Arkusz STERŁAWKI WIELKIE (103)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 Autorzy plansza A: Katarzyna Bednarz*, Alicja Pobratyn*, Mateusz Szymanowski* Autorzy plansza B: Izabela Bojakowska**, Paweł Kwecko**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Krystyna Wojciechowska***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski** Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska**

* – Przedsi ębiorstwo Geologiczne Sp. z o.o., ul. Hanke Bosaka 3A, 25-214 Kielce ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp K. Bednarz ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza K. Bednarz ...... 4 III. Budowa geologiczna A. Pobratyn ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin K. Bednarz ...... 11 1. Piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych...... 11 2. Kruszywo naturalne piaszczysto-Ŝwirowe...... 14 3. Iły ceramiki budowlanej...... 15 4. Klasyfikacja złó Ŝ kopalin...... 15 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin K. Bednarz ...... 17 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin K. Bednarz ...... 19 VII. Warunki wodne A. Pobratyn ...... 20 1. Wody powierzchniowe...... 20 2. Wody podziemne ...... 22 VIII. Geochemia środowiska...... 24 1. Gleby P. Kwecko ...... 24 2. Osady I. Bojakowska ...... 27 3. Pierwiastki promieniotwórcze H. Tomassi-Morawiec ...... 30 IX. Składowanie odpadów K. Wojciechowska ...... 33 X. Warunki podłoŜa budowlanego K. Bednarz ...... 39 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu K. Bednarz ...... 41 XII. Zabytki kultury M. Szymanowski ...... 48 XIII. Podsumowanie K. Bednarz , K. Wojciechowska ...... 50 XIV.Literatura M. Szymanowski ...... 52

I. Wst ęp

Arkusz Sterławki Wielkie Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowany został w 2011 roku Przedsi ębiorstwie Geologicznym Sp. z o.o. w Kielcach (plansza A), Przedsi ębiorstwie Geologicznym „POLGEOL” SA w Warszawie oraz Pa ństwowym Instytucie Geologicznym-Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza B). Wykonano go zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy opracowaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Sterławki Wielkie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w 2006 r. (Sro- ga, 2006 r.). Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowi ą du Ŝą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały do niniejszego opracowania zebrano w archiwach: Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Olsztynie, Starostwa Powiatowego w K ętrzynie i Gi Ŝycku, Cen-

3 tralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, a tak Ŝe w Wojewódzkim Oddziale Słu Ŝby Ochrony Zabytków w Olsztynie. Wykorzystane zostały równie Ŝ informacje uzyskane w urz ędach gmin, ze stron internetowych Wojewódzkie- go Inspektoratu Ochrony Środowiska w Olsztynie oraz u Ŝytkowników złó Ŝ. Zebrane dane zweryfikowano zwiadem terenowym. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej, jako baza danych Mapy Geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Sterławki Wielkie wyznaczaj ą współrz ędne 21°30’ −21°45’ długo ści geograficznej wschodniej i 54°00’ −54°10’ szeroko ści geograficznej północnej. Jest on poło- Ŝony w północnej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego na styku trzech powiatów: kętrzy ńskiego na zachodzie (fragment gminy Srokowo i K ętrzyn), w ęgorzewskiego na półno- cy (fragment gminy W ęgorzewo i Pozezdrze) oraz gi Ŝyckiego na południu (fragment gminy Ryn i GiŜycko, zachodnia cz ęść miasta Gi Ŝycko). Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) obszar arkusza Ster- ławki Wielkie znajduje si ę w prowincji Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie), w makroregionie Pojezierze Mazurskie. Zgodnie z podzia- łem na mniejsze jednostki − mezoregiony, omawiany obszar w cało ści nale Ŝy do Krainy Wielkich Jezior Mazurskich (fig. 1). Charakterystyczn ą cech ą krajobrazu północno-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru jest zespół du Ŝych jezior poł ączonych kanałami, o wyrównanym poziomie zwierciadła wody (na wysoko ści około 116 m n.p.m.). W krajobrazie pozostałej częś ci obszaru arkusza dominu- je pagórkowata wysoczyzna morenowa urozmaicona formami pochodzenia lodowcowego – wzgórzami moren akumulacyjnych i spi ętrzonych oraz wodnolodowcowego: pagórków ke- mowych i ozów. Ich wysoko ść wynosi najcz ęściej od 130 do 150 m n.p.m., jedynie w cz ęś ci południowej osi ąga niemal 180 m n.p.m. Wi ększo ść wzgórz i obni Ŝeń pomi ędzy jeziorami jest zalesiona, co w poł ączeniu z bogactwem innych form morfologicznych i obfito ści ą jezior sprawia, Ŝe tereny te s ą niezwykle malownicze i atrakcyjne turystycznie.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Sterławki Wielkie na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – miejscowo ści, 4 – granica pa ństwa, 5 – jeziora, 6 – rzeki Prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (84) Podprowincja Pobrze Ŝe Wschodniobałtyckie (841) Makroregion Nizina Staropruska (841.5) Mezoregion Nizina S ępopolska (841.59) Podprowincja Pojezierze Wschodniobałtyckie (842) Makroregion Pojezierze Mazurskie (842.8) Mezoregiony: Pojezierze Mr ągowskie (842.82), Kraina Wielkich Jezior Mazurskich (842.83), Kraina Węgorapy (842.84), Pojezierze Ełckie (824.86)

Klimat tej cz ęś ci Pojezierza Mazurskiego jest chłodniejszy od klimatu s ąsiedniej Niziny Sępopolskiej i wykazuje cechy klimatu przejściowego – morsko-kontynentalnego. Charaktery- styczna jest tu du Ŝa zmienno ść typów pogody w zale Ŝno ści od warunków lokalnych: wyst ę- powanie lasów i wód śródl ądowych. Średnia temperatura roczna wynosi +6,5 oC, najcieplej- szym miesi ącem jest lipiec, najchłodniejszym – stycze ń. Roczna suma opadów atmosferycz- nych wynosi powy Ŝej 600 mm; a opady letnie wyra źnie przewa Ŝaj ą nad zimowymi. Średnia liczba dni z pokryw ą śnie Ŝną wynosi 85. Przy ogólnej przewadze wiatrów z kierunku zachod-

5 niego wiosn ą i jesieni ą zwi ększa si ę udział wiatrów wschodnich. Zgodnie z regionalizacją klimatyczn ą omawiany obszar nale Ŝy do Regionu Północnomazurskiego (Wo ś, 1999). Struktura i jako ść gleb w granicach arkusza jest silnie zró Ŝnicowana. W cz ęś ci północ- nej (na falistej wysoczy źnie morenowej) przewa Ŝaj ą gleby brunatne wła ściwe, którym towarzysz ą gleby płowe i rdzawe. W cz ęś ci środkowej dominuj ą gleby bielicowe i pseudobielico- we, wytworzone na piaskach gliniastych. W obni Ŝeniach terenu wyst ępuj ą gleby organoge- niczne: torfowe i murszowe. Zaj ęte s ą one przewa Ŝnie przez ł ąki i pastwiska. Tereny le śne zajmuj ą około 16% powierzchni arkusza. S ą to w wi ększej cz ęś ci lasy pa ń- stwowe, administrowane przez nadle śnictwa w Gi Ŝycku i Srokowie. Wi ększe, zwarte kompleksy le śne znajduj ą si ę na północnym zachodzie (w wy Ŝszych poło Ŝeniach, na słabszych glebach) oraz w pasie od miejscowo ści Parcz do Fuledy. Dominuj ącym typem siedliska jest las świe Ŝy; znaczne powierzchnie na terenach podmokłych zajmuje las mieszany świe Ŝy i ols. Gatunkami panuj ącymi w drzewostanie s ą gatunki li ściaste: brzoza, d ąb i olcha. Na słabszych glebach przewa Ŝaj ą siedliska borowe z du Ŝym udziałem sosny i modrzewia. Najwa Ŝniejsz ą funkcj ą omawianego regionu pozostaje rolnictwo oraz hodowla bydła, a tak Ŝe sezonowo – obsługa ruchu turystycznego. Zakłady rolne: zarówno spółki produkcyjne, spółdzielnie jak i indywidualne gospodarstwa, powstały na bazie zlikwidowanych w latach dziewi ęć dziesi ątych pa ństwowych gospodarstw rolnych. Przetwórstwo rolno-spo Ŝywcze skupione jest w Gi Ŝycku i okolicach (m. in. zakłady mi ęsne i mleczarskie w Gi Ŝycku, zakłady przetwórstwa mi ęsnego w Wilkasach, browar w Antonowie). Du Ŝe znaczenie dla gospodarki ma rybactwo śródl ądowe. Gospodarstwa rybackie maj ą swe siedziby w Gi Ŝycku i W ęgorze- wie (poza mapą). W ostatnich latach szczególnie dynamicznie rozwija si ę sektor usług turystyczno-rekre- acyjnych. Znaczny potencjał turystyczny regionu wynika z atrakcyjno ści środowiska przyrodniczego (du Ŝa powierzchnia wód otwartych, niski stopie ń degradacji elementów środowiska) i istniej ącej infrastruktury (m. in. poł ączenie jezior systemem kanałów). W wi ększych miejscowo ściach nast ąpiła przebudowa bazy turystycznej, powstały obiekty o wysokim standar- dzie obsługi: hotele, pensjonaty, przystanie Ŝeglarskie, a na terenach wiejskich – pensjonaty i gospodarstwa agroturystyczne. W sezonie letnim obsługa ruchu turystycznego stanowi istotne źródło utrzymania miejscowej ludno ści. Gi Ŝycko, którego zachodni fragment znajduje si ę w granicach arkusza, jest uznawane za Ŝeglarsk ą stolic ę Polski. Znanym o środkiem Ŝeglar- skim i turystycznym s ą Wilkasy. W obu tych miejscowo ściach skupione są – nieliczne w regionie – niewielkie zakłady przemysłowe (m.in. zakład sprz ętu o świetleniowego „Es-System

6 Wilkasy” Sp. z o.o. i Przedsi ębiorstwo Przemysłu Betonów „Prefabet-Niegocin” Sp. z o.o. w Wilkasach), a tak Ŝe zakłady handlowo-usługowe i drobnej wytwórczości. Sie ć drogowa, ze wzgl ędu na konfiguracj ę terenu i liczne jeziora, jest na obszarze arkusza słabo rozwini ęta. Podstawowym problemem jest zły stan techniczny dróg i ich niedosto- sowanie do przenoszenia obecnych obci ąŜ eń i nat ęŜ enia ruchu. Do Gi Ŝycka przez Wilkasy prowadzi droga krajowa nr 59 z Mr ągowa oraz droga wojewódzka nr 643 z Mikołajek. Przez Martiany i Sterławki Wielkie prowadzi droga wojewódzka nr 592 z Kętrzyna do Gi Ŝycka. Z kolei do Sterławek Wielkich dochodzi od południa droga wojewódzka nr 642 z Mikołajek. Wi ększe wsie s ą poł ączone sieci ą lokalnych dróg o nawierzchni utwardzonej, a do mniejszych miejscowo ści prowadz ą drogi gruntowe oraz stare, przedwojenne jeszcze drogi bite. Jedyna czynna linia kolejowa prowadzi przez południową cz ęść omawianego obszaru. Jest to linia kolejowa o znaczeniu krajowym z Olsztyna przez K ętrzyn i Gi Ŝycko do Ełku i Białegostoku.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Sterławki Wielkie opisano przede wszystkim na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 z obja śnieniami (Mucho- wski i in., 1995; 2000). Omawiany obszar jest poło Ŝony w obr ębie platformy wschodnioeuropejskiej, na pograniczu dwóch du Ŝych jednostek tektonicznych: tzw. obni Ŝenia perybałtyckiego (na północnym zachodzie) i wyniesienia mazursko-suwalskiego. Prekambryjskie podło Ŝe krystaliczne nawiercono otworem poszukiwawczym za rop ą naftow ą Lesieniec 1, poło Ŝonym 3 km na północ od granicy arkusza. PodłoŜe zalega na gł ęboko ści około 1500-1600 m i jest zbudowane z gnejsów, granitów typu rapakiwi, migmatytów, monzonitów, anortozytów i skał gabrowych. Pokrywa osadowa platformy tworzy dwa pi ętra strukturalne: dolne, paleozoiczne o charakterze uskokowo-zr ębowym, zbudowane ze skał kambru, ordowiku, syluru i permu oraz górne – zbudowane ze skał triasu, jury, kredy i kenozoiku. Poszczególne pi ętra paleo- i mezozoiczne ku południowi wykazuj ą znaczn ą redukcj ę mi ąŜ szo ści. Szereg z nich wyklinowuje si ę na skłonie wyniesienia mazursko-suwalskiego. Skały krystalicznego podło Ŝa, a tak Ŝe pokrywy osadowej nie zawieraj ą koncentracji kopalin metalicznych, czy te Ŝ chemicznych; nie stanowi ą równie Ŝ kolektorów dla ropy i gazu. Spo śród utworów paleozoicznych najwi ększ ą mi ąŜ szo ść (do 200 m) osi ągaj ą utwory kambru, wykształcone jako piaskowce i mułowce. Le Ŝą ca wy Ŝej seria osadów ordowicko- sylurskich ma zmienn ą mi ąŜ szo ść (od kilkudziesi ęciu do 110 m) i jest zbudowana z wapieni wi śniowych i mułowców. Bezpo średnio na skałach sylurskich zalegaj ą utwory permu wy-

