum- bre, el obispo Baldohia, excomulgado por tres Papas seguidos, etc., etc.". Resultou que o víspofa, naquelés intres de .silencio concentra- do, sentado ao lume, coma o bispo feudal, concebirá a idea nove- lística, e ao ohegar á súa casa puxérasede contado a trasladar ao papel o,comenzó da orixinalísima historia, que logo seguíu narrando a veiocidade vertixinosa, deica remátala nunhas dúas semas, sin dei- xar de nos ler o que escribía a cotío. A. novela concurríu logo ao Premio Nadal de Barcelona..., e ¿para qué contar o que alí pasou e todos saben? Engadiréi somentes que cando a novela, após de ir en cabeza en sucesivas votacións, apareceu de sócato eliminada dún xeito insólito e difícümente explicable. La Puerta de Paja non gañou o premio, pero tivo resonancias previas e subseguintes á súa publi- cación, raramente ou nunca vistas naquelés anos. Pediuma Lara, dono da Editorial Planeta, cunha oferta tentadora, e eu concertei con el a publicación, previo permiso do autor, naturalmente. En Barcelona a novela armou moito bule-buie, a crítica enalzouna po- las nubens; e Bisco, unha miga pasmado, decíame nunha carta que aque-la porta logo iba semellarse a La Sublime Puerta, e que —eu ben o sabía— a yerdade era que a escribirá dun romplón, cáseque coma escritura automática. Aquel.éxito animouno a seguir escri- bindo novelas, pero infelizmente non se repetíu. o lóstrego daquel apólogo medieval, no que reírexaba as angurias;existenciais de todo tempo e pasaba pola peneira-a filosofía de moda,-tan odida aquí, que entón alastraba polo mundo. Direi para coñecemento de todos e aglaio de moitos que custou traballo atinxtr a autorización da censura, e que, se afina! se conseguíu, debeuse as xestións dun home mtelixente, o Dr. Iglesias, profesor numerario da Universidade de Barcelona, que era ademáis Delegado de Información e non sin Ioita airincou o libro das poutas do lápiz-roxo.; -¿.. . • . . • ...... 490 Explico estas miudezas, confirmadoiras da nosa intimidade, para xusbificar un ohisco que ouse trazar os perfís do home Vicente Ris- co, un home de espirito (poliédrico, (tan. complexo, tan acomodado ñas propias contradiccións, como el mesmo confesaba. Quen repase a súa obra descobrira sin esforzó esas contradiccións, e non somen- tes entre as distintas épocas da súa vida, semón dentro de calquera desas épocas. Non en valuto delxou aseverado que cada cousa pre- cisa da súa contraria. Ben. Pero, logo, non pode deixar de sorpren- der o tono categórico, sin apelación posible, sin concesión ningunha ao oponente, que acostumaba empregar, sobre todo nos escritos de combate ideoloxico e político, ñas porfías, ñas definicións. Definía trunha seguranza abraiante, e descalificaba acedamente aos adver- sarios. E ahí vou eu: aquel ideólogo apodíctico, radical e aínda agre- sivo, contemplado na realidade cotia, que iplantexa decote, inescudi- blemente, toda clase de opcións, era dubidoso, hesitante, indeciso. E mesmo co gallo de calquera presuposto ou deducción, ouvinlle amiu- do frases deste caris: "¡E quén sabe! Se cadra... ao millor... val.ti saber... porque ao mesmo tempe, conforme se olle...". Xa se sola- gara na contradicción. Responderédesme: "Coñecemos que Risco dixo que todo é asegún". Conformes. Pero supoño que conviremos en que se non refrexa este relativismo nos artigos de La Centuria ou de La Zarpa, nin nos ensatas da etapa 'fundamental galeguista, no Nos, na Nosa Terra, etc. Falaba coma un dómine, como se posuira a absoluta verdade, guindaba con fóndiga, coma axiomáticas, afirmacións polo menos discutibles. ¿Non sería porque tina conciencia de pertencer a unha élite minoritaria, dunha superioridade de ceu cóbados por riba dos hplicos, que tiñan por centro vital o bandullo e non merecían condescendencias nin trato millor? Risco, un intelectual puro, un espiritual xebre, reaxía frente as vulgaridades que de certa maneira o noxaban e abafaban, brandindo o mandoble a direita e esquerda, sin contemplacións. iEsta fogaxe polémica foi esmorecendo eos anos, igual que amin- goan outras cousas a travesó das experiencias da vida; pero apa- góuselle paseniñamente e nunca de todo. Nemfoargantes, no privado, era pacífico, tolerante, complacedor, gracioso, anque non con todos. Xa volveremos falar desta faceta. Agora quixen somentes saiientar unha das contradiccións dun home contradictorio de seu, por na- tureza. Entremos neutros datos referidos ao home Vicente Risco, fuxindó sempre dun análise crítico da súa obra e aínda dun ordeado esque- ma biográfico, que eso xa o fixeron outros con mestría, e eu non viñen aquí a proclamar conviccións de dlsentimentos, se as tiver. Valamos ao principio: Risco naceu na noite do 30 de setembro ao •1.° de outono do ano 1884, baixo o sinal de Libra, conforme á astro- loxía vulgar, que non oferece garantía ningunlha. É mácela que non viramos o horóscopo que lie trazou Primitivo Rodríguez Sanjurjo, no que seica non andaba moi seguro o encalxe dos planetas ñas casas. Anotemos que en Risco as dúbidas aparecen xa de primeiras para os oficiantes da astroloxiía xudiciaria. ¡Era filio de don Antonio Mar- tínez-Risco Santamarina, funcionario da Diputación de Ourense cun "hobby" artístico: a talla en madeira, e de dona Antonia Agüero Seara, filia dun oficial artilleiro e dunha señora ourensá, da familia dos Seara, pola que lie viña ao Vicente o seu parentesco con Moro Cuevillas. Daqueü abó militar consérvase aínda na casa Risco do 491 Castro untia ohea de libros de tácticas e especialidades bélicas, que sospeito non vaivén ler ninguén despois do pasamento do vello co- ronel de Artillería. O pai, don Antonio, coñecido xeralmenite por don Antuclho, tina un irmán, don Sebastián, inxeñelro-xefe díe Obras Publicas de Ou- rense, pai do outro Sebastián, o que foi Presidente da Real Academia Galega,, e tres irmás solteiras, Plácida, Elisa e Rosario, ás que saco aquí porque influiron moito no noso nome. Eran intelixenites e sa- bidas —anque coas súas vértolas—, e como o Vicente foi o seu prir meiro sobrino e criouse a carón délas, nunca repoludo certamente, as tías verqueron naquel neno a plenitude dos seus agarimos. Esto redundou a prol do Vicente de varios xeitos, un deles, importante, o da transmisión oral ao rapaz de vellas historias da familia e da vila do Castro de Caldelas, onde elas nacerán e vivirán deica o seu tras- ladó a. Ourénse, co seu irmaü, Antucho, xa orfas, historias que por esté canle libráronse do esquecemento, pois o Vicente perennízou moitas nos seus escritos. Lémbrome que cando el me,; narraba algún sucedo caldelao de antaño, acostumabá a escomenzar así: "Contaban as miñas tías...". Na infancia arroupaba a Risco, amáis dos. pais e das tías, un aniiguiño algo.máis novo, que moraba no piso de enriba do seu, na mesma casa da rúa da Paz, número 25, .onde . nacéron ambos os dous. O amigo da infancia e convecino tan achegado, oha- máJbase Ramón Otero, Pedrayo. Risco e Otero —toda a vida amigos, quede claro— naceron en. habitacións homologas, Otero nun sofá, Risco nuii leito. "O. Vicente sempre foi máis cómodo ca min", comen- taba don Ramón cando f alaba destas nacencias.. E agora permítaseme uniia volta atrás, que non estorbará, xa que todos somos Kilos da herdanza biolóxica. O propio. Vicente, tan. an- ticientífico, ou anticientifista,.respetaba a Bioloxía. Todos vimos.ao mundo cun código xenético, procedido dos devanceiros. Claro que todos temos catro abós,. oito bisabós, etc., e os cromosomas mistú- rahse misteriosamente; pero se 'tamén o nome exérce alguriha in- fluencia (e a Biblia ensínanos algo deso), ihiteresareime en especial polo abó paterno, seu homónimo, don Vicente Martínez-Risco e Eli- ces, xefé por moitos anos do clan Risco. Viña duniia familia fidalga asentada durante séculos no Castro, con magnífica casa na calle Grande, e ex&roía de aJbogado no Xuzgado de Primeira Instancia e Instrucción de Caldelas. Asumíu con barileza a xefatura dos liberáis da bisbarra, "e có galló do traslado da cabeceirado partido xudicial á Póboa de Trives, a melados db século XüX/que os: do Castro apur ñan a raposeiras •maquinacións caciquis dos triveses, prombvendo no nome do xeneral- Espartero, daquela no desterro, un pronúnciamento civil, con formación no Castro dun Gobernó Provisional, que dirixíu un manifestó á Nación. Niii compre decir que o primeiro Decreto daquel "Gobernó" restableceu o- Xuzgado de Caldelas, que coidaban arteiramente rouibado. : . . . . Aquel don Vicenite-aibó sostiña unha abondosa correspondencia eos seus correlixionarios, e un verán puxémonos o Vicente e máiis eu á remexer en varios caixóns de cartas, que falamos de clasificar :—con vistas a un traballo común de pequeña historia—, e aíinal non cla- sificamos nunca por falla de tempo. Quedoume grabado o inxenuo eufemismo co que un ©regó liberal (rara avis) alertaba ao don Vi- cente-abó de certas encoibertas maniobras do Bispo de Astorga, car- lista in péotore, polo que se aprecia. O crego recomendaba na carta 492 pouco máis ou menos: "Convendría vigilar de cerca al que en tierra maragata viste de morado". Tan entregue estivo o abó aos seus pos- tulados ideolóxicos, que vendeu eidos, e barcos no mar da súa mu- 11er, compostelá, dona Casilda Santamarina, para inverter os cartos en bens nacionais ou procedidos da desamortización, para que o seu compromiso liberal íicase máis rexamente trabado. Na vida privada era home de paz. E seica afinal tornou, desiludido, a ela. Se me deteño neste outro Vicente Martínez-Risco é porque pre- sumo que os seus xenes algún ¡pódente influxo deberon de .traspasar ao homónimo descendente, integrando o karma do neto, karma que consiste na suma dos feitos dos devanceiros en clase de forza deter- minante do futuro individual. Non me estrevería a negar que a fo- gaxe combativa dos seus tres lustros de guieiro máximo do nacio- nalismo galego, mesmo con apaixonadas intervencións na área polí- tica; en asambleas, mitins, coritendas electoraós (a de Porteiro Garea sirve de exemplo), non o levaba agachado nos xenes do vello liberal caldelau. Polo de pronto compaxinou as condicións de loitador ideo- lóxico férreo e encantador home pacifico no privado. Mais como as combinacions cromosomicas dan precipitados imprevisibles, igual que rexistramos este posible herdo, habernos ademitir ouitros de distinto signo, pois dentro da lonxevidade de Risco, que vivíu cáseque 80 anos, os de actividade propiamente política non sumaron moitos. E haber mos ademitir tamén o factor ambiental, que en Risco xogou por veces un decisivo rol. Con todo, Vicente, físicamente, non tina feitío de Risco. Os Risco eran mate ben pícnicos, de faccións acusadas tirando a ancheiras, algo exoftalmos, de boa vista e grosas pálpebras. O Vicente, pequeño, andido, miope, era a estampa da súa.nai. M formaba con Sebastián a excepción, porque todos os outros Riscos eran, no físico, Riscos típicos. En literatura, o Vicente foi de primeiras "modernista", e podo testemuñar que nunca chegou a rexeitar a súa ademiración por Ru- bén Darío ou por Valle-Inclán, de quen recordó que He lin en alta voz, cando se He acentuara a miopía, xa na súa vellez, por aforrarlle o esforzó visual, unha colección dos primeiros contos valle-inclanes- cos, recollidos nun volume baixo o título de Flores de Almendro, para estupendo goce estético de ambos os dous. . De mozo participou dabondo na sociedade ourensá. Aquelaba a decoración de salóns de casinos —o Liceo, o Club— para celebraren .festas e verbenas, pintaba bambalinas, recortaba guirlandas, ama- ñaba faroles xaponeses, ideaba escenografías, sempre xentil e moi galariceiro con damas e damiselas, anque non tanto coma Floro Cue- yillas. En Ourense (e, aó millor, aínda perdura o nome) ao.qüe ¡tina vontade e háJbelencia para estas xeitosas e frivolas preparacións ciha- mábanlle "elemento". Cando alguén decía:- "Fulano é un elemento" todo o mundo entendía o que quería decir. Risco foi, pois, na xu- ventude, un "elemento" ourensán. Logo, conforme foi madurecendo en anos, en lecturas, en medi- tacións, cultivou a tergo o refuxio espiritual na torre de almasí, o intransixente individualismo ou, mdllor, egocentrismo, a precura de culturas tónxanas, de preferencia as orientáis, por máis exóticas, o dandysmo, recurso para se arredar da vulgaridade, do reino dos fi- listeos. Todos coñecen o seu ensaio "Nos os inadaptados", no que inevitablemente betoeron cantos deseñaron, para ben ou para mal, a 493 evolución risquiá, e comió eu me non propuxen comentar textos, con- formareime coa súa imaxe externa: sombreiro de ala ancha, gabán negro contra da moda (se curto, longo; se longo, curto), gran cha- lina de seda rebordante sobre o peito, bastoncillo fino de bambú indonesio. Froito todo, o interno e máis o externo, da peculiar "ina- daptación" que nos explicou ampiameñte. Asistí u con regularidade á tertulia da Comisión de Monumentos, que presidía don Marcelo Ma- cías, ao que rendían un fondo respeto, e a unha peña de café mi- noritaria e distante, que el animaba; colaboraba no Miño, periódico do diputado Vicente Pérez, gran cacique liberal (ao que seguramente debía o seu emprego na 'Delegación de Facenda, pois daqueda o exer- ciclo do caciquismo esixla a repartición de credenciais de pequeños empregos públicos