NAJAAR 2020 Democraat

12 | Uitgelicht Concept- verkiezings- programma

20 | Interview Pia Dijkstra tien jaar in de Kamer

26 | In het land D66 terug op het stembiljet in Oisterwijk

06 | Coverinterview Sigrid Kaag: “Ik wil leiderschap uitdragen dat inclusief is”

Ledenmagazine van de politieke vereniging D66 DEMOCRAAT INHOUD & COLOFON NAJAAR 2020 VAN DE VOORZITTER

Democraat is het ledenmagazine van de politieke vereniging Democraten, met trots presenteer vertelt hoe zij de afgelopen tien jaar 19 november tot 1 december kun je Democraten 66 (D66) en wordt verspreid onder ik jullie deze Democraat die, net als de medisch-ethische kwesties die meebeslissen over de lijstvolgorde al haar leden. Niets uit onze website, een metamorfose heeft haar aan het hart gaan bespreekbaar van onze Tweede Kamerkandidaten. deze uitgave mag zonder ondergaan. Met een nieuwe vorm- maakte en omzette in voorstellen en Ook de andere stemmingen, die schriftelijke toestemming geving die uitstraalt waar we als partij concrete wetgeving. normaal gesproken tijdens het van D66 worden en vereniging voor staan: een brede congres plaatsvinden, zijn digitaal. verveelvoudigd. toegankelijkheid voor iedereen. Waar Ik heb het de afgelopen maanden Ik hoop dat de opkomst daarbij net je welkom bent als je een fervent lezer vaker gezegd: wat zijn we een zo hoog is als bij de verkiezing voor editie bent, je meer in beelden denkt of enorm veerkrachtige vereniging! onze lijsttrekker, afgelopen zomer. Najaar 2020 alleen maar de koppen wilt snellen. Ondanks de beperkingen van de Sommige leden mogen deze maand Covid-19-maatregelen bruist het ook ‘gewoon’ naar de stembus, eindredacteur Jessica Hoogenboom In deze editie vind je interviews met van de activiteiten. Ook al mis ik, en vanwege herindelingsverkiezingen leden die echt leiderschap tonen. velen met mij, de live ontmoetingen op 18 november. Kortom, november redactie Ze pakken moeilijke thema’s op en ontzettend, van afstand is beslist geen wordt de maand waarin we alvast Milan Assies door hun onvermoeibare inzet zijn ze sprake. Het lijkt of iedereen juist een warm draaien voor een mooi Frans Dijkstra ware boegbeelden. Te beginnen met stapje harder loopt om zaken voor verkiezingsjaar in 2021! Jan Remmert Fröling Marcella Heijboer onze nieuwe lijsttrekker en partijleider elkaar te krijgen. Jan Vincent Meertens Sigrid Kaag! Of neem burgemeester Jeroen Mooijman Erik Boog, die paal en perk stelt Covid-19 maakt ook dat er de Marishka Neekilappillai aan ondermijnende criminaliteit in komende tijd aardig wat digitale Lisanne van ’t Riet zijn gemeente Diemen, terwijl dijk- stemmingen plaatsvinden. Tussen Caine Roland graaf Jan Bonjer zich hard maakt 21 en 26 november voor de Anne-Marie beeld voorzijde voor innovatieve oplossingen voor amendementen op het concept- Spierings Martijn Beekman klimaatvraagstukken. En Pia Dijkstra verkiezingsprogramma en van Partijvoorzitter ontwerp 14 | Verkiezingsprogramma 20 | Vechten voor keuzevrijheid Studio Maanzaad licht het Pia Dijkstra over tien jaar druk conceptprogramma toe in de Tweede Kamer Senefelder Misset

contact redactie [email protected] INHOUDSOPGAVE 24 | D66 in het kabinet 44 | D66’er buiten de retouradres Resultaten voor politiek Landelijk Bureau D66 04 | Uitgelicht Nederland Dijkgraaf Jan Bonjer Lange Houtstraat 11 Nieuws en informatie 2511 CV Den Haag 29 | D66-koppel 47 | Lezen | kijken | luisteren meer informatie 06 | Coverinterview Lisanne & Geert Jan De drie tips van Zie pagina 51 Lijsttrekker Sigrid Kaag uit Den Haag Boris Dittrich

11 | Ingezonden 30 | Burgemeester in beeld 48 | Uit de vereniging Nieuwe studiebeurs Erik Boog in Diemen Nieuws en informatie

12 | Uitgelicht 35 | Whats-Appèleren 50 | Terugblik De hoofdpunten uit het Met Sven Gerst in Belarus Wat gebeurde er… verkiezingsprogramma 50 & 25 jaar geleden? foto © 2020 - Source: 36 | In gesprek met… EP / Christian CREUTZ 17 | Column JD Eline Molier & 51 | Ledeninformatie Hoe negatiever, Hoe beter! 52 | Ik ben D66 26 | Ondertussen in… 32 | Portret 42 | Geschiedenis 39 | Essay Anne-Lise Olsthoorn In Oisterwijk staat D66 Samira Rafaela; een Vergeten voorloper 18 | Leden aan het woord Mr. Hans van weer op het stembiljet! roerig jaar in Europa Nieuwe gezondheidsvisie Mierlo Stichting

02 03 DEMOCRAAT NAJAAR 2020 Uitgelicht

Een nieuwe stijl Opkomstrecord lijsttrekkersverkiezing

Deze zomer lanceerde D66 haar nieuwe Tussen 19 augustus en 2 september konden onze leden website. Hoog tijd om Democraat ook stemmen over het lijsttrekkerschap voor de Tweede onder handen te nemen. Naast de nieuwe Kamerverkiezingen van 17 maart 2021. Sigrid Kaag haalde lettertypes (Aleo, Inter), is de letter iets 95,7 procent van de uitgebrachte stemmen. De andere groter en de interlinie wat ruimer (op veler kandidaat – Ton Visser – kreeg 3,1 procent van de stemmen. verzoek). Ook hebben we het gebruik van 1,2 procent van de leden stemde blanco. diverse achtergrondkleuren overgenomen van de vernieuwde website. Tot slot Maar liefst 11.577 D66’ers stemden mee in deze e-voting: introduceren we een aantal nieuwe leden- 49,7 procent van de stemgerechtigde leden. Dat is een rubrieken in deze Democraat-nieuwe-stijl. opkomstrecord voor een lijsttrekkersverkiezing. Ter vergelijking: Veel leesplezier! in 2012 stemden 4136 leden (19,5 procent); in 2017 brachten 4509 leden (18,5 procent) hun stem uit. foto Jeroen Mooijman 18.11.2020 Herindelingsverkiezingen Kandidatenlijst Doe mee met de campagne! Stem mee Op woensdag 18 november kunnen Op 17 maart 2021 willen wij de grootste partij worden. En inwoners van Appingedam, Loppersum Van 19 november tot 1 december daarvoor is jouw inzet nodig! Geef je op als vrijwilliger bij je en Delfzijl stemmen voor de raad van hun kun je meestemmen over de lokale afdeling of bij de ‘Ik kies Kaag’-campagne, die activiteiten nieuwe gemeente Eemsdelta. In Vught, volgorde van de kandidaten- door het hele land organiseert. Meedoen vanachter je scherm? Boxtel, Haaren en Oisterwijk wordt er ook lijst voor de Tweede Dat kan ook! Want naast onze straatcampagne is onze online gestemd vanwege de herindeling van de Kamerverkiezingen van campagne onmisbaar. Dus like onze berichten op sociale media gemeente Haaren. Daarbij zal D66 2021. Begin december wordt en deel ze met je vrienden door hen te taggen. En tot slot: Oisterwijk voor het eerst in zestien jaar de definitieve lijst bekend voor een goede campagne hebben we niet alleen enthousiaste weer zelfstandig meedoen aan de verkie- foto Jeroen Mooijman gemaakt. Elk stemgerechtigd vrijwilligers nodig, maar ook financiële middelen. Doneren kan zingen! (Zie ook de reportage op p.26.) D66-lid ontvangt per mail een heel eenvoudig, via een tikkie of via het donatieformulier op: uitnodiging voor deze digitale d66.nl/nieuwleiderschap stemming (via Orca). Heb je geen mail ontvangen? Mail Meer informatie? → d66.nl/campagne naar: [email protected] Ledenportaal 28.11.2020 Congres 112 (digitaal) Meer informatie? Op MijnD66.nl kun je niet → d66.nl/verkiezingen alleen je persoonlijke gegevens Twee keer per jaar komen D66’ers uit Verkiezingsprogramma en voorkeuren beheren, maar het hele land bij elkaar tijdens onze Stem mee ook je abonnementen (zoals congressen. Vanwege de corona- nieuwsbrieven) aanpassen, je maatregelen vindt ons najaarscongres Tot 23 oktober konden er wijzigingsvoorstellen op het concept- aanmelden voor een thema- digitaal plaats. Tijdens dit congres wordt verkiezingsprogramma 2021-2025 worden ingediend. Van 21 november afdeling, of de contactgegevens het definitieve verkiezingsprogramma door tot 26 november wordt er gestemd over deze amendementen. Van vrijdag van jouw lokale afdelingsbestuur de leden vastgesteld. Daarnaast kan er 27 november tot zaterdag 28 november kun je vervolgens meestemmen opzoeken. Daarnaast kun je in ook over moties en op kandidaten (vaca- over het geamendeerde verkiezingsprogramma. De uitslag wordt tijdens dit ledenportaal ook deelnemen tures partijcommissies) worden gestemd. het (digitale) congres op zaterdag 28 november bekendgemaakt. aan stemmingen (bijvoorbeeld En uiteraard worden er ook weer (digitale) over het verkiezingsprogramma). subsessies georganiseerd en zijn er Elk stemgerechtigd D66-lid ontvangt per mail een uitnodiging voor Je emailadres is tevens je inspirerende speeches te zien en te horen! deze digitale stemmingen (via MijnD66.nl). Heb je geen mail ontvangen? gebruikersnaam. Heb je Elk D66-lid ontvangt per mail een Mail naar: [email protected] problemen met inloggen? uitnodiging voor dit online congres. Stuur een mail naar: Meer informatie? → d66.nl/verkiezingen [email protected] Meer informatie? → d66.nl/congres

04 05 DEMOCRAAT PORTRET NAJAAR 2020 SIGRID KAAG

Na anderhalf jaar zonder politiek leider, mochten de D66-leden eindelijk een nieuwe lijsttrekker kiezen. Dat werd, niet geheel onverwacht, Sigrid Kaag – huidig voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking. Wat kan Nederland van onze voormalige topdiplomaat verwachten? “Leiderschap gaat om richting geven.”

tekst Milan Assies foto’s Martijn Beekman “Ik wil leiderschap uitdragen dat inclusief is”

06 07 DEMOCRAAT PORTRET NAJAAR 2020 SIGRID KAAG

gaat uiteindelijk een andere weer open.” Die andere deur opent , als hij haar tijdens de formatie van het huidige kabinet- Sigrid Kaag Rutte III benadert. Het nieuwe pad leidt naar 02.11.1961 het ministerschap van Buitenlandse Handel en 1988-1990 COVERINTERVIEW Ontwikkelingssamenwerking. Shell International in “Inclusief London Een nieuwe koers leiderschap is Het is in deze rol dat D66’ers – en met hen alle 1990-1993 gericht op “Het is een meisje en we noemen haar Els.” Nederlanders – Kaag de afgelopen jaren hebben Ministerie van Buiten- landse Zaken, afdeling Met deze woorden kondigde leren kennen. Ze staat bekend als beheerst en dialoog. Dat kan politieke VN-zaken in 1997 aan als de nieuwe lijsttrekker belezen. In de Tweede Kamer spreken vriend en partijoverstijgend van D66. 23 jaar later staat er weer een vrouw vijand waardering uit voor de manier waarop ze 1994-1997 aan het roer van de D66-kandidatenlijst voor parlementariërs te woord staat: met een grote United Nations Relief zijn, maar met de Tweede Kamerverkiezingen. “Het is een focus op inhoud, niet te beroerd om haar ongelijk and Works Agency in een rechte rug Jeruzalem voorrecht politiek leider te zijn van onze mooie toe te geven indien ze dit nodig acht. Het is die als de thema’s en dynamische partij”, zei Sigrid Kaag toen de manier van dialoog en debat voeren die Kaag ook 1998-2004 uitslag van de lijsttrekkersverkiezing op in haar rol als partijleider naar voren wil brengen: Internationale moeilijk zijn” 4 september bekend werd gemaakt. “Ik wil leiderschap uitdragen dat inclusief is. Dat Organisatie voor Migratie gericht is op dialoog. Dat kan partijoverstijgend (IOM) in Genève Rode draad zijn, maar met een rechte rug als de thema’s 2004-2005 Hoewel de uitslag an sich geen verrassing was, moeilijk zijn.” Senior adviseur VN in is deze carrièrestap er één die velen – inclusief Khartoum (Soedan) en zijzelf – tot een aantal jaren terug voor zeer Die houding betekent voor Kaag overigens Nairobi (Kenia) schooldag’ van tot alle inzet onwaarschijnlijk hadden gehouden. Gelauwerd niet dat ze kiest voor het gemiddelde van alle op digitaal en op klimaat in het verkiezings- 2005-2010 om haar internationale verdiensten bij de meningen. Het staat juist voor het duidelijk programma. “Want zonder D66 was er nu geen Diverse functies UNICEF Verenigde Naties – waar ze in 1994 begon – uitleg durven geven bij complexe keuzes. Het (o.a. regionaal directeur Klimaatakkoord en Klimaatwet.” Ook de hervor- stond een terugkeer naar Nederland voor aan mensen duidelijk maken dat je het niet altijd Midden-Oosten/Noord- ming van het toeslagenstelsel van Steven van topdiplomaat Kaag niet in de sterren geschreven. kan hebben zoals je het wilt hebben. “Het gaat Afrika) Weyenberg is zo’n typisch D66-idee, zegt Kaag. Een blik op haar cv van de tijd ‘voor Nederland’ dus om het geven van richting.” Dat een andere “Al jaren trekt men zich de haren uit het hoofd 2010-2013 maakt indruk, waarbij het leiden van de richting, een nieuwe koers voor Nederland nodig over de oneerlijkheid, de moeilijkheid van het Assistent secretaris- ontwapeningsmissie in Syrië en haar rol als is, benadrukt Kaag daarbij stellig. Zo moet de generaal UNDP (United toeslagenstelsel en nu ligt dus een heel ambi- Special Coordinator in Libanon het meest in coronacrisis een wake-up call zijn om onze Nations Development tieus voorstel. Er is durf en politieke moed nog het oog springen. Haar inzet voor, zoals zij het samenleving en onze economie anders in te Programme) in New York om te zeggen: hier is een voorstel, we hebben zelf omschrijft, “kansengelijkheid en rechtvaar- richten. Maar ze noemt ook uitsluiting en het goed bedacht, laten we daar over gaan 2013-2014 digheid” loopt daarbij als een rode draad door discriminatie als een prioriteit. “We hebben al die praten. Dat betekent dat je verantwoordelijkheid Ondersecretaris- haar internationale carrière. jaren racisme en uitsluiting in onze maatschappij generaal VN (leiding neemt voor je ideeën, om je idealen te vertalen in gebagatelliseerd.” OPWC-VN-ontwape- een zorgvuldig en genuanceerd voorstel.” Een gemakkelijk leven was het niet, er moesten ninngsmissie) in Syrië pittige keuzes gemaakt worden. Voor zowel Ambitieuze voorstellen Opkomen voor kwetsbaren 2015-2017 haarzelf, als voor haar gezin. Tijdens haar Gevraagd naar haar stokpaardjes, haar inhoude- Maar nog meer dan over de politieke ideeën en Ondersecretaris- werkzaamheden in Soedan was ze bijvoorbeeld lijke kernpunten, noemt Kaag als eerste leider- generaal VN (Special voorstellen van D66, gaat Kaag vooral graag twee jaar lang nauwelijks thuis. Ook haar werk in schapsstijl. Een effectief partijleider is volgens Coördinator/Vredes- in op hóe die ideeën uit te dragen. Zij ziet D66 Syrië bracht vanzelfsprekende risico’s met zich haar iemand die zich laat informeren door gezant) in Israël en als een partij voor iedereen, maar bovenal voor mee. “Het was lastig, dat zeker. Maar ik wist ook Kamerleden, maar die wel richting geeft, kaders Libanon kwetsbaren. Ze denkt veel na over hoe in alle telkens dat er een belangrijke opdracht was.” stelt en prioriteert. Dat houdt voor haar het lagen van de samenleving kenbaar gemaakt kan 2017-heden Toch kwam er een punt waarop ze merkte dat ze besef in dat je als partij niet vijftig punten kan Minister voor Buiten- worden dat “juist als we praten over kansen- haar internationale diplomatieke werk nog wel binnenhalen; dat het nodig is om hoofdlijnen te landse Handel en gelijkheid in het onderwijs, praten over een langer kon doen, maar dat ze er niet beter meer schetsen, maar met ruimte voor andere thema’s Ontwikkelingssamen- herziening van het toeslagenstelsel, de verduur- in zou worden. Het gevoel dat het tijd werd voor die kunnen opspelen. Ze wil ruimte bieden waar- werking kabinet-Rutte III zaming van de economie, de huizenmarkt of wat anders groeide. Op het moment dat ze het binnen vernieuwende, ‘typische D66’-ideeën’ mobiliteit, dat het over hén gaat, dat juist zíj 2020-heden besluit nam om een ander pad in te slaan, wás kunnen bloeien. “Ideeën die hun tijd ver vooruit Lijsttrekker D66 voor daar baat bij hebben.” dat pad er overigens nog niet. In een interview zijn.” Ze geeft voorbeelden van recente initia- de Tweede Kamer- met Trouw, in december 2017, zei ze hierover: tieven die voor haar D66 typeren en waar zij verkiezingen van 2021 Ze benadrukt met klem dat de sterkste schouders “Ik heb altijd ervaren: als er één deur dichtgaat, de komende jaren mee verder wil. Van de ‘rijke in de Nederland de zwaarste lasten moeten

