pagina 8 • Idee. juli 2004 • Thema: Hoe sociaal is liberaal

KOHNSTAMMS LOOPBAAN ALS JAKOBSLADDER NAAR ESSENTIE D66 Vrijzinnig maar bovenal onvoorspelbaar , - Jacób Kohnstamm verlaat per 1 au'gustus de, driemansfractie van D66 in de Eerste Kamer om voorzitter te worden van het College Bescherming Persoonsgegevens. Daarmee sluit hij een aaneengesloten periodefclf van bijna dertig jaar waarin hij voor en namens D66 functies bekleedde "als amateur, semi-prof en prof". Bij de start van de werkátel.iers van D66 Amsterdam eind mei keek hij terug op zijn loopbaan "omdat het persoonlijke ook altijd politiek is". We praten met hem verder over de 'fantastische, soms duivelse dilemma's' die hij daar aanstipte omdat hij daarmee doordrong tot wat hij ziet als de essentie van D66: onvoorspelbaar zijn, en vooral blijven. Het gaat niet uitsluitend om het eindresultaat, het gaat bovenal om de weg ernaartoe.

DOOR ARTHUR OLOF EN EMILY VAN DE VIJVER Jacob kwam in 1968 naar Amsterdam vanuit Brussel, waar vader Max sinds 1952, als secretaris van Jean Monnet, een belangrijke rol speelde bij de totstandkoming van de Europese samenwer­ king en integratie, toen in het Europese Genootschap voor Kolen en StaaL Hij kan zich herinneren dat hij in 1969 in het Amsterdamse studentenhuis met drie huisgenoten tot diep in de nacht een heftig debat voerde waarbij het ene duo WO-standpunten verdedigde, hij met een ander 066- punten, "Aan het begin van mijn dertigjarige loopbaan vierde ik meteen een ultieme overwinning van D66 op de VVD , Om drie uur 's nachts belden de 'VVD'ers' hun partij om zich als lid op te geven, maar daar werd niet opgenomen. Dus greep ik de telefoon en belde enkele minuten later D66. En wat denk je: 'Goedenavond, met het secretariaat van D66, wat kan ik voor u doen?' En zo werd ik lid van D66, een daad die mij sindsdien bijna alle nachten en dagen heeft gekost."

Districtenstelsel Jac~ : "Ik was in eerste aanzet 'snurkend lid', zoals Alexander' Rinnooy Kan dat noemt. Totdat het opheffingscongres kwam in Marcanti Amsterdam op 21 september 1974. Toen bleek er net geen statutair vereiste tweederde meerderheid vüor opheffing te zijn. Ik was overigens tegen opheffing.· Omdat het zo slecht ging met de partij, was ik eerder al de bibliotheek in gedoken en had me verdiept in de geschiedenis van de Vrijzinnig Democratische Bond ·van Treub en Oud. Ik ontdekte dat mijn grootvader Philipp daar voorzitter van was geweest. Hij was in Friesland zelfs kandidaat voor het parlement, toen voor het laatst volgens henoenmalige districtenstelseL Dat heeft hem de das omgedaan, maar. dit terzijde. Het VDB-programma van 1901 bevat in essentie alle elementen waar we nog steeds voor staan; referendum, statenbond, het gebroken geweertje zat er dichtbij, voorstellen ter verbetering van de democratie, het zogenaamde systeemloze modeL Ik had echt het gevoel dat hier onze wortels lagen. De VDB haalde tot de oorlog steeds vier tot zes procent van de stemmen. Mensen met een hogere ontwikkeling maar het hart op de goede plek en een veranderingsgezinde insteek. Waarom zouden die in 1974 niet meer te organi­ seren zijn?"