entre os fillos dos amigos e seguidores), periódico noque Risco, en multitude de artigos, tentaba crebar o ritmo habi- tual das ideas, esmagar a tosquedade dominante e tamén, notase, "épater les bourgeois", como se decía daquela. No 1913 marcha a Madrid a estudar na ¡Escola Superior do Ma- xisterio, estudos que alternou con relacións literarias e artísticas, co Ateneo, eos da "Botillería de Pómbo", eos vangardistas, co mago de Logrosán, Roso de Luna, con De Torre e outros. Cando tres anos des- pois voitou a Ourense de Profesor de Historia da Escola Normal, xa se atfiuzaran ou solidaran os xérmolos de revolta que en Ourense He abrollaran diñantes, xa tina disposta a bagaxe para a aventura que emprendería no 1917: a revista La Centuria, que apelidou ¿eosófica, de sabiduría nova, refugadora dos postulados do século XIX, defen- sora dünha visión do mundo cun espirito recen nado. Espirito para- lelo nuns aspectos (anque noutros, non) ao novecentismo de Euxenio d'Ors, co que oliegou a ter boa amistade e asiduidade de relación na súa deríradeirá e frustrada tempada de Madrid, én que acudía adoito ao seu solemne cenáculo, e D'Ors presentábao aos descoñecidos deste xeito: "Don Vicente Risco, biógrafo de Satanás". E, con todo, o sécu- lo XIX, ao que na revista chamou "indecoroso", non somentes. pro- ducirá o maquinismo, a civilización industrial, o capitalismo mate- rialista, o principio do progreso indefinido e outras andrómenas (que a aquel iRisco lie tiñan que dar noxo) senón tamén o impresionismo pictórico, o simbolismo poético e, máis lonxe, o romantismo, o liris- mo de Rosalía, ponamos en ciase de exeiroplos, que para Risco ha- bían ser devocións ben acreditadas. Ao que semella, a contradicción vivía nel, e el vivía na contradicción, ben compenetrados. Decía que a súa verdadeira vocación era a de pintor —e non pintaba mal, e dibuxaba admirablemente—, pero as que exerceu fofon a de /polígrafo e a do Tnaxisterio. Licenciado en Dereito, non tina a menor afición polo xurídico. Prefeiúu ata os seus 30 anos un "destiniño" (en verba do protagonista de A Coutada) e logo o profesorado, a calquera arre- condhego eos Códigos. Cando un día, xa casado, montoú bufete de abogado, íoi únicamente por ver de arrecadar algún diñeiro, do que nunca andou sobrado, pero como aquelo non era o seu, foise por onde chegara. Por fin casou, con trinta e moitos anos as costas, cuntía rapaza loira de Ailarlz que pasaba tempadas en Ourense cuns seus parentes. Coñeceuna co gallo dunha función de aficionados que el dirixía e na que ela tratoallaba. Era fermosa e distinguida, e deslumibrouno. Eu sabía polo iEuxenio Montes —e vino recollido na biografía de Ris- co de Carlos Casares— que o solteirón namorado describíalla ao aml- 494 go como "unha sinfonía en ouro e nacre". Casou en 1922. Á muller, María do Carmen Fernández, nona chamaba polo nome; chamo-u- na sempre cun carlñento "Nena", mesmo cando xa enitrambos iban andados. Certa vez que o Vicente, na casa, reclamábaa berrando.: "Nena, nena!", uníia criada foina avisar: "Señora, o señor está a chamar a non sei que nena, pero eu non vexo a ningunha". Pasaron a lúa de me! no castelo do Castro de Caldelas, e como alí non tina ouitros libros a man, quizáis por non saír a pedilos emprestados, leu enteiras as aventuras de Rocambole. Un anoitecer, a súa dona estaba sentada e calada nuiuna varanda do castelo. O Vicente, achegóuselle e preguntoulle: "¿Qué fas?" E!a respondeu: "Rezo o 'rosario". E. o Vicente replicou: "Pois de. ihoxe en diante non o volverás rezar soia. •Rezaralo comigo". E cumplíu a promesa. Un dato curioso: Rezou sempre o i-osario e as ladaíñas en latín. Era entrañablemente fami- liar, e dunha paciencia Siaesgotable eos meus nenos, que abusa- ban a mancheas daquela .paciencia. Entraban coma un alustre no seu .despacho, no que el se aplicaba a escribir, pedindo con peren- toriedade: "Tío Vicente, píntame a Carlomagno". E o Vicente, arre- dando, para un lado os papéis en que escribía, apurábase a pintar ao pastel un imperante maxestoso, de barba riza, cuntía coroa taoho^ nada de pedias preciosas e un trono de ouro cun dosel de estr&las ao fondo. O neno afortunado coríía onda un drmán, am osaba He o Carlomagno, e o outro saía disparado cara o despacho de Risco, a -interrumpilo de segundas: "Tío Vicente, píntame a Sant-Iago Após- tol". E o Vicente, con paciencia inunda, volvía arredar os folios, e pintaba un Sant-Iago peleriño con todas as da leí: escraviña, bor- dón, cabaza, cundías de vieira, etc., avantando eos olios erguidos :Cara o ceo por un camino entre carballos e castiñeiros. Pero no to- cante aos nenos aínda ¡hai máis: Por compraoelos nun antoxo, de- corou a habitación onde durmían, con pinturas muráis: Pintou catro partes do mundo (agás Europa, non me lembro por qué), con gran variedáde de simbolismos das diversas térras e mares. Siguen aló, tal como as pintou (a deusa Kali incluida), como un tesouro de arte e de lémbranza. Ademáis, con estas pinturas, que o retiveron moitas horas rubido nunha escada, inventou umha nova técnica: a da au- gada sobre fondo de cal. ¡Calquera pensaba que se conservarían! Pois alí siguen. Carlos Casares, que as víu, pódeo testemuñar. As veces arrolaba el mesmo aos seus filliños pequeños. E ensiná- balle á súa muller, para os airólos, cancións de berce antigás, apren- didas seguramente das tías. Eis unha délas, dun erotismo churrus- queiro: ¿Quén é ise tolo que trepa na lama se o meu maridiño o teño na cama? Ron, ron, ista noite non. Ron, ron, ista noite non! ¿Quén é ise tolo que anda no tellado, se o meu maridiño o teño ao meu lado? Ron, ron-..., etc. Aínda viñan máis'coplas, todas encaminadas ao mesmo fin, por- que vese que aquel arriscado e ¡tolo amante a quen iban dirixidas, non atendía a irazóns. , Entre as particularidades psicolóxicas do Vicente figuran sin dú- bida as inflexións, tan patentes, e os troques de introversión por 495 extraversión e viceversa. Influiron moitas circunstancias, certamente, pero debía de haber uniha predisposición no tecido do seu carácter. Cando se He irevelou, virxe, a Terra, no seu camino de Damasco, e se fundíu ñas "Irmandades da Fala", encetou un período da mei- rande ledicia. A súa mesa-camilla, na rúa de Santo Domingo, 47, era cada tarde o centro dun cenáculo intelectual onde se falaiba, se ría, se discurría, se proxectaba, se aprendía, sempre dentro dunha atmós- fera cultural das meirandes espiritualidáde e fraternidade, vencella- dos os contertulios en ideas e sentimentos sin reserva ningunha. Era a época do Nos. Concurrían Otero ¡Pedrayo, Cuevillas, Noguerol, Pri- mitivo Sanjurjo, Modesto Piñeiro, Ben-Oho-Sei e, nos seus viaxes a Ourense, Castelao, Losada Diéguez, Cabanillas, Vilar Ponte... A estes fóronse axuntando outros máis novos: os irmáns Lorenzo, Euxenio Montes, Ded Riego, os irmáns Casas, Bouza, Manolo Prego... Na ca- milla repousafoan o Mércure de France, a Brotéria, algún recente li- bro de Vasconcelos, algún encol de Rúskin ou de Bretón, algunba entrega de Y-eats ou dos ultraístas, que de todo había no caixón de xastre daqueies autodidactos tan informados coma aíervoados por calquerá creación .valedeira do espirito. As reunións alternábanse coas xeiras, algurihas cun pé diahte do outro, para investigacións arqueo- lóxicas, xeográficas, etnográficas, óu polo puro pracer de caminar para pórense en comunión coa natureza que tanto amaban. Arrodéa- dos, se non de ' hostilidade, sí dunha indiferencia bastante xeralizada, aqueles homes vivían as súas esperanzas con grande alegría: o soñó atlantista, tradicional, enxebre, no que uniha Galicia milenaria, is- pida de falsos roupaxes superpostos, alicerzada nunha sabiduría aur tóctona, que se agachaba debaixo da imposta cultura oficial, acada- ría un destino grandioso na comunidade dos pobos. A ilusión era a súa única paga, está escrito. O grupo —millor que xeneración— do Nos (engadindolle o do Se- minario de Estudos Gaiegos, intercambiables en tantos nomes) ten sido considerado, con xusticia ao meu modo de ver, como o de máis fecundo labor a prol da esculca, creación e proxección cultural ga- lega,, labor baseado (precisamente no enxebre, ñas nosas auténticas raigañas. Púidose, e pódese, estar con eles ou contra eles, pero a grandía das súas aportacións ninguén a pode negar. Pois ben, esa cátedra viva na que Risco era Pontifex Maximus, esa fonte manan- tía non xorraba nunha cidade universitaria, senón nunha agrupación urbá pequeheifa, na que as hortas e as viñas chegaban as rúas, do- tada simplemente dun Instituto de Segundo Ensino'e dunha Escola Normal, anunciada nunha das entradas por un letreiro colocado ná Ponte Veila: "Ciudad de Orense. Capital de provincia. Se prohibe cantar los carros" (sic). O íeliz Vicente precisaba; logo, completar a felicidade índose ao Castro, se arelaba ouvir o sonoroso cantaroleo dos carros que ruibían da ribeira. Por ir (visitar ao Vicente e por ter, con tal motivo,, a oportunidade de escoitar ese cantaroleo, puido o ilustre. músico Federico Mompou compor á súa melodía Cantos de Galicia, estrenada con grande éxito en Barcelona. Xestárase no Cas- tro —son testigo^—, onde non existía a devandita prohibición. Nos comenzos da década dos 30 o Vicente marcha pensionado a Alemania para perfeccionar a súa especialidade etnográfica. Vai a París, a Berlín, a Praga, a Viena... En Berlín atópase con vellos amigos galegos, Cañedo, Fernández-Armesto e outros, que o axuda- ron a se orientar naquela Babilonia de entreguerras. Na revista Nos 496 Búas actitudes do Risco conferenciante O escritor, en diálogo con Alvaro Cunqueíro Descansando, na paisaxe penedosa, despois dunha longa andadura Casa de Celeirón, en Castro Caldelas, dibuxada por Risco e ño libro Mittéleur&pa están as impresións do periplo. Non o acom- pañou a sorte tocante da data. Agás os desplazamentos a Portugal, percorría entón por primeira e última vez o extranxeiro. Estouno vendo debmzado nunba ponte de Praga e exclamando: "¡Pero se esto é Ribadavia!" E imaxinome o abraio que o asaltaría cando pen- sase que. se atopaba a, 'tantos centos de kilómetros de Ourense, el, que cando estaba no Castro —ao pé de Ourense, a unhas dez le- guas— decíame máis duniha vez: "Fíxate: Estamos na outra banda do Ródicio. Esto é o cabo do mundo". Anque, se cadra, esa noción nacéralle das antergas Ionguísimas viaxesen coches de cabalos. To- coulle un mal momento, insisto, para aquel seu primeiro contacto direito europeo: :a honorable República de Weimar aguniaba entre dúas forzas feroces, nacismo e comunismo, e nun ambiente de per- mlsMdade que Risco considera de. vicio libre. Como era de esperar, retorna máis católico, máis anti-materialista, máis convencido de que ó Occidente finiquitaba enveleñado e podre. Contoume bastantes cousas que o arrepiaran ou o ateigaran de preocupación. . Tamén a nosa República —que recebíu e acolleu ben— causoulle desengaños. E pouco'tardou en arredarse da política, e se" non do gáleguismo, sí do galeguismo activo, daquel nacionalismo ao que el dera corpo, osos, artellos, traza, alma. Relixioso e conservador (de tradicións e principios, non de nada relativo aos cartos, dos que nun- ca andou íolgado), non transixíu coas esquerdas e retirouse á vida privada. Esta decisión produciulle sensación de sosegó, podo asegú- ralo. E xa que falamos da República contarei uniha anécdota: Tendo eu 17 anos, sendo estudante en Madrid, pedinlle (hora ao político Marcelino Domingo para lie faguer untia entrevista periodística. Deu- me 'hora, fun á súa casa e fíxenlle a entrevista concertada, que se publicou nun semanario de Ourense, La República, con grosos titu- lares e a toda plana. O Vicente, propenso sempre a mocarse' dos po- líticos pxofesionais, preguntábame dende entón de cando en vez cun- ha retranca indisimulable: "Manoliño, ¿e logo que di Marcelino Do- mingo?". Eu encaixatoa a pequeña bulra e contestáballe con algunha outra, igualmente inocente. Pero velelií que" meses despois procla- mouse a República, a Marcelino Domingo nomeárono Ministro de Instrucción Pública, e eu, que Ha gardaba ao Vicente, díxenlle un día: "Reparo en que agora xa non me preguntas que di Marcelino Domingo". E el, con susto verdadeiro ou finixido, repúxome: "Por Dios, non me volvas repetir eso diante de ninguén, pois, en vez de profesor de Historia, véxome calquera día de profesor de Corte e Confección". Pasarei agora como sobre brasas ipolo Risco da guerra eivü. Ate- reime ao que expuxen no Faro de Vigo, non me acordó en .qué ano, pero sí despois do 1963, pois Risco xa morrera, cando Manuel Cere- zales, director do xornol, abríu nei un debate arredor da figura de Risco, motivado maiormentei pola publicación do libro de Ramón Lu- grís co prólogo de Ramón Piñeiro. Ratifico o que entón escribíni. Se a alguén lie interesase, que non He interesará, busque o número nuniha ¡hemeroteca, dado que eu non conservo • nin tan xiquera un recorte; A guerra civil foi para todos un trauma . inmensísimo.: ¿E non o iba ser para Risco? ¿Que pasou medo? Pasárono milleiros e milleiros de 'homes nos" dous campos fratricidas daquela horrenda orxía de sangue.' Tratemos de comprender o que se cocería no áma- go dun pai de familia, da que era amantísimo sostén, que contempla 497 enfrentados