08 09 DEMOCRAAT PORTRET DEMOCRAAT NAJAAR 2020 SIGRID KAAG NAJAAR 2020 Ingezonden

dragen. Maar ze ziet ook dat, hoewel we in een Het idee dat Nederland via de EU alleen maar rijk land leven, deze rijkdom lang niet altijd recht- betaalt voor andere Europese landen, is er een vaardig verdeeld wordt. Het verwijt dat D66 ‘niets waar Kaag van gruwelt. Het negeert volgens BR “Goed idee!” bevoorrechte studenten is het vernietigen van menselijk zou doen voor PVV’ers en FvD’ers’, is dan ook niet haar niet alleen het feit dat Nederlanders hun kapitaal. Marishka Neekilappillai (31), Hilversum aan haar besteed. “We nemen hen zeer serieus, brood verdienen in de EU, maar ook dat het Dit is zeker een goed idee! Door het invoeren van een en hun zorgen ook. Het enige verschil is: wij zijn ons veiligheid en stabiliteit biedt. En ons de studiebeurs investeert de samenleving niet alleen in de niet van schreeuwen en overschreeuwen. We zijn mogelijkheid geeft om ons sterk te positioneren student, maar juist ook in zichzelf. Door studenten meer WK “Niet periodiek regelen” een partij van serieuze oplossingen.” Hoewel ze tussen de Verenigde Staten en China. Voor het vrijheid van schulden en andere geldzorgen te geven, het breder kenbaar maken van het D66-verhaal “doorgeslopen pad” van extreme globalisering kunnen zij ook meer uit hun studietijd halen. Het is niet Dit plan is een goede zet in het socialer maken van het dus ziet als een duidelijk opdracht aan zichzelf, geldt voor Kaag hetzelfde. “Enkel een oplossing langer kiezen tussen jezelf ontwikkelen naast je studie ‘sociaal leenstelsel’. Ik vind echter dat niet alleen ouderlijk vindt ze ook dat deze opdracht niet alléén door op Europees niveau zal werken – van waarde- of een grotere hypotheek voor je eerste huis. Hiermee inkomen, maar ook vermogen moeten worden meegenomen een politiek leider of een fractie gedragen kan ketens tot een herinrichting van een bepaalde wordt een stevige basis voor de in de bepaling van het recht op worden. Echte verandering komt volgens Kaag manier van strategische autonomie. Dat hoort toekomst gelegd. Daarbij wil ik nog deze beurs. Een afrekening per als “alle leden en vrijwilligers zich inzetten om het bij EU-lidmaatschap.” Het eerlijke verhaal wel een oproep doen: zoek naar behaald studiejaar zie ik niet D66-verhaal beter over het voetlicht te krijgen”. durven vertellen over de Europese Unie als een passende oplossing voor de NIEUWE STUDIEBEURS zitten. Wanneer is een studiejaar waardengemeenschap en het belang van leenstelsel-studenten die nu tussen ‘behaald’? Waarom bekostigen we En het eerlijke verhaal vertellen Nederland bij een sterk Europa, voelt daarom twee studiebeurzen in zijn terecht D66 wil dat meer studenten studenten die uiteindelijk geen Dat betekent ook: het éérlijke verhaal vertellen. als haar politieke plicht. gekomen. Bouke Rovers (23), een studiebeurs krijgen. diploma behalen? Daarnaast Dat is ook nodig als het op Europa aankomt, zegt Studenten van wie de heeft dit ook geen voordelen voor Kaag. Haar visie van Nederland is er een waarin Moderner, eerlijker, groener studenten, omdat een lening pas het effectief en relevant is in Europa en minder Gevraagd naar haar eerder uitgesproken ambitie MN “Voorstel gaat ouders tot € 70.000 (twee afgelost dient te worden nadat zij over ‘de bonnetjes’ klaagt. Als minister van om premier te worden en naar hoe zij het ambt niet ver genoeg” keer modaal) per jaar zijn afgestudeerd of gestopt zijn Buitenlandse Handel, “maar ook als betrokken anders zou bekleden dan de afge- verdienen, krijgen recht op met studeren. Wouter Kobes (24), Europeaan”, ziet ze de baten van een sterk lopen tien jaar deed, reageert ze behoudend. Het voorstel is beter dan het een beurs van maximaal Enschede Europa. Mensen meenemen in die visie op Vooruitlopen op een verkiezingsuitslag wil ze huidige ‘sociaal’ leenstelsel, maar Europa, betekent voor haar dat je als partij een niet, maar vanzelfsprekend is het haar ambitie gaat niet ver genoeg. Studeren € 400 euro per maand. stip op de horizon plaatst en scherpe inhoude- om met D66 de grootste te worden. “Ik hoop dat moet bovenal bereikbaarder Deze beurs wordt niet pas JWL “Het kan nóg lijke beleidskeuzes durft te maken. “Ik dat als wij als grootste partij regeren, dat je zult zien worden voor eerstegeneratie- ná het behalen van een &JP progressiever” we onszelf tekort doen. We hebben een enorme dat Nederland beter uit de crisis is gekomen. studenten. Een leenstelsel diploma een gift, maar dit rol die we kunnen spelen, meer dan we tot nu Moderner, eerlijker, groener. Dat we niet alleen waarin studenten met minder Ontzettend mooi dat D66 oog toe gedaan hebben. We moeten terug naar het vormgeven aan morgen, maar ook aan over- kapitaalkrachtige ouders zich in wordt periodiek geregeld, heeft voor de nadelen van het verhaal dat de Europese Unie en het lidmaat- morgen.” Dat houdt voor Kaag onder andere in de schulden moeten steken om te bijvoorbeeld per (behaald) huidige systeem en een groot schap meer is dan een optelsom.” dat de coronacrisis wordt aangegrepen om het mogen studeren, is niet sociaal. studiejaar. Goed idee? deel van de zwaarst getroffen behalen van doelen in de Europese Green Deal Eerst als eerstegeneratiestudent en groep extra wil ondersteunen! te versnellen, dat er een grote focus komt op het langstudeerder, en nu als docent Een goed alternatief voor het realiseren van ‘banen van de toekomst’, dat er aan een universiteit, constateer ik huidige systeem. Wat de Jonge goed gekeken wordt naar hoe de interne markt dat studenten met theoretisch → d66.nl/nieuwe-studiebeurs Democraten betreft kan het nog strategischer vormgegeven kan worden en naar geschoolde ouders – die door- een stapje progressiever. De hoe Nederland als internationale politieke actor gaans een bovengemiddeld oplossing van D66 blijft gevoelig van groter belang kan worden. inkomen hebben – vaak stevige voor misbruik en bureaucratische “Ik wil ruimte financiële ondersteuning krijgen. Hierdoor zijn deze rompslomp. Vervang dit daarom voor een uitbouw van het Maar eerst ligt er nog een grote uitdaging in studenten vaker in de gelegenheid leerzame maar dure plan van Van Weyenberg: een uitkeerbare belastingkorting bieden de vorm van verkiezingen. “We gaan ons eerst activiteiten te ontplooien, zoals onbetaald bestuurs- en waarmee elke student rond kan komen en waarbij werken waarbinnen inzetten voor een optimale uitslag in deze commissiewerk, buitenlandse uitwisselingen en stages. blijft lonen. Hiermee laten we werkelijk elke student vrij (om vernieuwende Tweede Kamerverkiezingen. Daarvoor moeten Eerstegeneratiestudenten die door een oplopende alle kansen te benutten), maar geen enkele student vallen! we goed campagne voeren, goed ons verhaal studieschuld genoodzaakt zijn om snel af te studeren en Jan Willem het Lam (25) en Jelt Pekaar (21), (porte- ideeën kunnen vertellen en het beste team voor de fractie zich minder te ontwikkelen dan de sociaal-economisch feuillehouders Onderwijs & Wetenschap van de Jonge Democraten) bouwen. Daarna gaan we kijken hoe we als bloeien. Typische fractie gaan opereren, met Kamerleden die door D66-ideeën zullen gaan en nieuwe mensen die erbij komen. die hun tijd ver Het gaat om de kracht en overtuigingskracht van het team. Dat betekent goed je huiswerk Wat vind jij? Het onderwerp en de deadline voor het volgende nummer ontvang je via de digitale thema-updates. vooruit zijn” doen, dossierkennis hebben en de kunst van Mail je reactie (max. 125 woorden) naar [email protected] en vermeld daarbij je naam, leeftijd en woonplaats. De redactie behoudt zich het recht voor bijdragen in te korten het onderhandelen met elkaar met andere partijen beheersen.” ■ → Ontvang je geen thema-updates? Ga naar MijnD66.nl en pas je abonnementen aan in ‘Mijn profiel’.