7 kształcone jako pstre piaskowce i zlepie ńce, anhydryty i dolomity oraz wapienie, iłowce i mu- łowce. Ich sumaryczna mi ąŜ szo ść wynosi od 140 do 165 m. Górne pi ętro strukturalne reprezentowane jest przez osady od triasu po kenozoik: trzeciorz ęd oraz czwartorz ęd. Skały triasowe: iłowce, piaskowce, wapienie i mułowce osi ągaj ą mi ąŜ szo ść do około 350 m. Z kolei mi ąŜ szo ść serii jurajskich (szarych wapieni, iłowców i mułowców) wynosi do 300 m. Osady kredowe wykształcone s ą jako piaszczyste mułowce i margle, lokalnie jako piaski kwarcowo-glaukonitowe. Zalegaj ą one na wi ększo ści obszaru arkusza i stanowi ą wraz z utworami paleogenu bezpo średnie podło Ŝe dla osadów czwartorz ę- du. Powierzchnia podczwartorz ędowa jest morfologicznie zró Ŝnicowana. Głównym elemen- tem jest rynna erozyjna o szeroko ści od 4 do 8 km, której dno jest zało Ŝone w skałach kredowych. Biegnie ona pasem z południowego wschodu w rejon Si ńca na północnym zachodzie. Osady mastrychtu (górna kreda) s ą w niej zredukowane o około 80 m. Geneza rynny nie jest jasna; ma ona prawdopodobnie zało Ŝenia tektoniczne. Sumaryczna mi ąŜszo ść utworów kredy górnej na obszarze arkusza wynosi około 200 m. Profil utworów paleogenu (wczesny trzeciorzęd) rozpoczynaj ą piaski i mułki piaszczysto-glaukonitowe, podrz ędnie mułowce, wiekowo zaliczane do paleocenu. Nawiercono je na gł ęboko ści od 221 do 232 m. Eoce ńskie piaski kwarcowo-glaukonitowe nawiercono w Szty- norcie Du Ŝym na gł ęboko ści 200 m (rz ędna 71 m p.p.m.); wyst ępuj ą tu one w formie pakietu o grubo ści 8,5 m i zalegaj ą bezpo średnio na osadach górnej kredy. Wy Ŝej w profilu litolo- giczno-stratygraficznym wyst ępuj ą piaski i mułki glaukonitowe z fosforytami o mi ąŜ szości szacowanej na ponad 35 m. Ich eoce ńsko-oligoce ński wiek okre ślono przez analogi ę z podob- nymi utworami datowanymi w otworze Bezławecki Dwór (arkusz K ętrzyn). Brak jest osadów neogenu, w tym czasie trwały procesy denudacyjne. Pokrywa czwartorz ędowa na omawianym obszarze charakteryzuje si ę znaczn ą mi ąŜ szo- ści ą, przekraczaj ącą 200 m, oraz bardzo skomplikowan ą budow ą (fig. 2). Wci ąŜ niewystarcza- jąco rozpoznany jest wpływ procesów glacitektonicznych na budow ę osadów czwartorz ędo- wych. W obr ębie glin zwałowych zlodowacenia północnopolskiego fazy pomorskiej stwierdzono np. porwaki utworów kredowych. Kry lodowcowe w osadach plejstocenu (głównie margle i gezy) wyst ępuj ą w niektórych pagórkach w okolicach Sztynortu, a tak Ŝe znane są z kilku wierce ń, gdzie osi ągaj ą mi ąŜszo ść do 28 m. Profil utworów plejstocenu rozpoczynaj ą osady interglacjału augustowskiego, wykształ- cone jako rzeczne piaski i piaski ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści od 7 do niemal 50 m. Osady zlodowace ń południowopolskich (nidy, sanu i wilgi) wyst ępuj ą prawie na całym omawianym obszarze, osi ągaj ąc miąŜ szo ść dochodz ącą miejscami do 100 m. Wykształcone s ą one w postaci

8 dwóch do trzech poziomów glin zwałowych i rozdzielaj ących je osadów jeziornych, wodno- lodowcowych, rzadziej zastoiskowych (w cz ęś ci tworz ących charakterystyczny poziom tzw. czerwonego kompleksu ilastego). Ich ł ączna mi ąŜ szo ść wynosi do 100 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Sterławki Wielkie na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd, holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej w skali 1:500 000 (Marks i in. 2006)

Najstarsze utwory fazy pomorskiej: piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe oraz mułki i piaski zastoiskowe (tzw. dolne) stwierdzono w nielicznych otworach wiertniczych i w sztucznych odsłoni ęciach, gdzie maj ą mi ąŜ szo ść do kilku metrów. Na powierzchni terenu najpow- szechniej odsłaniaj ą si ę gliny zwałowe, które zalegaj ą niemal ci ągł ą warstw ą na całym oma-

9 wianym obszarze. Charakteryzuj ą si ę one bardzo du Ŝą zmienno ści ą: wyst ępuj ą tu pokrywy glin ablacyjnych i spływowych bior ących udział w budowie moren czołowych, moren martwego lodu i kemów. S ą to przewa Ŝnie gliny piaszczyste i pyłowato-piaszczyste, silnie wapniste. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od kilku do około 20 m, miejscami ponad 30 m. W północnej cz ę- ści omawianego obszaru wyst ępuj ą gliny zwałowe ilaste przechodz ące w iły lodowcowe – facjaln ą odmian ę gliny, powstał ą w środowisku wodnym (przy utrudnionym odpływie wód). Iły te osi ągaj ą miejscami mi ąŜ szo ść kilkunastu metrów, na ogół jednak nie przekraczaj ą kilku metrów. Lodowcowe piaski z głazami wyst ępuj ą lokalnie na obszarze całego arkusza w są- siedztwie moren czołowych. S ą to źle wysortowane i niewarstwowane piaski z domieszk ą Ŝwirów i głazów, zwykle silnie pyłowate. Maj ą one mi ąŜ szo ść od kilku do kilkunastu metrów. Utwory czołowomorenowe – piaski, Ŝwiry i głazy tworz ą ci ągi wzgórz o wysoko ści wzgl ędnej do 40 m w środkowej cz ęś ci obszaru arkusza, w pasie od Ma Ŝan przez Fuled ę po Pi ękn ą Gór ę. Na południu utwory te buduj ą najwy Ŝsze w granicach arkusza pojedyncze wzniesienia, dochodz ące do 180 m n.p.m. W rejonie Fuledzkiego Rogu i Doby (nad Jeziorem Dobskim) wyst ępuj ą głazowiska moren czołowych i moren martwego lodu, tworz ące nagromadzenia du Ŝych głazów narzutowych tkwi ących w glinach zawałowych i w piaskach lodowcowych. Na zapleczu moren czołowych lokalnie wyst ępuj ą wysokie na kilkana ście metrów wały i wzgórza kemowe oraz liniowo wydłu Ŝone ozy. Zbudowane s ą one z materiału piaszczysto-ilastego ze Ŝwirem i z pojedynczymi głazami. Piaski oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe tzw. górne tworz ą niewielkie powierzchnie sandrowe o zmiennej mi ąŜ szo ści (maksymalnie do 20 m). Wyst ępują one na całym omawianym obszarze za wyj ątkiem cz ęś ci północno-wschodniej. Z osadami sandrowymi kontaktują bocznie iły, mułki i piaski zastoiskowe. Profil plejstocenu zamykaj ą osady jeziorne: iły piaski i mułki, które cechuj ą si ę bardzo du Ŝą zmienno ści ą litologiczn ą. Na brzegach współczesnych jezior osady te tworz ą regu- larne poziomy tarasowe zbudowane z piasków drobnoziarnistych i mułkowatych. Spo śród utworów rezydualnych na obszarze arkusza wyst ępuj ą głazy, wypreparowane z ró Ŝnego rodzaju osadów, szczególnie liczne na brzegach i płyciznach jezior: Dobskiego, Kisajno i Mamr Małych, a tak Ŝe piaski i Ŝwiry rezydualne. Osady deluwialne reprezentowane s ą przez piaski i gliny zagł ębie ń bezodpływowych, zaz ębiaj ące si ę z namułami holoce ńskimi. Holoce ńskie osady jeziorne: piaski, mułki piaszczyste i iły wyst ępuj ą wzdłu Ŝ brzegów jezior lub te Ŝ stanowi ą osad denny. Ich mi ąŜ szo ść jest na ogół niewielka i wynosi od 2 do 4 m (maksymalnie do 10 m). Torfiaste mułki jeziorne, kreda i gytie wyst ępuj ą pod pokładami tor- fów (w rejonie Bagien Ma Ŝańskich i Dłu Ŝca, w dnie Jeziora Dobskiego koło Pilwy) osi ągaj ąc najcz ęś ciej mi ąŜ szo ść rz ędu 1 m. Torfy i namuły torfiaste s ą bardzo rozpowszechnionym osa-

10 dem na terenie arkusza – wypełniaj ą one stare misy jeziorne, wytopiska i liczne zagł ębienia bezodpływowe. Torfowiska s ą głównie niskie, o ró Ŝnym stopniu rozło Ŝenia torfu i silnie zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści: od 1 m do niemal 8 m. Namuły torfiaste stanowi ą na omawianym obszarze najmłodszy, pokrywowy element zwi ązany z obni Ŝeniami terenu. Le Ŝą one na osadach jeziornych b ądź na torfach, gdzie stanowi ą typowe grunty organiczne.

IV. Zło Ŝa kopalin

W granicach arkusza Sterławki Wielkie rozpoznano i udokumentowano wyst ąpienia piasków kwarcowych, piasków i piasków ze Ŝwirem oraz iłów ceramiki budowlanej. Zlokali- zowano tu dziesi ęć złó Ŝ o zasobach udokumentowanych i zarejestrowanych (Szuflicki, (red.), 2011). Ich charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą ze wzgl ędu na ochron ę środowiska przedstawiono w tabeli 1. Szczegółowe informacje o zło Ŝach zamieszczono rów- nie Ŝ w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych.

1. Piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych.

Zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych zlokalizowane s ą we wschodniej i południowo-wschodniej cz ęści obszaru arkusza, na wychodniach utworów piaszczysto-Ŝwirowych moren czołowych. Charakterystyk ę najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych i parametrów jako ściowych tych złó Ŝ przedstawia tabela 2. Piaski kwarcowe w zło Ŝu „Pierkunowo” udokumentowane zostało w dwóch polach, w kat. C 2. Poło Ŝone jest ono przy szosie ł ącz ącej miejscowo ść Pierkunowo z Gi Ŝyckiem. Ko- palin ą s ą czwartorz ędowe piaski pochodzenia lodowcowego. Nadkład stanowi gleba piaszczysta, warstw ą pod ściełaj ącą jest glina piaszczysta i piaski pylaste. Surowiec jest dobrej jako ści, charakteryzuje si ę wysok ą zawarto ści ą krzemionki, w pełni mo Ŝe by ć wykorzystany do produkcji betonów komórkowych. Kolejne dwa zło Ŝa piasków kwarcowych znajduj ą si ę w rejonie na północny zachód od

Wilkasów. Piaski kwarcowe w zło Ŝu „Niegocin II”, udokumentowano w kategorii C 1 w trzech polach zasobowych. Pierwotnie powierzchnia zło Ŝa wynosiła 17, 44 ha. W wyniku prac dokumentacyjnych (w 1995 roku) powierzchnia zło Ŝa uległa zmniejszeniu, a w 2011 roku w dalszych pracach dokumentacyjnych zmieniono poziom dokumentowania o stref ę zawod- nion ą, a zasoby zostały na nowo oszacowane. Kopalin ę stanowi ą piaski kwarcowe w postaci pokładu, zalegaj ące na piaskach i Ŝwirach. W nadkładzie wyst ępuje gleba piaszczysta i piaski zaglinione. Surowiec jest dobrej jako ści i spełnia kryteria przydatno ści do produkcji betonów komórkowych.

11 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne bilan- Stan zago- Wydobycie Wiek kom- Kategoria Zastosowanie Klasyfikacja Nr sowe spodarowa- (tys. t; Rodzaj pleksu litolo- rozpoznania kopaliny złó Ŝ Przyczyny kon- zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa (tys. t; nia zło Ŝa tys. m 3*) kopaliny giczno- fliktowo ści zło Ŝa mapie tys. m 3*) surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2010 (Szuflicki, (red.) 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Harszyn i(ic) Q 344* C1 Z - Scb 4 B K,W

2 Pierkunowo pki Q 750* C2 N - Sb 4 B K, W

3 Martiany II p Q 326 C1+C 2 G - Sd, Sb 4 B K, W, L 4 Martiany pŜ, p Q 8 617 C2 N - Sb, Sd 4 B K, W, L 5 Wronka pŜ, p Q 364 C1* Z - Sb, Sd 4 A - 1 6 Niegocin II pki Q 2657* C1 G 22 Sb 4 A - 12 12 7 Niegocin pki Q 717* A N - Sb 4 A -

8 Radzieje pŜ Q 165 C1 G 6 Sd, Sb 4 A - 9 Radzieje 1 pŜ Q 89 C1 G 27 Sd, Sb 4 A - 10 Martiany III p Q 321 C1 N - Sd 4 B K, W Rubryka 3 – i(ic ) – iły ceramiki budowlanej; pki – piaski kwarcowe o innych zastosowaniach (do produkcji betonów komórkowych); p – piaski, pŜ – piaski i Ŝwiry; Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd; Rubryka 5 – 1 – zasoby według „Dodatku Nr 2…,” Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: A, C 1, C 2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7 – zło Ŝa: Z – zaniechane, G – zagospodarowane; N – niezagospodarowane Rubryka 9 – Scb – ceramiki budowlanej, Sb – budowlane, Sd – drogowe; Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 – zło Ŝa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12 – K – ochrona krajobrazu, W – ochrona wód podziemnych, L – ochrona lasów

Tabela 2 Charakterystyka najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych i parametrów jakościowych złó Ŝ piasków kwarcowych

Zawarto ść Zawarto ść Grubo ść Mi ąŜ szo ść zło Ŝa frakcji poniŜej 2 pyłów Numer Powierzchnia nadkładu Nazwa zło Ŝa od–do; N/Z Zawarto ść SiO mm (punkt mineralnych zło Ŝa zło Ŝa od–do; Warunki hydro- 2 średnio od–do; od-do; średnio piaskowy) od–do; na średnio geologiczne Autor dokumentacji, rok średnio (%) od–do; średnio mapie (ha) (m) średnio (m) (%) (%) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 14,03 Pierkunowo 0,3–2,2; 3,2–9,4; b.d.–b.d; 78,9–91,1; 0,7– 16,3; 1,8–8,0; 2 (Pole A- 9,67; suche Strzelczyk, 1992 0,5 6,7 0,07 84,7 6,2 3,0 Pole B–4,36) suche: Niegocin II 14,41 0,0–0,5; 3,0-16,0; 8,3 0,01–0,06.; 68,3–97,5; 0,2–2,1; 6 Strzelczyk, 1983; Tatarata, zawodnione n.o. (trzy pola) 0,2 zawodnione: 0,04 92,4 1,0 1995; Kuczy ński, 2011 13 13 8,0-20,0; 17,6 Niegocin Krzy Ŝanowski, Dembow- 0,0–0,7; 0,33–17,5; 85,0–92,0; 1,3–20,1; b.d.–b.d.; 7 ska, 1960; 7,00 n.o. suche b.d. 7,2 88,3 b.d 3,0 Flisowska, Krzy Ŝanowski, 1961; Majewski, 1983 b.d. – brak danych; n.o. – nie oznaczono

Bezpo średnio na wschód znajduje si ę zło Ŝe piasków kwarcowych „Niegocin”, udokumentowane wcze śniej (w 1960 roku) na obszarze 28,50 ha. Po wyeksploatowaniu znacznej partii zło Ŝa i zmianach własno ściowych gruntów sporz ądzono dodatek do dokumentacji geologicznej w kategorii A, w którym zaktualizowano granice i zasoby zło Ŝa. Na obszarze 7,00 ha zalegaj ą niezawodnione piaski kwarcowe o wysokiej zawarto ści krzemionki oraz nie- wielkiej zawarto ści pyłów i zanieczyszcze ń obcych. Nadkład stanowi gleba piaszczysta i glina, w sp ągu wyst ępuj ą piaski ró Ŝnoziarniste sporadycznie Ŝwiry i gliny. Zło Ŝe cechuje si ę pro- st ą budow ą geologiczn ą, jest suche.