sin compaixón o seu vello catolicismo e o seu vello ga- leguismo, e que, por parte, le nun periódico 498 ohaxniñas, unha especie de fogos fatuos, van sorrindo moi contentas, namentras os dous hom.es que as preceden, un cundía cru2 alzada e outro cunha campaíña e unha caldeira de hisopo, amosan unhas fa- cianas do máis tristeiro. Van xuntos o aquén e máis o alen, pero en evidente contraste: a ledlcia está nos do alen, a tristura nos do aquén, nos do "val de bágoas" de San Pedro de Mezonzo. Un psico- analista diría, ao millor, que o Vicente espantaba así o medo á mor- te. Pero a outros pareceralles que o autor apegouse a unha tradición popular chea de senso relixioso, o de que as ánimas da Eirexa pur- gante teñen a salvación asegurada, e en troques os vivos, os da mi- litante, téñena ou non. Cabe, logo, a interpretación do cadro como unlha sátira contra dos descreentes e urina afirmación da parduranza galega dos morios, da lumiosidade da súa presencia entre os que con- servan a súa lembranza. ¡Excusamos reiterar a tesis do noso etnó- grafo de que antergas sabidurías atravesaron os séculos na Memoria do Sangue. Se Risco creía ñas bieitas ánimas do Purgadoiro, que é verdade de fe, ¿por qué non había creer na Santa Compaña, sin míngoa da súa ortodoxia total? ¿E por qué non había creer en ou- tras devoeións, mitos e costumes, que en nada se oponen ao Credo, senón que por vieiros —que os modernos tratan con desdeño de fol- klóricos— desenrolan a sustancia da fe, ench'en zonas valeiras da alma huma, é en definitiva achégana á verdade absoluta e miste- riosa de iDeus? Sin saírme da materia, vou referir outro sucedo, que tivo lugar nos dfias findeiros da.doenza que o arrincou deste mundo. Durmía a treitos, misturaba realidade e soños, pero mamtíñase lúcido. Unha das veces que espertou, comendoulle con moito empeño á súa dona que puxera na mesa do comedor sete cuneas de leite e un prato con grans de a 499 ojiaba a travesó dos grosos lentes, estarricando o pescozo ipor se vía algún rapaz apouohado, pero a esouridade tollíalle a descoberta. Des- pois viña o seu moumeo, contino, inacabable. Se aigunha beata che- gaba coa intención de se confesar, ao enxergar o corpo esgumiado do Vicente, de xoellos, coa cabeza tapada pola cortina roxa, voltaba para a rúa, adoecida, queixándose: "Temos para rato". O abade atu- raba, maino, pero, cando o Vicente soltou o do tarot, a voz do con- fesante resonou por toda a Eirexa: "Iso non é pecado, don Vicente. Pase a outro mandamento". Os rapaces acochados para escoltaren, a poder de tempo, movéronse e armaron 'fornido. O Vicente interrum- píu a confesión, ollando sin ver para o sitio onde ibulían os picaros... Mais o abade invitouno cariñentamente a seguir coa enfiada, invi- tación ouvida con desgosto polas que agardaban a vez: "Siga, don Vicente. Non se preocupe deses besbellüzos. Os seus pecados non es- candalizan a ninguén. Siga, siga...". E el seguía. Todos nos pregun- tábamos qué diaño de accións pecadentas lie podería contar ao crego. De novo e de vello, Risco foi decote parco no comer e no. beber. Comiscaba ou comía con soforiedade ao tempo que bebía un vaso ou dous de vino tinto de Celeirón da súa colleita, do que tina arruallo. E nembargantes, a súa tía Rosario, que sobrevivíu a todos os irmáns, pechábase na súa habitación, sostiña diálogos (nos, os rapaces es- pías, só a ouvíamos a ela) eos santos da súa devoción, e, por remate, anunciaba en castelán: "Y ahora, Virgen Santísima, rezaré tres sal- ves para que mi sobrino Vicentito no exceda en comidas y bebidas". Fose polo que fose, o certo é que nunca se excedeu, nin ñas tenta- doras esmorgas na rectoral de Lumeares, ás que nos convidaba o arcipreste, moi amigo noso, nin xiquera ñas comidas debaixo da pa- rra, en Celeirón, pola vendima, entre cantigas dos vendimeiros e la- tricar das mulleres, nun maravilloso gozo da Terra-nai, do doce froi- to, da rusticidade daquel pequeño edén capaz de devolverllé ao vello Vicente, de devolvernos a todos, unha 'ledicia de mocedade, untia estourante ledicia de vivir. Risco ata cantaba alalás e pandeiradas. Quedaban xa atrás a guerra civil e máis a guerra mundial. O seu carácter regresara á introversión, e os que o queríamos foen e lie sabíamos tocar as teclas, tirafoámolo do abatimento con estas festas e outras garatuxadas. El coñecía —e nin o desaprobaba— que o ti- ñan sometido a "xuicio de residencia", coma aos Visorreis que cesa- ban ñas colonias. Máis tarde diría que a ausencia de "compromiso" devolvéralle a independencia espiritual. Non deixa de ser verdade, pero nos engadiremos que o afastamento —en parte forzoso, en parte voluntario— das ilusións que o abalaran —e agora repito verbas súas— "no intre en que estaba na forza da vida", traguáalle tamén un pechamento en sí, que de seguro o magoaba. Os seus amigos per- sonáis, os que o eramos por riba de calquera outra consideración, apreciábamos as féclhas de amargmeza anímica que se deitaban so- bre o inevitable decaimento íísico. Confeso que non aforramos, verbo del, nada do que dentro das nosas posibilidades contribuirá a ergue- lo, a vencerlle os desalentos. Xestionámoslle conferencias en Barce- lona, no Ateneo, no Centro Galego, na Escola Üe 'Artes...; organizá- moslle ala banquetes ou ceas en "petit comité", como unha, moi pintoresca na morada de Patricio Sánchez, "El Divino Hojalatero", que Risco comentou logo nunha glosa co epígrafe de "Cena en la casa mágica"; movilizábamos aos xornalistas-entrevistadores (Del 500 Arco, Irurozqui...), que lie facían interviús en La Vanguardia, en El Noticiero Universal, no Correo Catalán; chamábano a faiar de todas as emisoras de radio; os seus incondicionais, ata! Juan Ramón Ma- soliver, aproveitaban a súa presencia para incensaio ñas revistas; ñas redaccións, no Ateneo, etc., tratábano de "profesor": "Pase, pro- fesor. Gracias, profesor...". O Montes, que o.recoñecía por seu mes- tre, chegou pouco despois de todo eso á cidade condal, e díxome: "Xa sed que se celebrou unña semán Risco en Barcelona". Respon- dinlle que sí. E cando por única vez trouxeron ao teatro do Liceo de Barcelona a compañía wagneriá de Bayreuth, non consentimos que perderá aquela ocasión única: E dende un luxoso palco seguíu, entusiasmado, abuelas grandiosas representacións do Parsifal, das Walquirias, dos Maestros Cantores... ¡Canto disfrutou, santo Deus! E canto me agrada lembrar que en tempos en que puido parecer "home acabado" (no anímico, non na claridade da intelixencia) atin- ximos arrincarlle labaredas de alegría que o transfiguraban. Foi bastante persistente ñas súas filias e fobias. Aborrecía aos agnósticos de moral impecable,, tan ben presentados, tan ..corteses, niños de soberbia. Eu entendía deseguida que aludía aos sarítóns da "'Institución 'Libre de Enseñanza". Aborrecía ao Pandit Nheru: Abo- rrecía aos semi-cu&tos e aos pedantes. Unha tarde, indo de paseo, apegóusenos certo persoaxe no que converxían as dúas notas, o cal bardallou con suficiencia de omni re scdre a máis e millor durante o paseo. Risco non abríu a boca en todo o tempo. Cando o pedante se despedíu, dixo por todo comentó: "Xesús, Xesús!". E non se ren- día incondicionalmente diante das grandes autoridades indiscutidas. Vexamos. Estaba eu na miña casa do Castro releendo El Espectador de Ortega Gasset, e chegou o Vicente. iColleu o libro, repasóú o ín- dice e ao atopar un título, "El dihanna", buscou con aguza a páxina, e antes de ier o ensaio, soltou: "Vou ver se o entendeu". Ao rematar a lectura apostelou: "ÍEntendeuno". Menos mal. Tampouco —agás Valle-Inolán— o. atraguían moito os da xeneración do 98. En troques, aquel' impenitente heterodoxo no que non fóra reli- xión, abafallador de caüquera petulancias, sentíase coma peixe na auga ñas súas conversas eos labregos. 'ICánto se deprende distes ho- mes vencellados por xeneracións ao sagro humus!" —decía—. "¡Qué diferencia antre pobo e ¡masa!". TLvo filias nunca desmentidas: Poe, Münkievitz, Ghandi, Oswaldo Spengler (na súa opinión o filósofo non católico que conten meirande cantidade de verdade. Consúltense os seus seis ensaios spengleriáns en "Misión"), Teixeira de Pascoaes, ao que foi ver a Tras-os-Montes, esgrevio saudosista do Maranos, adicado a Galicia, e do Regrésso ao Paraíso; Leonardo Ooimbra; Mallarmé..., que lie ensinou a precurar as fiestras dende as que se dan as costas ao mundo, etc. Dominou o trampitán, o idioma inventado por don Juan de la Cova Gómez.' Teño probas documentáis. Risco, ao tempo que envellecía, non dimitíu das tarefas intelec- tuais de alto bordo. A situación centralista e autoritaria non permi- tía reincidencias ñas íormulacions nacionalistas galegas, e había que se desviar cara outros campos politicamente inocuos. Non perdeu eses anos. A Biografía del Diablo, a Mitología Cristiana, a Historia de Galicia e a de Oriente, o glosarlo das Horas en La Región de Ou- rense, son desta época. Con soio repasar a escolma das Horas, que 501 pubüicou un íato de amigos, comprobarase que onde houtoo lume queda remol, e máis remol canto máis lume. Aquel ciclotímico miope continuaba a sementar inquedanzas sin folgo. Os artistas novos que en Ourense xurdían —os "artistiñas", como el lies chamaba— arro- deábano con reverencia, remozábano, e o mestre conservador ("reac- cionario" apelaríano hoxe algúns con soberán disprecio) identificá- base coas novas directrices do arte, asimilaba e louvaba o "arte abs- tracto", percorría en compaña das novas promesas da pintura os figóns da rúa dos vinos, con De Dios, Quesadá, Acisclo, Balitar, Vir- xilio, etc., que arestora son estupendas realidades indiscutidas. E pú- xolle mote a un dos figóns que He recordaba un bar ou calé dalgún dos ipaíses europeus que percorrera. O alcume íixo fortuna: O Volter, que os "artistiñas" decoraron no seu 'honor con preciosos muráis, construindo unha especie de cápela risquiá, digna de ser visitada. Non quero rematar estas notas sin algunhas referencias a outra face do seu xeito de ser. Queixábanselle as mulleres da casa de que o caseiro das súas fincas de Camiba non lie enviara máis que un xa- món, sendo que, conforme ao convenio de aparcería, déibíalle ter en- viado dous; e mandábano a Camba a cantarlle as verdades ao ca- seiro. El collía un sombreirb gastado, unha ca-xata luguesa (¿onde pararía a leviá cana indonesia do dandy?), e marchaba polo camino de Camba. Pero como aquel' camino ulía a herfoa, a dioramas, a fro- les bravas da campía, antes de chegar á finca esquecera xa o mo- tivo da caminada. Saudaba ao caseiro, preguntábanle pola muller e polos íillps, ponderaba as excelencias do centeo, interesábase pola vaca parida, e voltaba ao Castro enlevado coa escolta do silencio; coas suxerencias da .paisaxe, eos recendos montesíos. As mulleres preguntáibanlle: "¿Qué hái do xamón?". E el, vendóse collido, ros- maba entre dentes para acalmar as desconfianzas: "O xamón, se Deus quer, xa vira. Agora andan moi ocupados, e, claro, non dan feito: non o van facer todo nun día. Xa vira, xa vira"...; pero as mulleres da casa non quedaban moi convencidas. Despois comentá- banos' á miña muller ou a min: "¡Quen me dera ser un deses homes que lie dan medo á xentei": Un día de verán trasladámonos do Castro a Celanova, para asis- tirmos á conmemoración do Centenario de Curros Enrilquez, nun meú fotingo que corría ben, pero de cando en vez esgarecía coa sede e non había máis solución que darlle de beber. Igual que un cabalo. Ohegamos a Celanova sin novedade, anque o. coche, no camino, sol- tara algún espirro que, ao Vicente, tan pouco confioso ñas máquinas, non He gostou nada. Antes de voltar ao. Castro, na praza de Cela- nova, collín auga da fonte de catro canos que alí hai, nunha rega- deira que sempre levaba no mal&teiro, pero descoidadamente collina do cano do norte. Naquel intre —^xúroo— non me acordaba de que os celanoveses aponen a tolería dalgúns excéntricos que a vila deu, a beberen a auga daquel cano. E cando me dispuña a encher o ra- diador do automóvil coa regadeira, o Vicente sacou«meio corpo pola ventaiña e paralizoume a acción con clamores espantados: "Do cano ño norte, non! Do cano do norte, non, porque ao millor despois non o dominas!"; E houibo que valeirar a regadeira, e volvela encher dou- tro cano..., queiras ou non queiras. Eis como se pode ser un gran home e un gran neno. 502 Vivíu sempre entre mulleres, e como as súas mulleres achegadas, por familia ou amistade, tiñan cerebro experto e intuicións certeiras, era feminista no senso máis escollido da verba. E foi 503 asegún el, se presentaban con claridade ás vistas de quen non fora cegó. E agora unha revelación: Dendes da mocedade deica a vellez —nótase na evolución natural da letra, pois trátase dun manuscri- to— andou embercellado nuana tarefa descomunal: un largado es- tudo encol das relixións da India (do que non acostumaba falar), para o que tivo que deprender as conxugacións e declinacions sáns- kritas e a ler de corrido o alfabeto devanagari. 