10 11 DEMOCRAAT VERKIEZINGSPROGRAMMA NAJAAR 2020 HOOFDPUNTEN UITGELICHT

UITGELICHT 1. Wij geven ieder kind een 2. Wij halen de klimaat- 5. Wij gaan een miljoen 8. Wij vernieuwen onze 12. Wij stimuleren de over- rijke schooldag, met het beste doelen en doen er een flinke nieuwe huizen bouwen, zodat democratie. Zeggenschap staat gang van een waarde- naar onderwijs, kunst en cultuur, sport, schep bovenop. Nederland de stille ramp op de woningmarkt voor ons centraal. We moderniseren een waardengedreven muziek en een gezonde lunch. wordt de grootste producent van stopt en mensen de basis hebben van het kiesstelsel, we willen een gekozen bedrijfsleven. Ambitieuze Kinderopvang wordt gratis, zodat windenergie in Europa, met duizenden een goed en fijn huis. We beschermen premier en we geven mensen meer bedrijven die economisch succes én geen kind start met een achterstand, windmolens op zee. Tot 2025 huurders en verkleinen de verschillen inspraak op alle niveaus. We treden meerwaarde voor de samenleving ongeacht afkomst. Leraren worden gebruiken we 30 procent minder tussen huur en koop. hard op tegen racisme en discrimi- nastreven, bieden we een zo goed beter toegerust en betaald. We nieuwe grondstoffen. Er komt meer natie, ter verdediging van een open en mogelijk vestigingsklimaat en onder- houden mbo, hbo en universiteit ruimte voor natuur. Kringlooplandbouw inclusieve samenleving. steuning bij innovatie en digitalisering. toegankelijk met een nieuwe wordt de norm, we werken toe naar Dat geldt ook voor het mkb. Zij zijn de studiebeurs. We investeren in kunst halvering van de veestapel. motor van goede banen voor iedereen en cultuur. Dat is extra belangrijk, nu 6. Wij staan voor een in Nederland, nu en in de toekomst. de coronacrisis de sector kwetsbaar sterke overheid. Dat begint met heeft gemaakt. investeren in publiek werk, dat ons 9. Wij zetten vol in op eman- samenleven mogelijk maakt. Want cipatie. Want nog altijd hebben 3. Wij gaan de strijd aan niemand kan leven van waardering geslacht en gender invloed op kansen. met de gezondsheids- alleen. Maar we kunnen de problemen Van gevarieerde sollicitatiecommissies 13. Wij zetten trots onze ongelijkheid. Het is schrijnend ook niet alleen afdoen met een tot quota en betere CAO’s. We strijden traditie van internationale dat mensen met een praktische salarisverhoging. De politiek moet tegen zwangerschapsdiscriminatie samenwerking voort en opleiding of een lager inkomen jaren weer durven mensen te vertrouwen op werk en tegen geweld achter de willen dat Nederland in Europa weer korter leven, in slechtere gezondheid. en de ruimte te geven in hun werk. voordeur. We staan pal voor gratis een voortrekkersrol speelt. Samen We investeren in alles wat dit verschil Wij willen dat de overheid de publieke anticonceptie en de abortuspil komt kunnen we ons grondgebied en onze verkleint: van goed onderwijs tot een belangen van ons allemaal beschermt. bij de huisarts beschikbaar. belangen verdedigen. Samen kunnen gezonde leefomgeving en levensstijl Wij geven mensen grip op de razend- we zorgen voor veilige routes om en persoonlijke zorg dichtbij huis. snelle veranderingen om hen heen. arbeidsmigranten een kans te geven Preventie van chronische ziekten En de overheid moet ook zorgen voor onze economie te versterken. Samen en overgewicht verdient meer transparantie en eerlijke concurrentie. bieden we humane opvang aan prioriteit dan symptoombestrijding Mededingingsautoriteiten moeten 10. Wij waarborgen zelf- vluchtelingen. Samen voorkomen we met medicijnen. moderne waakhonden zijn. De macht beschikking over het eigen conflicten en grijpen in waar nodig. van Big Tech, Big Pharma en andere lichaam, ook in een toekomst vol Want D66 gelooft dat de nationale grote ondernemingen mag nooit ten nieuwe medische mogelijkheden. Dat staat zijn eigen rechtsorde alleen kan koste gaan van fundamentele rechten vraagt om onderzoek en ethische beschermen in samenwerking met als individuele vrijheid, democratie of discussie, bijvoorbeeld over het anderen. 4. Wij willen dat werk de de volksgezondheid. kweken van embryo’s voor onderzoek, basis is voor een vrij en embryomodificatie en meer ruimte waardig bestaan. We maken het voor stamcelonderzoek. voor werkgevers aantrekkelijker vaste contracten te geven. De verschillen → Verder lezen: lees Concept-verkiezingsprogramma 2021-2025 tussen werkenden maken we kleiner, 7. Wij investeren fors in de het volledige concept- zodat iedereen zekerheid heeft. Wie rechtsstaat: rechtspraak, OM, verkiezingsprogramma geen baan heeft, krijgt hulp om zich reclassering en sociale advocatuur. 11. Wij beschermen de 2021-2025 op: d66.nl/ om te scholen. We schaffen het Omdat mensen zonder toegankelijk rechten van mensen bij het verkiezingsprogramma ingewikkelde toeslagenstelsel af. recht niet echt vrij zijn, maar ook grijpen van de grote kansen Iedere Nederlander krijgt een omdat veiligheid en het terugdringen van digitalisering. Meer → Meebeslissen: als belastingkorting of een vast netto van criminaliteit belangrijke voor- zeggenschap van mensen over stemgerechtigd lid word bedrag als je te weinig verdient. waarden zijn voor onze vrijheid. hun data. Meer controle op data- je per mail uitgenodigd Daarom willen we politie-inzet verzameling door bedrijven en over- om te stemmen. Zie nadrukkelijk richten op misdaden die heden, ook in de publieke ruimte. pagina 4-5 voor meer onze samenleving het hardst raken, We zorgen dat besluitvorming door informatie. zoals zware geweldsdelicten en algoritmes altijd een menselijke ‘check’ grootschalige oplichting. heeft. Alleen zo kunnen we vrij zijn in een digitale wereld.

12 13 DEMOCRAAT VERKIEZINGSPROGRAMMA NAJAAR 2020 WOUTER KOOLMEES

Op 20 september presenteerde D66 haar concept- verkiezingsprogramma Een nieuw begin. Wouter Koolmees is voorzitter van de commissie die het programma schreef. “Een elevator pitch? Daar doe ik niet aan, we hebben niet voor niets 212 pagina’s geschreven.”

tekst Jan Vincent Meertens

Koersvast & toekomstbestendig

INTERVIEW

Onder zijn regie zijn het pensioenakkoord programma Een nieuw begin – laat iedereen vrij “We staan voor en de nieuwe inburgeringswet tot stand maar niemand vallen. Het is een nieuw begin na gekomen. De afgelopen maanden kwamen corona en natuurlijk een verwijzing naar nieuw gelijke kansen, daar – onder langdurige hoogspanning – diverse leiderschap onder Sigrid Kaag. We gaan door voor vrijheid om steunpakketten voor behoud van werkgelegen- op de ingeslagen weg, alleen gaan we weer een heid tijdens de coronacrisis bij. De “ongekroonde stap verder.” te beslissen over Koning van de polder” noemt Sigrid Kaag hem. het eigen leven, Wouter Koolmees, sinds 2017 minister van Sociale Het programma borduurt deels voort op wat D66 Zaken en Werkgelegenheid, kan er hartelijk om in de huidige regeerperiode gerealiseerd heeft. voor een sterke lachen. Al sinds 2010 voert hij debatten en onder- Niet alleen de pensioen- en inburgeringswet, maar overheid, voor een handelingen over een transparanter en persoon- ook de klimaatwet en de grote investeringen lijker pensioen. Is het pensioenakkoord de kroon in onderwijs waren zonder D66 niet tot stand open internationale op zijn werk? “Ja, toch wel. Alleen al omdat er gekomen. Het programma is optimistisch, maar blik, en voor twaalf jaar over onderhandeld is en het overleg wel met een kanttekening. “Het is geen blauw- heel erg lang vastzat. Met dit akkoord hebben druk. Wie durft te zeggen hoe onze samenleving keuzes die goed we het stelsel echt toekomstbestendig gemaakt.” en economie eruitzien over een jaar? Wij niet, en zijn voor morgen” dat is eerlijke politiek. Dus geen garanties, maar Een nieuw begin na corona wel de belofte van onze inzet.” En nu ligt er een toekomstbestendig concept- programma ter beoordeling voor de leden. De Vijf grondslagen toekomst is echter onzekerder dan we dachten; In de campagne is het van belang dat D66 zich de realiteit heeft ons ingehaald, zegt Koolmees. goed kan onderscheiden van andere partijen, “De gevolgen van het coronavirus zijn ingrijpend. zeker als coalitiepartij, maar Koolmees laat zich Onder de radar sluimerden al een lange tijd niet verleiden tot een elevator pitch. “Daar doe ik scheidslijnen in onze samenleving. De corona- niet aan, we hebben niet voor niets 212 pagina’s Jeroen Mooijman Jeroen crisis heeft deze pijnlijke situatie nog zicht- geschreven.” Voor leden die graag handvatten

foto foto baarder gemaakt. Daarom is de titel van ons willen om vrienden en collega’s te informeren

14 15 DEMOCRAAT VERKIEZINGSPROGRAMMA DEMOCRAAT NAJAAR 2020 WOUTER KOOLMEES NAJAAR 2020 Column

en te overtuigen, heeft hij wel een advies. “Het producten en monopoliemacht tegengaat – denk Verkiezings- is goed om onze vijf grondslagen, onze over- aan Big Tech en Big Pharma. Winst maken en programma- tuigingen, te benadrukken. Daar zijn concrete ondernemen zijn geen vieze woorden; dat zijn commissie (VPC) punten aan verbonden. We staan voor gelijke belangrijke activiteiten in onze economie. Maar HOE NEGATIEVER, Zouden we nu niet al stappen moeten kansen, voor vrijheid om te beslissen over het het moet wel eerlijk, netjes en schoon. En daar HOE BETER! zetten naar een volledige negatieve eigen leven, voor een sterke overheid, voor heb je de overheid voor nodig.” Koolmees wil Wouter Koolmees inkomstenbelasting; de bijstand, een open, internationale blik, en onze keuzes hierbij graag de bijdrage van een groep D66’ers (Voorzitter) de AOW en de studiefinanciering van vandaag moeten goed zijn voor morgen. noemen die zich hebben verenigd onder de naam Aletta Hekker inbegrepen? Zeker nu we na de Toekomstvaste keuzes dus.” Breidelaars. Zij strijden voor een ‘economie die Secretaris Politiek, coronacrisis een goed sociaal vangnet werkt’ en willen de democratie versterken door Landelijk Bestuur u oktober herfstige nodig hebben. Wij zijn een echte progressieve middenpartij, het kapitalisme te breidelen. “We hebben hun Eline Leijten regendagen en nieuwe vervolgt Koolmees. “Daarin onderscheiden we bijdrage bijna helemaal overgenomen.” Zelfstandig coronamaatregelen met Zo hebben wij op ons September- ons van een middenpartij zoals het CDA. We ondernemer zich meebrengt, is het congres een motie aangenomen om hebben ambitieuze ideeën als het gaat om het De lange lijnen van D66 Roy Kramer soms lastig de goede de studiefinanciering grotendeels klimaat, over vergroening. Op een aantal andere Koersvast, consistent en toekomstbestendig Politiek Adviseur Nmoed erin te houden. Naast de te vervangen door een negatieve onderwerpen zijn we zelfs een beetje radicaal, – woorden die Koolmees regelmatig herhaalt Ellen Bijsterbosch kruidnoten in de schappen sprong inkomstenbelasting. Dit is wanneer de in vergelijking tot andere partijen. Dan heb ik het in het gesprek. “Bij vrijwel elk onderwerp zie Gemeenteraadslid er de afgelopen tijd slechts één rest van de toeslagen al wegvalt wat over vrijzinnigheidsthema’s. Denk aan zelfbeschik- je de lange lijnen die al meer dan vijftig jaar D66 ding onverminderd positief uit: het ons betreft de volgende stap om te king, denk aan gelijke rechten en inclusiviteit, in ons programma terugkomen. Onlangs is er Alexander conceptverkiezingsprogramma van nemen: een negatieve inkomsten- denk aan drugsbeleid. Het is de combinatie van bijvoorbeeld een voorstel over het correctief Rinnooy Kan D66. Een nieuw begin, zo noemen belasting voor studenten, die minimaal Emeritus hoogleraar die progressiviteit en soms radicale voorstellen referendum aangenomen. Het kwam van de SP, we het. Niet bij de pakken neer gaan de aanvullende beurs en de weggeval- economie en met degelijk financieel en economisch beleid die maar het is een van de ideeën die wij al decennia bedrijfskunde zitten, maar vooruit kijken. Dat sprak len toeslagen dekt. Zo hebben de ons uniek maakt. En zoals Alexander Pechthold meetronen, waar we steeds hard aan trekken wel aan, want wij van de Jonge 40%-studenten, die volgens het Marietje Schaake al zei: soms heb je een komma nodig om tot een maar die taai zijn om te bereiken. Stapje voor Democraten zijn uiteraard ook geen D66-plan nog altijd moeten hopen op Directeur Cyber punt te komen. Dat geldt vooral en zeker voor stapje worden ze toch bereikt. Als je langdurig Policy Center, zwartkijkers. de vrijwillige bijdrage van de ouders, D66’ers. Daarom zijn het 212 pagina’s geworden. gecommitteerd blijft aan je uitgangspunten, lukt Stanford University óók de zekerheid dat zij hun werkende

Maar dan heb je wel een rond verhaal en een heel veel. Of het nu gaat om democratische Joost Sneller Er was wel één punt dat ik graag een leven na de coronacrisis niet moeten toekomstbestendige visie.” vernieuwing, onderwijs of klimaat. Kijk naar Jan Tweede Kamerlid stuk negatiever terugzie dan dat het beginnen met enorme schulden. Terlouw, die als een van de eerste politici het partijprogramma het op dit moment Vervang vervolgens de bijstand met Franc Weerwind Progressief kapitalisme milieurapport van de Club van Rome serieus Burgemeester brengt. Één ding waarvoor, wat de een negatieve inkomstenbelasting, en Ook richting het bedrijfsleven wil D66 voor- nam; de econologie van in de jaren Almere Jonge Democraten betreft, geldt: ten slotte ook de AOW. uitstrevend zijn, zegt Koolmees. “Toekomstige negentig – en ook nu weer trekken we die lange hoe negatiever, hoe beter. Dat is de generaties hebben recht op een leefbare planeet. lijn van groene groei door in ons programma.” negatieve inkomstenbelasting. Een kans voor jongeren, én de rest van Deze omslag gaat alleen samen met bedrijven de samenleving, om op eigen houtje lukken. Daarom stimuleren we de overgang van Koolmees is blij met de inzet van iedereen die De negatieve inkomstenbelasting hun leven in te kunnen richten. Op een van waarde- naar waardengedreven bedrijfs- betrokken is geweest bij het programma. “Wat – een langgekoesterde wens van deze manier kunnen we bij een nieuw leven. Ambitieuze bedrijven die meerwaarde ik enorm heb gewaardeerd, is het werk van de de Jonge Democraten – heeft het begin iedereen vrijlaten, en helemaal hebben voor onze samenleving bieden we een mensen van de Permanente Programma- gehaald tot het verkiezings- niemand meer laten vallen. En als ik zo goed mogelijk vestigingsklimaat en onder- commissie onder leiding van Annet Aris. Wij programma. Het is hét antwoord van het zo formuleer klinkt dat niet eens steuning bij innovatie en digitalisering. We staan mogen als VPC (zie kader) de inhoudelijke D66 op de toeslagenaffaire: voortaan zo negatief. ■ daarbij vooral voor het mkb, de motor voor keuzes beoordelen en bewaken, maar het echte zullen we geen overheid meer hebben goede banen in Nederland.” handwerk gebeurt door deze commissie. Ze die haar burgers wantrouwt en in hebben de afgelopen twee jaar input opgehaald tijden van nood volledig laat vallen. Léonie Janssen, landelijk voorzitter In het programma wordt de term ‘progressief bij leden, themacommissies, fracties, bewinds- Nee, we zetten een systeem op waar Jonge Democraten (JD). De JD zijn een onafhankelijke groep politieke jongeren kapitalisme’ geïntroduceerd. “Ja!”, zegt Koolmees personen en de ontwerpteksten geschreven.” de overheid de burger respecteert, die zich binnen en buiten D66 inzetten enthousiast, “een mooi thema, een terecht waarbij controle niet eens nodig is. om kansen voor jongeren te thema ook. Kapitalisme is een woord dat besmet In goede handen bij Sigrid realiseren en te garanderen: is geraakt door zaken als belastingontwijking, Nu gaan we gezamenlijk – onder aanvoering van Maar goed, zo’n inkomstenbelasting jongedemocraten.nl milieuvervuiling en uitbuiting. Terwijl de vrije Sigrid Kaag – de waarden en voorstellen van zie ik dus graag nog wat negatiever. productie en de ondernemersvrijheid ons veel D66 over het voetlicht brengen, zegt Koolmees. Dit is niet alleen een goed middel voor welvaart hebben gebracht. Wat ik het mooie vind “Ik ben vol vertrouwen. Sigrid is onderscheidend het toeslagenstelsel, maar ook juist van progressief kapitalisme is dat het ruimte met haar verhaal en met haar houding in Den voor de gehele sociale zekerheid. biedt voor ontwikkeling en innovatie, maar tege- Haag op dit moment. Ons programma is in lijkertijd een eerlijke prijs heft op vervuiling en goede handen bij haar.” ■