2. Kruszywo naturalne piaszczysto-Ŝwirowe.

Na terenie arkusza Sterławki Wielkie udokumentowano sze ść złó Ŝ kruszywa naturalnego: „Martiany”, „Martiany II”, „Martiany III”, „Wronka”, „Radzieje” i „Radzieje 1”.

Piaski ze Ŝwirem w zło Ŝu „Martiany” udokumentowano wst ępnie (kategoria C 2) w trzech polach zasobowych. Kopalin ą towarzysz ącą jest piasek. Zło Ŝe poło Ŝone jest w połu- dniowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza w rejonie wsi Martiany. Buduje je wodnolodow- cowa seria utworów piaszczystych i piaszczysto-Ŝwirowych, charakteryzuj ąca si ę skomplikowan ą budow ą geologiczn ą. Wyst ępuj ące w nim warstwy maj ą do ść zmienn ą mi ąŜ szo ść i uło- Ŝenie poziome, przykryte s ą zró Ŝnicowanym litologicznie nadkładem. Kopalina główna jest przydatna do produkcji mieszanek drobnych i grubych dla budownictwa i drogownictwa. Ko- palina towarzysz ąca mo Ŝe znale źć zastosowanie do produkcji piasków nieklasyfikowanych dla budownictwa i drogownictwa. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione; strop zwierciadła wody w poszczególnych jego partiach zalega na ró Ŝnej gł ęboko ści. W obr ębie pola północnego zło-

Ŝa „Martiany” udokumentowano (w kategorii C 1 i C 2) w latach pó źniejszych zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasków) „Martiany II” i „Martiany III” bez uprzednich dodatków rozliczaj ących zasoby i powierzchni ę zło Ŝa „Martiany”. Zło Ŝa te maj ą t ę sam ą genez ę, charakteryzuj ą si ę identyczn ą budow ą geologiczn ą, mają zbli Ŝon ą powierzchni ę oraz parametry jako ściowe, co dokładniej przedstawiono w tabeli 3. Nad jeziorem Tajty, w kierunku na północ od miejscowo ści Wronka, znajduje si ę zło Ŝe piasków i Ŝwirów morenowych „Wronka”. Zło Ŝe udokumentowano w formie karty rejestra- cyjnej. Kopalin ą towarzysz ącą s ą piaski. Seria zło Ŝowa zalega pod niewielkim nadkładem zró Ŝnicowanym litologicznie. Kopalina główna i towarzysz ąca mo Ŝe znale źć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Kolejne dwa zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Radzieje” i „Radzieje 1” znajduj ą si ę po stronie zachodniej drogi Radzieje – Pilwa, w odległo ści około 0,5 km na południowy zachód od miej-

14 scowo ści Radzieje. Zło Ŝa z tego rejonu maj ą form ę pokładow ą, zaleganie poziome. S ą to osady piaszczysto-Ŝwirowe zlodowacenia bałtyckiego zalegaj ące pod niewielkim nadkładem. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski średnioziarniste, ze zmienn ą zawarto ści ą frakcji Ŝwirowej. Spełniaj ą one kryteria surowców drogowych i budowlanych i pod takim k ątem były badane. Zło Ŝa maj ą niewielkie powierzchnie (do 1,90 ha) i zbli Ŝone parametry jako ściowe (tabela 3).

3. Iły ceramiki budowlanej.

W północno-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru, na przesmyku pomi ędzy jeziorami

Mamry i Dargin, udokumentowano w kategorii C 1 zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej „Harszyn” (Kardaszewski, 1984). Zajmuje ono powierzchni ę 4,99 ha, a zasoby kopaliny udokumentowane s ą w dwóch polach. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą plejstoce ńskie iły zastoiskowe fazy pomorskiej zlodowacenia wisły. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa jest zmienna i wynosi od 1,9 do 16,5 m, a grubo ść nad- kładu (piaski, torfy) waha si ę od 0,2 do 3,0 m. Blisko ść jezior powoduje, Ŝe stosunki hydrogeologiczne w zło Ŝu s ą skomplikowane: wyst ępuj ą w nim wody podzło Ŝowe i nadkładowe. Podstawowe parametry jako ściowe kopaliny s ą nast ępuj ące: skurczliwo ść suszenia od 3,3 do 10,2%, ilo ść wody zarobowej od 20,6 do 34,8%. Optymalna temperatura wypału – 1 050 oC, nasi ąkliwo ść tworzywa ceramicznego po wypaleniu wynosi od 17,1 do 24,6%, a wytrzyma- ło ść na ściskanie – od 22,7 do 34,0 MPa. Surowiec nadaje si ę do produkcji cegły pełnej i dziurawki.

4. Klasyfikacja złó Ŝ kopalin.

Piaski kwarcowe, kruszywo naturalne oraz iły ceramiki budowlanej nale Ŝą według Pra- wa geologicznego i górniczego do kopalin pospolitych. Ich zło Ŝa zalicza si ę do złó Ŝ po- wszechnych, licznie wyst ępuj ących, łatwo dost ępnych (klasa 4). Z punktu widzenia ochrony środowiska (wpływu eksploatacji na środowisko) zło Ŝa: „Wronka”, „Niegocin II”, „Niegocin”, „Radzieje”, „Radzieje 1” uznano za mało konfliktowe. Nie znajduj ą si ę one na obszarach podlegaj ących szczególnej ochronie. Wyrobiska odkryw- kowe (istniej ące i potencjalne) nie s ą i nie b ędą szczególnie eksponowane. Rozległe wyrobisko czynnej kopalni „Niegocin II” jest sukcesywnie rekultywowane. Zło Ŝa „Harszyn”, „Pierkunowo” oraz zło Ŝe „Martiany III” zaliczono do konfliktowych (klasa B) ze wzgl ędu na ochron ę krajobrazu, mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód podziemnych (GZWP nr 206). Obszary złó Ŝ: „Martiany II” i „Martiany” dodatkowo znajduj ą si ę na terenach leśnych.

15 Tabela 3 Charakterystyka najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych złó Ŝ i parametrów jakościowych kopalin okruchowych Zawarto ść Gęsto ść nasy- Zawarto ść Grubo ść frakcji poniŜej Numer Mi ąŜ szo ść zło Ŝa powa pyłów Nazwa zło Ŝa Powierzchnia nadkładu Warunki N/Z 2 mm (punkt zło Ŝa od–do; Rodzaj w stanie mineralnych zło Ŝa od–do; hydrogeologicz- od–do; piaskowy) na średnio kopaliny utrz ęsionym od–do; Autor dokumentacji, rok (ha) średnio ne średnio od–do; mapie (m) od-do; średnio średnio (m) średnio (T/m 3) (%) (%) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Martiany II 0,6– 1,4; 5,0–11,4; b.d.–b.d.; 1,9–2,0; 74,0– 79,7; 3,1–4,5; 3 1,93 zawodnione p Zaprzelski, 2001 0,9 8,4 0,12 1,9 77,2 3,8 b.d.–b.d.; b.d.–b.d.; Martiany 21,73 b.d–bd.; 6,0–32,2; b.d.–b.d.; pŜ n.o. 4 zawodnione 60,2 2,7 Makowiecki, 1985 (trzy pola) 1,0 19,3 0,05 p śr.; 1,91 śr.; 84,8 śr.;3,6 16 16 3,0–7,6; 0,03–0,76; 1,91–2,13; 43,0–74,1; 0,4–3,6; pŜ Wronka 0,2–2,5; 4,6 b.d. 2,0 61,6 3,8 5 3,20 zawodnione Sadowski, 1984 0,9 1,67-1,85; 3,0-7,6; 4,6 n.o. p 81,0-9,0;87,1 2,4-7,0; 5,0 1,83 Radzieje 1,90 0,5–2,2; 1,4–6,2; 0,09–0,44; b.d.–b.d.; 70,2–71,5; 1,3–1,9; 8 suche pŜ Ceckowski, 2009 (dwa pola) 1,1 4,7 0,23 1,98 70,8 1,6

Radzieje 1 0,7–2,2; 5,3–9,0; 0,09–0,35; 1,64–1,78; 50,9–86,1; 0,9–1,7; 9 0,88 suche pŜ Tatarata, 2009 1,3 7,2 0,19 1,72 68,4 1,2

Martiany III 0,2–0,9; 11,1–16,2; 0,01–0,08; 1,65–1,73; 73,2–83,9; 10 1,51 zawodnione p 0,2–3,3; 1,2 Kuczy ński, 2006 0,4 12,9 0,03 1,69 79,7

b.d. – brak danych; n.o. – nie oznaczono

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Sterławki Wielkie w 2010 roku prowadzona była eksploatacja zło- Ŝa piasków kwarcowych „Niegocin II” oraz trzech złó Ŝ piasków i Ŝwirów „Martiany II”, „Ra- dzieje” i „Radzieje 1”. W dwóch zło Ŝach zaniechano eksploatacji, a cztery zło Ŝa pozostały niezagospodarowane górniczo. Ze wzgl ędu na wielko ść powierzchni złó Ŝ i wielko ść wydobycia wła ściwym organem koncesyjnym dla złóŜ: ”Perkunowo”, „Martiany”, „Niegocin II”, „Niegocin” jest Marszałek Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego; zło Ŝe „Wronka” pozostaje w gestii Starosty Gi Ŝyc- ka, złoŜa „Martiany II” „Martiany III” nadzoruje Starosta Kętrzy ński, a złoŜa z okolic Radzie- jowa Starosta W ęgorzewski. Wydobywanie piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych ze zło Ŝa „Niegocin II” prowadzi si ę z przerwami od 1980 r. Od roku 1987 u Ŝytkownikiem złoŜa jest Przedsi ębiorstwo Przemysłu Betonów „Prefabet-Niegocin” (aktualnie spółka z o.o.) w Wilka- sach. Firma ta posiada koncesj ę z 1992 r. na obszar całego zło Ŝa (trzy pola o powierzchni 14,41 ha), wa Ŝną do ko ńca 2014 r. W koncesji ustanowiono dwa obszary górnicze o łącznej powierzchni 18,62 ha i teren górniczy o powierzchni 24,83 ha. Okresowe wydobywanie kopaliny prowadzi si ę na sucho w rozległym wyrobisku stokowo-wgł ębnym, za pomoc ą koparek. Kopalina nie jest poddawana przeróbce, a jej transport do zakładu produkcyjnego w Wilka- sach odbywa si ę samochodami, w wi ększo ści po drogach wewn ątrzzakładowych. Niewielkie składowiska nadkładu zlokalizowane s ą na zewn ątrz wyrobiska. Wyrobisko czynnej kopalni „Niegocin II” jest sukcesywnie rekultywowane. Wydobywanie piasków ze zło Ŝa „Martiany II” rozpocz ęto w 2002 r. Jego uŜytkowni- kiem s ą prywatni przedsi ębiorcy, posiadaj ący koncesj ę na eksploatacj ę kruszywa z roku 2001, wa Ŝną do połowy 2019 r. Obszar koncesyjny oraz obszar górniczy ma powierzchni ę 1,86 ha. Powierzchnia terenu górniczego wynosi 3,13 ha. Eksploatacja jest prowadzona w jednopo- ziomowym, suchym wyrobisku stokowo-wgł ębnym za pomoc ą koparki ły Ŝkowej. Kopalina bez przeróbki jest transportowana do odbiorców samochodami. Jak dot ąd nie okre ślono kierunku rekultywacji powstałego wyrobiska. Na południowy zachód od miejscowo ści Radzieje eksploatowane s ą obecnie zło Ŝa pia- sków i Ŝwirów „Radzieje” i „Radzieje 1”. U Ŝytkownikami s ą prywatni przedsi ębiorcy. Zło Ŝa sąsiaduj ą ze sob ą, do eksploatacji wł ączane zostały w 2009 roku po uzyskaniu koncesji wyda- nych przez Starost ę W ęgorzewskiego. Koncesje wa Ŝne s ą przez okres dziesi ęciu lat. Granice