'Este estudo, inédito, énche dous tomos enormes, grosos, pesados, tíaqueles que se usaban na contabilidade bancaria ou empresarial, chamados "libro maior". É obra dunha vida enteira. Non comprendo como non se interesou pola súa publicación ningunlha universidade, pois naqueles volumes está o mundo teolóxico e filosófico hindú pasado pola criba dunha poderosa mentalidade atlántica. Os tomóe están na casa da viuva Risco, en Ourense. E remato. Observarase que nos meus .párrafos non hai un orde cronolóxico, senón idas e vindas, voltas e revoltas. Non puiden nin quixen ser lineal. Non puiden, porque axudeime só da memoria, e esta —a tola da casa— emergulla como e cando lie dá a gana. E tampbuco quixen (se cadra, anque quixese, non o conseguía) porque os cihoutos, o andar e desandar, se non nos desprendemos do fío, o "füasih-iback" que obedece aos gurgullos intermitentes do recordó, po- den ser uteis ao clarexamento dunfea imaxe (huma. Meu querido Vicente Risco, meu nunca esquecido toman: Que afeitadamente lecerá a túa alma inqueda! Como se recostará na- queles versos do gran saudosista de Amara/nte: "'Sou a esperanza ou, antes, a saudade. A esperanza é saudade do futuro, a saudade é esperanca no pasado". MAiNUEL OASADO NIE7TO 504 UN MESTRE Hai agora perto de sesenta anos publicábase este antigo minina revista bonaerense. O seu autor, mozo daquela, reflexaba así a súa visión da figura de Risco: Ninguén con dereito máis indiscutible que Vicente Bisco a que os mozos gaiegos He clhamemos mestre. •De dous principáis maneiras pode producírese este maxisterio in- telectual dun home sobre os seus contemporáneos: á primeira pro- viría da expectación e o apasionamento con que foran recibidas as súas ideas, axudadas pola oportunidade histórica e sementadas a vo- leo ñas cubizosas curiosidades dos que ágardaban esta eucaristía es- piritual, sin que tais ideas teñan que se axustar a un plan,. nin ter en conta a solidez estratural e os necesarios matices que as fagan, que as (fagan máis axeitadas para trocalas ao seu debido tempo en acción duradeira e eficaz. Digamos que estas tutorías oportunistas, aceitadas por impresión ou deslumeamento, case semipre exercidas por oradores fogosos ou por escritores de estilo sugestivo bruñido e doádo, das cales tiivemos diversos exemplos en Galicia, non atopan resonancia na nosa alma colectiva por se non axustar é. nosa modalidade temperamental de raza analítica e observadora, con indinacións o xogo dialéctico e ao humorismo, que nos alonxa e nos fai impermeables aos ampios fra- seos e as tesituras cóncavas e pirotécnicas de orixe meridional, Vicente Risco ofrece o seu maxisterio desde outro sector. Desde b lado pedagóxico e proveitoso. Arrequece a súa cultura coas fre- cuentacións máis diametrais. A súa fame insaciable de saber, íévao desde a poesía lírica das ensomibrizadas selvas 'históricas de Oriente, deica a "yurta" de teas de ouro, onde o simbolismo francés celebraba as súas orxías de recendos que falan e de músicas que son danzas versícromas. E así un día, diante dun público escollido e afeito, fala no (Ateneo de Madrid —antes de que ninguén o fixese en España e case en Europa— sobre o poeta Rabindranatih Tagore, e outro día, desde as columnas da "Centuria" —revista neosófica publicada en Ourense— dábanos a coñecer nun resume exquisito de estilo, cales eran os caminos estéticos do maná e as fórmulas de toda futura sensibilidade, develadoras de toda futura beleza, ao mesmo tempo que incorporaba ao conxunto dos nosos coñecimentos de adolescen- cia, o útil e oportuno coñecimento daqueles escritores que —como Laforgue, Rimbaud, Hallarme e Verlaine— deran pé para o anova- mento cíclico das letras, no comezo do iséculo, demasiado atribuido aos sinsontes americanos. Risco 'brincaba, con inagardada axilidade, do grave ao menos gra- ve, sen tocar no frivolo, trasportándose desde as covachas fáusticas onde os teólogos medievais destilaban a Aristóteles, ata o circo onde Cocteau e Valery vestidos de arlequíns do dadaísmo, facían vira- voltas na corda floxa de versos descoxuntados; e sorna, con Kant 505 baixo o brazo, ollando a Gómez de la Serna sentado no pararraio dun rascaceos, léndo unfha conferencia sobre a melodía infinda, es- crita nun rolo de papel hixiénico. Nesta visión multilateral e comprensiva do mundo, tan axusfcada á sensibilitíade da nosa época, na que estudiar teosofía non exclúe de ibeilar o "shlmmy", sentados neste observatorio poli-focal de ¡Risco, un puñado de rapaces ourensáns, bós ou malos taños o produto do seu alumamento mental. E cando o mestre, que nos aleccionaba na súa cátedra de Historia e na cátedra máis efeitiva do café, volveu a súa frente cavilosa cara Galicia e puxo man no traballo da súa salivación, tódolos que o arrodeatoamos, sentímonos automáticamente aburados na mesma fogarada da súa fe e seguimos os sulcos do seu arado á espera da boa colleiita. Produto dos seus estudos sobre o de- reito de Galicia a ser considerada no mundo como entidade étnica e xeográfica e libre, foi a súa "Teoría do nazonalismo galego", en cuia clarísima síntese atopou a nosa devoción inconsciente o apóio racional e as verdades depuradas que lie servirían de valemento na loita; de arma e couraza para o xusto ataque e para a xusta defesa na lóita que comezabamos. Despois foi a fundación da revista "Nos", desprazando os tentácu- los tía nosa seudocultura por riba das fronteiras, e atraguendo sobre a pobre Galicia, despreciada e descoñecida na Península, a atención primeiro e o respeto despóis, das primeiras figuras de Portugal e Francia. Non é agora ocasión, nestas liñas cafeteirís a pluma corrida, de entrar no^ análise da personaládade e da obra do Risco: obra de poe- ta, novelista, ensaísta, esculcador crítico e estético de primeira liña. A nosa devoción débelle un estudo sazonado e .pachorrudo, que se avena co seu •temperamento tan repousado, na súa sagacidade, e coa índole dos seus trábanos, en cada un dos cales parece esgotar a ma- teria que lie sirve de obxeto. Vicente Risco ven á nosa beira a ocupar o seu posto. O posto.que sempre o agarda onde hai un puñado de galegos de bó corazón, que esperan ao Galahad, portador do novo cáliz da fé e tío saber. E aquela voz mínimai e atariñante, e aquela palabra inqueda e. rebuscona, flulndo, nun continuo rectificarse, propio dos cerebros sobresaturados; e aqueles resumes que aprisionaban toda a luz, na súa plástica miudez, como os brillantes e as pingas de auga; e aque- las súas réplicas buidas e cazurras, que modelaron a nosa alma, nos lonxanos días nos que iamos escóltalo na súa clase e á súa "peña", cuniha unción mística, ilustrará estas páxinas desde o número que ven; e así será posible que no peito dos mozos galegos de aquí, se faga a luz, como un día se fixo no noso; porque para a salvación de Galicia compre que cada quen dos seus fillos atope unha vez na súa vida o redentor camino de Damasco. EDUARDO BLANCO AMOR 506 LIBROS MITTELEUROPA > Risco realizou en 1930 unha viaxe pola Europa Central. Era, ao menos teóricamente, unha viaxe de estudos. Bisco ía estudar etnografía co Profesor Thurnwald, de Berlín. Pero cando Risco chega a Berlín, o Profesor Thurn- wald marchara a África, e en Berlín non había curso ningún en que un puidera deprender: cousa de "Wolkerkunde". Aconsellan a Risco que vaia a Viena, onde sí hai insino de folklore a cárrego do Prof. Arthur Haberlandt. E Risco vai a Viena. Cóntasenos esto nunha serie de páxinas que Bisco foi publicando en "Nos". Estas levan na revista o tiduo de "Da Alemana", desde o número 7B ao 120, e o de "Mitteleuropa" do 122 ao ¿37-188, o derradeiro que se repartíu. En "Nos", "Da Alemana" comprende o viaxe desde Berlín a Viena. Pero xusta- mente a parte que en "Nos" leva o tiduo de "Da Alemana", foi editada en forma de libro baixo o tiduo de Mitteleuropa. De xeito que este libro non comprende as páxinas que con idéntico tiduo foron publicadas en "Nos". Sen dúbida houberan formado parte dun segundo tomo se non sobrevira a guerra civil. Pero no libro Mitteleuropa non se anuncia unha continuación. Bisco viaxa por Europa moi atento ao que ve, disposto sempre á crítica, sobre todo á crítica das opinións en boga. Esta tendencia de Bisco a reac- cionar ante o mostrenco motiva as máis suxestivas páxinas do libro. Este resulta en grande parte satírico, e, por suposto, malia as prolixas páxinas adicadas aos Museus, non é unha guía de viaxes, senón un comentario de Risco á circunstancia que o arrodea. Danos a- coñecer sobre todo, ao propio Bisco, non só ideolóxicamente, senón sicolóxicamente tamén. Como Dante, Bisco píntase a sí mesmo con humildade, máis ben caricaturizándose, caxe- que como un paiolo galego perdido polo mundo. As súas observacións e as súas reflexións son sempre lizgairas. Alá vai o home, sen que ao principio o seu alemán lie sirva apenas para entenderse eos alemáns, embarazado pola interquinencia dun pesado baúl que en mal hora se lie ocurríu traguer con- sigo, e que acaba por facturar desde Berlín a Ourense denantes de saír para Praga. O itinerario, a partir de Quereño, é puntualmente descrito. Miuciosa- mente se nos pintan as cámaras de hoteis e pensións, co seu mobiliario. Hai esbozos de persoaxes rápida, pero intelixentemente trazados. Lembremos, como especialmente interesantes, os de Lois Tobío, Felipe Fernández Armesto, J. Cañedo, Margot Sponer, Julio Martínez Santa Olalla, Francisco Ayala, o Profesor Gamillscheg e Rabidranath Tagore, para non citar máis que a per- soas coas que se tropezou en Berlín. Antre as páxinas máis logradas, ou máis curiosas, destacaremos a sátira do turismo, a da circulación en París, a da súa propia pouquedade, a da rusofilia dos seus amigos, a caxeque kafkiana descripción do pasillo da pensión de Frau Tornegg, a crítica da tendencia ao nudismo. •: As partes IV e V, "Museus de Berlín" e "Miudezas de Berlín", son máis erudición que ensaio; resultan en conxunto, desde o ponto de vista literario, didácticas demais, como unha gula fragmentaria da capital do Reich. A VI i De «Historia da Literatura Galega Contemporánea». Vigo, 1975. 507 - é a máis importante ideológicamente. Nela Risco fálanos das "ideias de Ber- lín": neue Kunst, americanismo, marxismo, cosmopolitismo, Sexualfrage, mi- litarismo, nacionalsocialismo, antisemitismo e precura de Deus. Na revista "Nos" podemos seguir a Risco desde Berlín a Praga, e desde Praga a Viena, onde precura ao Profesor Haberlandt, sen decidirse, como consecuencia do malhumor que lie producíu a longa agarda que precedeu é entrevista, a incorporarse aos seus cursos. O texto publicado remata inte- rrumpíndose cando Risco está a nos falar de Freud. Como era de esperar, Praga e Viena proporcionan ao noso autor a ocasión de trazar curiosos ca- dros de rúas, prazas e interiores, e siluetas de persoas e aínda grupos, como os xudeos que van celebrar os seus ritos relixiosos na Alte-Neu Synagoge da capital bohemia, eneas de orixinalidade e corido. Risco é todo o contrario dun retórico, tanto se damos á palabra "retórico" un senso peiorativo. É certo que escribiu páxinas, como "Xogadores de. car- tas" de prosa moi coidada, propiamente poética, moi rítmica e apurada de forma. Pero esto non é o usual no noso autor. O noso autor ten ideas de sobra, e para el escribir é expresar ideas. Os primores verbais non o engaio- lan. Así a prosa de Risco soe ser cha, desprovista de éníase e solemnidade, a miudo familiar na súa sintaxe. En canto á lingua, precura o enxebrismo afastándose do castelán mediante dous recursos principáis: o recurso ao por- tuguesismo e o recurso ao vulgarismo. As veces Risco cai rio hiperenxebris- mo, e, secomasí, incurre en castelanismos tamén. RICARDO CARBALLO CALERO ELEMENTOS DE METODOLOGÍA DE LA HISTORIA2 Non somos nos os chamados a facer a crítica do libro derradeiro. de Risco. El só vaise abrindo camino en tódolos circos culturáis interesados nos problemas da Historia; el só, ceibe polo mundo, di quen é... Unha grande parte do labor profesoral do autor, e as súas fortes medita- cións encol do tema orgaízanse neste libro onde non hai liña que non con- teña un ensino. Preciso, enteirado, vigoroso, certeiro, sen entripados de palla- barro nin xeneralizacións inúteis, o libro de Risco podería ser, escrito en alemán, un ademirable "Grundris" da materia; escrito polo Risco ten, ade- máis, un sintético desenrolo de moitos problemas que fuxen da sinxeleza do tiduo. O autor non se reduce a escoller e artellar, senón que recreando a materia préstalle o valor da personalidade experimentada e orixinal. Querendo ser un libro de ensino para os estudiantes das Normáis será axiña un libro de cabeceira para toda caste de estudiosos. Pois ademáis de ensinar con tino, precisión, modernidade e alta conciencia escrupulosa, fran- quea moitas portas ao pensamento e á investigación. Será, por moitos anos, un libro clásico no ensino. • Os estudiantes da Universidade poden confiarse nel coma nun mestre se- guro. Tódolos leitores atoparán, uns iniciación espertadora de vocacións, ou- tros confirmación e renovación dos seus puntos de vista; todos un amigo e un compañeiro ao que é preciso acudir, pois aforra a precura de mil cousas dispersas noutros libros e en poucas tan completamente tratadas. Non deci- mos outra palabra del, pois para criticalo como merece somentes hai un ca- mino: citar tódolos capítulos ,e dar unha idea deles, cousas que non quer nin a modestia do autor nin o consinte o espacio. O libro, limpamente editado por "Nos", con formato e tipo europeo, vai proclamando por tódolos escaparates da Terra e de fóra déla o maxistral valor do Risco. Embora á intelectualidade, e para o autor unha aperta de todo corazón. R. O. P. De «Nos». Ourense, 15 de abril do 1929. 