16 17 DEMOCRAAT ZORG EN GEZONDHEID NAJAAR 2020 NIEUWE VISIE

LEDEN AAN HET WOORD

Een gezonde toekomst tekst Marcella Heijboer

Hoe zorgen we voor betaalbare, Stephan Schouten Suzan Kemperman Lisanne Bonsen toegankelijke én kwalitatief goede Huisarts bij gezondheidscentrum Anton Kwaliteitsverpleegkundige ouderenzorg Tot voor kort arts-assistent Gynaecologie Jurgenshuis in Oss. bij Zorgcentra De Betuwe in Culemborg. (niet in opleiding) bij Spaarne Gasthuis in zorg? Dat is de eeuwige afweging in Haarlem. de zorg. In september presenteerde D66 Eenheid in verscheidenheid, een nieuwe visie op gezondheid. “Ik zou meer mogelijkheden “Laten we focussen op wat “Het zorgsysteem is fragiel

Want gezondheid is meer dan zorg. In deze willen om te innoveren” wél kan” door onderbezetting” sociaal-liberale visie kijkt D66 daarom ook naar een gezonde toekomst búiten de zorg. Dat is “Dat er gezondheidsongelijkheid is, herken ik. “Veel ouderen willen graag langer thuis blijven “Tijdens mijn studie heb ik geleerd om met de vooral van belang als we kijken naar de grote Onze praktijk ligt in een achterstandsbuurt. Meer wonen. Maar daar is wel wat voor nodig. Soms patiënt en diens familieleden in gesprek te gaan: gezondheidsongelijkheid. Mensen met een lagere dan in andere wijken is er sprake van obesitas, bijten de verschillende financieringsstromen in wat is de juiste behandeling, de kwaliteit van opleiding leven gemiddeld zes jaar korter en roken, weinig beweging en financiële problemen. de zorg elkaar. Gemeenten vinden bijvoorbeeld leven. Anderhalf jaar geleden kwam ik fris, vol maar liefst vijftien jaar korter in goede gezond- Wij werken met praktijkondersteuners die zowel huisaanpassingen te duur en adviseren dan zin en energie van de opleiding en daar is niks heid. D66 wil daarom het perspectief veranderen: ouderen en hun mantelzorgers, als mensen om een indicatie voor het verpleeghuis aan te aan veranderd. Ik ben heel trots op mijn vak. Wat van zorg bij ziekte naar gezondheid in het leven. met aandoeningen zoals diabetes intensief vragen. Er zou meer integraal gewerkt moeten ik wel zie, is dat het zorgsysteem heel fragiel begeleiden. Ze bezoeken patiënten proactief en worden, waarbij potjes gebundeld zijn. In mijn is door onderbezetting. De werkdruk is hoog Ondanks alle inspanningen voor een betere adviseren over leefstijl; we zijn zeer gericht op directe omgeving zie ik gevallen van zorgmijding. en door alle randzaken en regels is er onder gezondheid zal medische zorg nodig blijven. Die preventie. Het nabijgelegen ziekenhuis kijkt ook Mensen met een uitkering, waarvoor de aansluit- artsen en verpleging minder werkplezier. Het zorg moet klaar zijn voor de toekomst. We willen zorgvuldig naar behandelopties. Ga je opereren, kosten van 90 euro voor persoonsalarmering te valt mij tegen wat een kantoorbaan het ook is. ons richten op betere organisatie van de zorg. of kan afvallen onder begeleiding van een hoog zijn. Terwijl zo’n hulpmiddel hen wel in Ik wil vlieguren als arts maken en iemand in de Leren van de coronacrisis. Met meer sturing van diëtiste een goed alternatief zijn? Als huisarts staat stelt zelfstandig te blijven. ogen kunnen kijken, maar de computer staat de overheid om samen te werken en beter gere- zou ik meer mogelijkheden willen om aan inno- vaak letterlijk tussen mij en de patiënt in. Goede guleerde marktwerking. Daarnaast moeten we vatie te doen en daar financiering voor te krijgen. Positieve gezondheid in brede zin is heel verslaglegging is belangrijk voor de overdracht meer luisteren naar de patiënt of cliënt. Met meer belangrijk. In mijn organisatie is het motto van patiëntgegevens en de continuïteit, maar ruimte voor verscheidenheid en eigen regie. Tot De coronacrisis heeft veel zwakke punten in de ‘leven in optimale vrijheid’ waarbij we focussen ik moet ook veel niet-medische gegevens slot willen we ‘grip op groei’. Door het basispakket zorg blootgelegd. Onvoldoende materialen en op: wat kan er nog wél. Dat geeft vaak meer verwerken. Daarin is op IT-gebied een verbeter- en het geneesmiddelenbeleid kritisch tegen het medicijnen omdat je afhankelijk bent van China gezondheidswinst en kwaliteit van leven. In slag te behalen, maar daar ligt de focus nu niet.” licht te houden en te investeren in innovatie en en India. Er zitten fouten in de marktwerking en verpleeghuizen zijn de meeste mensen palliatief. in ons zorgpersoneel. Zodat we geen voorschot verschillende instituties liepen achter de feiten Veel van hen kiezen ervoor om geen ziekenhuis- “Dit najaar start ik met mijn PhD in Leiden. Het nemen op de middelen van volgende generaties. aan. Er was echter ook een voordeel: ik had twee behandelingen meer te ondergaan. Niet meer was bijzonder om tijdens de eerste besmet- keer zoveel tijd voor patiënten op het spreekuur. behandelen betekent niet dat we niks doen als tingsgolf van het coronavirus te werken. Bij de Ons Kamerlid schreef deze visie Daardoor kon ik meer doorvragen en voorlichting ze ziek worden. Wat wil je nog? Wat vind je afdeling verloskunde ging de controle van zwan- op basis van input van thema-afdelingen, geven en merkte ik dat ik minder hoefde door te belangrijk in het leven? – in plaats van altijd gere vrouwen gewoon door. Ineens kwamen er collega’s uit de Kamers en externe deskundigen. verwijzen. Een betere financiering voor langere maar doorgaan. Als leven lijden wordt, moet je middelen en samenwerkingsverbanden vrij; die Lees verder op: d66.nl/gezonde-toekomst consulten zou dus een goed idee kunnen zijn.” ook los mogen laten.” drive van iedereen was mooi om te zien.” ■

18 19 DEMOCRAAT ZORG EN GEZONDHEID NAJAAR 2020 PIA DIJKSTRA

Op 17 juli diende Tweede Kamerlid Pia Dijkstra haar wetsvoorstel Voltooid Leven in. Ze zal het dit keer niet zelf door de Kamers kunnen loodsen, want Dijkstra heeft besloten om na tien jaar afscheid te nemen van de politiek. “Ik wil weer Pia Dijkstra over mijn eigen agenda beschikken.” 09.12.1954

1978-1984 tekst Caine Roland Regisseur radiokerkdiensten, voorlichtster en omroepster, IKON

1984-1986 Programmamaker en presentatrice, Radio Nederland Wereldomroep

Vechten voor 1986-1988 Verslaggever Hier en Nu, NCRV

1988-2000 keuzevrijheid Presentator NOS Achtuurjournaal

2000-2010 Presentator diverse medische tv-programma’s, INTERVIEW AVRO

2008-2010 Voorzitter Taskforce “In het begin kreeg ik weleens blikken strafbaar, mits er aan de zorgvuldigheidseisen DeeltijdPlus van: wat doet die presentatrice hier in de is voldaan. Zo moet er sprake zijn van uitzicht- Kamer?”, vertelt ze lachend. Bij de Tweede loos en ondraaglijk lijden met een medische 2010-heden Tweede Kamerlid Kamerverkiezingen van 2010 haalde D66 tien grondslag. “Hierdoor vallen mensen met een voor D66 “Op dit moment zetels. Pia Dijkstra stond op plek 13, maar door hoge leeftijd die niet per se fysiek ondraaglijk voorkeurstemmen haalde ze toch een zetel. lijden maar hun bestaan als voltooid is er misschien “Veel mensen denken dat ik gevraagd ben, maar beschouwen, tussen wal en schip”, zegt Dijkstra geen meerderheid ik heb mezelf aangemeld. Ik wilde D66 helpen over de aanleiding voor haar initiatiefwet. “Het haar idealen voor elkaar te krijgen.” Tien jaar gaat om mensen vanaf 75 jaar die lijden omdat voor Voltooid lang werkte ze vervolgens onvermoeibaar aan het leven hen te lang is geworden. Ze willen Leven, maar diverse medisch-ethische dossiers. Met succes. zelf over hun sterven beslissen en waardig Zo werd ‘haar’ Donorwet in 2018 door de Eerste deze wereld verlaten. Deze wens moeten we die was er in Kamer aangenomen. Deze zomer diende ze het respecteren.” eerste instantie wetsvoorstel toetsing levenseindebegeleiding van ouderen op verzoek (Voltooid Leven) in. Wat een voltooid leven precies inhoudt, is niet bij de Donorwet eenvoudig te bepalen. Dijkstra is daarom veel ook niet” In de voetsporen van Els Borst in gesprek geweest met betrokkenen. Met Hiermee treedt ze in de voetsporen van inspirator ouderen zelf, uiteraard. Maar ook met medici en oud-minister Els Borst, die twintig jaar geleden en ethici. “Ik word ook regelmatig uitgenodigd de ‘Euthanasiewet’ door de Eerste Kamer loodste door religieuze gemeenschappen om te komen (zie kader, p. 22). Het verlenen van euthanasie spreken. Dan wisselen we van gedachten. Dat en de hulp bij zelfdoding zijn sindsdien niet meer is zo interessant; het zijn onderwerpen die

20 21 DEMOCRAAT ZORG EN GEZONDHEID NAJAAR 2020 PIA DIJKSTRA

raken aan de essentie van het leven. Of neem Na de verkiezingen van 2017 werkte Dijkstra de palliatieve zorg [die verleend wordt wanneer verder aan het wetsvoorstel en werd er opnieuw er geen genezing meer mogelijk is, red.]; daar een onderzoekscommissie ingesteld. Om uit te “Ik wil mensen keuzevrijheid bieden. 5 is men continu bezig met de discussie rond het zoeken om hoeveel mensen het nu eigenlijk gaat levenseinde: mogen we niet of júist wel ingrijpen en wat die precies willen en waarom. In januari Natuurlijk respecteer ik het als je tips voor wanneer daarom gevraagd wordt?” Het principe presenteerde deze commissie-Van Wijngaarden ergens tegen bent, maar leg iemand aspirant- dat een voltooid leven in eigen regie moet haar rapport en concludeerde dat er in Kamerleden kunnen zijn, staat voor Dijkstra als een huis. Nederland ruim tienduizend 55-plussers zijn die anders niet op wat moet of mag” Wel zorgen dit soort gesprekken voor nieuwe niet ernstig ziek zijn, maar toch langere tijd een 1. “Heb lef, inzichten. “Veel dokters vinden dat het niet bij doodswens hebben. Het bevestigde wat Dijkstra weet waar je hun vakgebied hoort, daarom zie ik hier een al wist: “Er is brede steun voor eigen regie op een voor staat en kans voor een nieuw beroep: de levenseinde- waardig levenseinde”. Omdat het huidige kabinet wat je wil” begeleider.” Deze zorgprofessional zal de niet met een wetsvoorstel zal komen, besloot niet verwacht dat ze het zo lang zou volhouden. prachtige verkiezingsuitslag van 2017: 19 zetels. stervenswens beoordelen zodat zeker is Dijkstra het zelf te doen. Ook al is het op dit Dat ze gewaardeerd wordt om haar inzet is wel “Het was een voorrecht om die periode van groei 2. “Focus op dat deze vrijwillig, zonder druk van buitenaf, moment nog onduidelijk of er een meerderheid duidelijk: bij elke verkiezing kwam ze met meer en succes mee te hebben mogen maken.” onderwerpen weloverwogen en duurzaam is. voor is in de Tweede Kamer. “Die was er in eerste voorkeursstemmen in de Kamer. “Ik ben niet die je nauw instantie bij de Donorwet ook niet, dus dat houdt bang voor debat. Wel vind ik het jammer dat het Uiteraard zijn er ook minder fijne momenten aan het hart Proces van tien jaar me niet tegen. Je moet altijd blijven doorgaan soms moeilijk is om op basis van argumenten te geweest in die tien jaar in de Kamer, zegt liggen” Het begon tien jaar geleden met de initiatief- met wat je belangrijk vindt.” discussiëren. Ik wil geen beslissingen maken op Dijkstra. “Incalculeren en relativeren kan ik groep Uit Vrije Wil, die bijna 120.000 handteke- basis van angstbeelden, maar op basis van feiten behoorlijk goed, dus ik accepteer dat politieke 3. “Kijk naar ningen verzamelde. Het burgerinitiatief Voltooid Stijf van de spanning en inhoud. Dit is een grote verantwoordelijkheid. zaken niet altijd meezitten. Dat hoort erbij. Maar mogelijk- Leven werd in 2012 plenair behandeld, gevolgd Die stemming over de Donorwet ligt nog vers Ik wil laten zien dat we stappen maken.” Zelf soms gebeuren er wel heftige dingen die je heden, zoek door een onderzoek door de commissie-Schnabel. in het geheugen. In 2018 werd deze met 38 noemt ze de Donorwet en het indienen van het ervaringen echt kleuren. Zoals de moord op Els de samen- Die adviseerde om geen nieuwe wetgeving te stemmen voor en 36 stemmen tegen Voltooid leven-voorstel als haar grootste wapen- Borst, in 2014. Dat was een enorm dieptepunt. werking” maken, maar het kabinet-Rutte II (VVD, PvdA) aangenomen door de Eerste Kamer. “Ik zat feiten. “Ik zal de laatste zelf niet afmaken, maar ik We sparden vaak over ideeën. Ze had zo veel besloot om tóch tot een wetsvoorstel te komen. stijf van de spanning in mijn stoel. We hadden ga er nog een aantal maanden heel hard mee aan compassie voor patiënten en cliënten, maar 4. “Gun jezelf D66 nam hierin het initiatief: Dijkstra publiceerde er zo lang aan gewerkt en de levens van mensen de slag. De start is er, het debat kan beginnen.” ook voor zorgprofessionals. Dat heb ik altijd ook tijd om te in december 2016 haar concept-wetsvoorstel dat op wachtlijsten hangen ervan af.” De actieve meegenomen in mijn werk.” wennen, leer zij ter consultatie voorlegde aan deskundigen en donorregistratie is ook heel belangrijk voor de Afkicken van de adrenaline de werkwijze belangstellenden. Vele vragen, adviesrondes en nabestaanden, zegt Dijkstra. “Wanneer een Tien jaar in de Kamer – het is mooi geweest, Meer politieke samenwerking kennen en tekstaanpassingen volgden. dierbare overlijdt die zijn wens niet doorgegeven vindt Dijkstra. “Ik wil weer beschikken over mijn Met het oog op de Tweede Kamerverkiezingen doorgronden heeft, zeggen mensen vaak ‘nee’ voor de zeker- eigen agenda, tijd hebben voor mijn man en voor van volgend jaar heeft Pia Dijksta nog wel wat heid. Als er ‘geen bezwaar’ staat, verlicht dat de mijn vader.” Wat ze ook belangrijk vindt: ruimte tips voor Kamerleden in spe: “Heb lef, ken je 5. “Blijf altijd druk.” De wet trad afgelopen zomer in werking. bieden voor nieuwe mensen en nieuwe visies: eigen krachten en zwaktes. En geef jezelf de tijd goed uitleg- Illustere voorgangers “Nu kunnen anderen weer verrassen!” Ruim een om te wennen. Je kunt niet meteen de agenda gen wat je De lange weg naar de Mensen denken over het algemeen niet graag decennium in de politiek gaat je natuurlijk niet beïnvloeden of shinen bij je eerste debat. Dat doet. Aan Euthanasiewet na over hun eigen einde, zegt Dijkstra. “Dat ís ook in de koude kleren zitten, zegt Dijkstra. Maar: hoeft ook niet. Als je te snel je stempel wil zowel je best pittig. Maar naasten laten weten wat je wil, “Na ruim twaalf jaar Achtuurjournaal moest ik drukken, kom je jezelf tegen.” achterban als De legalisering van euthanasie is een is ontzettend belangrijk. Het doel rechtvaardigt afkicken van de adrenaline, nu ben ik daar op de kiezer” langgekoesterde wens van D66. Al in 1984 dat we daar een beetje tijd en gedachten aan voorbereid.” Voor de toekomst hoopt ze op meer samen- dient Tweede Kamerlid Elida Tuinstra een initiatiefvoorstel in. wijden.” Haar doel is om mensen meer vrijheid te werking en verbinding in de politiek. Bij veel neemt de woordvoering van haar over, geven over hun eigen leven te beslissen. “Ik wil Haar eerste periode vond ze het lastigst. De tijd onderwerpen kan dat, zegt ze. “Iedereen wil maar vond niet voldoende draagvlak. mogelijkheden bieden, zonder dat iemand iets van Rutte I, het minderheidskabinet van VVD geneesmiddelen bijvoorbeeld betaalbaar probeert het – vlak voor verplicht is. Natuurlijk respecteer ik het ook als en CDA, dat in 2012 viel. “Ik had nog weinig eelt houden. Iedere partij misschien op zijn eigen de verkiezingen van 1998 – opnieuw. Het je ertegen bent, maar leg iemand anders niet op en we kregen niet veel voor elkaar. Ik heb toen manier, maar over de linie zijn we het eens, we nieuwe kabinet neemt dit voorstel over, waarna minister van Volksgezondheid wat moet of mag.” ongelooflijk veel van Alexander Pechtold geleerd. hebben hetzelfde doel. Hierbij kunnen we tot Els Borst het door de Tweede en Eerste De manier van werken die nodig is om dingen elkaar komen en kijken wat we sámen kunnen Kamer loodst. Op 1 april 2002 trad de ‘Wet Ingewikkelde, vaak controversiële vraagstukken voor elkaar te krijgen. En ik kreeg binnen de bereiken. Sommige onderwerpen hoef je niet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hebben Dijkstra altijd gefascineerd. Na het NOS fractie de ruimte om ingewerkt te raken in mijn politiek te maken.” ■ hulp bij zelfdoding’ in werking. Nederland Journaal presenteerde ze jarenlang medische portefeuille.” In de volgende (oppositie)periode was hiermee het eerste land ter wereld waar euthanasie wettelijk geregeld is. programma’s, zoals Vinger aan de pols en kon D66 haar constructieve gezicht laten zien, De centrale huisartsenpost. Toen ze tien jaar waardoor belangrijke hervormingen konden geleden in de Tweede Kamer begon, had ze worden doorgevoerd. Die inzet resulteerde in de