17 obszaru i terenu górniczego „Radzieje” pokrywaj ą si ę z granic ą zło Ŝa i wynosz ą 1,90 ha, natomiast powierzchnia terenu górniczego „Radzieje 1” przekracza powierzchni ę obszaru górni- czego oraz zło Ŝa. Eksploatacja prowadzona jest metod ą odkrywkow ą, systemem ścianowym przy u Ŝyciu koparek. Kruszywo poddawane jest wst ępnej przeróbce przy u Ŝyciu przesiewacza mobilnego, który usytuowany jest na zło Ŝu „Radzieje”. Po zako ńczeniu eksploatacji na zło Ŝu „Radzieje” planuje si ę rekultywacj ę w kierunku le śnym lub rolnym, a na zło Ŝu „Radzieje 1” w kierunku rolnym i wodnym. W latach 1967–1983 piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych pozyskiwano ze zło Ŝa „Niegocin” (w jego ówczesnych granicach). Tereny poeksploatacyjne zajmuj ą dzi ś znaczne przestrzenie pomi ędzy zakładem produkcyjnym w Wilkasach, a obecnym zło- Ŝem „Niegocin”. Wydobywanie kruszywa naturalnego prowadzone było na niewielk ą skal ę w zaniecha- nym dzi ś zło Ŝu piasków i Ŝwirów „Wronka”. Śladem po dawnej eksploatacji (z lat 1994– 2002) jest cz ęś ciowo zaro śni ęte wyrobisko. Wydobywanie iłów ceramiki budowlanej z zaniechanego zło Ŝa „Harszyn” w miejscowo ści Harsz było prowadzone od okresu przedwojennego do ko ńca lat 90. W ko ńcowym okresie u Ŝytkownikiem zło Ŝa był prywatny przedsi ębiorca, który dzier Ŝawił poblisk ą cegielni ę (obecnie ruiny). Teren poeksploatacyjny na wschód od cegielni jest rekultywowany w kierunku wodnym. Planuje si ę tam budow ę du Ŝego kompleksu hotelowo-rekreacyjnego. W zachodniej cz ęś ci (poza zło Ŝem) pozostało ści ą po dawnej eksploatacji s ą nieregularne wyrobiska zalane wod ą gruntową. Zło Ŝa: „Pierkunowo”, „Martiany”, „Niegocin” (w aktualnych granicach) oraz „Martiany III” s ą niezagospodarowane (nieudost ępnione górniczo). Pozostało ści ą po wydobywaniu kruszywa naturalnego na potrzeby lokalne s ą stare (sprzed kilkunastu lat), płytkie wyrobiska stokowo-wgł ębne, zlokalizowane najcz ęś ciej w pobli Ŝu miejscowo ści, w obr ębie utworów piaskowych i piaskowo-Ŝwirowych pozbawionych nadkładu. Pozyskiwano z nich piaski i Ŝwiry dla celów budowlanych. Wi ększe wyrobiska tego typu przedstawiono na mapie jako punkty wyst ępowania kopaliny, dla których nie sporz ądzono kart informacyjnych. Są to wyst ąpienia piasków ze Ŝwirem w okolicach miejscowo ści: Róg Pierkunowski, Doba, na półwyspie Fuleda oraz w okolicy osady Wrony.

18 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy zło Ŝowe na obszarze arkusza Sterławki Wielkie ograniczaj ą si ę do kom- pleksów okruchowych, na które składaj ą si ę piaski i Ŝwiry stanowi ące kruszywo naturalne dla budownictwa i drogownictwa oraz z torfami do celów opałowych. Po przeanalizowaniu wyników prac geologiczno-poszukiwawczych i dokumentacyjnych, opracowa ń surowcowych, danych z zakresu ochrony przyrody i wód podziemnych wyznaczono obszary, dla których wyniki poszukiwa ń okazały si ę perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ kopalin oraz obszary, gdzie wyniki prac okazały się negatywne. Obszary prognostyczne wyst ępowania torfów wyznaczono tam, gdzie parametry jako- ściowe kopaliny oraz geologiczno-górnicze warunki jej wyst ępowania spełniaj ą kryteria bilansowo ści, a takŜe nie wyst ępuj ą ograniczenia środowiskowe przyszłej eksploatacji (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Obszar prognostyczny wyst ępowania torfów (nr I) wyznaczono w rejonie Si ńca, gdzie na torfowisku mieszanotypowym wyst ępuj ą torfy brzezinowo-olesowe. Parame- try jako ściowe kopaliny oraz geologiczno-górnicze warunki jej wyst ępowania spełniaj ą tu kryteria bilansowo ści, a tak Ŝe nie wyst ępuj ą ograniczenia środowiskowe przyszłej eksploatacji. Obszar wykracza swym zasi ęgiem na s ąsiedni arkusz K ętrzyn. Warunki zalegania kopaliny i jej wybrane parametry przedstawia tabela 4.

Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych

Wiek kom- Średnie parame- Grubo ść kom- Nr Po- Średnia Zasoby pleksu lito- try jakościowe pleksu litolo- obszaru wierzch- Rodzaj grubo ść w katego- Zastosowanie logiczno- popielno ść giczno- na nia kopaliny nadkładu rii D 1 kopaliny surowco- rozkład surowcowego 3 mapie (ha) (m) (tys. m ) wego (%) średnia (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10,7 I 43,0 t Q do 0,5 1,73 737 Sr 45,0 Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr- rolnicze

W zachodniej cz ęś ci arkusza wyznaczono obszar perspektywiczny wyst ępowania pia- sków oraz piasków i Ŝwirów akumulacji wodnolodowcowej zlodowacenia wisły. Seri ę zło- Ŝow ą stanowi ą piaski i piaski ze Ŝwirem wyst ępuj ące pod nadkładem piasków gliniastych. Kopalina mo Ŝe by ć stosowana w drogownictwie. Obszar ten jest kontynuacj ą perspektywy z arkusza K ętrzyn. Obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów akumulacji wodnolodowcowej wyznaczono w rejonie udokumentowanych złó Ŝ „Radzieje” i „Radzieje 1” w północno-zachodniej częś ci

19 omawianego arkusza. Przypuszczalne parametry geologiczne i jako ściowe podano na podstawie dokumentacji „Radzieje” i „Radzieje 1”. Kopalina z tego obszaru mo Ŝe by ć przydatna do robót drogowych i budowlanych. Średni punkt piaskowy waha si ę od 68,4 do 70,8%, a średnia zawarto ść pyłów wynosi 1,2%. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski średnioziarniste, ze zmienn ą zawarto ści ą frakcji Ŝwirowej o mi ąŜ szo ści od 4,7 do 7,2 m, zalegaj ące pod nadkładem gleby i piasków gliniastych o grubo ści od 0,1,1 do 1,3 m (Ceckowski, 2009; Tatarata, 2009). W środkowej cz ęś ci obszaru arkusza wyznaczono siedem obszarów perspektywicznych głazowisk moren czołowych, miejscami moren martwego lodu. Tworz ą one nagromadzenia du Ŝych głazów narzutowych tkwi ących w glinach zwałowych lub piaskach lodowcowych. Głazy mog ą by ć przydatne w budownictwie i drogownictwie, jako kruszywo łamane i kamie ń budowlany (Muchowski i in., 1995, 2000) . Negatywnym wynikiem zako ńczyły si ę poszukiwania kruszywa naturalnego w połu- dniowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. W rejonie na południe od Kronowa pod koniec lat 60. XX w. wykonano dziesi ęć otworów wiertniczych do gł ęboko ści 6 m oraz trzy do kilkunastu metrów (ł ącznie 92,3 mb wierce ń). Nawiercana w niektórych otworach seria piaszczysto- Ŝwirowa miała zbyt mał ą mi ąŜ szo ść , a partiami piaski były nadmiernie zapylone (Kaczorek, 1969). Podobnie negatywnym wynikiem zako ńczyły si ę poszukiwania kruszywa naturalnego na obszarze na zachód od Martian. Spo śród o śmiu wykonanych tam otworów wiertniczych o łącznym metra Ŝu 73,4 m, tylko w jednym natrafiono na seri ę o odpowiednich parametrach geologiczno-zło Ŝowych (Autowicz, 1974).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Sterławki Wielkie nale Ŝy w południowej cz ęś ci do dorzecza Wisły, a w środkowej i północnej do dorzecza Pregoły. Rozgraniczaj ący oba dorzecza dział wód powierzchniowych I-rz ędu przebiega przez wzgórza morenowe od Martian, wokół jeziora Dej- guny, przez Bogacko, Wrony do Gi Ŝycka. Wody z jezior: Forsznit, Iławki, Dejguny, Tajty i Niegocin odprowadzane s ą systemem kanałów na południe poprzez Pis ę i Narew do Wisły. Natomiast wody z kompleksu jeziora Mamry – poło Ŝone na północ od działu – odprowadzane są przez W ęgorap ę do Pregoły. Sie ć rzeczna na omawianym obszarze jest bardzo uboga. Przez północno-zachodni ą jego cz ęść przepływa rzeka Radzieja uchodz ąca do Jeziora Dobskiego.

20 Wa Ŝną rol ę dla Ŝeglugi śródl ądowej i dla ruchu turystycznego, a tak Ŝe w przepływie wód, spełniaj ą dwa sztuczne kanały, przekopane w XVIII wieku. Kanał Niegoci ński ł ączy jeziora Kisajno i Tajty z jeziorem Niegocin, a Kanał Łucza ński – prowadz ący przez Gi Ŝycko (cz ę- ściowo poza map ą) – ł ączy jezioro Kisajno wprost z Niegocinem. Jeziora, które zajmuj ą około 28% powierzchni obszaru arkusza s ą pochodzenia polo- dowcowego, przewa Ŝnie wytopiskowego – z brył martwego lodu. W skład kompleksu jeziora Mamry wchodz ą na omawianym obszarze nast ępuj ące jeziora: Mamry Małe (o powierzchni 2 504 ha i gł ęboko ści maksymalnej 43,8 m), Kirsajty, Dargin (o powierzchni 3 030 ha i gł ęboko ści do 37,6 m), obj ęte ochron ą rezerwatow ą Jezioro Dobskie (powierzchnia 1 776 ha, gł ęboko ść do 22,5 m) i Kisajno (o powierzchni 1 896 ha i gł ęboko ści maksymalnej 25 m) z malowniczymi wyspami w cz ęś ci południowej. Do wi ększych jezior nale Ŝą te Ŝ: Dej- guny – zajmuj ące ponad 765 ha powierzchni, Tajty (265 ha) i Niegocin (2 600 ha), którego jedynie niewielka cz ęść znajduje si ę w granicach arkusza. Ocena stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych województwa warmi ńsko- mazurskiego w 2009 roku wykonana została przez wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowi- ska w Olsztynie, zgodnie z zapisami rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU z 2008 r. nr 162, poz. 1008). Według opublikowanych przez WIO Ś danych, w 2009 roku badania takie na obszarze arkusza nie były prowadzone. W przeci ągu ostatnich lat spo- śród wszystkich jezior w granicach arkusza przebadano jedynie wody jeziora Iławki, które w roku 2001 odpowiadały III klasie czysto ści. Badania przeprowadzone w 1999 r. pozwoliły zaliczy ć wody z jezior: Dargin, Dobskiego, Mamr Małych, Kirsajt i Kisajna do II klasy czysto ści. S ą to w wi ększo ści jeziora du Ŝe i gł ębokie, odporne na tzw. czynniki zlewniowe, zaliczane do II kategorii podatno ści na degradacj ę. Mniej odporne na zanieczyszczenia wód pozostaje wci ąŜ jezioro Niegocin (o trzeciej kategorii podatno ści na degradacj ę), które przez szereg lat było odbiornikiem ścieków z Gi Ŝycka i Wilkasów. Wody tego jeziora, dawniej poza- klasowe, w roku 2000 zaliczono do III klasy czysto ści. Dzi ęki uporz ądkowaniu gospodarki ściekowej zaznaczyły si ę pozytywne zmiany w stanie wód omawianego regionu. Na omawianym obszarze eksploatowane s ą dwa uj ęcia wód powierzchniowych, oba w Wilkasach. Przedsi ębiorstwo „Prefabet-Niegocin” pobiera (do celów chłodniczych) wod ę z uj ęcia powierzchniowego na Kanale Niegoci ńskim. Wody pochłodnicze maj ą obieg zamkni ęty. Z kolei Spółka „ES-System” pobiera do celów przemysłowych wod ę z jeziora Wil- kasy Małe. Wody pochłodnicze po oczyszczeniu zrzucane s ą z powrotem do jeziora.

21 2. Wody podziemne

W regionalizacji hydrogeologicznej obszar obj ęty arkuszem Sterławki Wielkie poło Ŝony jest w obr ębie regionu Narwi, Pregoły i Niemna. Według podziału na jednolite cz ęś ci wód podziemnych omawiany obszar le Ŝy na pograniczu zlewni Łyny (JCWPd nr 20) i północnej cz ęś ci Krainy Wielkich Jezior Mazurskich (JCWPd nr 21) (Paczy ński, Sadurski, (red.), 2007). Wyst ępowanie poziomów wodono śnych stwierdzono w utworach kredy górnej, trzeciorz ędu i czwartorz ędu. U Ŝytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ą w obr ębie czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego. Wody w utworach starszych nie spełniaj ą wymaga ń poziomu u Ŝytkowe- go ze wzgl ędu na wysok ą mineralizacj ę i zbyt du Ŝą zawarto ść chlorków. Opisu warunków hydrogeologicznych na omawianym obszarze dokonano w oparciu o Map ę hydrogeologiczn ą Polski w skali 1:50 000, arkusz Sterławki Wielkie (Wojtyna, Gieł Ŝecka-Mądry, 2004). Pierwszy (górny) u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z utworami zlodowace ń północnopolskich: piaskami i piaskami ze Ŝwirami fazy leszczy ńskiej i pomorskiej. Poziom ten wyst ępuje powszechnie w południowej i wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Gł ęboko ść jego wyst ępowania wynosi od kilku do prawie 40 m (najcz ęś ciej kilkana ście metrów), a mi ąŜ- szo ść waha si ę od 20 do 40 m. Zwierciadło wody jest tu swobodne albo słabo napi ęte. Poziom ten jest słabo izolowany od powierzchni, co sprzyja migracji zanieczyszcze ń, lecz jednocze- śnie stwarza dobre warunki odnawialno ści wód. Wydajno ść potencjalna poziomu waha si ę w granicach od 50 do ponad 70 m3/h. Jest on eksploatowany przez 25 studzien w 18 uj ęciach. Drugi u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z osadami zlodowace ń środkowo- polskich i interglacjału mazowieckiego. Obejmuje on swym zasi ęgiem cał ą powierzchni ę arkusza. Strop poziomu znajduje si ę na gł ęboko ści kilkudziesi ęciu metrów, a w cz ęś ci północ- nej (rejon Solanka – Radzieje) na gł ęboko ści rz ędu 100 m. Mi ąŜ szo ść poziomu wodono śnego w tej cz ęś ci arkusza wynosi od 10 do 20 m, a na południu od 20 do 40 m. Wydajno ść potencjalna osi ąga warto ści rz ędu 50-70 m3/h, lokalnie powy Ŝej 70 m 3/h. Napi ęte zwierciadło wody stabilizuje si ę z reguły ni Ŝej ni Ŝ zwierciadło poziomu górnego. Drugi poziom u Ŝytkowy jest eksploatowany przez 19 studzien w 15 uj ęciach. Trzeci poziom czwartorz ędowy jest słabo rozpoznany. Wi ąŜ e si ę on z piaskami i Ŝwirami facji rzecznej i jeziornej o mi ąŜ szo ści do 30 m. Utwory te nawiercono m.in. w Dobie (na rz ęd- nych: 67,4 i 77,0 m p.p.m.) oraz w Sztynorcie Du Ŝym na rz ędnej 31,1 m p.p.m. W otworze badawczym stacji hydrogeologicznej w Dobie nawiercono równie Ŝ poziom wodono śny w piaskach kwarcowych paleogenu (na rz ędnej 101 m p.p.m) oraz w marglach i wapieniach górnej kredy (135 m p.p.m.). Wody obu gł ębszych poziomów pozostaj ą w kontakcie hydraulicznym.