508 A COUTADA5 En tiaií», pouco despois de se incorporar ao galeguismo, Risco publica o seu primeiro relato breve, Do caso que lie acontecen ó Dr. Alveiros. É un divertimento sobre o esoterísmo e a maxia, pero cunha mensaxe inequívoca, que se podería resumir no reproche que R. Dehmel lie dirixe a Alveiros: "¡Sempre coas cousas trascendentais, coas cousas e os efeitos ás voltas, sempre o centifismo, a metafísica!". Nestas palabras non hai sátira de nin- gún tipo, forman parte da ideoloxía risquiá de sempre. Pode habela en cam- bio en todo o aparato erudito en forma de notas a pé de páxina. Pero se nesta primeira narración Risco desvela unha parte da súa ideolo- xla xuvenil, na segunda, A Contada, publicada en 1926, descubre un dos pila- res do seu pensamento galeguista: o sentemento da térra. O rusonianismo do ensaio antes citado aparece neste libro en forma de parábola: Eladio é un xoven intelectual que vive na- vila coa súa muller e os seus fillos. De mozo, publicou contos e versos nos periódicos e leu aos escritores franceses, aos filósofos alemáns e aos poetas galegos. Pero un día cravou os libros en cai- xóns. A dureza da vida, que el gaña como empregado da Diputación, imponlle unhas oposicións a Notarías: xa non hai máis libros que os apuntes da Academia Reus. Agora é un señorito pobre, pero descende dunha boa xinea fidalga, con solar fundado por don Pedro Bermúdez de Parga e Gaiosb no sáculo XVI. O seu pai abandonou a térra para establecerse na vila. Foi a súa ruina. En troques, o seu tío Roque vivíu como os maiores e nunca lie faltou o pan nin a paz do espíritu. Deste tío herda Eladio a casa petrucia que chaman "A Coutada". Un día vai visítala e volve determinado a vivir alf para o resto da súa vida. O re- lato non é senón o diálogo que manten coa súa muller sobre esta decisión. A súa tese coincide coa exposta por Risco no ensaio "O sentimento da térra na raza galega": compre voltar á térra, da que nunca deberá ter saído. Foi o seu pai quen a abandonou, cometendo un acto de "infidelidade ao impe- rativo da raza". Este pecado é a orixe de tódolos males que logo sobreviñe- ron: a ruina dos pais e a propia miseria. CARLOS CASARES O PORCO DE PÉ • Coidamos' nos que en Galicia non ten aínda Vicente Risco toda a consi- deración da que é merecente. Coidamos que si Vicente Risco, en troques de vivir en Ourense, vivirá en Madrid e traballara aló na mitade do que aquí traballa, hoxe sería un dos nomes de intelectuais que máis sonara en España. E non só esto, senón que ao vir de verañego á súa térra, recibiría honores e agasallos a feito. Polo fetichismo que anda afincado aínda no espirito "pro- vinciano" de moitos dos nosos coterraños no respective aos que viven na Corte e actúan na Corte. E xa non decimos nada si Vicente Risco fose cata- lán. Daquela a estas datas terla un fondo prestixio en toda a Iberia. Pero como reside en Ourense e olla pouco para Madrid, as cousas acontecen dou- tro xeito. Emporeso o seu labor é —para os que nos decaíamos ben do que temos que decatarnos— xurdia e trascendente. Vicente Risco, notable ensaísta, bó orientador político, folklorista concienzudo, poeta inspirado, crítico serio, po- lígrafo de alto releve, temperamento de filósofo é tamén un novelista moi interesante. Probóunolo con A Coutada, con Europeus en Abrantes, con O que lie acontecen ó doutor Alveiros, con O porco de pé. Esta derradeira novela, que inda ten recendos do frescor da tinta da im- prensa, é das que se lén dunha asentada e das que fan pensar moito. En De «Vicente Risco». Ed. Galaxia. Vigo, 1981. De «Nos». Ourense, 15 de outono do 1928. 509 calquera lingua que se escribirá sería un belo libro. E escribido en galego, resulta un libro galeguisimo. Pois a. forma e fondo complétanse, dándonos o fruto maduro do humorismo racial. Que Vicente Risco, como tódolos pensa- dores galegos, é, inda tratando das cousas máis serias, un sotil e socarrón humorista. Ao longo de O porco de pé a fondura do anecdótico que serve de eixo á obra mestúrase co episódico, cheo de gracia e de bó senso criticista, para mostrarnos na historia dunha familia e dun ambiente que si non foi puido ser, a historia de moitas familias e moitos ambientes que foron e siguen sendo. Realismo, idealismo e humorismo andan collidos da man ñas páxinas vizosas de O porco de pé, choutando axilmente sobre ampias e belidas lar- • gacias culturáis. Si o estilo é o home, como dixo Buffon, e antes ca el dixé- rao o español Fox Morcillo, na derradeira novela de Vicente Risco está todo Vicente Risco. Polo menos así nolo parece a nos. O porco de pé, pois, non é un libro máis, senón un bó libro galego, onde hai unha cousa céntrica: o humorismo racial deitando dondamente pola cam- pía da sensibilidade moderna, como a auga dos regatos polas leiras multi- formes das nosas térras de. minifundio. Vicente Risco que, cal poucos, douse por enteiro á Galicia é un home admirábel cuia prolificidade intelectual asombraría a todos nun país onde houbese maior consciencia que no noso. É emporeso, un alto cumio do pen- samento e do sentimento galego de hoxe. Un valor rexo e indestructíbel. A. V. P. LOS TESOROS LEGENDARIOS DE GALICIA s Vicente Risco sabe moi ben dos segredos do pasado galego; coñece o mis- terio das súas lendas, e a emoción das súas consellas. Ten ademáis Risco un estilo orixinal cando nos fala das nosas vellas tradicións. A vontade de afir- mar a propia orixinalidade todos a temos. O que nos falla, á maior parte, é o arte para afírmala. E esto é, mesmamente, o que o escritor ourensán posee en case toda a súa obra. Desde antigo ven consagrándose Risco aos estudios da etnografía e do folklore de Galicia. Esculcou, con innegable entusiasmo, na alma das nosas tradicións populares. Os seus traballos nesta especialidade amósannos sem- pre un claro rigor expositivo. Pero, ademáis, a vibración de quen vivíu e padeceu, contemplado e soñado, os feitos da nosa realidade diferenciada; unha realidade descoberta a forza de dexergala, de afondar nela. Disciplinouse o escritor na ciencia etnográfica. Do sentido desta disciplina dá unha expresiva proba en Los tesoros legendarios de Galicia, que ven de publicar. O ampio estudio está penetrado da emoción do tema; atópase atei- gado de experiencia, de bó coñecimento da cuestión, que ten en Risco un intérprete feliz. A tradición popular galega preséntanos o sochán do país, sementado dunha chea de tesouros. A súa historia é moi longa; remóntase a tempos moi lon- xanos. O etnógrafo ourensán acerta a sintetizar os antecedentes desa historia; entusiásmase co que o tema é, na súa propia materia, e no que significa á luz das pescudas. Así, retire ou glosa, as noticias dos escritores clásicos, o resultado do labor levado a cabo polos investigadores. Hai na estesa monografía unha ilustrativa indicación das coleccións de consellas referentes a tesouros. Despois, o seu autor sitúase perante o pano- rama dá tradición actual, xa que a creencia mantense viva no noso país. Sin dúbida, Risco traballou moito sobre a cuestión, e repousa agora ideas e ex- periencias neste documentado estudio. Vai dándolle o nome preciso a cada cousa, a xusta referencia a cada lénda. Camínase a través destas páxinas por De «La Noche». Santiago, 20 de febroiro do 1951. 510 caminos onde o mito se deseña con inequívoca significación. As descricións, o léxico, o clima, rezuman forza emotiva. A ela átense o escritor, servíndoa con axeitada documentación monográfica, e expresándoa nunha linguaxe viva e precisa. Aquí temos a información sobre os tesouros, as súas señas materiais, a referencia do que os tesouros son, a gracia das súas léndas, a noticia de quenes foron os seus atobadores, a creencia arredor da súa orixe, derivada do Pseudo Turpín e vivinte na tradición popular. Aquí están, tamén, as belas versións sobre a "trabe d'ouro" e a "trabe d'alquitrán". Traduce Risco, con acento de seu, a recuada voz daquela singular tradi- ción galega. Descobre como ñas historias da precura de tesouros —ao igoal que ñas de bruxas e bruxerías— manifestase amplamente a vea humorística do noso pobo. Sinala como a versión máis corrente é a de que os tesouros antigos están encantados. Na deliciosa trama dos "encantos" e "desencantos", xogan os motivos dunha fábula usual, que o escritor pon ben ao descoberto. Pero o autor vai alen do exposto; chega, mesmo, a aventurar unha inte- resante hipótese sobre o mito dos tesouros, determinando dous estratos prin- cipáis: un máis profundo, vencellado coas tradicidns semellantes da antigüe- dade, e con probables raizames prehistóricas; outro moderno, constituido no seu núcleo fundamental polas representacións máxicas, sistematizadas pola cultura helenística. "Os calcos da literatura máxica —engade— son patentes na tradición popular; aínda naqueles puntos nos que parece afastarse do grimario máis esparexido en Galicia". En Los tesoros legendarios de Galicia aparece, ao cabo, un maravilloso aspecto das nosas típicas tradicións, a belida fisonomía de moitas lendas. Incitantes notas da alma popular galega, ofrécenselle ao leitor apresadas nunha baril exposición. Risco acreta coñecimentos decantados nestas páxinas precisas e fiéis, ñas que o tema móvese en tódalas dimensións. Folo demáis, o talento do ensaísta ourensán, a súa agudeza intelectual, volven a revivir coa súa frescura de sempre. Aínda no marco da especializa- ción, mantéñense o seu estilo e tempero literarios característicos; unha sorte de equilibrio realista, entre a razón, o temperamento e o talento, que se dis- paran sin bruidos inuteis, xúntanse no camino, e abrollan equilibrados da súa pluma inspirada. SALVADOR LORENZANA 511 O REGÓ DA CULTURA A VISITA DE ADOLFO SCHULTEN AOS REDACTORES DA REVISTA «NOS» Vicente Risco contou que na habi- arqueólogo e un gran humanista. Co- tación onde el traballaba había unha ñecía España, desde as fontes clásicas porta de cristais; diante da porta ha- e as excayacións, ate as súas recentes bía unha cortina corrida; diante da viaxes e estadas, que o levaron a re- cortina había un gran sofá; diante do cantos pouco coñecidos. Era un estu- sofá unha camilla. Ao redor da cami- pendo escritor, e ademáis dos seus lla estaban os redactores de "Nos". fundamentáis traballos históricos, co- Otero Pedrayo, Florentino Cuevillas, mo "Os celtíberos, e as súas guerras outros máis. Ao outro lado dunha es- con Roma", "Cántabros e Astures na tantería había outra porta, coa cortir época de Augusto", "Tartessos", "Vi- na botada tamén. riato", a "Hispania" da Enciclopedia Estaban tan tranquíos, na hora que de Pauly-Wizewa, deixou notas de via- vai do anoitecer á cea, falando do que xe e artigos, como un adicado ao por- fóra, sin prever o acontecemento. Nes- to de Cariño, que reproducíu toda a to ergueuse a cortina da segunda por- prensa de Galicia. Unha das cousas ta, e entrou don Xoan Domínguez ñas que era especialista de máxima Pontela. Ficou parado, erguendo a cor- autoridade era en fortificación antiga. tina, e dixo unha soia palabra: Tina unha grande intimidade co —¡ Schulteni emperador Guillerme II, que según se Unánimes e emocionados puxéronse eré, foi quen o enviou a España. Vi- súpetamente de pé. sitaba, despois, ao emperador no seu E entrou Schulten. desterro na Holanda, polo menos unha Adolfo Schulten, Profesor da Uni- vez ao ano. Decíase que era un exce- versidade de Erlangen, o evocador de lente comensal e un extraordinario ca- Numancia e de Tartessos... Alto, mou- tador de vinos. Desde logo, un home rán, de cábelo branco, sorrinte, distin- de mundo, con notable don de xentes. guido, afable. Sentouse con eles, ao A súa ciencia era sólida, escrupulosa, redor daquela camilla na que se re- documentada, pero el comunicáballe unían algúns dos que, naquel tempo, unha vida extraordinaria, un interés, eran chamados "os tolos mansos". unha elegancia e un agrado que pou- Schulten preguntou, explicou, folleou cas veces se átopan. Interpretaba as as súas publicacións, levou algunhas, fontes e os feitos cun dominio e unha comentou, indicou temas e métodos, axilidade cheos de encanto. estivo na compaña deles animado e Cando cumplíu os seus oitenta anos contento, ate a hora de se marchar ao adicáronlle os homes de "Nos", desde hotel. Ourense, un sinxelo homenaxe verda- O Profesor Schulten era un gran deiramente sentido por todos eles. ALVARO CUNQUEIRO NA EVOCACIÓN DE «AQUELA VOZ AMIGA» Ao se producir o pasamento en unha conferencia na Coruña e expli- Ourense de Vicente Risco, publicou caba os motivos por que lie concedía Alvaro Cunqueiro o día primeiro de ao mestre Risco un posto de excep- xunio do ¡1963, o seguinte sentido ar- ción entre as primeiras figuras que se tigo: adican no noso tempo ao estudio da "O pasado sábado pronunciaba eu mitoloxía, e víame obrigado a facer 512 recoñecer que o que diferenciaba a rias xeneracións galegas. Pero a min Risco de moitos estudiosos do mito, eme dificilísimo decir o que perdo, de era que don Vicente era un creador, amistade, de axuda, de consello, coa o cal supuña que izaba ate as zonas morte de don Vicente. É unha