22 23 DEMOCRAAT D66 IN HET KABINET NAJAAR 2020 RESULTATEN

UITGELICHT Werk & inkomen Wonen Democratie Cultuur & media In 2017 ging D66 voor het eerst in twaalf jaar weer & overheid regeren. Door samenwerking wilden we resultaten → Uitbreiding van het → Meer betaalbare huizen voor → Extra geld voor cultuur boeken voor mensen. Met de kleinst mogelijke ouderschapsverlof starters → Meer geld voor onder- Na jaren van bezuinigingen Partners, vaders of Met de Nationale Woonagenda steuning van het parlement investeert dit kabinet weer fors meerderheid en met een ongebruikelijke combina- meemoeders krijgen niet zorgen we dat het aanbod van De Tweede Kamer krijgt meer en jaarlijks in cultuur. tie van partijen is dat niet altijd eenvoudig. Maar twee, maar zes weken betaald betaalbare woningen toeneemt. geld om de parlementaire → Twee steunpakketten voor de resultaten zijn er. We lichten er een paar uit; ouderschapsverlof. → Starters financieel steunen democratie te versterken. makers, musea en theaters zowel vanuit het kabinet als vanuit onze fracties. → Pensioenakkoord met meer Voor deze groep hebben we de → Kroonbenoeming burge- In totaal 700 miljoen euro aan zekerheid voor jong en oud overdrachtsbelasting afgeschaft. meester uit de Grondwet financiële ‘coronasteun’ voor Na meer dan tien jaar → Woondeals voor veel meer Deze benoemingswijze van de de culturele sector. → Lees alle resultaten op: d66.nl/resultaten onderhandelen is er eindelijk woningen burgemeester en de CvK is nu → 15 miljoen euro extra voor een toekomstbestendig Hierin ligt vast hoeveel woningen eindelijk uit de Grondwet. theater- en muziekgroepen pensioenakkoord. er in een regio gebouwd (en → Echt referendum stap Het Fonds Podiumkunsten krijgt → Steunpakket dat salaris gefinancierd) moeten worden. dichterbij na Prinsjesdag 2020 15 miljoen betaalt en bedrijven spaart D66 steunt de initiatiefwet euro extra. Met dit enorme steunpakket van de SP op weg naar een blijven zoveel mogelijk correctief bindend referendum. banen behouden tijdens de Vrij zijn → Verbod majesteitsschennis coronacrisis. afgeschaft Integratie Resultaten voor → Baanbrekend voorstel: → Wet voltooid leven ingediend Want D66 wil dat jij en ik net & immigratie hervorming van het gehele 75-plussers moeten vrij zijn om zoveel beschermd worden tegen toeslagenstelsel te kunnen bepalen hoe en belediging als de Koning. → Nieuwe inburgeringswet: Nederland Lees het hele voorstel en wanneer ze willen sterven. iedereen kan meedoen de toelichting hier: → Transgender en intersekse Alle nieuwkomers krijgen vanaf d66.nl/vrij-van- personen beschermen in de wet nu taalles vanaf dag één en ingewikkelde-toeslagen We beschermen hen nu expliciet te- Zorg & gezondheid direct toegang tot werk. gen discriminatie in de wet (AWGB). → Voorstel: ‘Grip op arbeids- → Wet erkenning gebarentaal → Nieuwe donorwet in werking migratie’ door de Eerste Kamer Vrij zijn om te beslissen, maar Nederland heeft behoefte aan Onderwijs Klimaat & natuur Europa & buitenland Hiermee moet bijvoorbeeld ook denken aan mensen die vakmensen; geef arbeidsmi- ook de overheid gebarentaal wachten op een donororgaan. granten een tijdelijk werkvisum. → Extra geld voor leraren → Klimaatwet door Tweede → Nederlanders in het Verenigd meer gaan toepassen. → Manifest: #ikmaakmedrug → Hernieuwd kinderpardon Extra geld voor een beter salaris en Eerste Kamer Koninkrijk helpen na Brexit Minder verbieden en meer Een coalitieakkoord over een her- en voor de verlaging van de Nederland heeft het terug- Zij kunnen bij een no deal- reguleren betekent minder nieuwd pardon, waardoor hon- werkdruk voor docenten. dringen van de CO2-uitstoot Brexit Brit worden zonder hun gezondheidsrisico’s. derden kinderen mogen blijven. → Collegegeld omlaag hiermee wettelijk vastgelegd. Nederlanderschap te verliezen. Justitie & veiligheid → Extra geld voor jeugdzorg We hebben het collegegeld → Klimaatakkoord met meer → Ambitieus Europees Hiermee vergroten we de kansen voor eerstejaarsstudenten dan 300 partijen Herstelfonds → Meer geld voor politie, van kinderen voor de toekomst. gehalveerd. Met ruim 600 maatregelen We werken samen in Europa aan OM en rechtsstaat → Nieuwe gezondheidsvisie Ondernemen → Afschaffing rekentoets en afspraken halveren we de het Europees steunpakket van Na jaren van bezuinigingen Zie ook pagina 18-19. & innoveren Want leerlingen leren niet beter CO2-uitstoot in 2030. ruim 500 miljard euro. investeert dit kabinet weer in rekenen van een toets, maar → De natuur beschermen door → EU-grondrechten APK een robuust rechtssysteem. → Groeifonds: Investeren in van goed onderwijs. minder stikstof EU-lidstaten worden nu jaarlijks → Rechercheurs om klimaat, onderwijs en ov → Grootste onderwijs- Het kabinet heeft afgesproken op hun rechtsstaat en grond- discriminatie te bestrijden Ruimte Met dit fonds van 20 miljard euro investering in jaren dat er in 2030 een kwart minder rechten gekeurd. Met speciale rechercheurs kan & bereikbaarheid wil het kabinet de economie Het kabinet investeert 1,9 miljard stikstof wordt uitgestoten. → Meer geld voor de politie meer meldingen en klaarmaken voor de toekomst. euro per jaar in onderwijs, → Einde aan wegwerpplastics ontwikkelingssamenwerking aangiften aanpakken. → Voorstel: Meer treinen naar → Zes nieuwe Holland Houses onderzoek en innovatie. In heel Europa zal vanaf volgend Het budget voor ontwikkelings- → Pamflet Digitale Revolutie het buitenland van start in het buitenland → Nieuwe onderwijsvisie jaar een verbod komen op alle samenwerking is – na jarenlange Een D66-visie die de macht Met dit Spoorplan moet de trein De basis die een bedrijf nodig Zie ook pagina 52. wegwerpplastic. bezuinigingen – uitgebreid. van Techreuzen als Google een beter alternatief worden heeft om van de grond te komen terugbrengt bij mensen. voor het vliegtuig. in het buitenland. ■

24 25 DEMOCRAAT ONDERTUSSEN IN… NAJAAR 2020 OISTERWIJK

raadslid in Haaren, de gemeente die → REPORTAGE nu is gevierendeeld: het dorp Haaren De eerste gaat naar de gemeente Oisterwijk; poster hangt! Helvoirt naar Vught; Esch naar Boxtel en Biezenmortel komt bij Tilburg. Van Ginneken is daardoor inwoner van Oisterwijk geworden. Dat hij daar niet voor D66 zou kunnen uitkomen, stoorde hem. Ook zijn collega-lijst- trekker Sharon Kroon-Peters (45), teammanager personeel en organi- satie bij de gemeente Tilburg, miste het sociaal-liberale geluid in de raad van Oisterwijk. “Ik herkende D66 niet in de samenwerking met PvdA en GroenLinks. D66 zat sinds 2006 niet meer in de raad.”

Contact met andere bestuurslagen Het voorstel om na vijftien jaar uit de linkse samenwerking te stappen, begin dit jaar, was omstreden. Enkele D66-leden waren er mordicus op tegen. De afdeling beleeft er nog altijd de naweeën van. Uiteindelijk stemden 13 leden vóór en 6 tegen. Bij “We zetten produceren een overmaat aan stikstof de vaststelling van de kandidatenlijst vooral in schaden de rijke natuurgebieden in moesten die de zaal verlaten, ook al de omgeving. “Lokale partijen kunnen hebben ze bij landelijke beslissingen op sociale dat ook erg vinden, maar ze zitten met nog altijd stemrecht. Een krachtige media. En we hun handen in het haar doordat ze voorvechter van een zelfstandig hebben een geen contacten hebben met andere D66 heeft zichzelf hervonden D66 op het stembiljet is Toon van bestuurslagen”, zegt Van Mierlo. De in het Brabantse Oisterwijk. Jarenlang Mierlo (82), de jongere broer van campagne- lokale boeren zullen wellicht minder Op eigen kracht moesten D66-kiezers bij gemeente- D66-oprichter en partijleider Hans winkel enthousiast zijn over D66. Maar lijke verkiezingen genoegen nemen van Mierlo. In Oisterwijk is hij een ingericht, waar lijsttrekker Van Ginneken denkt dat met PRO, een samenklontering van invloedrijk lid, met bovendien politieke dat zal meevallen. “Ik verwacht veel D66, PvdA en GroenLinks. Nu een ervaring in een andere gemeenteraad we drie kiezers van een volwassen gesprek. Zij weten in Oisterwijk gemeentelijke herindeling nieuwe en in D66-besturen. “Ik ben dolge- tegelijk kunnen ook wel dat hun stikstof een groot verkiezingen nodig maakt, gaat D66 lukkig met een herboren D66”, zegt hij. ontvangen” probleem is, maar ze zitten klem. Ze weer op eigen kracht de strijd aan. “Voor Oisterwijk kan een onafhankelijk moeten meer produceren omdat ze opererend D66 belangrijk zijn. Met worden afgeknepen door de super- Op 18 november mogen inwoners van Vught, – JAN VAN GINNEKEN Boxtel, Haaren en Oisterwijk alvast naar de stem- Campagnewinkel één telefoontje hebben we contact (LIJSTTREKKER) markten. Als we het hele probleem bus vanwege herindelingen. D66 Oisterwijk doet Ook de campagne moet opnieuw met onze fractie in Brussel, Den Bosch kunnen bespreken, komen we verder.” worden uitgevonden. In coronatijd is of Den Haag. En kunnen we dingen voor het eerst in zestien jaar weer zelfstandig lijfelijke aanprijzing van de partij langs regelen. Laat dat al die lokale partijen Afgevlakte principes mee aan de raadsverkiezingen, onder leiding deuren en op markten uitgesloten. “We maar eens proberen.” Het zware treinverkeer bij Oisterwijk van een enthousiast lijsttrekkersduo. zetten vooral in op sociale media, op is een ander probleem dat een Facebook en Instagram. We hebben Want Oisterwijk kampt met problemen grensoverschrijdende oplossing ook een pand dichtbij het centrum als die alleen met hulp van de provincie, behoeft. Een brand in de locomotief tekst Frans Dijkstra campagnewinkel ingericht, waar we de regering en de Europese Unie van een giftrein in september heeft de maximaal drie kiezers tegelijkertijd kunnen worden opgelost. Het grote gemeente weer wakker gemaakt. “Er kunnen ontvangen”, vertelt Jan van tekort aan woningen voor starters is twee jaar geleden een raadsbreed Ginneken (28), een van de lijsttrekkers bijvoorbeeld, een probleem dat nauw akkoord gesloten. Iedereen behalve van D66 in Oisterwijk. De student samenhangt met het grote aantal de VVD heeft dat ondertekend. bestuurskunde is al sinds 2014 varkensboeren in de omgeving. Die Het verlamt de democratie, want