22 Jako ść wód podziemnych, mieszcz ącą si ę w klasie od IIa do III, okre ślono na podstawie 126 analiz. Wody o dobrej jako ści (klasy IIa), wymagaj ące prostego uzdatniania, wyst ępuj ą sporadycznie na północnym zachodzie (rejon Si ńca i Kamionka Wielkiego). Do klasy IIb – wód o średniej jako ści – zaliczono wody wymagaj ące uzdatniania ze wzgl ędu na wyra źnie przekroczon ą dopuszczaln ą zawarto ść Ŝelaza i manganu, pod warunkiem ich wyst ępowania w ilości nie wi ększej ni Ŝ 5 mg/dm 3. Klasa jako ści IIb wyst ępuje w północnej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza. Na pozostałym obszarze wyst ępuje klasa III – wody wymagaj ące skomplikowanego uzdatniania, niespełniające kryteriów klasy IIb. Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych w cz ęś ci północnej i środkowej obszaru arkusza okre ślono jako niski i bardzo niski, ze wzgl ędu na dobr ą izolacj ę od powierzchni i stosunkowo du Ŝą gł ęboko ść ich wyst ę- powania. Wysoki stopie ń zagro Ŝenia okre ślono tam, gdzie ujmowany jest górny poziom wodono śny tzn. od Bałowa i Martian na południowym zachodzie, przez Bogacko i Pierkunowo, po Harsz na północnym wschodzie. Do najwa Ŝniejszych uj ęć przemysłowych nale Ŝą uj ęcia z poziomów czwartorz ędowych w Wilkasach: Spółdzielni Transportu Wiejskiego (jedna studnia), firmy „Es-system” Sp. z o.o. (jedna studnia) i PPB „Prefabet-Niegocin” (dwie studnie) oraz w Gi Ŝycku – uj ęcie spół- ki Import-Eksport „Mila” (dwie studnie). Ł ączny pobór wód podziemnych z tych uj ęć wynosi nieco ponad 300 m 3 wody na dob ę. Gospodarstwa rolne w Pierkunowie (1 studnia) i Dobie (dwie studnie) pobieraj ą ł ącznie wod ę w ilo ści około 100 m 3/dob ę. Do najwa Ŝniejszych uj ęć komunalnych nale Ŝą : uj ęcie wiejskie w Wilkasach, uj ęcie w Sterławkach Małych, a tak Ŝe uj ęcia w Solance (dwie studnie), Radziejach (jedna studnia) i Martianach (dwie studnie). Według A. S. Kleczkowskiego (1990) w granicach arkusza Ster- ławki Wielkie znajduje si ę fragment głównego zbiornika wód podziemnych – GZWP K ętrzyn nr 206 (fig. 3). Jest to zbiornik w o środku porowym, w utworach czwartorz ędu. Został on szczegółowo udokumentowany jako Zbiornik Wielkich Jezior Mazurskich (Hakenberg, Sien- kiewicz, 1996). W dokumentacji określaj ącej warunki hydrogeologiczne dokonano korekty jego granic w stosunku do pierwotnie ustalonych w opracowaniu Kleczkowskiego. Zachodnia cz ęść zbiornika si ęga na obszar arkusza od kompleksu jeziora Mamry po Sterławki Wielkie i Wilkasy. Strefy ochronne o powierzchni 33 km2 zostały wyznaczone wokół jego północno- wschodniej i południowej granicy. Zbiornik posiada zatwierdzone w kategorii B znacz ące i dobrej jako ści zasoby eksploatacyjne w ilo ści 1 478 m3/h, które wykorzystywane s ą w niewielkim stopniu. Zasoby odnawialne zbiornika wynoszą 8 259 m3/h, a dyspozycyjne – 4 150 m3/h.

23 Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Sterławki Wielkie na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – granice GZWP w o środku porowym, 2 – granice GZWP w o środku szczelinowo-porowym, 3 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 4 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 5 – miejscowo ści, 6 – granica pa ństwa, 7 – jeziora, 8 – rzeki Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia (Tr, K), 206 – Kętrzyn, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 103 – Sterławki Wielkie, umieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ęt-

24 nej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Tabela 5 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 103 – dian) w gle- obszarów niezabu- Sterławki Wiel- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie bach na arku- dowanych Polski 4) kie lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 103 –

Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Sterławki

Wielkie

Metale N=7 N=6522 N=7 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11 –35 18 27 Cr Chrom 50 150 500 2–7 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 12 –34 17 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 –3 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 1–7 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–8 3 3 Pb Ołów 50 100 600 <3 –11 6 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05 –0,08 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 103 – Sterław- 1) grupa A ki Wielkie w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Zn Cynk 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Cd Kadm 7 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obsza- Co Kobalt 7 rów tych st ęŜ enia za chowuj ą standardy wynikaj ące ze Cu Mied ź 7 stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Pb Ołów 7 z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 7 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane sza 103 – Sterławki Wielkie do poszczególnych grup z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków uŜytkowania (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4) 7 Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki

25 gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całe- go kraju (tabela 5). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści

26 przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść media- ny wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału, pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych) oraz materiału powstałego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ą- caj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolni- czych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych, odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współ- cze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA), a tak Ŝe rolni- czych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in,. 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu, który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009; Albering, 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie zanieczyszczonych osadów na tarasy zalewowe powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜkich i trwałych zanieczyszcze ń organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Middelkoop, 2000).

27 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wie- lopierścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 6 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regula- cji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakte-

28 ryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ę- boczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amalgamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zali- czania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifi- kowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior: Dargin, Dob- skiego, Iławki, Kirsajty, Mamry, Kisajno i Sztynorskiego. Osady jezior: Dargin, Kirsajty, i Kisajno charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich wartości tła geochemicznego. Osady jezior: Dobskiego, Ilawki, Mamry

29 i Sztynorskiego wykazuj ą podwy Ŝszone zawarto ści chromu, cynku, miedzi i ołowiu, a osady jezior Dobskiego i Iławki tak Ŝe rt ęci. Osady jezior Dobskiego, Iławki i Mamry zawierają wielopier ścieniowe w ęglowodory aromatyczne w st ęŜ eniach zbli Ŝonych do przeci ętnie spotyka- nych w osadach jezior. Stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych oraz WWA s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć one sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

Tabela 7 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Dargin Dobskie Iławki Kirsajty Mamry Kisajno Sztynorskie Parametr 1999 r. 2010 r. 2010 r. 1999 r. 2010 r. 1999 r. 1997 r. Arsen (As) 3 11 9 8 9 3 5 Chrom (Cr) 14 22 16 27 22 3 34 Cynk (Zn) 48 141 86 65 87 17 121 Kadm (Cd) 1 1,5 1,0 2 0,8 0,5 0,5 Mied ź (Cu) 6 27 13 10 19 3 23 Nikiel (Ni) 6 19 12 15 20 2 25 Ołów (Pb) 21 64 40 21 35 8 30 Rt ęć (Hg) 0,06 0,167 0,147 0,071 0,104 0,024 0,13 * WWA 11 WWA n.o. 1,663 1,218 n.o. 0,940 n.o. n.o. ** WWA 7 WWA n.o. 1,539 1,297 n.o. 1,097 n.o. n.o. PCB *** n.o. 0,0014 0,0065 n.o. 0,0018 n.o. n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przeci- naj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km.

30 Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 14 do około 51 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta w profilu zachodnim wynosi około 37 nGy/h i jest nieco wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 11 do około 53 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 36 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą do ść zró Ŝnicowane. Najwy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwa- łowe zlodowacenia północnopolskiego (ok. 35-53 nGy/h). Ni Ŝsze dawki promieniowania gamma (11-30 nGy/h) s ą zwi ązane z utworami wodnolodowcowymi (piaski i Ŝwiry) i z osadami jeziornymi (iły, mułki, piaski i Ŝwiry) zlodowacenia północnopolskiego oraz z holoce ń- skimi torfami. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,6 do 10,0 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,2 do 8,3 kBq/m 2.

31 103 W PROFIL ZACHODNI 103 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6003849 5996600 6001525

5999430 5994623 m m 5997586 5989803 5993929 5987553 5986440 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 32 32

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6003849 5996600 6001525

5999430 5994623 m m 5997586 5989803 5993929 5987553 5986440 0 2 4 6 8 0 2 4 6 8 10 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Sterławki Wielkie (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa …, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów składo- wisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów,

33 ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 8).

Tabela 8 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 8), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do

34 materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiertniczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Sterławki Wielkie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Wojtyna, Gieł Ŝecka-Mądry, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i an- tropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wy- dzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Sterławki Wielkie bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝ- liwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa Gi Ŝycka b ędącego siedzib ą urz ędów miasta, gminy i starostwa powiatowego, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Ostoja Północnomazurska” PLH 280045, „Gierło Ŝ” PLH 280002 (ochrona siedlisk) i „Jezioro Dobskie” PLB 280012 (ochrona ptaków), ─ rezerwaty przyrody: „Wyspy na jeziorze Mamry i Kisajno” (faunistyczny), „Mokre” (le śny), „Jezioro Dobskie” (krajobrazowy), ─ tereny le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ obszary bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ tereny w zasi ęgu strefy ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 206 „Wielkie Jeziora Mazurskie”, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek Guber, Radzieje i pozostałych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Mamry Małe, Bodma, Kirsajty, Dargin, Łabap, Dobskie, Kisajno, Zimny K ąt, Niegocin, Wilkasy, Wilkasy Du Ŝe, Tajty, Dejguny, Forsznit, Iław- ki, Ma Ŝańskie, Długie, Okr ągłe, Pniewskie, Sztynorckie, Dziewiszewko i pozostałych akwenów,

35 ─ obszary płytkiego (do 2 m) wyst ępowania pierwszego zwierciadła wód, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi ziemi: północno wschodnia krawędź jeziora Zimny K ąt, rejon Pi ęknej Góry, Wilkasów i Wronki (Grabowski (red.) i in., 2007b). Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 85% powierzchni terenów obj ętych arkuszem.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowa- nia odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 1) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano na terenie gmin: Srokowo, K ętrzyn, W ęgorzewo i Gi Ŝycko. Najbardziej rozległ ą cz ęść powierzchni tworzy falista wysoczyzna morenowa o deniwe- lacjach powy Ŝej 5 m, w cz ęś ci północno zachodniej wyst ępuje wysoczyzna płaska o deniwe- lacjach poni Ŝej 5 m. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą tu wyst ępuj ące na powierzchni terenu gliny zwałowe fazy pomorskiej zlodowacenia bałtyckiego. S ą to przewa Ŝnie gliny piaszczyste i pyłowo-piaszczyste, na ogół silnie wapniste, br ązowe do szarych, lokalnie z wkładkami lub soczewkami utworów Ŝwirowo-piaszczystych lub Ŝwirowo-głazowych. W północnej cz ęś ci analizowanego terenu, sporadycznie tak Ŝe w innych jego cz ęś ciach s ą to gliny zwałowe ilaste. Miejscami wyst ępuj ą równie Ŝ gliny moren czołowych i moren martwego lodu. Cz ęsto zalegaj ą one w s ąsiedztwie iłów zastoiskowych, pod ścielaj ą je lub przewar- stwiają, tworz ąc kompleks osadów zastoiskowo-morenowych (Harsz – obszar bezwzgl ędnie wył ączony z mo Ŝliwo ści składowania odpadów). Iły wyst ępuj ące na powierzchni wzgórz morenowych uwa Ŝa si ę za facj ę iłów lodowcowych. Maj ą one barwy rdzawobr ązowe i Ŝółtobr ą- zowe z szarymi i niebieskoszarymi plamami oraz na ogół niewielkie, kilkumetrowe mi ąŜ szo- ści. Lokalnie ich mi ąŜ szo ści mog ą by ć du Ŝo wi ększe, rz ędu od 16 m (Radzieje) do 24 m (Wrony) (Muchowski i in., 1995). Wyst ępuj ą one bezpo średnio na powierzchni terenu lub pod niewielkim nadkładem (0,2–0,5 m) piasków. Lokalnie gliny zwałowe kilku zlodowace ń mog ą wyst ępowa ć bezpo średnio na sobie tworz ąc pakiet izolacyjny o bardzo du Ŝych mi ąŜ szo ściach, nawet rz ędu 140 m – Łabapa (obszar bezwzgl ędnie wył ączony z mo Ŝliwo ści składowania odpadów).

36 Wytypowane obszary maj ą do ść du Ŝe powierzchnie o charakterze przewa Ŝnie równin- nym i poło Ŝone s ą przy drogach Umo Ŝliwia to lokalizacj ę składowisk odpadów w dogodnej odległo ści od zabudowy miejscowo ści. Środowiskowym ograniczeniem warunkowym jest poło Ŝenie cz ęś ci wytypowanych ob- szarów w granicach obszarów chronionego krajobrazu Doliny rzeki Guber i Krainy Wielkich Jezior Mazurskich (p). Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędowe, a budowa składowisk odpadów w ich granicach wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą wykona- nia przesłony podło Ŝa obiektu – mineralnej lub syntetycznej. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe ka Ŝdorazowo decyzj ę o lokalizacji składowiska odpadów musi poprzedzi ć rozpoznanie geologiczne i hydrogeologiczne miejsca planowanej inwestycji.

