P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz STERŁAWKI WIELKIE (103) Warszawa 2012 Autorzy plansza A: Katarzyna Bednarz*, Alicja Pobratyn*, Mateusz Szymanowski* Autorzy plansza B: Izabela Bojakowska**, Paweł Kwecko**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Krystyna Wojciechowska*** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski** Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska** * – Przedsi ębiorstwo Geologiczne Sp. z o.o., ul. Hanke Bosaka 3A, 25-214 Kielce ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ISBN Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp K. Bednarz ..................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza K. Bednarz ........................................ 4 III. Budowa geologiczna A. Pobratyn .......................................................................... 7 IV. Zło Ŝa kopalin K. Bednarz .................................................................................... 11 1. Piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych..................................... 11 2. Kruszywo naturalne piaszczysto-Ŝwirowe. ........................................................ 14 3. Iły ceramiki budowlanej..................................................................................... 15 4. Klasyfikacja złó Ŝ kopalin................................................................................... 15 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin K. Bednarz ..................................................... 17 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin K. Bednarz ............................... 19 VII. Warunki wodne A. Pobratyn .............................................................................. 20 1. Wody powierzchniowe....................................................................................... 20 2. Wody podziemne ............................................................................................... 22 VIII. Geochemia środowiska...................................................................................... 24 1. Gleby P. Kwecko ................................................................................................ 24 2. Osady I. Bojakowska .......................................................................................... 27 3. Pierwiastki promieniotwórcze H. Tomassi-Morawiec ....................................... 30 IX. Składowanie odpadów K. Wojciechowska ........................................................... 33 X. Warunki podłoŜa budowlanego K. Bednarz .......................................................... 39 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu K. Bednarz ......................................................... 41 XII. Zabytki kultury M. Szymanowski ........................................................................ 48 XIII. Podsumowanie K. Bednarz , K. Wojciechowska ................................................ 50 XIV.Literatura M. Szymanowski ................................................................................ 52 I. Wst ęp Arkusz Sterławki Wielkie Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowany został w 2011 roku Przedsi ębiorstwie Geologicznym Sp. z o.o. w Kielcach (plansza A), Przedsi ębiorstwie Geologicznym „POLGEOL” SA w Warszawie oraz Pa ństwowym Instytucie Geologicznym-Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza B). Wykonano go zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy opracowaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Sterławki Wielkie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w 2006 r. (Sro- ga, 2006 r.). Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopa- liny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budow- lanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowi ą du Ŝą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały do niniejszego opracowania zebrano w archiwach: Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Olsztynie, Starostwa Powiatowego w K ętrzynie i Gi Ŝycku, Cen- 3 tralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, a tak Ŝe w Wojewódzkim Oddziale Słu Ŝby Ochrony Zabytków w Olsztynie. Wykorzystane zostały równie Ŝ informacje uzyskane w urz ędach gmin, ze stron internetowych Wojewódzkie- go Inspektoratu Ochrony Środowiska w Olsztynie oraz u Ŝytkowników złó Ŝ. Zebrane dane zweryfikowano zwiadem terenowym. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej, jako baza danych Mapy Geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Sterławki Wielkie wyznaczaj ą współrz ędne 21°30’ −21°45’ długo ści geograficznej wschodniej i 54°00’ −54°10’ szeroko ści geograficznej północnej. Jest on poło- Ŝony w północnej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego na styku trzech powiatów: kętrzy ńskiego na zachodzie (fragment gminy Srokowo i K ętrzyn), w ęgorzewskiego na półno- cy (fragment gminy W ęgorzewo i Pozezdrze) oraz gi Ŝyckiego na południu (fragment gminy Ryn i GiŜycko, zachodnia cz ęść miasta Gi Ŝycko). Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) obszar arkusza Ster- ławki Wielkie znajduje si ę w prowincji Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie), w makroregionie Pojezierze Mazurskie. Zgodnie z podzia- łem na mniejsze jednostki − mezoregiony, omawiany obszar w cało ści nale Ŝy do Krainy Wielkich Jezior Mazurskich (fig. 1). Charakterystyczn ą cech ą krajobrazu północno-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru jest zespół du Ŝych jezior poł ączonych kanałami, o wyrównanym poziomie zwierciadła wody (na wysoko ści około 116 m n.p.m.). W krajobrazie pozostałej częś ci obszaru arkusza dominu- je pagórkowata wysoczyzna morenowa urozmaicona formami pochodzenia lodowcowego – wzgórzami moren akumulacyjnych i spi ętrzonych oraz wodnolodowcowego: pagórków ke- mowych i ozów. Ich wysoko ść wynosi najcz ęściej od 130 do 150 m n.p.m., jedynie w cz ęś ci południowej osi ąga niemal 180 m n.p.m. Wi ększo ść wzgórz i obni Ŝeń pomi ędzy jeziorami jest zalesiona, co w poł ączeniu z bogactwem innych form morfologicznych i obfito ści ą jezior sprawia, Ŝe tereny te s ą niezwykle malownicze i atrakcyjne turystycznie. 4 Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Sterławki Wielkie na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – miejscowo ści, 4 – granica pa ństwa, 5 – jeziora, 6 – rzeki Prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (84) Podprowincja Pobrze Ŝe Wschodniobałtyckie (841) Makroregion Nizina Staropruska (841.5) Mezoregion Nizina S ępopolska (841.59) Podprowincja Pojezierze Wschodniobałtyckie (842) Makroregion Pojezierze Mazurskie (842.8) Mezoregiony: Pojezierze Mr ągowskie (842.82), Kraina Wielkich Jezior Mazurskich (842.83), Kraina Węgorapy (842.84), Pojezierze Ełckie (824.86) Klimat tej cz ęś ci Pojezierza Mazurskiego jest chłodniejszy od klimatu s ąsiedniej Niziny Sępopolskiej i wykazuje cechy klimatu przejściowego – morsko-kontynentalnego. Charaktery- styczna jest tu du Ŝa zmienno ść typów pogody w zale Ŝno ści od warunków lokalnych: wyst ę- powanie lasów i wód śródl ądowych. Średnia temperatura roczna wynosi +6,5 oC, najcieplej- szym miesi ącem jest lipiec, najchłodniejszym – stycze ń. Roczna suma opadów atmosferycz- nych wynosi powy Ŝej 600 mm; a opady letnie wyra źnie przewa Ŝaj ą nad zimowymi. Średnia liczba dni z pokryw ą śnie Ŝną wynosi 85. Przy ogólnej przewadze wiatrów z kierunku zachod- 5 niego wiosn ą i jesieni ą zwi ększa si ę udział wiatrów wschodnich.