Groentje Jacob werd actief in de Amsterdamse gemeenteraadscampagne en aansluitend vice - v~orzitter in het bestuur van D66 Amsterdam. In 1976 diende hij op het partijcongres een motie in om een adviesraad op te richten en werd daar vice-voorzitter van: "Ik wilde wel voor<>;itter worden maar de toenmalige partijvoorzitter Jan Glastra van Loon en de twee andere kandidaten voor het presi- Idee· juli 2004 • Thema: Hoe sociaal is liberaal. pagina 9 dium, Michel jager en Aad Nuis, hadden geen handhaven is. Met als uitkomst, zoals Aqd enkel vertrouwen in dat groentje. Michel werd Nuis het heeft verwoord, dat D66'ers niet toen - meen ik mij te herinneren - voorzitter, graag meelopen in demonstraties omdat de maar een jaar later volgde ik hem op. Jan straten in Nederland vaak te smal zijn voor Terlouw was in 1976 druk bezig om de partij de spandoeken waarop onze beredeneerde en weer uit het dal te halen." Schertsend: "Ik heb subtiel geformuleerde leuzen staan. "En dat nog steeds last van de longontsteking die ik moet voora) zo blijven. Het is voor onszelf en tijdens de door hem ontketende handtekenin­ voor anderen lastig, maar we moeten blijven genactie opliep." zoeken naar de meest objectieve beoordeling van de feiten en op basis van die nieuwe Kruisvluchtwapendebat inzichten altijd weer bereid zijn om aan alles De adviesraad werd het strijdperk waar te twijfelen. Het blijft natuurlijk een intellec­ tegenpolen in de Kamerfractie, zoals Laurens tuele club. Voor mij is de essentie van een jan Brinkhorst en Ineke Lamberts, in alle intellectueel dat deze in staat en bereid is ten openheid (met pers!) "bijna een schisma in de alle tijden aan alles te twijfelen, reden waar­ fractie creëerden". jacob: "Links van mij zat om ik Frits Bolkestein ooit een anti-intellectu­ Ineke en rechts Laurens jan en achter mij eel heb genoemd omdat hij alles zeker lijkt te fluisterde jan dat ze zich een beetje gedeisd weten." moesten houden: In,zet waren brandençle Bij de discussie over de kruisraketten mondde kwesties zoals kernenergie, die we volgens de discussie uiteindelijk uit in een standpunt Ineke niet moesten willen omdat dat gevaar­ van de partij geformuleerd door onder ande- wekkend ' was en we niet re Suzanne Bischoff dat we wisten wat we met het afval "onder de huidige omstan­ moesten doen, versus digheden" geen plaatsing Laurens jan die zei dat dat wilden van middellange ' allemaal wel zo kon wezen, afstandsrake·tten. "Door dat maar dat we steeds nieuwe standpunt lieten wij weten kennis verwerven, waar­ 'Jongen, waar dat wij in het geval. de door het op den duur denk­ Russen onverkort dóór zou-' baar is dat we met het afval kwam den gaan met het ontwikke­ wel degelijk wat kunnen len en plaatsen van SS20- 4oen." Of het debat over de je eigenlijk voor?' raketten, wij alsnog bereid plaatsing van Amerikaanse zouden zijn om in reactie kruisvluchtwapens in Neder- daarop Amerikaanse land: "Lau rens jan vond dat middellangeafstandsraket­ die Russen absoluut niet ten op Nederlands grondge­ deugden met hun SS20's en bied te doen plaatsen. Nog dat we daarop een steeds kun je me midden' in reactie moesten geven. Deden we dat niet, de nacht wakker maken en dan verdedig ik dan zouden ze denken dat ze het hier voor dat standpunt als net enig juiste!" het zeggen hebben. Ineke zei dat we dan zou­ den meedoen aan een volgende stap in de Twijfel wapenwedloop, waar niets goeds van te ver­ jacob werd in 1981 als nummer dertien op wachten viel. Veel van de gevoerde discussies de lijst in de Kamer gekozen. Toen Laurens gingen over de botsing tussen theorie en fei ­ jan Brinkhorst hem vroeg welke portefeuille ten. Van Friedrich Nietzsche is de mooie zin hij wilde, zei hij doodleuk dat hij die van afkomstig dat overtuigingen een groter gevaar defensie wel wilde. "Laurens jan keek alsof hij zijn voor de waarheid dan een leugen. Of ' water zag branden, w\lnt defensiewoordvoer­ anders gezegd: als de feiten zich niet aan de der was