26 27 DEMOCRAAT ONDERTUSSEN IN… DEMOCRAAT NAJAAR 2020 OISTERWIJK NAJAAR 2020 D66-koppel

is gestegen van dertig naar bijna vijftig. “Daar kunnen ons voordeel mee doen in de campagne via sociale Zoals in elke vereniging, bloeit ook bij D66 regelmatig iets moois media”, zegt Van Ginneken. “Bij op tussen actieve leden. In dit nummer portretteren we Lisanne landelijke verkiezingen scoort D66 van der Weijden (29) en Geert Jan Geut (36) uit Den Haag, sinds zo’n tien procent van de stemmen. Als we dat nu weer halen, dan krijgen deze zomer de trotse ouders van kleine Hugo. we twee tot drie zetels in een raad tekst en foto Jan Remmert Fröling van 23 leden – wat we sinds de jaren negentig niet meer hebben gehad.” De groei van het ledental is volgens Kroon-Peters nu al een ‘Kaag-effect’. “Mijn tandarts wordt ook lid”, zegt ze. Dat succes is opmerkelijk, want de Jullie zijn beiden heel actief bij Lisanne: “De Haagse enige tegenkandidaat van Sigrid Kaag D66. Vertel... D66-fractie houdt elk jaar foto © Kim Spanjers, Brabants Dagblad als landelijk lijsttrekker was Ton Visser, Geert Jan: “Ik ben voor- in juni een borrel om alle afkomstig uit Oisterwijk. Hij is nu zitter van de landelijke actieve vrijwilligers te nummer 6 op de kandidatenlijst thema-afdeling Digitaal bedanken. We kenden van D66 Oisterwijk. ■ D66. In het dagelijks allebei al heel veel leven ben ik andere D66’ers, maar democratie is de macht van de “Ik miste  IT-consultant dus elkaar nog niet. Hij meerderheid met inachtneming van het sociaal- dat geeft een mooie stond daar te kletsen de minderheid”, zegt Van Ginneken. aansluiting. Hiervoor met een groepje “Macht en tegenmacht zijn belangrijke liberale was ik wijkhoofd mensen die ik wel al zaken in onze democratie. Daarnaast geluid. Ik en ik ben ook vrij- kende. Toen ik hem zie je dat de onduidelijkheid voor de herkende willigerscoördinator zag, was ik meteen inwoners alleen maar groter wordt. voor de Europese verkocht...” Binnen het Oisterwijks stelsel moeten D66 niet in Verkiezingen geweest.” Geert Jan: “… en dat wethouders op zoek naar meerder- de samen- was helemaal weder- heden. Dit werkt vertragend en is ook werking met Voorbereiding GR2022 Wat doet een zijds: de vlam sloeg in de uiterst onduidelijk, want wie maakt nu Doe mee! D66-wijkhoofd? pan en sinds die dag zijn welke beslissing? Inwoners moeten PvdA en Geert Jan: “Die spoort tijdens we samen. Die timing heeft nu van standpunt tot standpunt GroenLinks”  Terwijl D66 Oisterwijk de eindsprint de campagne vrijwilligers in de trouwens ook als voordeel dat neemt naar deze vervroegde raads- nagaan wie er voor en wie er tegen buurt aan om mee te doen aan de we elk jaar keurig netjes door de  verkiezingen, zijn D66-afdelingen was.” Daarnaast zorgt een raadsbreed – SHARON in het hele land al druk bezig met de acties die gevoerd worden. Zodat het fractie gefaciliteerd worden bij het KROON-PETERS akkoord voor afgevlakte principes; voorbereidingen voor de gemeente- centrale campagneteam dat niet allemaal vieren van ons jubileum...” (LIJSTTREKKER) het is een beetje van alles wat, vindt raadsverkiezingen van 2022. op microniveau hoeft te regelen. Buiten de Lisanne: “… ja, behalve dit jaar, want toen ging Van Ginneken. “We zijn het er toch campagne om probeer je diezelfde vrijwilligers betrokken de borrel vanwege corona niet door.” Want dit najaar besluiten alle allemaal wel over eens dat het gat in D66-afdelingen of zij (zelfstandig) te houden, ook om in de gaten te houden wat er leeft en de weg gemaakt moet worden, dat de deelnemen aan deze verkiezingen. speelt in je wijk, zodat je de fractie kan tippen over onder- En sinds kort zijn jullie ouders! WMO goed geregeld moet zijn en dat Heb je vragen als bestuurslid? Bekijk werpen waar ze aandacht aan zouden kunnen besteden. Je Lisanne: “Jazeker, een zoon! Hij is begin augustus geboren.” de financiën niet de pan uit mogen het Handboek GR2022 op het vereni- fungeert als het ware als de voelsprieten van de fractie.” Geert Jan: “We zijn natuurlijk apetrots op hem, hij doet het rijzen. Maar de echt vooruitstrevende gingsdashboard in ons ledenportaal Lisanne: “Ik ben tijdens de afgelopen gemeenteraadsver- prima. Je zou kunnen zeggen: nóg iets moois dat uit D66 is MijnD66.nl. Opgeven als vrijwilliger standpunten worden weggemoffeld. kan ook via dit ledenportaal. Er zijn kiezingen actief geweest als vrijwilligerscoördinator. Dat voortgekomen!” ■ Bijvoorbeeld onze inzet om de rege- diverse mogelijkheden om mee te betekent dus heel veel regelen, faciliteren en organiseren. lingen rondom de participatiewet te doen, zoals: En je leert in die functie héél veel mensen kennen. Ik heb veranderen of voor een natuurbe- - meedenken en -praten tijdens gemerkt dat het belangrijk om ook buiten de campagnes schermingszone rondom de natuurge- ledenvergaderingen; aandacht aan je vrijwilligers te geven. Je acties zijn dan snel OPROEP - jezelf verkiesbaar te stellen voor bieden. Wij als D66 willen vooral weer de kandidatenlijst; vol, terwijl je in andere wijken veel meer moet trekken om Hebben jullie elkaar ook leren kennen bij D66? luisteren naar de ervaringen van de - meestemmen voor een lijsttrekker de benodigde mensen bij elkaar te krijgen.” En willen jullie samen geportretteerd worden inwoners.” en de kandidatenlijst; in de Democraat? Stuur een mail met jullie - een bijdrage te leveren aan het Hoe is jullie romance begonnen? contactgegevens naar: [email protected] Ledental ruim verdubbeld verkiezingsprogramma; Geert Jan: “Vier jaar geleden, bij de jaarlijkse strandborrel!” - met z’n allen een mooie, stevige Electoraal lijkt de eigen koers van D66 campagne neerzetten! aan te slaan in Oisterwijk. Het ledental

28 29 DEMOCRAAT PORTRET NAJAAR 2020 ERIK BOOG | DIEMEN

BURGEMEESTER IN BEELD Erik Boog jeugdzaken, 09.05.1972 monumentenzorg en cultuur) 1998 Raadslid D66 2010 Hilversum D66 wordt de grootste partij in 1998-2006 Hilversum o.l.v. Fractievoorzitter lijsttrekker Boog D66 Hilversum | Scheerlicht lijsttrekker in 2002 2010-2014 en 2006 Locoburgemeester van Hilversum 2006-2014 Wethouder 2015-heden in Diemen Hilversum (o.a. Burgemeester Verkeer, onderwijs, Diemen

D66 wil dat mensen hun burgemeester direct kunnen kiezen. Want deze bestuur- n a m der is niet alleen verantwoordelijk voor ij o o je over alle beleidsterreinen heen sturing geven openbare orde en veiligheid, maar geeft M en aan die brede aanpak.” ro Je zijn of haar gemeente smoel en kleur. Toen Boog in 2015 aantrad als burgemeester to fo Deze aflevering: Erik Boog. van Diemen maakte het bestrijden van onder- Sociaal-liberale aanpak mijnende criminaliteit geen actief onderdeel uit Een effectieve aanpak van ondermijnende crimi- tekst Marishka Neekilappillai van het gemeentebeleid. Boog: “We hadden toen naliteit is een sociaal-liberale aanpak, zegt Boog: weinig zicht en grip op ondermijning. En dat geldt “Een goed veiligheidsbeleid is bij uitstek sociaal. voor veel gemeenten. Ik zocht naar een manier Ik ben geïnspireerd door burgemeester Bart om meer zicht te krijgen op ondermijnende crimi- Verschil van opvatting Somers van de Belgische gemeente Mechelen Erik Boog wil na zes jaar burgemeester- naliteit en heb toen het initiatief genomen om Onder burgemeesters – ook die van D66-huize – die deze uitspraak heeft gedaan. Ik zie dat schap graag herbenoemd worden, zo maakte hij project Scheerlicht te starten. Als burgemeester bestaat een verschil van opvatting over de vraag slachtoffers van ondermijnende criminaliteit afgelopen september bekend op sociale media. heb ik verschillende partners bij elkaar gebracht in hoeverre de burgemeester zich actief dient in vaak kwetsbare jongeren zijn die soms ook een Zijn Facebook-pagina liep vol met reacties, die een rol kunnen spelen in het bestrijden van te zetten voor het bestrijden van ondermijnende verstandelijke beperking hebben. Zij komen vaak zonder uitzondering positief: “Sinds u hier bent is ondermijnende criminaliteit. De verschillende criminaliteit. Boog: “Burgemeesters krijgen van terecht in de wereld van drugshandel. Daarnaast Diemen veranderd naar zeer positief. Blijf lekker gemeentelijke afdelingen, politie, belasting- de wetgever steeds meer bestuursrechtelijke zijn er mensen die kwetsbaar zijn omdat zij lang onze burgemeester”. dienst, FIOD, vreemdelingendienst, ministerie bevoegdheden om tegen criminelen op te bijvoorbeeld in de schulden zitten en zo verleid van Sociale Zaken en UVW hebben allemaal een treden. Veel collega’s vinden dat geen goede worden om criminele activiteiten te ontplooien. Ondermijnende criminaliteit stukje informatie dat een indicatie kan zijn voor zaak. Zij wijzen op de capaciteitsproblemen bij Zij worden slachtoffer van grote criminele Diemen – ruim 31.000 inwoners – ligt onder de ondermijning. Als je die stukjes informatie bij politie en justitie en vinden dat die problemen netwerken waarin zij terechtkomen. Ondermijning rook van Amsterdam, waardoor de gemeente elkaar legt, kan je beter in beeld krijgen welke nu op het bordje van burgemeesters worden treft inwoners die een woning zoeken, terwijl grootstedelijke problematiek kent door met name personen criminele activiteiten uitvoeren. Deze gelegd. Ik zit daar anders in. Natuurlijk moeten criminelen talloze woningen misbruiken voor hun drugshandel. Burgemeester Boog ziet bijvoor- methode is zeer effectief gebleken in Diemen. wij niet de gaten vullen die bij andere organisa- praktijken. Ondernemers krijgen te maken met beeld regelmatig hennepkwekerijen in woningen Als je niet actief op zoek gaat naar deze acti- ties ontstaan; dat probleem moet de landelijke oneerlijke concurrentie. Criminaliteitsbestrijding en bedrijfspanden. Daarnaast ziet hij gedwongen viteiten, dan zie je het niet snel. Een straatroof politiek oplossen. Ik vind de bestrijding van de moet daarom niet het uitsluitende domein prostitutie en arbeidsuitbuiting plaatsvinden zie je gebeuren in de openbare ruimte, maar zware criminaliteit echter een gezamenlijke van ‘rechts’ zijn. Een sociaal-liberaal beleid is binnen zijn gemeentegrenzen. Boog bestrijdt ondermijnende criminaliteit vindt vaak verborgen verantwoordelijkheid met een belangrijke rol voor effectief omdat repressie nodig is, maar het die ondermijnende criminaliteit in zijn gemeente plaats. Ik zie het als de verantwoordelijkheid van burgemeesters. Als burgemeester kan je een spin belangrijker is om te voorkomen dat criminelen actief. “Bij ondermijnende criminaliteit is er de burgemeester om het onzichtbare zichtbaar in het web zijn en een coördinerende en stimule- überhaupt ondermijnende activiteiten kunnen sprake van verwevenheid tussen de bovenwereld te maken.” rende rol spelen. Intern verbind je de communi- ontplooien en mensen in deze harde wereld en de onderwereld. Je ziet dat zware, georga- catielijnen tussen de gemeentelijke afdelingen en terechtkomen. Daarvoor is een ander drugsbe- niseerde criminaliteit in de hele samenleving Voor wie zich afvraagt wat scheerlicht precies extern heb je de mogelijkheden om met andere leid nodig. En als gemeente moet je investeren steeds meer tentakels heeft. Criminelen maken betekent, het online woordenboek geeft deze overheidsinstanties een gezamenlijke strategie in sociaal beleid, in onderwijs, in de kansen voor vaker gebruik van legale partijen uit de bovenwe- prachtige definitie: zijdelings licht dat onder een te bepalen. En ondermijning kan je alleen voor- de jeugd, en in een snelle begeleiding als het reld – zoals pandeigenaren, notarissen, woning- vlakke hoek invalt, waardoor de oppervlakte- komen met preventieve maatregelen en een sterk toch dreigt mis te gaan. Als burgemeester moet bemiddelaars en financiële instellingen. Dit structuur van een voorwerp door de contrasten sociaal beleid. Dat is bij uitstek een gemeente- je hard optreden tegen criminaliteit, maar hart ondermijnt de rechtsstaat en de samenleving.” van licht en schaduw duidelijk wordt. lijke verantwoordelijkheid. Als burgemeester kan hebben voor mensen.” ■