Problem składowania odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych) W strefie gł ęboko ści do 2,5 m nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne speł- niałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Budowa tego typu obiektów w granicach obszarów rekomendowanych do składowania odpadów oboj ętnych lub obszarów pozbawionych naturalnej izolacji wymaga zastosowania bariery izoluj ącej podło Ŝe i skarpy – syntetycznej lub mineralnej. W razie konieczno ści budowy na tym terenie składowisk odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpoznać bezpo średnie s ąsiedztwo otworów, w profilach których wyst ępuj ą gliny o duŜych mi ąŜ szo ściach – w Solance 50 m, 500 m na zachód od Kamionka Wielkiego 73 m, w Stawiskach 60 i 68 m, w Łabapie 57 m (obszar pozbawiony naturalnej izolacji), w Ma Ŝa- nach 40 m. Z przekroju geologicznego wykonanego dla potrzeb SmgP wynika, Ŝe glin o mi ąŜ szo- ściach około 40–50 m mo Ŝna si ę spodziewa ć w okolicach Martian, z przekroju wykonanego dla MhP gliny o mi ąŜ szo ści 40-80 m wyst ępuj ą w rejonach Solanka – Siniec – Ma Ŝany. Ka Ŝdorazowo nale Ŝy wykona ć rozpoznanie geologiczne, które pozwoli na okre ślenie rozprzestrzenienia, mi ąŜ szo ści, własno ści izolacyjnych i warunków hydrogeologicznych terenu planowanej inwestycji. Na analizowanym terenie nie funkcjonuj ą składowiska odpadów. Odpady przewo Ŝone są i deponowane na składowiskach w Ma Ŝanach w rejonie K ętrzyna i w Spytkowie koło Gi- Ŝycka.

37 Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla składowa- nia odpadów Gliny zwałowe, w granicach których wskazano obszary rekomendowane dla bezpo śred- niego składowania odpadów oboj ętnych spełniaj ą kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla tego typu odpadów. Najbardziej korzystne warunki geologiczne maj ą obszary wskazane w rejonach miejscowo ści Podlesie (niewielki południowy fragment obszaru), obszar wskazany mi ędzy Ra- dziejami i Stawiskami (fragment południowo wschodni) oraz obszar mi ędzy Szynortem i Ka- mionkiem Małym i fragment obszaru po obu stronach linii kolejowej W ęgorzewo – K ętrzyn w rejonie na północny zachód od Stawisk. Wyst ępuj ące tu ilaste gliny zwałowe wykształcone są w facji „iłów lodowcowych”. Korzystnych warunków geologicznych mo Ŝna oczekiwa ć równie Ŝ w bezpo średnim s ą- siedztwie otworów hydrogeologicznych, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o du Ŝych mi ąŜ szo ściach (Solanka, Kamionek Wielki, Stawiska, Ma Ŝany, Łabapa – obszar pozbawiony naturalnej izolacji). Według danych zawartych w przekrojach geologicznym i hydrogeologicznym gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach mog ą wyst ępowa ć równie Ŝ w rejonach Martian i mi ędzy Solank ą, Si ńcem i Ma Ŝanami. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Przewa Ŝaj ąca cz ęść wytypowanych obszarów znajduje si ę na terenach o bardzo niskim i niskim stopniu zagro Ŝenia wód u Ŝytkowych poziomów wodono śnych występuj ących na gł ę- boko ści 50–100 m, podrz ędnie 15–50 i 100–150 m. Dla obszaru wskazanego w rejonie Martian stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na wysoki ze wzgl ędu na obecno ść ognisk zanieczyszcze ń przy małej odporno ści poziomu głównego poło Ŝonego na gł ęboko ści 15-50 m, zasilanego bezpo średnio poprzez infiltracj ą powierzch- niow ą podrz ędnie poprzez infiltracj ą boczn ą. Obszary wskazane w rejonie na zachód od Sterławek Małych i w rejonie Wronek to tereny o średnim stopniu zagro Ŝenia wód poziomu u Ŝytkowego wyst ępuj ącego na gł ęboko ści 50-100 m. Przy średniej odporno ści poziomu głównego wyst ępuj ą tu ogniska zanieczyszcze ń.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobisko zło Ŝa kruszywa naturalnego „Martiany II” znajduje si ę na terenie o płytkim (poniŜej 5 m) wyst ępowaniu wód u Ŝytkowego, czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego i nie powinno by ć rozpatrywane pod tym k ątem.

38 Wyrobiska pozostałych złó Ŝ oraz niewielkie punkty lokalnej, niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin zlokalizowane s ą na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia oraz Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocen ę warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa na obszarze arkusza Sterławki Wielkie przedstawiono dla terenów znajduj ących si ę poza: granicami złó Ŝ kopalin, rezerwa- tów przyrody, obszarami lasów i gleb chronionych, łąk na glebach pochodzenia organicznego, zwartej zabudowy Gi Ŝycka i Wilkasów, a tak Ŝe wód powierzchniowych. Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter ogólny. Ocen ą obj ęto około 20% powierzchni obszaru arkusza. Podstaw ą wy- dzielenia obszarów o korzystnych b ądź niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich były informacje zawarte na mapach geologicznej i hydrogeologicznej w skali 1:50 000 (Mu- chowski i in., 2000; Wojtyna, Gieł Ŝecka-Mądry, 2004a) przeanalizowane i zaklasyfikowane

39 na podstawie instrukcji opracowania mapy (Instrukcja..., 2005) w formie dwóch wydziele ń: obszarów o warunkach korzystnych dla budownictwa i warunkach niekorzystnych, utrudnia- jących budownictwo. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe na obszarze obj ętym arkuszem Sterławki Wielkie zaznacza si ę bardzo du Ŝa zmienno ść przestrzenna warunków geologiczno-in Ŝynierskich, wynikaj ąca z wytopiskowego charakteru młodoglacjalnego terenu. Obszary o korzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego charakteryzuj ą si ę wyst ępo- waniem gruntów niespoistych: średnio zag ęszczonych i zag ęszczonych, gdzie gł ęboko ść zwierciadła wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t., oraz gruntów spoistych w stanie: zwartym, półzwartym i twardoplastycznym. Grunty najlepsze na omawianym obszarze to ró Ŝnoziarniste piaski ze Ŝwirami, a tak Ŝe piaski grube z domieszk ą Ŝwirów, pochodzenia wodnolodowcowego (fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły). Ni Ŝej le Ŝą ce piaski s ą zag ęszczone, a le Ŝą ce wyŜej – średnio zag ęszczone, warstwowane, dobrze wysortowane. Wyst ępuj ą one na niewielkich obszarach w cz ęś ci pół- nocno-zachodniej: w rejonie Solanki i Si ńca oraz na południe od Radziejów; w cz ęś ci środ- kowej: na zachód od Doby, w rejonie wsi Kamionki i na zachód od Pierkunowa, a w cz ęś ci południowej – wokół jeziora Dejguny i w Wilkasach. Do gruntów korzystnych do posadowienia budowli naleŜą te Ŝ piaski i Ŝwiry moren czo- łowych i moren martwego lodu z okresu zlodowacenia wisły. S ą to piaski ze Ŝwirami, otocza- kami i głazami, średnio zag ęszczone i zag ęszczone, o zmiennym uziarnieniu. Wyst ępuj ą one niewielkimi płatami w środkowym pasie omawianego obszaru: na zachód od Parcza, na pół- noc i zachód od Doby, na północ od Fuledy i Pierkunowa, a tak Ŝe szerzej na południe od Mar- tian, na zachód od Kamionek i w okolicach Wron. Korzystne podło Ŝe budowlane stanowi ą tak Ŝe grunty spoiste w postaci piaszczystych glin zwałowych fazy pomorskiej zlodowacenia wisły. S ą to grunty nieskonsolidowane, twar- doplastyczne lub półzwarte. Dobrymi gruntami s ą te Ŝ spoiste, nieskonsolidowane mułki zastoiskowe i utwory zwałowe o składzie glin zwi ęzłych, a nawet iłów. Na analizowanym obszarze utwory takie wyst ępuj ą jedynie lokalnie, w jego północnej cz ęś ci, odsłaniaj ąc si ę izolowanymi płatami. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa s ą zwi ązane przede wszystkim z płytszym ni Ŝ 2 m poło Ŝeniem wód gruntowych i z wyst ępowaniem gruntów organicznych. Są to dna zagł ębie ń bezodpływowych z zanikaj ącymi jeziorkami oraz tereny podmokłe i za- bagnione, wypełnione holoce ńskimi torfami, namułami torfiastymi i mułkami z detrytusem ro ślinnym. Tereny takie znajduj ą si ę przede wszystkim na północnym wschodzie, na falistej

40 wysoczy źnie morenowej, a tak Ŝe na przesmyku mi ędzy jeziorem Dargin a Mamrami. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa zwi ązane s ą równie Ŝ z wyst ępowaniem słabo- no śnych gruntów spoistych w stanie mi ękko-plastycznym i plastycznym. Nale Ŝą do nich naj- młodsze mułki i piaski lodowcowo-jeziorne fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły. Wyst ępuj ą one płatami w cz ęś ci południowo-zachodniej oraz na przedłu Ŝeniu współczesnych zagł ębie ń jeziornych, np. w okolicy Jeziora Długiego, koło Sztynortu i na wschodnim brzegu jeziora Kisajno. Ponadto na terenach niekorzystnych dla budownictwa, płytko wyst ępuj ące wody charakteryzuj ące si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą kwasów huminowych wykazuj ą agresywno ść w stosunku do betonu i stali. Warunki niekorzystne dla posadowienia budynków, związane ze znacznymi spadkami terenu (powy Ŝej 12%), wyst ępuj ą wzdłu Ŝ stref kraw ędziowych niektórych jezior: Iławki, Dej- guny, Tajty oraz w północno-wschodnoej cz ęś ci jeziora Kisajno. Na mapie uwzgl ędniono (jako niekorzystne dla budownictwa) rejony płytkiego wyst ę- powania zaburzonych glacitektonicznie glin zwałowych, buduj ących przypowierzchniowe partie pojedynczych wzgórz morenowych. Odsłaniaj ą si ę one w formie izolowanych płatów na całym omawianym obszarze. Na obszarach obj ętych zaburzeniami glacitektonicznymi i spływowymi konieczne jest wykonywanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich przed podjęciem prac budowlanych. Na omawianym obszarze praktycznie nie wyst ępuje zagro Ŝenie powodziowe, a letnie wezbrania dotycz ą jedynie małych cieków. St ąd nie wyznaczono obszarów o warunkach utrudniaj ących budownictwo ze wzgl ędu na zagro Ŝenie zalaniem (Nowicki, (red), 2007). W obr ębie omawianego arkusza wyst ępuj ą obszary predysponowane do powstawania powierzchniowych ruchów masowych (osuwiska, obrywy, spełzywania). Tereny te wyst ępuj ą w strefach kraw ędziowych jezior: Kisajno, Dejguny oraz Tajty (Grabowski, (red.), 2007a).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Sterławki Wielkie gleby chronione (klasy I-IVa u Ŝytków rolnych) zajmuj ą około 25% powierzchni terenu. Wi ększe kompleksy takich gleb wyst ępuj ą na pół- nocnym zachodzie (okolice Solanki, Sztynortu Małego i Ma Ŝan) oraz w cz ęś ci południowej: od Sterławek Wielkich po Wronk ę. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą nie- znaczne powierzchnie (głównie zagł ębienia bezodpływowe na wysoczy źnie morenowej) na całym omawianym obszarze. Lasy zajmuj ą około 16% powierzchni obszaru obj ętego map ą.

41 Porastaj ą one wyniesione partie wysoczyzny morenowej o słabszych glebach. Wi ększe i zwarte obszary le śne znajduj ą si ę na północnym zachodzie oraz pomi ędzy Parczem i Fuled ą. W granicach arkusza znajduj ą si ę tereny obj ęte ochron ą prawn ą w formie obszarów chronionego krajobrazu, rezerwatów przyrody, u Ŝytków ekologicznych i w ramach sieci Natu- ra 2000, systemów Econet-Polska, a tak Ŝe obiekty chronione – pomniki przyrody Ŝywej i nie- oŜywionej. Kompleks jeziora Mamry wraz z s ąsiednimi jeziorami Dejguny, Tajty i Niegocin oraz z otaczaj ącymi je wzgórzami morenowymi jest obj ęty ochron ą w formie rozległego Obszaru Chronionego Krajobrazu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Został on utworzony w 1993 r. jako uzupełnienie wielkoobszarowego systemu ochrony przyrody (obok Mazurskiego Parku Krajobrazowego) w tej cz ęś ci Pojezierza Mazurskiego i zajmuje powierzchni ę 85 527 ha. Na wschód od miejscowo ści Siniec w roku 1993 utworzono Obszar Chronionego Kra- jobrazu Bagien Ma Ŝańskich, w którym ochronie podlegaj ą tereny le śne z siedliskami bagien- nymi o swoistej ro ślinno ści. Zajmuje on powierzchni ę 1 180 ha. Tereny ł ąkowo-le śne w rejonie Martian wraz z jeziorami Forsznit i Iławki nale Ŝą do Ob- szaru Chronionego Krajobrazu Doliny Rzeki Guber, zajmuj ącego południowo-zachodni fragment arkusza. Został on utworzony w 1993 r. celem ochrony i renaturyzacji wci ętych w podło Ŝe dolin rzecznych. Jego całkowita powierzchnia wynosi 14 363,8 ha. Faunistyczny rezerwat przyrody „Wyspy na jeziorze Mamry i Kisajno” utworzono w roku 1957 na obszarze 194 ha. Obejmował on cz ęść wysp na jeziorach: Mamry, Kisajno i Dobskim. W 1989 r. wyspy na Jeziorze Dobskim wył ączono z rezerwatu i jednocze śnie zwi ększono jego powierzchni ę do 215,35 ha. Obecnie nale Ŝą do niego wszystkie wyspy na jeziorze Kisajno i wi ększo ść – na Mamrach, a tak Ŝe zaro śla trzcinowe i wyłaniaj ące si ę ponad powierzchnie tych jezior kamieniska. Stanowi ą one miejsca l ęgowe ptactwa wodnego i błot- nego, a w czasie sezonowych migracji – miejsca ich odpoczynku (tabela 9). Rezerwat krajobrazowy „Jezioro Dobskie” utworzono w 1976 r., a 1989 r. zwi ększono jego powierzchni ę do 1 833,22 ha wł ączaj ąc do niego – oprócz samego jeziora – równie Ŝ cz ęść brzegu i Półwysep Fuledzki Róg, z dawnym rezerwatem głazów narzutowych. Rezerwat ten stanowi wyj ątkowo cenny pod wzgl ędem krajobrazowym i geologicznym element środo- wiska naturalnego: du Ŝe jezioro polodowcowe z licznymi wyspami, swoistym zespołem fauny (m.in. kolonia kormorana) otoczone wzgórzami morenowymi z rozległym głazowiskiem (około 7 tysi ęcy głazów narzutowych).