hij zelf en dat wilde hij ook graag zo theorie houden, is dat jammer voor de feiten, houden. Ik moest me eerst maar verdiepen in de the.orie gaat boven alles. In afwijking daar­ het defensiematerieel, want ik wist daar van vind ik dat D66 er altijd voor moet zor­ inderdaad absoluut niets van." Toen jan ' gen dat de werkelijkheid op de meest objec­ Terlouw vervolgens tOétrad tot het "afschuwe­ tief denkbare wijze wordt beoordeeld en dat lijke kabinet" Van Agt/Den Uyl jTerlouw en van daaruit met een zo zuiver mogelijke rede­ Laurens jan fractievoorzitter werd, kwam nering ons standpunt wordt bepaald. Pas jacob alsnog op de begeerde portefeuille en daarna moet je kijken naar wat onze overtui­ daarmee midden 'in het kruisrakettendebat. ging ook weer was en of die überhaupt nog te Het Komitee Kruisraketten Nee (KKN) , met pagina 10 • Idee· juli 2004 • Thema: Hoe sociaal is liberaal

FOTO: HERMAN WOUTERS

Sienie Strikwerda, Mient Jan Faber, Maarten effect is trouwens dat anderen ons altijd van Traa en vooral ook CPN'er JooP Wolf, onvoorspelbaar vinden." wilde graag dat D66 zou, meedoen aan de grote demonstratie op het Amsterdamse Wil jij het licht uitdoen? Museumplein, Jacob: "Wij wilden ook mee­ Na de gefaseerde val van Van Agt-III kelder­ doen'maar dan wel onder de voorwaarde dat de D66 van 17 zetels in 1981 naar 6 zetels bij de leuze die gekozen werd met enige verkla­ de verkiezingen van 8 september 1982. Jacob ring kon worden getransponeerd naar 'onder stond de facto op de zevende plaats. "Vrij de huidige omstandigheden' geen plaatsing naar Carmiggelt: toen ik de volgende ochtend van raketten; het moest niet 'nooit' worden en wakker werd, ontdekte ik dat ik nog een klein op dat punt is er systeem in onze gekte, slokje :pils in mijn mond had, Ik had om lid te Radicaal links of rechts kan zo'n standpunt worden van de Tweede Kamer mijn werk als met droge ogen innemen, maar het is niet advocaat eraan gegeven en in minder dan onze markt. Zoiets zit bovendien niet in onze anderhalf jaar stond ik weer op straat. De genen. Wij moeten altijd weer bereid en in daaropvolgende wachtgeldperiode heb ik staat zijn om te tWijfelen over onze p'osities. gebruikt voor het vervullen van het partij­ • Dat is publicitair soms niet-zo aantrekkelijk, voorzitterschap Ik heb me daarvoor in, okto­ maar op het moment dat we ophouden dat te ber met Oost-Europees ilandoende Cijfers tot doen, vernietigen we onze echte wortels, Het nieuwe voorzitter gekozen. Idee. juli 2004 • Thema: Hoe spciaal is liberaal • pagina 11

Opland had na die verkiezingsnederlaag een den daardoor met de uitkomst daarvan cartoon gemaakt van een vervallen herensoCέ leven." ëteit met Hans van Mierlo groggy in een ver- sleten leren fauteuille, Henk Zeevalking Op sterven na dood natuurlijk als butler met een blad vol omge­ In de daaropvolgende jaren waren er nog vallen glazen en flessen en bij de uitgang, twee beslissende gebeurtenissen die D66. uit met zijn rug naar ons toe en die enorme bril­ de as deden herrijzen. Jacob: "Hoewel we op montuur aan weerszijden van dat smalle kop­ sterven na dood waren, was het juist de pie, Laurens Jan Brinkhorst, net benoemd tot euthanasie waarmee we weer op de kaart kwa­ EU-ambassé!,deur in Tokio, met een koffer in men. De adviesraad had er bij Elida Wessel­ -de hand "op weg naar japan". Laurens jan Tuinstra op aangedrongen om een initiatief­ draait zich niet eens om terwijl hiJ zegt: ontwerp inzake euthanasie in te dienen. In 'Hans, als je de laatste bent die weggaat, wil eerste instantie met ogenschijnlijke tegenzin, jij het licht dan uitdoen?' maar gaandeweg met volledige inzet en Met die prent in mijn hoofd ging ik in mijn enthousiasme heeft Elida aan dat tijd- en eerste jaar als voorzitter alle afdelingen langs, energievretende verzoek voldaan. De behan­ als een zombie, overal bezwerend dat het deling van het initiatiefvoorstel in het voor­ licht niet uit zou gaan. Overal in de partij jaar van 1986 leidde