desas máis entusiastas da vida o seu saber. mortes que ún sofre ao longo da vida Risco era vivificante. Pascal tería e que obrigan a empregar a palabra dito del aquelo de que non atopaba orfandade. un autor, sinón un home. Algunha vez Érame unha voz moi amiga e moi era tan vivo, puro, asombroso e asom- achegada, e saber que Risco "estaba brado o seu saber, que parecía que ahí" incitábame moitas veces a un te- decía cousas simples e inxenuas, pero ma e unha reflexión. Sabia que nel, eran mesmamente as cousas esenciais nunha grande e constante amistade e fecundas, as améndoas mesmas dos que me otorgou cunha xenerosidade máis áridos, profundos e complexos sin límites, eu tina bula para o xogo problemas. Tina o poder de relacionar da imaxinación. A figura intelectual de e de convocar a orde o que semella- Risco terá que se situar moi enriba, e ba máis lonxano e dispar, co que alu- ollarase eos anos aumentar o peso da maba estupendas craridades. Tina o súa mensaxe e a trascendencia das tono e a vocación maxistrais. súas leccións. A súa figura humana, Eu sinto no meu brazo o seu bra- aquela voz amiga, a bondadosa tole- zo, e a resposta ás miñas preguntas rancia, a espontánea hümildade, .tanta coa súa voz tatexante —e un pouco amistade dada graciosamente, todo es- agre, a "voz de Luis Vives"; dlxenlle to levarémolo moitos no corazón men- eu unha vez e ríu—, fuxindo de toda tras teñamos vida. dogmática, precurando o derradeiro Compañeíro, no máis perfeito sen- fío, pero pondo a sementé escollida no tido da palabra, e mestre no máis vi- sulco preciso. E malia ese tono dubi- vo e case sacro. A estas horas estará dante, a serpeante forma da súa lec- no maio perpetuo do Paraíso, no que ción, era da grande raza dos vehemen- el creía corrió un neno, contemplando tes e os suxeridores. os grandes e derradeiros segredos, que . É doado facer louvanza do seu sa- el Señor He amosará con especial pre- ber, e a gabanza como mestre. de va- dileción". DÜAS CARTAS REVELADORAS SOBRE A XEStACIÓN DO LIBRO «LERIA» O día de San Brais do il960, Risco por fin, despois de moito buscar; vou- dirixíalle a un seu amigo a seguinte no abrir, e quedei parvo vendo que o carta, respostando á invitación que se que alí había eran outras cousas dife- He fixera para que publicase ná Edi- rentes, como se as tivera trocado unha torial Galaxia un novo libro seu en man oculta e enmeigada... Mais velei- lingua galega: quí que hai pouco, buscando outra •"Querido del Riego: Hai tempo que cousa, saquei o libro verde, abrino, che debía ter escrito, e nono fixen. non sei por que, sin esperanza, e alí Soilo me consola que son tantas as estaban as "Lerias". De principio que- cousas que eu deberá ter feito nesta dei cheo de pasmo. Despois, como ñas vida, e non fixen, que case non merez aventuras do Padre Brawn, desfíxose a pena face-las outras, xa que o meu o meigallo: o que era, é que había estado natural é o de precisar perdón. dous libros' igualiños, eu esquecera esa Recibín unha chea de recados teus, circunstancia, e sempre que buscaba o último por Cunqueiro. Anque nono iba dar ao outro. queiras crér, o teu interés no asunto Ben: repasei as "Lerias' —coido chégame moi fondo, e nono podo es- que non están todas— e, a maor parte quecer. Na precura dos escritos que ti non sirven. Moitas son máis ou menos mentabas, non sabes as voltas que din, políticas, outras axustadas a situacións incluso desfixen caixóns de libros e pretéritas sin interés, noutras digo papéis que levei ao Castro, e que alí cousas que agora non quero repetir; están metidos namentras me non fan porque, como pouco máis ou menos unha librería nova. Ora: eu sabía que todas levaban algunha intención de as tina apegadas ñas follas dun vello propaganda, a propaganda fai decir a libro de contas de meu abó, empas- un cousas coas que non está conforme tado en peí verde e pechado cunhas para que He gusten a xentes deste la- lazadas de balduque fino. Din con el, do ou do outro, e máis nun caso co- 513 mo o noso, en que se trataba de ache- Polo de agora, gracias por te lem- gar aos máis, e non podía un aterse brar aínda de min; non sabes eso o excrusivamente ao seu modo de pen- que val... e moitas apertas". sar, como He acontez a tódolos políti- cos, que case sempre teñen que decir Nunha segunda carta, datada en o que non pensan. Ourense o 24 de marzo do mesmo ano Polo tanto, non quixera deixar máis 1*960, Risco manifestaba sobre o tema que aquelas que teñen un sentido ga- da anterior: lego fondo e pra sempre, ou un inte- "Meu querido amigo: Maná, si Deus rés literario e poético. Mais ocúrrese- quer —por fin— mandareiche os ori- me unha idea, que coido que é a mi- xinais todos; anque pode ser que se Uor: teño cousas publicadas no "Nos" encontró os que ando buscando, man- que cecais —sen autobombo; creio sa- de dúas ou tres cousas máis. ber onde podo chegar e onde non, e Os que me mandaches parecéron- non quero facer unha supervaloraron me útiles todos e ahí van. Suprimir das miñas cousas—, digo, non deben "A Estrela do Apostólo", que val moi ser esquecidas. Non son moitos as ppuco. No outro, fixen algunhas pe- que os coñecen, pois a tirada de "Nos" quenas modificacións, suprimindo prin- era pequeña, e ademáis fican xa moi cipalmente alusións concretas, e ex- lonxe, e a xente moza non sabe délas. presións que puderan chocar e, por Os asuntos qué tratan, ás veces son exemplo, causar tropezó na censura. dos que se debaten aínda hoxe. O que Ademáis, coido que conven resultar... se poidera facer era recoller esas an- ¿como din os orteguianos?... Xa sei: tes de nada, para o cual pono aquí a "aséptico"; e por riba de todo, "y por lista das que me gostaría ver en libro, lo que me debo a mi mismo, señor", e son: como decía o Noriega, erguer o tono —O sentimento da térra na raza das cousas. galega (n.0' 1). O que vai é, polo tanto: Unha bre- —A Estrela do Apostólo (n.° 15). ve introducción (1 folio), O sentimen- —Pequeños ensaios - Do futurismo to da térra, etc. (9 f.), Do futurismo, e máis do Karma (n.° 34). etcétera (3 f.) —a este, se non hai in- •—Memorias de pouco tempo (nú- conveniente, voulle engadir unha cou- mero 58). sa pubricada non me lembro onde, so- —Dedalus en Compostela (n.° 67). bre do mesmo—, Nos, os inadaptados —Xogadores de cartas (n.° 70). —a este supriminlle a introducción —Nos, os inadaptados (n.° 1115). que levaba e ííxenlle outra actualizán- Destes, se facedes o favor, agrade- doo, se che parece ben— 013 f.), Dé- ceríavos que sacásedes copias a má- dalus en Compostela, que vai escrito quina, a 2 espacios, e mas mandases a man, según o tina .014 cuartillas), para eu revisar, correxir e axustar. Xogadores de cartas (3 f.), Memorias Hai outro traballo, que se chama de pouco tempo (3 f.), As viaxes da "A interpretación da historia e o valor pé 01 f.), Notas do que un lé di' f.), do noso. tempo (encol das ideas do Víspera de S. Bartolomeu (1 f.), Unha Conde Keyserling)", longo e onde hai muller na paisaxe íl-f.), Anacos iné- cousas boas, mais este teño que estu- ditos (2 f.), e Leria (7 f.). dalo aínda, porque pode resultar cou- Coido que non estaría mal o título sa vella, e ademáis téñolle moito medo xeral de Leria. aos sabios e máis aos eruditos (a es- En todo caso, ti mira ben as cou- tes, é pavor). sas, e faime as observacións que creas Logo, a escolma e a copia das "Le- conveniente. rias", que se poden engadir despois Douche moito traballo que me tes (xa veremos a distribución) poden ir que perdoar. Ora, interesado na cou- coas cousas breves do "Nos", ou bai- sa, xa pensó noutras para máis adian- xo do título xeral de Leria, que gós- te, como unha que teño matinado hai tame moito. tempo: unha escolma de con tos popu- En fin, veleiquí a miña idea, e xa lares. Xa se sabe o éxito que tiveron me dirás o que che parez. os vianeses que sacou Laureano Prie- Bueno. Aquí queda este pobre ve- to. Eses tiñan gran valor lingüístico. llo, aínda matinando nestas cousas, Os máis dos que temos non están tal como se fora vivir outros tantos como foron contados, cousa ben difi- anos... Outro día direiche outras cou- cultosa (seguro que os de Prieto tam- sas que se me ocurren. pouco, senón gobernados asegún o 514 dialecto vianés), mais de todos modos, decir, mais non me acordó. Nestes sería labor importante. En fin, deso días ando moi canso. Sempre me pasa xa fajaremos. neste tempo, que me colle o maio an- Esquecín preguntarche si co mate- tes de vir, son meses de adianto. rial que che mando hai de abondo E pono punto. Recibe moitas aper- para o volume que se vai facer. tas". Pode que algo máis tivera que che AS RELACIÓNS DE VICENTE RISCO CON TEIXEIRA DE PASCOAES Polos anos anteriores á primeira dos reflectores e dos manómetros. O guerra mundial, ou quezais encetada Saudosismo non era un "ismo" como xa, lia Bisco no Ateneo de Madrid o os outros. A poesía portuguesa non era "Mercure de France". Ocupábase alí estridente, senón fonda; non era físi- de letras portuguesas o gran políglota ca, senón metafísica; o máis grave é autodidacta Phileas Lebesgue. Alí ba- que era sentimental. Pero, desde Ga- teu Risco coa primeira nova do "Sau- licia, tíñase a segreda intención de dosismo", iniciado polo poeta Teixeira contamínala. Como non se trataba de de Pascoaes e definido polo filósofo precisar conexións que, de momento, Leonardo Coimbra. Como as letras podían dárense por accidentáis, o universais parecían aqueladas de cer- "panteísmo lírico" do poeta prevaleceu ta magreza, rematada a época que en no cenáculo ourensán sobre as formas España se chamou "modernista" e co- agudas e progresistas do vangardismo. mo algúns poetas portugueses ofrecían Despois da continuada relación de certas esperanzas, Risco andivo a pro- varios anos entre Risco e Teixeira, in- curar, sin éxito, enteirarse a fondo do terpúxose un longo silencio. Desde os Saudosismo. Cantos indecisos, cecais o preferido Máis tarde, arredor do ano vinte polo ensalsta galego, non volveu reci- —momento álxido dos movimentos de bir este máis libros do poeta portu- vangarda— chegaban á mesa, na que gués. A un amigo dos dous, díxolle desde aquel ano se confeccionaba a Teixeira que lie interesaba e receiaba revista "Nos", revistas tresleadas e da reacción do Risco frente ao seu cheas de esperanza. En tódalas partes Sao Paulo. a. confianza nun mundo novo; aqueles Pouco despois de se finar o autor escritos levaban títulos mecánicos. de Mar anos, o autor de A. Contada, Unha revista de Madrid chamábase evocou a súa figura e a súa obra nun "Reflector"; un libro catalán, "L'irra- expresivo traballo. Falaba nel da no- diador del port i les gavinés"; unha vela O Empecido, que veu ser unha revista de Burdeos, "Manométre"... réplica do Dafnis e Cloe, entremeada Era a desnutarización do mundo, en de "realidades oníricas, telepatías, pre- vísperas da deshumanización do arte. monicións, aparicións". Para Risco in- Por entón, un artigo que mandou o dicaban cal seguía a ser a preocupa- escritor ourensán a unha revista de ción de Teixeira —poeta difícil, pero Lisboa, puxoo en relación con Teixei- non indescifrable—, do espirito extra- ra de Pascoaes, con Leonardo Coimbra ordinario e contraditorío, xenial e pa- e Philéas Lebesgue. Falaba alí da fu- radóxico, aldeano e señor, anceioso de tura "civilización atlántica", que o ar- infindo e apegado ao seu recanto; "do ticulista opuña bravamente á'"civiliza- home de quen se conta a anécdota ción mediterránea". Teixeira respos- reveladora, que non desmintíu nunca, toulle con entusiasta asentimento á de que fuxíu a Londres, perseguindo súa tese. Para o primeiro número de a unha amada esquiva, e regresou de- "Nos" remesoulle unha "Fala do sol" contado, traendo unha tesoura de po- adicada aos novos poetas galegos. dar...". Estaban ámbolos dous moi lonxe UNHA AUTOBIOGRAFÍA CONFIDENCIAL DO ESCRITOR OURENSÁN No mes de Nadal do ano 1859, Vi- inaxeitado contar as vidas que non cente Risco publicou nunha revista teñen interés. Hai que ter o pudor da galega, esta "Autobiografía confiden- vida privada, último privilexio que nos cial", que agora reproducimos: queda, mentras nos quede. Historia da miña vida: Paréceme Educación: No relixioso, no moral 515 e en materia de "boa crianza" fun ex- Satisfaccións e decepcións: Resulta clusivamente familiar. No demáis son, pouco decente falar de decepcións. como se era na miña época, autodi- Satisfaccións experimenteinas na dacto. Incluso, o que sei de latín, ade- miña casa; nos meus traballos ao fa- prendino eu só; os idiomas modernos, celos; no meu trato eos meus amigos con profesores particulares. —débolles tanto que me pasma que Da Universidade tirei algo de filo- eles crean que o merezo—; nos meus sofía escolástica; da positivista, certa viaxes e, moi especialmente neste ca- idea de Schelling, de Hegel e de Scho- pítulo; ñas miñas caminatas a pé. Ta- penhauer; de socialismo "utópico" e mén tiven fermosos momentos en soe- de marxismo. Todas estas direccións dade, divagando sin propósito e sin —agás quezais Schelling— pertenecen tema determinado. ao.que se chamaba daquela "corrente Como realizo os meus traballos: Os central do pensamento europeo". Pero traballos científicos teñen os seus mé- á min atraeume sempre máis a co- todos predeterminados, que emprega- rrente marxinal, non racionalista, "ro- mos todos: Noustante especificare! que mántica". o esencial do meu xeito de traballar En materia histórica orienteime na nese terreo, consiste en "atar cabos". tertulia da Comisión de Monumentos No literario deixo obrar ao que se de Ourense. En Etnoloxía, en fontes chamaba antes "a inspiración". Sin me portuguesas ("Religioes da Lusitania", ter entregado de cheo aos métodos su- de Leite de iVasconcelos, revistas rrealistas, podo decir que moitos dos "Portugalia" e "Lusa", etc.), e, xa moi meus escritos, mesmo novelas, son tarde, na Alemania. producto case exclusivo dunha especie En literatura formeime no "moder- de "escritura automática". As miñas nismo"; despois, no movimento "sau- teorías arredor desto non son propias dosista" • de Teixeira de Pascoaes e deste lugar. Leonardo Coimbra. Ao cabo, asimilei- me o surrealismo. As miñas ideas sobre a humanida- de: Abúrrenme as "ideas xerais" e as Como son: Físicamente, o mestre "grandes palabras". Por outra banda, Eugenio D'Ors descríbeme: ".