42 Na półwyspie jeziora Dargin utworzono w 1958 le śny rezerwat przyrody „Mokre” o powierzchni 4,64 ha. Ochronie podlega w nim naturalne zbiorowisko lasu jesionowego wraz z cennymi, chronionymi gatunkami ro ślin; m.in. fiołkiem przedziwnym, czartaw ą po średni ą, jaskrem kaszubskim (tabela 9). Za pomniki przyrody Ŝywej uznano 264 drzewa rosn ące pojedynczo b ądź grupowo, w tym 162 drzewa w dwóch alejach. Wi ększo ść z nich (243 drzewa) to d ęby szypułkowe. Tworz ą one m.in. alej ę o długo ści niemal 2 km pomi ędzy Sztynortem Małym i Du Ŝym. Po- zo-stałe drzewa to: osiem daglezji, siedem lip, trzy wi ązy, dwa jesiony i dwie brzozy bro- dawkowate oraz jeden kasztanowiec. Spo śród pomników przyrody nieo Ŝywionej na obszarze arkusza znajduje si ę siedem pojedynczych głazów narzutowych (głównie granitów) oraz jedno głazowisko w okolicy wsi Doba, na którym zarejestrowano około 6 tysi ęcy du Ŝych głazów. W północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza znajduje si ę fragment u Ŝytku ekologicznego „Półwysep Kal”, obejmuj ącego brzeg półwyspu na jeziorze Mamry z trzcinowi- skiem i pasem zaro śli łozowych w gł ębi l ądu – miejscem gniazdowania rzadkich gatunków ptaków. Cały u Ŝytek (utworzony w 1994 r.) zajmuje powierzchni ę 20 ha. W roku 1994 utworzono u Ŝytek ekologiczny o nazwie „Wilkasy”, który obejmuje jezioro Du Ŝe Wilkasy wraz z pasem zaro śli i trzcin. Wyst ępuje tu m.in. rak błotny. U Ŝytek zajmuje powierzchni ę 41,59 ha (tabela 9). W okolicy miejscowo ści Pilwa zlokalizowano głaz narzutowy (granit) pochodzenia lodowcowego o średnicy przekraczaj ącej 1,5 m, nieobj ęty ochron ą konserwatora przyrody.

Tabela 9 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr obiektu Forma Gmina Rok za- Rodzaj obiektu Miejscowo ść na ochrony Powiat twierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Węgorzewo węgorzewski Fn – „Wyspy na jeziorze Mamry Pozezdrze 1 2 - 1957 i Kisajno” ę w gorzewski (215,35) Gi Ŝycko gi Ŝycki Węgorzewo L – „Mokre” 2 R Sztynort 1958 węgorzewski (4,64)

43 1 2 3 4 5 6 Węgorzewo węgorzewski K – „Jezioro Dobskie” 3 R - 1976 Gi Ŝycko (1 833,22) gi Ŝycki Srokowo 4 P Siniec 1994 PŜ – 8 daglezji kętrzy ński Srokowo 5 P Solanka 1994 PŜ – 2 d ęby szypułkowe kętrzy ński Srokowo 6 P Silecki Folwark 1952 PŜ – G, granitognejs kętrzy ński Srokowo 7 P Silecki Folwark 1994 PŜ – jesion wyniosły kętrzy ński Węgorzewo 8 P Kietlice 1996 PŜ – 4 d ęby szypułkowe węgorzewski Węgorzewo PŜ – aleja drzew pomnikowych: 9 P Sztynort Du Ŝy 1980 węgorzewski 152 d ęby szypułkowe Węgorzewo 10 P Sztynort Du Ŝy 1985 PŜ – 4 d ęby szypułkowe węgorzewski Węgorzewo PŜ – aleja drzew pomnikowych: 11 P Sztynort Du Ŝy 1980 węgorzewski 10 d ębów szypułkowych Węgorzewo 12 P Sztynort Du Ŝy 1985 PŜ – 3 d ęby szypułkowe węgorzewski Węgorzewo 13 P Sztynort Du Ŝy 1980 PŜ – 16 d ębów szypułkowych węgorzewski Pozezdrze 14 P Sztynort Du Ŝy 1964 PŜ – 40 d ębów szypułkowych węgorzewski Gi Ŝycko 15 P Skrzypy 2001 PŜ – dąb szypułkowy gi Ŝycki Gi Ŝycko 16 P Skrzypy 2001 PŜ – dąb szypułkowy gi Ŝycki Gi Ŝycko 17 P Skrzypy 2001 PŜ – lipa drobnolistna gi Ŝycki Gi Ŝycko 18 P Skrzypy 2001 PŜ – dąb szypułkowy gi Ŝycki Gi Ŝycko 19 P Doba 1968 Pn – G, głazowisko gi Ŝycki Kętrzyn 20 P Parcz 1994 PŜ – dąb szypułkowy kętrzy ński Kętrzyn 21 P Parcz 1994 PŜ – 2 d ęby szypułkowe kętrzy ński Gi Ŝycko 22 P Kronowo 2001 PŜ – jesion wyniosły gi Ŝycki Gi Ŝycko 23 P Kronowo 2001 Pn – G, granit gi Ŝycki Gi Ŝycko 24 P Parcka Wola 2001 Pn – G, granit (dwa głazy) gi Ŝycki

44 1 2 3 4 5 6 Gi Ŝycko 25 P Dejguny 2001 PŜ – dąb szypułkowy gi Ŝycki Gi Ŝycko 26 P Doba 19984 PŜ – brzoza brodawkowata gi Ŝycki Gi Ŝycko 27 P Dziewiszewo 1961 Pn – G, granit gi Ŝycki Gi Ŝycko 28 P Dziewiszewo 2001 Pn – G, granit gi Ŝycki Gi Ŝycko 29 P Pierkunowo 1973 PŜ – lipa drobnolistna gi Ŝycki Kętrzyn 30 P Osewo 1994 PŜ – brzoza kętrzy ński Kętrzyn 31 P Osewo 1994 PŜ – kasztanowiec kętrzy ński Kętrzyn 32 P Osewo 1994 PŜ – 5 lip kętrzy ński Kętrzyn 33 P Osewo 1994 PŜ – 3 d ęby kętrzy ński Kętrzyn 34 P Osewo 1989 PŜ – 3 wi ązy kętrzy ński Kętrzyn 35 P Osewo 1989 PŜ – dąb kętrzy ński Kętrzyn 36 P Osewo 1994 PŜ – dąb kętrzy ński Gi Ŝycko 37 P Kronowo 2001 Pn – G, granit gi Ŝycki Pozezdrze „Płw. Kal” 38 U - 1994 węgorzewski (20,00) Gi Ŝycko „Wilkasy” 39 U Wilkasy 1994 gi Ŝycki (41,59) Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, L – le śny, K – krajobrazowy, Fl – florystyczny; rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Według systemu ECONET-Polska (Liro, 1998) tereny w granicach niemal całego arkusza stanowi ą fragment obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym – tzw. Obszaru Wschodniomazurskiego. Został on wyznaczony ze wzgl ędu na rzadkie w skali europejskiej typy siedlisk, zachowane naturalne i półnaturalne zbiorowiska ro ślinne (m.in. krajobraz poje- zierny i sandrowy; subkontynentalny gr ąd, torfowiska) i zwi ązane z nimi gatunki flory i fauny. Z kolei południowa cz ęść omawianego obszaru, od Bałowa przez Sterławki Wielkie po Gi- Ŝycko i Wilkasy, stanowi fragment mi ędzynarodowego korytarza ekologicznego – tzw. Ma- zurskiego korytarza ekologicznego (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Sterławki Wielkie na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 14M – Obszar Puszczy Piskiej, 15M – Obszar Wschodniomazurski, 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski; 3 – miejscowo ści, 4 – granica pa ństwa; 5 – jeziora, 6 – rzeki

Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000 jest sieci ą obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych, pod wzgl ę- dem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W skład sieci NATURA 2000 wchodz ą: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Zgodnie z systemem NATURA 2000 na obszarze arkusza znajduj ą si ę dwa obszary ochrony siedlisk „Ostoja Północnomazurska” i „Gierło Ŝ” oraz obszar specjalnej ochrony ptaków „Jezioro Dobskie” (tabela 10) (http://natura2000.gdos.gov.pl/).

46 Tabela 10 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Nazwa obszaru Powierzchnia Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod obszaru Lp. i symbol oznacze- obszaru obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść Kod nia na mapie (ha) Województwo Powiat Gmina geograficzna geograficzna NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Węgorzewo, Pozez- ę Ostoja Północnoma- warmi ńsko- W gorzewo 1 B PLH 280045 E 21°40’09” N 54°05’44” 14 573,0 PL623 drze zurska (S) mazurskie Gi Ŝycko Gi Ŝycko

Kętrzyn Kętrzyn Jezioro Dobskie warmi ńsko- 2 A PLB 280012 E 21°36’27” N 54°05’22” 6 985,2 PL623 Węgorzewo Węgorzewo (P) mazurskie Gi Ŝycko Gi Ŝycko 47 47 PLH Gierło Ŝ warmi ńsko- 3 B E 21°29’49” N 54°04’47” 56,9 PL622 Kętrzyn Kętrzyn 2800020 (S) mazurskie

Rubryka 2: A – wydzielone OSO, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; B – SOO, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; Rubryka 3: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – obszar specjalnej ochrony siedlisk; P – obszar specjalnej ochrony ptaków

Obszar „Ostoja Północnomazurska” tworzy system kilku jezior: Mamry Północne, Kir- sajno, Dargin, Dobskie, Kisajno i Dejguny oraz kilka zbiorników wodnych. Wyst ępuje w nich bardzo dobrze lub dobrze zachowana ro ślinno ść typu ramieniowego oraz eldeidów i nimfeni- dów, a tak Ŝe populacja ryb z rodzaju Koza. W okolicy Sztynortu stwierdzono jedn ą z najwi ększych populacji Pachnicy d ębowej w Polsce, w alejach i lesie (ponad 400 letni drzewo- stan) około 500 drzew zasiedlonych przez ten gatunek. Zidentyfikowano równie Ŝ ponad 30 gatunków chrz ąszczy saproksylicznych, które świadcz ą o naturalnym, puszcza ńskim jego charakterze. Zagro Ŝeniami dla tego obszaru s ą: pogarszaj ące si ę wła ściwo ści fizykomecha- niczne wody (eutrofizacja), spływy rolnicze, niekontrolowany wzrost ruchu turystycznego, zła infrastruktura wodno-ściekowa zlewni jezior, niewła ściwa gospodarka rybacka, a tak Ŝe kłu- sownictwo. „Gierło Ŝ” jest obszarem siedliskowym poło Ŝonym w lesie, w zespole obiektów dawnej kwatery wojskowej Adolfa Hitlera w rejonie Gierło Ŝy (tzw. Wilczy Szaniec). Stanowi zimo- wisko nietoperzy. W podziemnych cysternach, kanałach i piwnicach wyst ępuje mopek (zi- mowisko na północ od granicy zasi ęgu tego gatunku) oraz 5 innych gatunków nietoperzy. Obszar ochrony obejmuje kompleks bunkrów i budynków oraz przyległe tereny le śne o powierzchni 56,9 ha, cz ęś ciowo w granicach s ąsiedniego arkusza Sterławki Wielkie (tabela 10). Zagro Ŝeniem dla tego obszaru s ą zmiany mikroklimatu spowodowane działalno ści ą ludzk ą oraz mo Ŝliwe zawalenie stropu w niektórych obiektach. Specjalny obszar ochrony ptaków „Jezioro Dobskie” jest duŜym, mezotroficznym jeziorem z czterema wyspami, usytuowanym w krajobrazie morenowym. Wyspy poro śni ęte s ą la- sem li ściastym. Jezioro otaczaj ą ł ąki i pola uprawne, tylko od południa przylega kompleks le śny. W ostoi wyst ępuje co najmniej 23 gatunki ptaków z Zł ącznika dyrektywy Ptasiej, 2 gatunki z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). Gniazduje tu powy Ŝej 1% populacji krajowej kani czarnej, i orlika krzykliwego w stosunkowo du Ŝym zag ęszczeniu wyst ępuje Ŝuraw. Za- gro Ŝenie stanowi nadmierna turystyka, sporty wodne, a tak Ŝe zmiany w u Ŝytkowaniu terenów przyległych do jeziora, nieprawidłowa gospodarka rybacka oraz brak oczyszczalni ścieków i kanalizacji.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Sterławki Wielkie zachowały si ę dosy ć liczne stanowiska archeologiczne, co wynika z uwarunkowa ń historycznych i kulturowych (wczesne osadnictwo, korzystne warunki dla osiedlania si ę). Północno-wschodnia cz ęść obszaru arkusza nie była do-