tot grote politieke span­ woedde de discussie dat we niet duidelijk ningen in Kamer en kabinet tussen CDA en genoeg waren geweest, werd de vraag gesteld VVD-, waarbij er zelfs een dreiging tot uit­ of onze standpunten wel links genoeg waren sc?rijven van nieuwe verkiezingen aan te pas geweest, of we dat genuan- kwam vooraleer de WD ceerde standpunt over de haar uitgesproken steun kruisraketten nog moesten aan het initiatiefontwerp handhaven, zeker nu we introk. Wekenlang was het weer veilig oppositie kon­ initiatiefontwerp van D66 den voeren. Dat laatste punt dé bepalende factor op de werd inzet van het Ik ben een voorpagina's en op radio en voorjaarscongres in 1984 televisie. We werden met een eindeloze hoeveel­ vrijzinnig daardoor weer uiterst zicht­ heid moties en am~ndemen ­ baar, bovendien op een ten, waarvan de grondtoon democraat onderwerp waarop het voor was: nooit meewerken aan iedereen duidelijk was wat plaatsing van middellange- de toegevoegde waarde van afstandsraketten. Ik heb alle D66 was." indieners van die moties en De andere gebeurtenis was amendementen met behulp het féit dat Hans van Mierlo van de onvermoeibare inzet bereid bleek weer lijsttrek­ van de secretaris van het b'estuur, MichieI ten ker te worden, als zijn dochters dat zouden Brink, tot twee keer toe bij elkaqr gehaald, om goedVinden en de partij te kennen zou geven tot een voor iedereen inzichtelijke en aan­ dat echt te willen, zo had hij ook in het open­ vaardbare procedure van behandeling van dit baar late_n weten. Het partijbestuur drong er agendapunt te komen. Uiteindelijk kreeg Kees voortdurend bij Jacob op aan om aan Hans te Slotje van alle indieners van moties met de laten weten dat de partij niets liever w.ilde strekking 'Nooit kruisraketten' de opdracht dan dat hij het lijsttrekkerschap weer op zich hun standpunt te vertolken, en verdedigde ik zou nemen. Maar jacob meende dat je dat het 'onder de huidige omstandigheden niet'. bepalende verzoek maar één keer zou kunnen Ik denk dat mijn belangrijkste bijdrage aan de doen en dat de timing. daarvan dus nauw partij daar toen geleverd is; het door mij ver­ luisterde. Bovendien was politieke omzichtig­ dedigde standpunt werd na een zwaar en heid geboden: Maarten Engwirda stond in de emotioneel debat met een piepkleine meer­ Kamer met het half dozijn "overgebleven hel­ derheid aangenomen, bijna zonder opzeggin­ den ons fort te verdedigen" en het bekend gen en zonder wanklank. Omdat we de weg worden van een mogelijk mislukt verzoek aan waarlangs het congres tot dat uiteindelijke Hans om de kar te gaan trekken zou het ver­ besluit zou gaan komen in volle openheid en dedigen van dat fort er niet makkelijker op in grote unanimiteit hadden uitgestippeld. maken. Jacob: "Ik moest eerst zeker weten dat Ook bijna alle vaak uiterst gedreven tegen­ de dochters geen bezwaar hadden, en dat er standers van het minderheidsstandpunt, kon- grote kans op een positief antwoord was. Het pagina J2 • Idee. juli 2004 • Thema: Hoe sociaal is liberaal

wachten was dus op een zogenaamd 'window financieel opzicht in goeden doen - nog of opportunity'. Uiteindelijk maakte ik een steeds niet·genezen van de abjecte opvattin­ . afspraak voor het cruciale gesprek op een gen van wijlen haar echtgenoot: zij was actief maandagavond. Maar op de zondagmiddag in de partij van Glimmerveen. Toen daarover belde Annath Koster namens Hans en zei: publiciteit ontstond, tuimelde de hele wereld, 'Jacob, het is heel vervelend en je mag het van de joodse lobby, leden van het verzet, niemand vertellen, maar Hans is in het zie­ , overlevenden van concentratiekampen tot kenhuis opgenomen. Hij ligt in de intensive groeperingen die zich bedreigd voelden door care. We weten absoluut niet wat er gebeurd het gedachtegoed van Glimmerveen c.s. over is en hoe ernstig een en ander is, maar voor­ kabinet en Tweede Kamer heen en deed een lopig kan jouw afspraak met hem niet door­ even emotioneel als indringend appél