30 31 DEMOCRAAT EUROPA EN INTERNATIONAAL NAJAAR 2020 SAMIRA RAFAELA

Door de wereldwijde coronapandemie en de intense racismedebatten was het een roerig eerste jaar voor D66-Europarlementariër Samira Rafaela. Maar ze heeft genoeg ervaring (en karakter) om de druk aan te kunnen. “Juist in deze crisissituatie kan ik mijn impact laten gelden.”

tekst Marishka Neekilappillai

“Crisis ligt in mijn comfortzone”

INTERVIEW

Bij de verkiezingen van 23 mei 2019 werd ervaring opgedaan met moeilijke situaties waarin “Ik vind het Samira Rafaela met voorkeursstemmen in het spanningen oplopen. Door deze praktijkervaring Europees Parlement gekozen. Op 2 juli werd ze en mijn aard kan ik de druk die de coronacrisis sterk van de geïnstalleerd; acht maanden later schorste het legt op politici goed aan.” Europese Europees Parlement alle niet strikt wetgevende activiteiten, uit voorzorg voor de oplaaiende Moeizame driehoeksverhouding Commissie dat coronapandemie. Hoe heeft zij dit roerige jaar Het Europees Parlement oefent samen met de zij lidstaten ervaren? “Ik heb altijd al willen werken in het Raad van de Europese Unie de wetgevings- en Europees Parlement. Als Europarlementariër begrotingstaak uit. Het Europees Parlement moet actief oproept kan ik grensoverschrijdend werken aan het zijn goedkeuring geven aan elk wetsvoorstel om racisme te tegengaan van sociaal-economische ongelijk- van de Europese Commissie, die het ‘dagelijks heid. De administratieve rompslomp waardoor bestuur’ van de Europese Unie vormt. Over bestrijden” processen lang kunnen duren, is nu wat minder deze driehoeksrelatie merkt Rafaela op dat  aan het werk in het Europees Parlement. Door de relatie tussen de Europese Commissie en de COVID-19-maatregelen verdween helaas ook het Europees Parlement niet eens de grootste het extraverte element in mijn werk. Ik mis de uitdaging vormt: “De commissie en het parle- verbinding met mensen. Ik kan bijvoorbeeld geen ment vinden elkaar meer op thema’s dan we bezoekersgroepen ontvangen in het Europees denken, zoals discriminatie en migratie. Maar Parlement. Publieke optredens heb ik niet meer. vervolgens is het de Raad van de Europese Maar deze coronacrisis ligt in mijn comfortzone; Unie – die bestaat uit de regeringsleiders van de juist in deze crisissituatie kan ik mijn impact laten EU-lidstaten – die ontwikkelingen op het gebied gelden. Er wordt beroep gedaan op mijn natuur- van migratie en discriminatie blijft blokkeren lijke drijfveer om de wereld beter te willen maken. met een beroep op het subsidiariteitsbeginsel.

© European Union 2020 - Source : EP / Christian CREUTZ Christian / EP : Source - 2020 Union European © In Leiden ben ik afgestudeerd op crisis- en veilig- Het argument luidt dan dat bepaalde kwesties

foto heidsmanagement. Daarna heb ik bij de politie niet op EU-niveau geregeld moeten worden. Zo

32 33 DEMOCRAAT EUROPA EN INTERNATIONAAL DEMOCRAAT NAJAAR 2020 SAMIRA RAFAELA NAJAAR 2020 Whats-Appèleren

blokkeert de Raad sinds 2018 de horizontale Europees Parlement breed gedragen resolutie antidiscriminatiewet-richtlijn.” geworden. Door deze resolutie wordt het belang De redactie appt met een democraat in het buitenland. van antiracisme op Europees niveau erkend, Deze editie: Sven Gerst in Belarus. Gerst is werkzaam Fractie Renew Europe bijvoorbeeld dat politieautoriteiten moeten voor de internationale stichting van de FDP, de Duitse D66 heeft twee zetels in het Europees Parlement investeren in gedrag en houding zodat etnisch en is lid van de liberale fractie Renew Europe – profileren voorkomen kan worden. Dat data over zusterpartij van D66, en studeert aan de Minsk State de opvolger van de ALDE-fractie. Binnen deze racisme en discriminatie in Europa verzameld Samira Linguistics University in Belarus (Wit-Rusland). Rafaela fractie is Sophie in ’t Veld namens D66 coördi- moeten worden. Dat racistische karikaturen zoals tekst Milan Assies nator en lid van de commissie Burgerlijke Zwarte Piet veroordeeld moeten worden. Dat er 11.01.1989 vrijheden, Justitie en Binnenlandse zaken. meer onderwijs gegeven moet worden over het 2013-2016 Rafaela is namens D66 coördinator en lid van gedeeld verleden. En we hebben ingestemd met Trainee en commissie Vrouwenrechten en gendergelijkheid een internationale dag waar de afschaffing van bestuursadviseur Sven: Wat hij altijd doet: onderdrukken. en vice-coördinator en lid van de commissie slavernij in Europa wordt herdacht.” gemeente Inmiddels hebben de drie vrouwen zich groten- Internationale handel. Amsterdam deels moeten terugtrekken en is het niet zozeer Discussie tussen delegaties een gecoördineerde oppositie, als wel een gede- 2016-2017 Hoe oefen je als tweekoppige D66-delegatie Binnen de Renew Europe-fractie heeft de centraliseerde solidariteitsbeweging. Ook worden Beleidsadviseur invloed uit op de politieke agenda van VVD-delegatie tegen het amendement over Politie Nederland ‘OMON-troepen’, een reliek uit de Sovjet-tijd, ingezet Renew Europe, die 98 zetels telt? Rafaela: raciale karikaturen gestemd. Rafaela: “Ik blijf Milan: Dag Sven! Het is al maanden onrustig in om de bevolking angst aan te jagen. Ze pakken bij “Doordat ik coördinator ben van de commissie dat merkwaardig vinden. We hebben discussies 2017-2019 Belarus. Hoe zit dat precies? protesten niet veel, maar wel willekeurig mensen Vrouwenrechten en gendergelijkheid heb ik een gevoerd over de vraag of je racistische Landelijk op. In hun gevangenissen worden mensen in elkaar projectleider behoorlijke vinger in de pap. Zo heb ik in deze karikaturen zoals Zwarte Piet moet veroordelen. geslagen en verkracht. Inclusie Politie commissie het geweld tegen vrouwen tijdens de Sommige delegaties binnen de fractie vinden Nederland Sven: Dat klopt. Na mismanagement van de coronacrisis geadresseerd. Verder heb ik een dit een nationale discussie. Wij vinden dat we coronacrisis zijn de presidentiële verkiezingen punt gemaakt van gender budgeting voor de racistische karikaturen in Europa moeten 2019-heden door het volk als uitlaatklep voor hun onvrede Milan: Verschrikkelijk. Hoe stevig zit aankomende meerjarenbegroting van de Europese veroordelen en daarmee moeten stoppen. Lid van het gebruikt. Normaal hebben verkiezingen weinig Loekashenka dan nu nog in het zadel? Europees Parlement Unie. Hierdoor neem je in acht welke impact het Gelukkig staat de meerderheid van de liberalen impact op het leven hier, omdat men toch weet dat voor D66 op vrouwen heeft als je ergens publiek geld aan van deze fractie achter deze resolutie en ze gemanipuleerd worden. Toen na grootschalige uitgeeft. Daarnaast bepleit ik dat er voldoende amendement. Het zijn veelal de meer conser- protesten echter nog steeds 80 procent van de Sven: Hij heeft gezegd dat enkel de dood hem budget beschikbaar moet zijn om specifiek vatievere liberalen die zo’n amendement stemmen voor president Loekashenka waren, barstte uit het ambt kan krijgen. Toch lijkt het me een vrouwen te helpen. Ik denk dat ik in het Europees afwijzen. Het valt mij op dat in deze delegaties de bom. Sindsdien zijn de protesten niet gestopt. afgelopen zaak. Hij heeft geen enkele legitimiteit Parlement behoorlijk bekend ben op de thema’s ook weinig diversiteit te bespeuren is. Als je zelf meer. 90 tot 95 procent van de bevolking is tegen gender en handel. Zo betoog ik ook dat in handels- geen etnische minderheden in je delegatie hebt, hem en ziet de politie als vijand. verdragen hoofdstukken over gender opgenomen of je die minderheden in je eigen partij nauwelijks Milan: Wie leiden die protesten? Oppositie- moeten worden. Verder is een van mijn speer- terugziet, dan kunnen zij je ook niet onderwijzen kandidaten worden niet toegelaten, toch? punten dat in het defensie- en buitenlandbeleid in discriminatie en racisme. Dat is natuurlijk ook Milan: Hoe zou een machtswisseling tot stand aandacht wordt besteed aan vrouwenrechten.” het gebrek dat zij hebben.” kunnen komen, denk je? Sven: Loekashenka gaf één protestkandidaat Aanjager Europees racismedebat Als co-president van ARDI heeft Rafaela eraan toestemming om zich te kandideren: Svetlana Rafaela was als co-president van de Anti bijgedragen dat racisme op het niveau van het Tikhanovskaya, vrouw van een bekende YouTuber Sven: Ik weet het niet. Er zijn momenteel weinig Racism & Discrimination Intergroup (ARDI) van Europees Parlement en de Europese Commissie hier. Dat had niemand verwacht. Alle oppositie aantrekkelijke exit-opties voor Loekashenka het Europees Parlement nauw betrokken bij de wordt veroordeeld. Rafaela: “De meest expli- schaarde zich vervolgens achter haar. Ze won en het regime. Het is goed mogelijk dat het geweld totstandkoming van een resolutie waarin het ciete reactie van de Europese Commissie op de natuurlijk niet, maar samen met Maria Kolesnikova en zal toenemen voor de situatie hier beter wordt. Europees Parlement zich uitspreekt dat: Black resolutie is haar EU Antiracisme Actieplan. De Veronika Tsepkalo groeide ze wel uit tot het gezicht Tikhanovskaya probeert na weken afwezigheid Lives Matter. D66 heeft deze resolutie geïniti- commissie heeft goed geluisterd naar het van de protesten. weer een leiderschapsrol op te pakken. Ze heeft eerd binnen de Renew Europe-fractie. Rafaela: parlement. In dat plan worden structureel racisme Loekashenka tot 25 oktober gegeven om op te “De aanleiding voor de resolutie is de dood van en verschillende vormen van discriminatie erkend. stappen. Als dat niet gebeurt, roept ze op tot meer George Floyd in de Verenigde Staten en de Aanbevelingen uit de resolutie zijn in het actieplan Milan: Wat is de reactie van president confrontaties. Elke dag kan momenteel anders zijn in wereldwijde protesten tegen raciale ongelijk- overgenomen. Wat ik goed vind aan dit plan is dat Loekashenka op de protesten? Belarus. We zullen het moeten zien. heid en politiegeweld die daarop volgden. Als de Europese Commissie aan de lidstaten om een D66-delegatie hebben we tegen Renew Europe nationaal actieplan vraagt dat in 2022 ingeleverd gezegd dat er een resolutie moest komen, zodat moet zijn. In 2023 worden deze nationale actie- we een debat over racisme in het Europees plannen geëvalueerd. Ik vind het een sterke oproep Parlement kunnen hebben. De fractie is daarmee van de Europese Commissie dat zij lidstaten actief Update: Op 22 oktober kreeg ‘de democratische oppositie in Belarus’ de Sacharovprijs akkoord gegaan. Vervolgens is het een door het oproept om racisme te bestrijden.” ■ 2020 toegekend, de mensenrechtenonderscheiding van het Europees Parlement.

34 35 DEMOCRAAT KLIMAAT NATUUR EN MILIEU NAJAAR 2020 IN GESPREK MET…

DUBBELINTERVIEW

Corona of geen corona, klimaatverandering gaat gewoon door. En dus gaat de afspraak tussen fractievoorzitter Rob Jetten en kersvers D66-lid Eline Molier ook gewoon door. In plaats van aan tafel in de fractiekamer, zit ieder achter zijn eigen scherm. Een geanimeerd videogesprek over oplossingen voor een sociale transitie naar duurzaamheid.

tekst Lisanne van ’t Riet, foto’s Jeroen Mooijman

Eline: “Hoi Rob! Ik ben Eline, 24 jaar, en ik woon bedrijven die zeggen: we gaan nooit meer terug in Delft. Daar doe ik een master Transport en naar vijf dagen op kantoor.” “Vanuit  planning aan de TU Delft. Sinds ik mag stemmen, ‘het recht stem ik op D66, maar afgelopen zomer ben ik ook Rob: “Ja, dat is tof, hè? Als jij naar de politiek lid geworden. Ik wil graag wat actiever worden kijkt, en wat D66 de afgelopen tijd aan heeft In van de voor de partij. Bijvoorbeeld iets inhoudelijks, gedaan op dit thema, wat zou je mij dan willen snelste’ met mijn vakkennis over mobiliteit, transport en meegeven?” vind ik het  stedelijke inrichting.” Eline: “Je hoort D66 steeds vaker zeggen: we gesprek idee van  Rob: “Ha Eline, welkom bij D66! Wat was voor jou moeten echt nú iets doen aan klimaatveran- de 15- de trigger om lid te worden van de partij en met dering, niet alleen erover praten. Dat vind ik minuten- ons mee te gaan doen?” goed. De boodschap krijgt meer urgentie. Ik ken D66 als een vernieuwende partij met als ideaal: met… stad erg Eline: “Toen ik afstudeerde op Civiele Techniek strijden voor datgene waar je hart ligt. Dit zie interessant ” las ik het boek Het recht van de snelste. Dit zette je heel goed bij iemand als Pia Dijkstra, die zich  mij aan het denken: zouden meer mensen vinden echt met hart en ziel inzet voor de eigen regie – ELINE dat het anders moet? Dat de mobiliteit in de stad op het levenseinde van ouderen. Ik zou het mooi anders kan?” vinden als D66 met diezelfde passie aan de slag gaat voor het klimaat en duurzaamheid.” Rob: “Ik vind het superleuk dat je vanuit je tech- nische achtergrond binnen de partij actief wil Rob: “Die passie voor het klimaat zie ik ook terug worden. Ik ben benieuwd: hoe ziet voor jou de bij veel jongeren. Kijk naar alle klimaatprotesten ideale stad er over tien jaar uit? Wat moet D66 die er zijn geweest. De eerste die ik meemaakte, nu doen om die ideale stad – en wereld – een was hier in Den Haag. Jongeren die spijbelden stapje dichterbij te brengen?” van school om aandacht te vragen voor dit thema; ze legden het hele centrum plat. Zij zijn Eline: “Dit is een van de onderwerpen waar ik de laatste generatie die echt wat kan doen om misschien mee verder wil voor mijn volgende de opwarming van de aarde af te remmen. Maar afstuderen. Vanuit ‘het recht van de snelste’ zij zijn ook de generatie die de gevolgen van vind ik het idee van de 15-minutenstad erg klimaatverandering gaat meemaken. Die urgentie interessant. Dat je alles wat je nodig hebt binnen voel ik ook heel erg en daarom ben ik zo blij dat 15 minuten lopen of fietsen van je huis binnen we de Klimaatwet hebben.” handbereik hebt. Kijk naar de thuiswerkmaat- regelen waar we nu middenin zitten; dat gaat Eline: “Ik ook! Hoe kijk jij naar de transitie naar beter dan we hadden verwacht. Veel werkgevers duurzaamheid? Hoe krijgen we iedereen mee vonden dit in het begin niks, maar je hoort nu al volgens D66?