48 tychczas obj ęta szczegółowym zdj ęciem archeologicznym, st ąd niemal zupełny brak znalezisk w tym rejonie. Do najcenniejszych stanowisk – jak dot ąd nieuj ętych w rejestrze zabytków, ale mimo to bardzo cennych poznawczo – nale Ŝy zespół kurhanów kultury zachodniobałtyjskiej (wczesna epoka Ŝelaza) na północ od Dziewiszewa, staro Ŝytne grodzisko na wyspie Gilma i w miejscowo ści Wrony. Z kolei do najstarszych zabytków nale Ŝą : ślad osadnictwa ze schył- kowego paleolitu na wschód od Si ńca, a tak Ŝe mezolityczne pochówki szkieletowe oraz grób skrzynkowy z okresu kultury amfor kulistych (neolit) w Antonowie. Niemniej cenne s ą staro- Ŝytne osady w okolicy Wron, cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich na zachodnim brzegu jeziora Kisajno, a tak Ŝe tego samego wieku cmentarzyska ciałopalne i osady kultury bogaczewskiej: nad jeziorem Iławki, koło Sterławek, na wyspie Du Ŝy Ostrów (na jez. Kisaj- no), koło Antonowa i w Wilkasach. Ponadto w rejonie Sterławek Wielkich odkryto wielokulturowe osady z epoki br ązu, staro Ŝytne i z okresu kultury pruskiej, koło Sterławek Małych kurhan z epoki br ązu, a koło Wron – grodzisko kultury pruskiej. Liczne znaleziska z wczesnej epoki Ŝelaza (cmentarzysko i osada kultury zachodniobałtyjskiej, miejsce wytopu Ŝelaza) odkryto w Wilkasach. Pozostałe stanowiska archeologiczne zaznaczone na mapie to osady i ślady osadnictwa, przede wszystkim ze staro Ŝytno ści i średniowiecza. Do najwa Ŝniejszych zabytków architektury na omawianym terenie nale Ŝy zespół pała- cowo-parkowy z XVII-XIX wieku w Sztynorcie Du Ŝym. Był on do ko ńca II wojny siedzib ą arystokratycznego rodu Lehndorffów. Obejmował szereg budowli, ogrody, 18-hektarowy park ze słynnymi d ębami sztynorckimi i du Ŝy folwark. Do dzi ś zachował si ę m.in. barokowy pałac, herbaciarnia, dworek łowczego, mauzoleum rodziny Lehndorffów, cmentarz ewangelicki, zabudowania gospodarcze folwarku (oficyny, spichrz, stajnie, obory). Zrujnowany po wojnie pałac jest od kilku ju Ŝ lat remontowany, a w zdewastowanym parku trwaj ą prace piel ęgnacyj- ne. Niemniej cenne s ą zespoły dworsko-folwarczne, b ędące dawniej własno ści ą junkrów pruskich. W Solance jest to zespół dworski (z XV i pocz ątku XIX wieku) wraz z parkiem z połowy XIX wieku, w Pniewie nad Mamrami – zespół dworski z XVIII-XIX wieku z parkiem, w Sztynorcie Małym – zespół dworski (dwór, rządcówka, obora) z pocz ątku XIX wieku z parkiem, a w Pierkunowie du Ŝy zespół dworsko-folwarczny obejmuj ący murowany dwór, szachulcowy lamus, spichrz, stajnie, obory itp. otoczone parkiem. Zabytkowe parki, b ędące ostatni ą pozostało ści ą po istniej ących dawniej dobrach rodowych, zachowały si ę jeszcze w Parczu, Dobie i w Pi ęknej Górze nad Kisajnem.

49 Do najwa Ŝniejszych zabytków sakralnych na obszarze omawianego arkusza nale Ŝą ewangelickie zespoły ko ścielne w Radziejach i Dobie. Zespół w Radziejach obejmuje: ko ściół parafialny z 1827 r. (obecnie rzymsko-katolicki pw. Chrystusa Króla), dzwonnic ę i plebani ę z XIX wieku oraz cmentarz przyko ścielny. W skład zabytkowego zespołu w Dobie wchodz ą: ko ściół z XVI-XIX wieku (obecnie ruina), cmentarz przyko ścielny z 1907 r. oraz pobliski cmentarz ewangelicki z alej ą dojazdow ą i mauzoleum z 1848 r. Do innych zabytków sakralnych nale Ŝą : ko ściół ewangelicki w Sterławkach Wielkich z lat 1832–1844 (obecnie rzymsko- katolicki pw. Opatrzności Bo Ŝej), a tak Ŝe cmentarze ewangelickie w Pilwie, Parczu i koło Dziewiszewa, na cyplu nad Jeziorem Dobskim. Z kolei w Gi Ŝycku znajduje si ę zabytkowy cmentarz Ŝołnierzy radzieckich z II wojny światowej. Spo śród zabytków techniki wojskowej w Gi Ŝycku zachowały si ę pozostało ści pruskiej twierdzy Boyen – bastionu obronnego z lat 1855-1914, b ędącego w czasach II wojny elemen- tem tzw. Gi Ŝyckiego Rejonu Umocnionego. Z tego okresu w Martianach zachował si ę nie- miecki schron bojowy. Do obiektów zabytkowych na terenie arkusza nale Ŝą równie Ŝ pozostało ści linii kolejowej K ętrzyn – W ęgorzewo wraz z infrastruktur ą techniczn ą z pocz ątku XX. W jej skład na omawianym terenie wchodzi budynek dworca oraz dom przy dworcu w miejscowo ści Parcz. W Gierło Ŝy, niegdy ś Wolfsschaanze, czyli Wilczym Sza ńcu mie ściła si ę kwatera Głów- na Adolfa Hitlera. Jest to najbardziej znany zespół fortyfikacji na terenie byłych Prus Wschodnich i jedno z bardziej znanych miejsc w Europie. Udost ępnione do zwiedzania od 1959 roku, jest tematem wielu prac i przewodników w ró Ŝnych j ęzykach, lecz nie ze wzgl ędu na architektur ę i rozwi ązania techniczne zastosowane przy budowie tego kompleksu, lecz na fakt dokonania nieudanego zamachu na Ŝycie Adolfa Hitlera w lipcu 1944 roku.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Sterławki Wielkie w cało ści nale Ŝy do Krainy Wielkich Jezior Mazur- skich. Administracyjnie teren poło Ŝony jest w województwie warmi ńsko-mazurskim. Na omawianym arkuszu udokumentowano dziesi ęć złó Ŝ kopalin. S ą to trzy zło Ŝa pia- sków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych, zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej oraz sze ść złó Ŝ kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego (piasków, piasków ze Ŝwirem). Zagospodarowane górniczo są cztery zło Ŝa. Piaski kwarcowe eksploatowane s ą ze zło Ŝa „Niegocin II” na potrzeby Przedsi ębiorstwa Przemysłu Betonów „Prefabet-Niegocin” Sp.

50 z o.o. w Wilkasach. Pozostałe zło Ŝa, w których prowadzona jest eksploatacja to kopalnie piasku: „Radzieje” i „Radzieje 1” oraz piasku ze Ŝwirem „Martiany II”. Na mapie zaznaczono obszary rokuj ące w świetle dotychczasowych bada ń perspektywy dla udokumentowania złó Ŝ kopalin, w szczególno ści złó Ŝ kruszyw piaszczysto-Ŝwirowych i torfów na potrzeby lokalne. Głównym źródłem zaopatrzenia w wod ę mieszka ńców regionu jest czwartorz ędowe pi ę- tro wodono śne. Zarówno wydajno ść uj ęć jak i jako ść ujmowanej wody jest w zupełno ści wy- starczaj ąca w stosunku do potrzeb. Na wi ększo ści obszaru wodom podziemnym nie zagra Ŝa zanieczyszczenie, poniewa Ŝ poziomy wodono śne s ą dobrze izolowane od powierzchni. Ko- nieczna jest jednak poprawa gospodarki ściekowej na terenach wiejskich i w o środkach tury- stycznych, a tak Ŝe czystości wód powierzchniowych; przede wszystkim małych i płytkich jezior. Na terenie tym znajduj ą si ę dwa specjalne obszary ochrony siedlisk „Ostoja Północno- mazurska” i „Gierło Ŝ” oraz specjalny obszar specjalnej ochrony ptaków „Jezioro Dobskie” wydzielony w ramach systemu Natura 2000. Obszar obj ęty arkuszem Sterławki Wielkie nale Ŝy do regionu z tradycjami rolnictwa, hodowli i rybołówstwa śródl ądowego, czemu sprzyjaj ą korzystne warunki glebowe i czyste środowisko naturalne. Z uwagi na brak zanieczyszcze ń i ska Ŝeń ze strony zakładów przemy- słowych rozwija si ę tu rolnictwo ekologiczne, co w warunkach naszego członkostwa w Unii Europejskiej stwarza dalsze szanse rozwoju rolnictwa i przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego w całym regionie. Dynamicznie rozwija si ę sektor usług zwi ązanych z obsług ą masowego, sezonowego ruchu turystycznego. Powoduje to szereg konfliktów środowiskowych, zwi ąza- nych z dalsz ą rozbudow ą infrastruktury turystycznej. Swoist ą barier ą rozwoju turystyki (oraz całej gospodarki) jest zły stan techniczny dróg i brak linii kolejowych. W tym świetle gospodarka lokalnymi surowcami mineralnymi ma istotne znaczenie. Odczuwalny jest brak surowców do modernizacji i budowy lokalnych dróg. Około 85% powierzchni obj ętej arkuszem Sterławki Wielkie wył ączono z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Na powierzchni analizowanego terenu nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Na mapie wskazano jedynie obszary rekomendowane do bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą gliny zwałowe zlodowacenia bał- tyckiego. Obszary zlokalizowane s ą na terenie gmin Srokowo, K ętrzyn, W ęgorzewo i Gi Ŝycko.

51 Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Przewa Ŝaj ąca cz ęść wytypowanych obszarów znajduje si ę na terenach, dla których stopie ń zagro Ŝenia wód głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego okre ślono na niski i bardzo niski. Dla obszaru w rejonie Martian stopie ń zagro Ŝenia okre ślono na wysoki, a w rejonie Sterławek Małych i Wronek średni. Wyrobisko zło Ŝa kruszywa naturalnego „Martiany II” znajduje si ę na terenie o płytkim wyst ępowaniu wód głównego poziomu u Ŝytkowego i nie mo Ŝe by ć miejscem składowania odpadów. Wyrobiska pozostałych złó Ŝ oraz niewielkie punkty lokalnej eksploatacji kruszyw naturalnych zlokalizowane s ą na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składo- wania odpadów.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J. (1999) – Human Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Con- tamination After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993–1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37–43. AUTOWICZ Z., 1974 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego przeprowadzonych w rejonach: Martiany – Kronowo oraz Wajsznory – Sław- kowo. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C. (2001) — The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13–35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G. (1996) — Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P. (1995) – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A. (2001) – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391– 400.

CECKOWSKI T., 2009 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Ra- dzieje”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

52 FLISOWSKA E., KRZY śANOWSKI M., 1961 – Dodatek do dokumentacji geologicznej „Niegocin” ustalaj ący przydatno ść piasków kwarcowych zło Ŝa „Niegocin” do produkcji betonów komórkowych. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J. (2000) – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W. (2001) – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007a – Mapa osuwisk i obsza- rów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.) i in. , 2007b – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wo- jewództwie warmi ńsko – mazurskim. CAG PIG Warszawa. HAKENBERG H., SIENKIEWICZ A., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych Wielkich Jezior Mazurskich GZWP 206, woj. suwalskie, olszty ńskie. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. http://natura2000.gdos.gov.pl/ Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 − Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACZOREK M., 1969 – Orzeczenie o mo Ŝliwo ści wyst ępowania zło Ŝa kruszywa naturalnego w rej. Kronowo. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KARDASZEWSKI S., 1984 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B zło Ŝa surowca ilastego „Harszyn”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Wyd. AGH w Krakowie, Kraków. KONDRACKI J., 2002 − Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

53 KRZY śANOWSKI M., DEMBOWSKA Z., 1960 – Dokumentacja zło Ŝa piasków kwarcowych „Niegocin”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Martiany III”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2011 – Dodatek Nr 2 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasków kwarcowych „Niegocin II”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LINDSTRÖM M. (2001) — Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol. 126 Nos. 3–4 p. 363–383. LIRO A. (red.), 1998 − Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fund. IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339 (1–3):153– 166. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T. (2000) Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Contamina- tion and Toxicology 39: 20–31. MAJEWSKI J., 1983 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. A zło Ŝa piasków kwarcowych „Niegocin”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MAKOWIECKI G., 1985 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Martiany”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S. (2001) — Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201– 230. MIDDELKOOP H. (2000) – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428.

54 MUCHOWSKI J., ST ĘPIE Ń A., HOFFMANN E., 1995 − Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Sterławki Wielkie. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. MUCHOWSKI J., ST ĘPIE Ń A., HOFFMANN E., 2000 − Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Sterławki Wielkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWICKI Z. (red.), 2007 – „Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce”. Infor- mator Pa ństwowej Słu Ŝby Hydrogeologicznej. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 − Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Inst. Melior. i U Ŝyt. Ziel., Falenty. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., (red.), 2007 − Hydrogeologia regionalna Polski. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L. (2009) – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649–1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S. (1997) – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers. pp. 370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 r.- 2010 Woj. Insp. Ochr. Środow., Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M. (2004) – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G. (2004) – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159: 67–86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r.

55 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SADOWSKI W., 1984 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Wronka” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa i drogownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. SROGA C., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Sterławki Wielkie (103).Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

STRZELCZYK G., 1992 − Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych w rejonach Pierkunowo i Wilkaski. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., (red.). MALON A., TYMIŃSKI M., 2011 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L.(2003) – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326.

56 TATARATA M., 1995 – Dodatek nr 1 w kat. C 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych Niegocin II. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TATARATA M., 2009 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Ra- dzieje 1”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J. (2009) – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X. (2000) – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PERROUD A., PEYTREMANN C. 2004. River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reservoirs: Research & Management 9 (1): 75–87. WOJTYNA H, GIEŁ śECKA-MĄDRY D., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Sterławki Wielkie (103). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WO Ś A., 1999 − Klimat Polski. Wyd. PWN, Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., 2001 – Dokumentacja geologiczna – uproszczona w kat. C 1+ C2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Martiany II”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 2002. Ministerstwa Środowiska, Warszawa.