op ons gaan.' Op maandagmiddag belde Annath om Rost van Tonningen dat pensioen alsnog opnieuw, vertelde dat Hans in het AMC lag, te doen afnemen. Daarvoor was echter een niet meer op de meest intensive care, en dat aparte· wet nodig, terwijl dE!' essentie van wet­ hij me die avond graag wilde zien. Ik kwam ten nu juist is dat ze algemeen geldende binnen en daar lag hij met in de borstzak van regels moeten bevatten en niet op één per­ z'n pyjamajasje een pieper die op een moni­ soon te herleiden zijn. Een duivels dilemma. tor achter hem zijn hartslag in beeld bracht. Ook voor mijzelf in persoonlijke. zin, want Ik baalde: heb ik eindeloos gewacht om hét mijn familie is van Joods-Portugese afkomst, goede moment te kiezen voor dit ultieme en dus is de woede, het onbegrip en het vaak gesprek en zie, zit ik hier op het meest onge­ onverwerkte verdriet over de oorlog mij als legen moment waarop ik er het ware met de paplepel toch onmogelijk indringend ingegoten. De grootst denk­ en langdurig bij hem op kan bare maatschappelijke ver­ aandringen om het lijsttrek- ontwaardiging en het leed kerschap te aanvaarden. En dat velen met oorlogstrau- Hans, de schurk, die natuur­ O"t,-male individuele ma's nog steeds teisterde, lijk wist of voorvoelde " moest afgewogen worden waarover ik met hem wilde tegen een essentieel onder­ spreken, haalde midden in ontplooiing in de_el van de democratische het gesprek dat nog over rechtsstaat, te weten dat je koetjes en kalfjes ging dat solidariteit niet op die grond en bij wet apparaat uit zijn borstzak, een individu een welbewust trok de plug eruit met àls en krachtens eerdere wetge­ gevolg dat de hartslag op de ving toegekend recht op monitor achter hem geheel een pensioen kunt ontne­ tot stilstand kwam· en men. Ik heb weken lang vroeg: 'Jongen, waar kwam vertwijfeld gezocht naar je eigenlijk voor?''' een standpunt waarin een rationele en rechtstatelijk verantwoorde benadering van Duivels dilemma het probleem gekoppeld zou worden aan een Geheel onvoorspelbaar. en buitengewoon respectvolle reactie op de zinderende emoties . ingewikkeld was de afweg!ng in het debat in die het één en ander opriep; een standpunt de tweede helft van de jaren tachtig over het waarin beide stromingen in de fractie zich pensioen van de weduwe Rost van Tonningen. overigens zouden kunnen verenigen. "Haar man was als NSB'er voor en in de Uiteindelijk zou het debat op een woensdag­ Tweede Wereldoorlog Kamerlid en secretaris­ middag plaatsvinden en 's ochtends moesten generaal geweest op een van de departemen­ we in onze fractievergadering op mijn voor­ ten. Opeenvolgende kabinetten direct na de spraak onze koers bepalen. Maar ik had nog oorlog hadden welbewust besluiten genomen geen standpunt! Op· weg naar de fractieverga­ op grond waárvan mevrouw Rost van dering stapte ik die ochtend in de trein en Tonningen een pensioenuitkering zou behou­ maakte een dwingende afspraak met mezelf: den, ook als deze zou zijn opgebouwd in de ik zou een standpunt bepalen en daaraan periode waarop haar overleden echtgenoot als vasthouden, uiterlijk op het moment dat de NSB'er hoge posities in Tweede Kamer en op trein Den Haag Hollands Spoor zou binnenrij­ departementen vervulde. In de tweede helft den. En even voor dat moment besloot ik dat van de jaren tachtig bleek mevrouw Rost van het emotionele - hoe invoelbaar en gerecht­ Tonningen - mede dankzij haar pensioen in vaardigd ook - uiteindelijk in een rechtsstaat Idee. juli 2004 • Thema: Hoe sociaal is liberaal. pagina 13 niet de doorslag zou mogen ·geven. Hoewel de deden. Kok kwam tijdens de lunch Ibij me en fractie verdeeld bleef over het in te nemen zei dat hij absoluut niet begreep hoe ik zoiets standpunt (zes leden stemden tegen de motie kon doen. Als je voor de verworpenen der die bepleitte dat het pensioen bij wet zou aarde in het leven staat, ga je immers niet een worden gestopt; twee leden stemden voor die jaartje zeilen, zo vertaalde ik zijn