-..uña non creo teña ningún interés o que breve figura con gafas, de aire cansi- eu poda pensar sobre a humanidade. no y estudioso". Espiritualmente, Ra- Si lie podo axudar algo á xente falán- . món Piñeiro clasifícame: "intelectual dolle doutras cousas e, sobre todo, sin puro". Eu defínome: "Homo infimae fomentar preocupacións, xa chega ben. latinitatis". Proxectos e aspiracións: Láo-tsé en- Aficións: Gostaríame máis ser pin- sinoume a non ter proxectos. Tamén tor que escritor. Góstanme, a un tem- é verdade que xa non estou en edade po, o rústico e o exótico. Poderla ser de os ter. feliz no campo, soñando na lonxanía. Conmóveme a aldea e necesito cousas A miña aspiración principal é estar da cidade. Busco a tradición polos ca- tranquío. Conseguín, ata certo punto, minos máis novos, e só me satisfaría independencia espiritual, e ausencia do interpretada desde maná. Son, no fon- que hoxe se chama "compromiso". do, anticientífico (falo das ciencias Ademáis, vou progresando na Indife- "naturais"), pero interésame a biolo- rencia cara unha porción de cousas, xía... En relixión son, naturalmente, máis cada día. Precuro "as fiestras ortodoxo; en case todo o demáis, he- onde as costas se dan ao mundo", pa- terodoxo. Móvome con abonda como- ra contemplar os solpores grandiosos didade na contradición. Non me gosta e as luces espléndidas que, ao mellor, vivir nesta época na que vivo; pero si anuncian os poentes. non vivirá nela, tampouco pensaría Recomendacións ao leitor: Que te- así, e géstame pensar así, o cal proba ña paciencia coas miñas manías, que que toda desventaxa é unha ventaxa, me disculpe, que esqueza o que poda polo cal o meu principio é: "Tódalas desagradarlle nestas páxinas e que cousas deste mundo son asegún". aproveite o que poda parecerlle útil. 516 NOTAS UNHA DAS tertulias literarias ou- Cáncer. Fixo o bachilerato na cidade rensás, na que Risco era figura prin- natal, licenciouse en Dereito pola Uni- cipal, foi a do Caíé Royalti. Formába- versidade de Santiago, e obtivo o ti- na con el, entre outros, Luis Fernán- duo de Mestre Normal pola Escola dez Cid, Losada Diéguez, Euxenio Superior do Maxisterio. Do 1917 ao Montes, Pepe Romero, Arturo Nogue- 1S45 foi profesor de Historia na Es- rol e Cándido Fernández Mazas. Era cola do Maxisterio ourensana, e varias no tempo do "ultraísmo", e, polas veces Director; do 1945 ao 1950 pro- súas tendencias, Risco déralle un no- fesor de Filosofía na de Madrid; e me: "Exotic Club". Cultivábase a mo- despois, novamente na de Ourense ata da ñas letras, ñas artes, no vestir e a súa xubilación. Era numerario da no baile. Falábase de Guillaume Apo- Academia Galega, correspondente da llinaire, de Max Jacob, de Tristán de Belas Artes de Lisboa, membro da Tzara. Discutíase quen era o creador Sociedade Martins Sarmentó de Gui- do cubismo, Brake ou Picasso. Escri- maraes e da Sociedade Brasileira de bíanse en galego haikais e caligra- Folklore, Director de Sección do Se- mas... minario de Estudos Galegos, e Cronis- A CURIOSIDÁDE intelectual de ta da cidade de Ourense e da vila de Risco levouno a frecuentar as máis Castro Caldelas. insólitas leituras. Nun tempo sentíu unha grande devoción polo poeta indú A OBRA risquiana Orden y Caos Rabridanath Tagore. Descobriuno nun representa a defensa do mito como libro de Miss Underhill — The Mistic algo moito máis que fábula intrascen- Way— sobre o misticismo moderno. dente. "Os mitos —di Risco— son mo- Estudiou despois a súa vida e máis o delos paradigmáticos dos feitos". Nes- medio social no que se desenvolvía, as te libro plantéase, entre outras cbusas, súas ideas e as súas creencias. Alá po- o significado dunha das tradicións lo ¡119112 ou 1913, ao se lie conceder a máis arcaicas do mundo: de morte e Tagore o Premio Nobel de Literatura, resurrección periódicas do cosmos; de leu Risco unha conferencia sobre el no rexuvenecimento e inmortalidade; de Ateneo de Madrid. Foi daquela o úni- pecado e reintegración, con perviven- co trabadlo que en España se realizou, cia na Antioquía límica; cidades que con conciencia, sobre o gran poeta in- desaparecen por diluvio ou alagamento dio, polo que tivo moito éxito. por mor dos seus pecados. Cataclis- NüNHAS DECLARACIÓNS, o es- mos soteriolóxicos de valor purifica- critor Sánchez Dragó, manifestou que torio con estesas manifestacións na para el fora un auténtico descobri- xeografía mundial. mento a obra de Vicente Risco, e que a cultura española terá que volver un GARBALLO CALERO dixo que día os seus olios a este home. Existen Risco foi un gran escritor, e poseeu moitos Riscos —engadía—. Trátase un estilo funcional de notable eficacia dunha obra aberta. Hai un Risco po- e de singular encanto. O seu ascetismo lítico, outro antropólogo, outro histo- mental librouno da triste retórica. riador, outro xornalista, outro ficcio- Pero negarlle estilo, candó o poseeu nador. Pero o máis importante é o inconfundible, sería caer nunha tras- Risco mitólogo. Unha sociedade non noitada confusión escolar. O avantar e pode vivir sin mitólogos, historiadores recuar, o se interrumpir e reconside^ do que sucedeu antes da historia. É rar, o excurso e o paréntese, o con- urxente recuperar os mitólogos que cluir e o restrinxir que caracterizan o tivemos, e Risco é quezais o maior de seu pensamiento e a súa linguaxe, son todos eles. outras tantas manifestacións da di- versidade e matización do seu espiri- NA NOITE do 30 de setembro ao to, que sofría a tortura da complexi- 1.° de outubro do 1884 naceu Risco en dáde e someteu toda a súa vida a un- Ourense, ao parecer baixo o signo de ha presión difícil de aturar. 517 Foi AMIGO, Risco, do poeta ar- térra", e con vencellos íntimos coa menio Hrand Nazariantz, co que man- cultura europea. tivo correspondencia, e do que fixo unha comprida semblanza na nosa POLOS días nos que o autor lingua. Coñecía a moderna literatura de O porco de pé encetou a súa eta- irlandesa do seu tempo, e traducíu ao pa galeguizadora, trasladouse da súa galego Nosa Señora dos Outeiros de residencia na Praza do Ferro, en Ou- Yeats. Era asiduo leitor de Nietzsche, rense, a un piso da rúa de Santo Do- e verqueu do alemán ao galego un mingo. Este piso convertiuse decon- inédito sobre Sócrates e a traxedia. tado en centro de interesantes, tertu- Realizou tamén unha interpretación da lias, as que concurrían, entre outros, Historia e o valor do noso tempo so- os seus compañeiros de xeneración. bre as ideas de Keyserling. Familiari- Délas saíron os traballos que os tres zouse coa obra de Joyce, cuio influxo guieiros do grupo se adxudicaron: se deixa notar en Os europeus en Otero Pedrayo os de xeografía, Cuevi- Abrantes. Ocupouse déla nun estudio llas os de prehistoria, e Risco os de sobre Xente de Dublín, e o seu Diá- etnoloxía. Alí iniciáronse e formáronse logo con Stephan Dedalus en Compos- novos etnógrafos, arqueólogos e histo- fela demostra ata que punto He era riadores que seguiron as directrices e familiar o autor irlandés. os ensinos dos tres mestres. NüN NÚMERO da revista lisboe- As PRINCIPÁIS orientacións en ta "Seara Nova", publicou Risco no materia histórica recibiunas Risco na 1935 un breve ensaio tiduado "Para a tertulia da "Comisión de Monumentos autocrítica dunha xeración". Nel ma- de Ourense". Esta tertulia fixera un nifestaba que arela da alma, desgosto importante aporte á cultura, e nela fi- do materialismo, detrito e refugallo da guraban homes de recoñecido presti- ciencia e da política, follas murenas e xio. Durou ata despois da primeira frutos podres do humanismo, era xa guerra mundial, dando marxe a que a cousa do tempo da súa mocedade. Da- frecuentasen Risco e outros compa- quela falou Maeterlinck do "espertar ñeiros de xeneración. Os seus compo- da alma", e traducíu a Ruysbroeck e nentes non estaban pechados, nin moi- máis a Novalis. Como el pelegrinou to menos, na arqueoloxía e nos prin- Risco, en precura da alma, polos la- cipios clásicos. Polo invernó xuntá- berintos seudocientíficos da metapsí- banse ao redor da gran camilla insta- quica, da teosofía e das relixións lada na Biblioteca do Museo, e ñas orientáis. Deixara a alma tras del, co- outras estacións, no Xardín de Pósíb. mo deixara a propia térra, sedento do Eduardo del Palacio líalles as obras exótico. Mais, namentras Maeterlinck de Aristófanes, e os demáis comentá- dexeneraba ate a clínica de Voronoff, banas. Na tertulia líanse tamén os tra- Risco atopaba Galicia. Galicia colleu ballos dos seus membros antes de se as proporcións dun mundo enteiro, publicar, e nela recibían a autorizada con tódalas cambeantes e tódolos mis- censura. terios e tódalas significacións e tódo- los símbolos. NüNHA CONFERENCIA que Ote- ro Pedrayo pronunciou ao se cumplir ENTRE OS temas inseridos na o cabodano de Vicente Risco, dixo: problemática galeguista risquiana sin- Propúxose como unha obriga facer gularízase o do europeismo, tan caro despertar as institucións e a cultura ao escritor.. Ao se ocupar del, mani- de Galicia. Chegou a ser o auténtico festou: "Eu non direi que os galegos creador da prosa galega. Foi a auna teñamos tódalas virtudes europeas. do grupo galeguista e traballou acti- Digo que a nosa constitución mental vamente na revista "Nos" e no "Se- é esencialmente europea; que temos minario de Estudos Galegos". Con eles unha disposición particular para nos abeirou a tarea de reunir aos mem- asimilarmos os valores da civilización bros esparexidos da antiga patria: Ga- de Europa". Por tal camino chegou á licia e o Norte de Portugal. "Cando conclusión de que Galicia é un ente se finou deixounos aos demáis mol cultural asentado no "sentimento da sos". 518 PUBLICACIÓN® 'RECIBIDAS INVENTARIO ANALÍTICO DOS MA- e de fóra, fan a louvanza da persona- NUSCRITOS DA COLECAO LAME- lidade desaparecida. Un dos trazos do- GO. Sao Paulo, 1983. minantes desta —segundo o novo di- Trátase dunha edición en dous vo- rector da revista, Mourao-Ferreira— lumes do Instituto de Estudos Brasi- ten sido a atención. Atención aos se- leiros da üniversidade de Sao Paulo, res, aos feitos, aos textos, ás mil e nos que figuran 4JQ62 fichas, prepara- unha tarefas que lúcidamente. asumía, das cuidadosamente polas profesoras que exemplarmente desempeñaba. doutoras Heloisa Liberalli Bellotto, Ademáis dos escritos de homenaxe Arlinda Rocha Nogueira e Lucy Ma- ao escritor, publícase un ensaio da ffei Hutter. Os manuscritos da Colec- súa autoría sobre "Conceito e frontei- ción Lamego integran un valioso acer- ras do literario". Outros ensaios sobre vo bibliográfico e documental, que temas diversos, venen firmados por comprende libros raros, preciosos María Helena da Rocha, Azevedo Pi- opúsculos e unha inestimable colec- lho, e Joel Serrao. Ñas seccións habi- ción de manuscritos antigos. Relació- tuáis aparecen diferentes traballos de nanse, principalmente, coa Historia do coñecidos colaboradores. Brasil. COMPOSTELLANUM. Santiago de ESTUDIOS. Revista trimestral. Ma- Compostela, enero-junio 1984. drid, enero-junio 1984. Cinco ensaios doutros tantos auto- Editada polos frades mercedarios, res figuran nesta edición da Revista esta revista publica nun volume de do Centro de Estudios Xacobeos, co- carácter monográfico, no que se re- rrespondente aos números le 2 do funden os números 144 e 1US, un in- volume dezanove. Entre eles o tiduadp teresante estudio de María Santomau- "Las Siete Iglesias", de Eugenio Ro- ro, sobre "El gracioso en el teatro de mero Pose, e o que firma Santiago Tirso de Molina". A situación escato- del Cura Elena sobre "Fuentes para el lóxica, o antifeminismo, a sátira social, estudio de los valdenses medievales". o gracioso como contrafigura do ga- Na sección de Bibliografía, inclúe di- lán, a cobardía e a codicia, son algúns versas recensións críticas de libros re- dos apartados nos que aparece siste- centemente aparecidos. matizado o estudio. Na conclusión, a autora sinala as semellanzas e dife- METAMORFOSIS BENEZIANAS, por rencias relativas ao tratamento tío Miguel Ángel Murado. gracioso na comedia tirsiana e na lo- Miguel Anxo Murado p u b 1 i c o u, pesca. apenas cumplidos os dezaoito anos de edade, e finalizado o seu primeiro LETRAS DE HOJE. Porto Alegre, curso de Historia na Üniversidade de margo de 1984. Santiago, a