boodschap. motie) mocht ik namens de gehele fractie het Vanuit zijn optiek begrijpelijk trouwens. Maar woord voeren, ook omdat ik door de langduri­ de VVD'ers kwamen vrolijk naar me toe en ge twijfels oprecht l1amens de gehele fractie zeiden: 'Schurk, van zoiets droom ik nu al tij­ kon spreken. Het werd een loodzwaar debat den en jij doet het gewoon!' Plezierige men­ met op de afgeladen_publieke tribune al die sen, dus. Maar de liberalen in Nederland staan haast verwr ~mgen gezichten van de verzets­ toch heel sterk voor de nachtwakersstaat. Ik en·oorlogsslachtoffers, al die mensen die de ben ervan overtuigd dat een onwaarschijnlijk boel hier toen overeind probeerden te hou­ sterke staat nodig is om de uitwassen van den, die de Kamer inkeken met een smekende kapitalisme en van te grote ego's te beteuge­ blik: doe het ons niet aan. Toen ik midden in len, om ervoor te kunnen zorgen dat de de nacht en bekaf thuis kwam, ging de tele­ samenleving ook echt een samen-Ieving voor foon : mijn vader, die vroeg wat ik had iedereen is. Dus ben ik een voorstander van gestemd. Dat had hij in al die jaren nog niet een sterke staat, en dat is niet liberaal in de eerder gedaan. Ik dacht eerlijk gezegd: na gebruikelijke opvattingen daarover binnen de alles ook dat nog, maar vertelde welk stand­ VVD. In ons beginselprogramma staat punt ik had ingenomen. Een diepe stilte aan 'Optimale indi ~ iduele ontplooiing in solida­ de ander Zijde van de lijn en toen een zucht riteit.' Ik vind dat een prachtige kreet, daar en wat zwaar op de hand: 'Godzijdank, heb­ kan niks af; één en ondeelbaar. Als die solida­ ben we in de oorlog niet voor niets geleden.' riteit er marginaal bij hangt, is optimale indi- , · In de oorlog werd de rechtsstaat vervangen viduele ontplooiing v'oor één ieder onmoge­ · door totale willekeur; in zijn ogen zou een lijk. De democratische rechtsstaat moet besluit tot ontneming van het pensioen dienstbaar zijn aan dat streven, omdat men­ ontoelaatbaar zijn, want te zeer op willekeur sen en structuren nu eenmaal verschillend gebaseerd. En ondanks die vaderlijke zegen . van kracht zijn." over het ingenomen standpunt, knaagt het nog steeds dat het soms onmogelijk is om rechtvaardigheid en het rechtvaardigheidsge­ JACOB KOHNSTAMM voel met elkaar te verenigen." Geboren in 1949 in Wassenaar Sociaal-liberaal HBS-b Europese school Brussel 1968 Sociaal-liberaal? "Nee, ik ben een vrijzinnig Studie rechten Universiteit van Amsterdam democraat en zal dat blijven. In de kreet zit­ 1970/ 1977 ten natuurlijk sociaal ~ liberale aspecten, we Vice -voorzitter D66 Amsterdam van 1975 zijn ook een loot aa'n de stam van de oude / 1978 liberalen. Maar ik ben het zo ontzettend vaak Vice-voorzitter adviesraad D66 van oryeens met wat in Nederland in ieder geval 1977/ 1978 liberalen voorstellen, ook al zijn het veelal Voorzitter adviesraad D66 van 1978 tot plezierige mensen in de omgang. In november 1981 1997 maakte ik via een interview met Max van Lid Tweede Kamer vim juni 1981 tot septem­ We,ezel in VN publiek dat ik mij niet herver­ ber 1982 (einde van kabinet-Van Agt lIl) kiesbaar zou stellen voor het lidmaatschap Partijvoorzitter D66 van november 1982 tot van. de Tweede Kamer of voor een post in juni 1986 Paars 11 : ik had besloten om na het staatsse­ Lid Tweede Kamer van juni 1986 tot cretariaat in Paars 1 een jaar 'niet 'van de par­ augustus 1994 (einde kabinet-Lubbers lIl) tij te zijn' en wilde met mijn partner een jon­ Staatssecretaris van Binnenlandse Zaken in gensdroom verwezenlijken en een jaar gaan kabinet-Kok (Paars I) van augustus 1994 tot varen. Toen ik op vrijdag na publicatie van augustus 1998 dat interview in de ministerraad kwam, had Liçi Eerste Kamer van juni 1999 tot septem­ iedereen het verhaal gelezen. Het grote ver­ ber 2004 schil tussen de sociaal-democraten, met uit­ zondering overigens van Elizabeth Schmitz en L later Felix Rottenberg, en de WD'ers was. dat · de meeste PvdA'ers er het stilzwijgen over