novela Metamorfosis Bene- • O ensaio inicial, de Wolfgang Roth, zianas, que obtivo o Premio "Café Gi- está adicado ás tendencias actuáis da jón". Desenvólvese o relato ao norte Estilística. Antonio Carlos Viana ex- da provincia de Lugo, cidade esta na pon a unidade do pensamento e da que o autor naceu. Ao decir do propio obra de Henri Meschonic. Os demáis narrador, trátase dunha novela fantás- ensaios abranguen aspectos diferencia- tica que contrapon o ambiente rural dos de obras de escritores en lingua galego cun imaxinario ambiente rena- portuguesa: Do clásico Machado de centista. Conta as deformacións histó- Assis ao libro máis recente de Pedro ricas en Galicia por mor de razóns Lyra, do rlo-grandense Mario Quinta- políticas. Como sinala Rodríguez Fer, na aos actuáis autores africanos. In- prologuista da obra, o tema central clúese no número, como homenaxe desta semella ser a deformación da postumo, un artigo inédito da profe- Historia e da Cultura ao servicio da sora Lúgia Morrone Averback, falecida política ou de calquera outro axente a comezos deste ano. manipulador interesado. COLOQUIO-LETRAS. Lisboa, xulho de AS CIDADES DA NADA, por Ramiro 1934. Ponte. Este número 80 da interesante pu- A Colección Esquío do Ferrol pu- blicación, propiedade da FundaQBo Ca- blica agora, nunha coidada edición, As louste Gulbenkian, ven adicado en ho- cidades da nada, de Ramiro Fonte. O menaxe ao seu director, recentemente tamén poeta Manuel Forcadela, advir- finado, Jacinto do Prado Coelho. Des- te que ñas composicións deste libro tacadas figuras das Letras de Portugal bule o tempo do naufraxio, o delirio 519 nos cafés máis somnolentos, as viaxes BOLETÍN DE INFORMACIÓN TEA- feitas longas sobre o verso, a loucura TRAL DA ESCOLA DRAMÁTICA dos herois e das actrices solagada na GALEGA. Xuño-xullo-agosto 1984. primavera relixiosa dos invernos. E Neste teroeiro número da xa popu- engade aínda que os olios novos e lar publicación, figuran diversos tex- perdidos de Ramiro Fonte atopan os tos relativos as actividades teatrais no bosques dos esquezos, a forza que pu- noso país. Encétase cunha entrevista xa da flor do silencio, as moedas co- sostida co director do grupo de Tea- brizas que pagan a entrada na sáa do tro do Instituto de Cangas. Inserta paraíso. A seguido dos poemas en ga- despois puntuáis referencias sobre "Os lego, figura a súa versión ao castellano grupos e as súas montaxes", entre feita por Luis Rodríguez Andrade; a eles, tamén, os de teatro de títeres e dos oito últimos realizouna Carlos escolar. Nunha sección final, inclúese Oroza. información sobre os Cursos, congre- sos e íestivais de teatro celebrados no GALICIA EN MADRID. Abril-xunio verán. 1984. Aparte do artigo editorial, da habi- BROTÉRIA. Lisboa, outubro 1984. tual sección informativa e das colabo- Entre- os ensaios que figuran no racións poéticas, este número inclúe número, compre citar: "O ponto de os seguintes traballos: "Los gallegos vista analíüco orteguianb" de Marina y la filosofía", polo Prof. Rábade Ro- Prieto Afonso, "A ordem internacional meo, da Universidade Complutense; dos novos media" de Luis Felipe de "¿Gallegos en la Reconquista de Va- Oliveira, e "Dois aspectos da semióti- lencia?", por Manuel Mourelle de Le- ca de Memorias postumas de Bras Cu- ma; "Defensa del folklore gallego", bas", de José S. Teixeira. Na sección por Pedro Echevarría Bravo; e "Un tiduada "Para o diálogo", figuran "A monumento desaparecido en Vivero, filología e a poesía" por JoSo Maia, e la destruida iglesia de Santiago", por "Ricci e a inculturacSo de há quatro Enrique Chao Espina. séculos" por Xavier de Assis, entre outras colaboracións. LA MUSA POLIÉDRICA. INDAGINE STORICA SU CATULL. "CARM." 4. OBRADOIRO, etapa 10. Agosto 1984. Helsinski 1984. Esta edición da revista de arquitec- A autora deste interesante estudio tura do Colexio Oficial de Arquitectos é a Profesora Maija Vaisánen. Segun- de Galicia ven acucada ao tema da Vi- do indica no prefacio, o cuarto carme venda Unifamiliar. Tenciona ofrecer un de Catullo é un dos carmes máis di- panorama, o máis representativo posi- sentidos, e un dos que ofrece máis ble, da produción de vivendas uniía- posibilidades de interpretación. A que miliares dos derradeiros anos, en Ga- ela fai sistematizad en catro aparta- licia e noutros países que se conside- dos: Interpretación tradicional baseada ran semellantes. A través dunha vin- en feitos concretos, nova orientación tena de traballos doutros tantos auto- histórica, significado mítico-sexual da res, amósase unha interesante e varia- linguaxe, conclusións e nova prospec- da visión sobre b tema central. Com- tiva. O estudio complétase cun Apén- pletan o número, as pospostas sobre dice subtitulado "Maree Tulli, vir di- o deseño de mobles, e un intento de vertissime!" e cunha ampia bibliogra- relacionar dúas artes plásticas que fía. tradicionalmente correron paralelas. ' 520 ÍNDICE DO TOMO XXII Xaneiro-marzo, Abril-xunio Xulio-setembro, Outuibro-decemforo 1984 N.° Páxs. Alvarez Cácxamo, Celso Tempo N 84 195 Ares, Nicandro Orbazai, un ourive e un topónimo :.... 83 95 No biceintenario de Castinantte. Notas encol dun ' pintor e dun topónimo 85 359 Bolinas, Carlos Aitesáns e artistas. Comentario a un libro 84 198 A filosofía política de Vicente Risco ¡ 88 392 Bande Rodríguez, Enrique Supersticáóns, bruxería e maxia na Galicia me- dieval 85 303 Barreiros, Cosme "'La métihade philologique. I. la poésie. TI. La pro- se et le tlhéatre", de Luciana Stegagno Picciháo ... 84 243 "De amor e desamor", de varios poetas novos ... 85 379 Barros, Tomás O home que gabeou ó cume .: 84 186 Berameñdi, Xusto G. Ideoloxía e política en Vicente Risco 86 428 Blanco Amor, Eduardo Un mestre '. 86 505 Blanco, Carmen A crítica literaria de Oarballo Calero :..; 84 172 Botana Ferreiro, Francisco Escala da frecuencia fonemétioa galega 83 291 Brandin Feijoo, Camilo "Orientación no directiva", de A. Campos 84 ' 117 Carballo Calero, Ricardo "Mitteleuropa" de Vicente Risco ...' 86 507 Carro Roque, María do Carmen -.. Rosalía e a súa obra '^Conlto gallego" 85 345 521 N.° Páxs. Casado Nieto, Manuel Vicente Risco, o home 86 489 Casares, Carlos . .... O Risco anterior ao galeguismo 86 412 "A Coutada" dte Vicente Risco 86 509 Castro, Violeta "Arredor de Breixo, unlha novela" "... 83 111 Castro, Xavier A reiixiosiidade de Lamas Carvajal. Resposta a Xosé Lilis Axeitos 84 209 Cortinas, Xosé Luis Seudoxentüicios do sudoeste de Chantada 85 369 Cunqueiro, Alvaro • • • Xan, o toó conspirador ••' 85 333 Chacón, Rafael De novo sobre bibliografía de Pintos e Pondal ... 84 227 Dobarro, Xosé María Noticias da vida e da obra d'e Antonio Camino ... 83 102 F(ernánéez) del R(iego), F francisco) "Cuentos que me contó Dieste", de Otero Espa- rsandlín ...:.. ,.:.•. ...,...... :...,: 85 "374 Fernández Romero, Xosé Antonio Dez relatos islandeses, traducidos do islandés an- tifeo ;\r. :: 83 60 González Gómez, Xesús , - • . • . Tristan Corbiére, un descoñecido do simbolismo francés 84 • 241 Juana, Jesús de A relixiósidade de Lamas Carvajal. Resiposta a Xosé Luis Axeitos 84 209 Landeira Yrago, Xosé O encontró de Bdua-rdo Blanco Amor con Federico García Lorca ...: 83 82 López, Francisco Valle-índlán, derradeiro fidalgo das letras -84 245 López, Frailan 'Onomástica galega: "Diz"'e "Bliz", a¡pelidos 85 367 522 N.° Páxs. Lorenzana, Salvador :'••• "Alvaro Cunqueiro. Antoloxía poética" ¿ ¿.. 83 115 "'Arquitectura popular en GaMcia", de Pedro de Llano 84 248 Un fermoso libro adicado a unlia pintora 85 373 Imaxe apasionada dun maxisterio 86 441 "Los tesoros legendarios de Galicia" de Vicente Risco 86 510 Losada, Basilio Manuel Casado Nieto : 83 99 "Cinepoemas", de Rodríguez Fer '. ....:.:.... 83 . 109 Lucio Vidal, A. Alfredo Guisado, poeta galego-portugués 83 29 McClain, Michaél Sobre a etimoloxía do nome de Galicia 85 355 Mandianes Castro, Manuel . .". .. " Ós vivos deste e do outro mundo ...... " 84 1154 Marco, Aurora ... . , ,.-..•....: Escri'tores do XIX. Lembrainza de ..Avelina Valla- dares 84 213 Montero Santalha, José-Martinho . : • . : . , "Da fala e da escrita", de Carballo Calero 84 246 Neira, Manuel Xosé ..•••.. Cantos para tres cores de silencio ...... ;. 85' • 342 Otero Pedrayo, Ramón. .::;..• . 'Oastelao ou o rumor conxunto das vidas e cami- -••••• ños de Galicia ; 85 264 "Elementos de Meitodología de la Historia" de. Vi- cente Risco , ....;....." 86 508 Palacio, Xosé A. Trad. de "Reilacións entre texto poético e'texto musical na lírica galego-portuguesa", de Tavani .. 83 3 Pallares, Pilar Vdnganza da cidade, do tempe e diste día r ; 83 "" 80 Portas Fernández, Manuel Esfcudo crítico sobre as "Memorias" de Neira Vilas 85 3d3 Prieto Alonso, Domingos Estrutura métrica da moiñeira 84 131 Queyja, Michaél T. Entrevista con Alvaro Cunqueiro 85 33 523 N.° Páxs. Quintana Garrido, Xosé R. De historia e outras ciencias sociais 85 376 Quiniela, Anxo Poemas 84 191 Risco, Vicente Correspondencia con Teixeira de Pascoaes 86 459 Cartas a Antón Losada Ddéguez 86 469 Resposta informativa a Manoel Antonio 86 479 Expresión epistolar duniha postura política 86 482 Fetit poéme de gráce ©t de gloire 86 486. Rodríguez Fer, Claudio A recurrencia na poesía de López Casanova. In- cursión ao nivel gramatical da obra literaria 83 11 Escala da frecuencia fonemática galega 85 291 Salgado, Xosé M. Risco e a "Historia do Demo" 86 451 Siró O compromiso ético no dibuxo d¡e humor con Castelao e Bagaria ao fondo ;.. 85 281 Soto López, Antonio • O cruceiro na cantiga popular v 85 363 Tarrío Várela, Anxo "Deluivei os olios" de Antón Tovar. Para uniha se- miótica da angustia .; 83 41 Tavani, Giuseppe Reüacións entre texto poético e texto musical na lírica galego-portuguesa 83 3 Vázquez Cuesta, Pilar A correspondencia de Vicente Risco con Teixeira de Pascoaes 86 459 Vidal Vülaverde, Manuel Tres poemas de "ELa" 85 343 Vdllar) P(onte), A(ntonio) "O porco de pé", de Vicente Risco 86 509 524 OBRA GALEGA COMPLETA: II. NARRATIVA. Ed. cte. ,. 1.150 Ed. especial ¡. 1.800 Ed. especial numerada 2.300 OBRA GALEGA COMPLETA: III. SEMBEAN- ZAS. Ed. cte...; 1.200 Ed. especial 1.600 Ed. especial numerada 2.300 BIBLIOTECA BÁSICA DA CULTURA GALEGA Patrocinada polas Diputacións de Galicia. Concebida co propósito dé levar hastra un ampio núme- ro de lectores os materiais básicos que lies permitan fa- cérense cunha visión firme e clara da cultura viva do no- so país. Composta de cincuenta volumes, dos que van publica- dos xa 34, abranguen desde á Historia é a Economía, hastra á Etnografía e á Literatura, pasando pola Socioloxía e a Lingüística. É a Biblioteca que idealmente non deberá faltar en nin- gún fogargalego. , Precio de cada volume, en promedio 275/300 (Pida prospecto informativo). DICCIONARIO ENCICLOPÉDICO GALLEGO- CASTELLANO/F/at/zb Rodríguez González (Cor. Facsímil), ^volumes 8.900 NOBILIARIO DE DON PEDRO, CONDE DE BAR- CELOS, reproducción facsímile de la edición de Roma de 1640/introducción y notas de J. Fil- gueira Va/verde (Editorial de los Bibliófilos Galle- gos) 16.000 ARQUITECTURA POPULAR EN GAUC\AI Pedro dé Llano (Ed. Co/exio Oficial de Arquitectos de Galicia). Volume I 1.600 . Volume II.. 3.000 ARQUITECTURA ROMÁNICA. CATEDRAL DE SAHT\AGO I Kenet John Conant (Ed. COAG) 2.800 MASIDE. UN PINTOR PARA UNHA TERRA/VarásíEd. COAG) 1.300 O NOVO TESTAMENTO/Ve/s/d/? galega dos tex- tos orixinais por un equipo de biblistas galegos (Ed. SEPT). rústica. , 450 Encadernada 800 RECETAS DE COCINA GALEGA/Af, Carmen Pa- rada 1.100 GUIA DAS AVES DE GALICIA/ra/yos ]. 1.200 GUIA DOS PEIXES/varios 1.350 LIBROS PARA NENOS A GALIÑA AZUUCar/os Casares 340 O PRINCIPIÑO/A de Saint-Exupéry (versión Carlos Casares) , 420 AS LARANXAS MAIS LARANXAS DE TODAS AS LAñANXAS/Carlos Casares 300 ITAVJA/popu/ar 450 OS TRES DESEXOS/popular 375 OS CHÍCHAROS MARAVILLOSOS/popü/cV 375 O FRADE PEQUENO/popíz/ar 375 Ptas. O LOBO LELO/popu/ar 375 NA CORTE DO REÍ BIEITO/popt//ar 375 ASTRESLARANXAS/popu/ar..... 375 O DEMO RAPATÚ/popu/ar . 375 O TRAXE NOVO DO EMPERADOR/popt//ar 375 O DRAGON/popu/ar 375 O TESOURO DO REÍ MOURO/popu/ar 375 O COELLIÑO/popu/ar... „ 375 O CESTO DAS CEREIXAS/popt//ar 375 Colección A CHALUPA O SOLDADIÑO DE CHUMBÓlAndersen NOITE NA BARCA/A Benet - C. Peris O PEDRO PILLABAN/Confo popular ENRIQUE, O DO PENACHOIPerrault O CAN RIN E O LOBO CRISPIN/C. Casares - P. .,<• de Llano ¿ OS ZARRAMPLINS/S. Balestrini-R. Capdevüa OSTRES PRETENDENTES/Feroán Caballero A SERPE BRANCA/./. £ W. Grím AS.BABUCHAS ENMEIGADAS/'^s mil e unha noites" ;. GUILLERMO IBLU/énda suiza A OCA DE OURO/J. E W. Grím A VIAXE DE RUTEAZUL/Z.au/3 Medina A TENDA DA PEPA/Mariasun tanda A RA SABIA/íat/ra Olmo PERICLES E A BALBA/Xohana Torres Cada voíume ¡, 230 A HISTORIA DUN NENO//?. Otero Pedrayo (PU- ; BLICACIONS DO PATRONATO OTERO PEDRA- YO) 100 FANTASÍAS INFANTILES/Dora Vázquez 400 RONSELES/0ora Vázquez 325 AS MIÑAS PRIMEIRAS PALABRAS/J. de B 700 O EVANXELIO DOS NENOS/vett/d/7 galega de M.fí. Pampín 300 VAGALUME/Publicación infantil e xuvénil (Co- lección completa encadernada) 4.300 GRIAL. REVISTA GALEGA. DE CULTURA Suscripción anual {4 números) 2.300 extranxeiro 3.100 número soltó 700 extranxeiro ; 950 EDITORIAL GALAXIA. S.A. - Reconquista, 1 Apartado 1569 - Telfs.: (986) 21 82 04 - 21 8211 - VIGO