36 37 DEMOCRAAT KLIMAAT NATUUR EN MILIEU DEMOCRAAT ESSAY NAJAAR 2020 IN GESPREK MET… NAJAAR 2020 MR. HANS VAN MIERLO STICHTING

oplossingen voor hebben. Een goed voorbeeld is de Luca van de TU Eindhoven. Een auto volledig gemaakt van afval. Dit soort toffe projecten De overstap naar een kort principeakkoord vereist geen zouden we in Nederland moeten omzetten tot wetswijziging, wordt gesteund door de leden en kan bij startups en bedrijven, maar dit is niet makkelijk. de aanstaande formatie al realiteit worden. Tijd voor Hier ligt echt nog een kans voor de Nederlandse politiek om aan te werken en ervoor te zorgen D66 om de daad bij het woord te voegen, betogen dat al die gave innovaties in Nederland blijven.” Laura de Vries en Vincent Hoffmans.

Eline: “Om mij heen merk ik ook dat jongeren hier steeds meer mee bezig zijn. Zij komen ook vaker met de wat frissere ideeën en zij voelen ook meer urgentie. Wat soms wel ontbreekt is educatie over duurzaamheid, bijvoorbeeld op de TU Delft. Over hoe we onze vakkennis kunnen inzetten voor een beter klimaat. Ik verwacht van de politiek dat zij met concrete alternatieven komen om dit probleem te tackelen. Die vakinhoudelijke kennis is hier ook echt voor nodig: wat is belangrijk? Hoe gaan we dat doen?”

Rob: “Dat is een heel goede vraag. Bij die tran- Rob: “In mijn contact met jongeren over dit thema sitie willen we iedereen betrekken. Als jij in een merk ik dat zij veel maatregelen vaak zien als een “Duurzaam- coorporatiewoning zit en iedere maand veel echte no brainer. Een vleestaks, een suikertaks, Bevrijd heid is moet betalen voor je energierekening omdat het korte vluchten verbieden; het is voor hen zó slecht geïsoleerd is, dan gaan we bij jou als eerst logisch. Waarom zou je dat dan niet nu al doen? niet alleen zorgen voor goede isolatie. Niet alleen omdat dit – hoor ik vaak. Waar we als D66 mee worstelen, voor Tesla beter is voor het klimaat, maar ook omdat iemand is hoe je bij het voorstellen van dit soort plannen politici van rijdende het verdient om fijn te wonen. Zo wordt de zorgt dat het niet te snel gaat en dat je daarmee transitie naar duurzaamheid niet alleen een de wat oudere generaties onderweg verliest. Hoe mensen onderwerp voor Tesla rijdende mensen met een kijk jij daartegen aan?” dichtgetimmerde met een dikke beurs. Dan wordt de transitie naar duur- dikke zaamheid ook een sociale transitie.” Eline: “Ik denk dat je voor die groep echt het verschil kan maken door een goed alternatief beurs. Het Eline: “Mee eens! Ik vind ook: veel mensen te bieden. Dus niet alleen zeggen: je mag niet regeerakkoorden is daarom hebben het over wat er niet kan, maar focussen meer vliegen naar Parijs, maar biedt de trein ook een op wat wél kan is veel positiever. We kunnen aan als een fijne, snelle en goede – en dus ook veranderen en onze vrijheden zelfs vergroten, betaalbare – oplossing.” en verstikkende sociale terwijl we nadenken over hoe we de aarde door- transitie”  geven aan de volgende generaties. Het is denk Rob: “In de komende campagne voor de Tweede  ik belangrijk voor D66 om hier heel serieus in te Kamerverkiezingen ga ik mij richten op klimaat – ROB blijven staan. Zeker omdat we leven in een tijd als thema en daarbij ga ik ook zeker aandacht fractiediscipline waarin mensen stemmen weten te werven door besteden aan mensen en bedrijven die met duur- negatieve dingen te roepen.” zame alternatieven komen. Die schone wereld is zoveel leuker voor ons allemaal, maar die moeten Rob: “Ik denk dat D66 meer dan andere partijen we echt nog met elkaar ontdekken.” de verantwoordelijkheid voelt om met goede onderbouwde oplossingen te komen. Je kunt Eline: “Klopt zeker, voor zowel jongeren als ESSAY niet alleen maar schoppen, je moet dan laten zien ouderen. Goed om te horen dat die positieve hoe het wel kan. In ons concept-verkiezings- insteek een rol krijgt in de campagne!” ■ programma hebben we die onderbouwing ook zitten. Oplossingen zie ik ook in het ontwikkel- talent op mbo’s en in het hoger onderwijs. Je ziet hoe studenten in hun eigen vakgebied al bezig zijn met duurzaamheid en hier concrete

38 39 DEMOCRAAT ESSAY NAJAAR 2020 MR. HANS VAN MIERLO STICHTING

e dag na de Tweede Kamer verkiezingen van vraagstukken door gevoeligheden in de coalitie de democratie ook op een ook binnen een partij. Dit past bij de vooruit- 2017 werd Nederland wakker met een ‘motorblok’ jarenlang op de plank blijven liggen. Dit zorgt andere manier ten goede strevende partij die D66 nog altijd is. Deze van CDA, VVD en D66 als basis van een nieuw voor kostbaar tijdverlies. Denk aan de klimaat- “Het regeer- komen: bondgenoot- voorstellen zijn niet nieuw en de wens in te kabinet. Na meer dan tweehonderd dagen transitie en het stikstofdossier, maar ook aan schappen of samenwerking zetten op een kort principeakkoord is zelfs al onderhandelen lag er een regeerakkoord met medische ethiek, waar de wetenschappelijke akkoord diende met Kamerleden van bekrachtigd door de leden van D66 in de D de ChristenUnie: Vertrouwen in de Toekomst. ontwikkelingen razend snel gaan. Het gebeurt oorspronkelijk als andere partijen kunnen zo resolutie Democratie van Nu in 2018. Het is Een ironische titel; het dikke pak papier straalde te vaak dat kabinetten deze beslissingen genormaliseerd worden. tijd de daad bij het woord te voegen. ■ weinig onderling vertrouwen uit. Het past in de ‘doorschuiven’ naar het volgende kabinet. instrument voor Nu vormen bondgenoot- trend van een dichtgetimmerd regeerakkoord coalitiepartijen schappen op belangrijke en bijbehorende fractiediscipline die onze Natuurlijk zijn basisafspraken nodig in de politiek. thema’s, zoals tussen Laura de Vries en Vincent Hoffmans werken democratie verzwakt. Daarom is het nu – ruim Maar laat het regeerakkoord een principeakkoord om ministers te (CDA) en voor de Mr. Hans van Mierlo Stichting, het vier maanden voor de verkiezingen – tijd voor de op hoofdlijnen zijn. Dat is geen onbereikbaar houden aan hun (SP) bij wetenschappelijk bureau van D66. lijsttrekker en het landelijk bestuur van D66 zich doel: in 2003 sloot het kabinet-Balkenende II de toeslagenaffaire, een uit te spreken tegen de ingesleten praktijk van een ‘hoofdlijnenakkoord’ van veertien pagina’s. opdracht, maar uitzondering op de regel. vanmierlostichting.d66.nl regeerakkoord en fractiediscipline. Het is tijd om D66 heeft decennialang geprobeerd de politieke inmiddels werkt het anders te doen. cultuur te veranderen door grote staatsrechte- Partijen zoeken voor lijke hervormingen voor te stellen. Maar de over- het andersom” hun kieslijst opvallende, Het regeerakkoord in de huidige vorm kent te stap naar een kort principeakkoord vereist geen excentrieke Kamerleden die veel nadelen. Cruciale onderwerpen worden bij wetswijziging en kan al in de komende formatie een specifiek deel van het de coalitieonderhandelingen in een beleidsmal realiteit worden. electoraat aanspreken. Maar na de verkiezingen NIEUWE PUBLICATIE gegoten, zonder dat daar in verkiezingscam- worden zij al snel in de fractiemal geduwd. pagne of Tweede Kamer over is gedebatteerd. Niet alleen het regeerakkoord heeft nadelen, Ingewikkelde kwesties worden platgeslagen Algoritmes en lokale Regelmatig verschijnen plannen in regeerak- ook de formatieprocedure is verre van ideaal. tot unanieme meningen in de Kamer. Daarmee overheden koorden die in geen enkel verkiezingsprogramma Een lange formatieprocedure werkt een doen we onze politici tekort. We reduceren waren aangekondigd, zoals de afschaffing van de dichtgetimmerd regeerakkoord in de hand. De getalenteerde Kamerleden tot een stempel- dividendbelasting. Uit onderzoek van econoom D66-fractie zou zich ten doel moeten stellen machine, waarin ze het vrijwel altijd met hun Wimar Bolhuis blijkt dat dit geen incidenten zijn. niet langer dan, bijvoorbeeld, negentig dagen te coalitiepartners én met elkaar eens moeten zijn. Formatie na formatie blijken de afspraken in onderhandelen. Belangrijker nog is dat kiezers nu D66-Kamerleden moeten meer vrijheid krijgen regeerakkoorden heel anders te zijn dan de som geen invloed hebben op coalitievorming, (in)- zich te bewijzen door kennis van zaken en niet van de programma’s van formerende partijen formateur of regeerakkoord. Op lange termijn enkel door binnen de partijstructuur de juiste (en, saillant detail: ze zijn vaker in het belang van biedt de gekozen formateur of minister-president stappen te zetten. Het politieke debat zou bedrijven dan van burgers). Wie inspraak heeft hier deels uitkomst, maar ook op de korte termijn hierdoor weer meer plaatsvinden op de voor- bij deze besluiten is onduidelijk. De kiezer in kan het anders. D66 zou zich – in lijn met een grond: in de Tweede Kamer. ieder geval niet. pleidooi van politicoloog Tom van der Meer – juist moeten uitspreken over met wie ze wil samen- Bovendien waarderen mensen deze gediscipli- Het principeakkoord als redelijk alternatief werken in mogelijke coalities. Niet de vraag wie neerde houding niet. In het nationaal kiezers- Als standpunten van partijen wél terechtkomen in je uitsluit is interessant, maar juist waar je onderzoek van 2017 vond een meerderheid het regeerakkoord, ligt de ‘Ostrogorski-paradox’ mogelijkheden ziet tot samenwerking. van de respondenten dat Kamerleden moeten op de loer: een minderheidsstandpunt is dan kunnen stemmen zonder fractiediscipline. D66 Steeds vaker maken niet mensen, vastgelegd in het regeerakkoord, terwijl een Fractiediscipline en het democratisch tekort zou zich hard moeten maken voor een vrijere maar algoritmes – digitale beslis- formules – keuzes over hoe mensen meerderheid in de Tweede Kamer hier anders Het regeerakkoord diende oorspronkelijk als fractiecultuur, waarin Kamerleden meer ruimte behandeld worden door de overheid. over denkt. Dat kan je als formerende partij instrument voor politici om ministers te houden krijgen om eigen afwegingen te maken. D66 zou In dit essay onderzoekt Laura de voeren als ‘winst’, maar vanuit democratisch aan hun opdracht. Door de innige samenwerking erop moeten kunnen vertrouwen dat Kamerleden Vries, wetenschappelijk medewerker oogpunt is het niets om trots op te zijn. Vanaf tussen de coalitietop en het kabinet lijkt het genoeg binding voelen met het gedachtegoed. bij de Mr. Hans van Mierlo Stichting, dag één sluit een dichtgetimmerd regeerakkoord nu eerder andersom: het regeerakkoord en de hoe op lokaal niveau algoritmes worden toegepast en welke gevolgen namelijk discussie en voortschrijdend inzicht coalitietop schrijven voor hoe coalitiepartijen Een nieuwe (coalitie)politiek dat heeft voor sociaal-liberale uit. Overleg tussen coalitie en oppositie wordt moeten stemmen. D66 was van oudsher de partij die starre, waarden als gelijkheid, vrijheid en bemoeilijkt en de kans neemt toe dat belangrijke dogmatische politiek afwees en juist een ‘eerlijke rechtsstatelijkheid. wetten met de kleinst mogelijke meerderheid Het parlement moet haar controlerende rol weer en open’ politiek voorstond. De monistische worden aangenomen. Daarbij zijn politiek en kunnen uitvoeren. Kamerleden verdienen meer houding en de bijbehorende straffe fractie- Bestellen (€6,95): webshop.d66.nl samenleving allesbehalve statisch en voor- keuzevrijheid, zonder dat hun positie binnen de discipline passen hier niet bij. Ideeën moeten Online lezen (pdf): spelbaar – met de coronacrisis als meest in het partij óf de positie van hun partij in de coalitie juist kunnen botsen en standpunten moeten vanmierlostichting.d66.nl/ oog springend voorbeeld. Bovendien kunnen in gevaar komt. Een vrijere politieke cultuur kan kunnen veranderen, zowel tussen partijen maar vmspublicaties

40 41 DEMOCRAAT DEMOCRATIE EN OVERHEID NAJAAR 2020 JAN GLASTRA VAN LOON

GESCHIEDENIS

Dit jaar markeert het honderdste geboortejaar van rechts- filosoof en oud-partijvoorzitter Jan Glastra van Loon. In gesprek met Coen Brummer, vertellen D66’ers Daniël Boomsma en Flip de Groot waarom het de hoogste tijd is Jan Glastra om deze vergeten D66-denker op een voetstuk te plaatsen. van Loon 1920-2001

1961-1966 Hoogleraar rechtsfilosofie, Rijksuniversiteit Leiden

1964 Publicatie Kiezen of delen in Nederlands Vergeten Juristenblad 1966-1973 Rector ISS (Institute of Social Studies) Buitengewoon hoogleraar voorloper Hans van Mierlo, Jan Glastra van Loon en in 1983. rechtsfilosofie, foto Nationaal Archief / Anefo Coen Brummer Rijksuniversiteit is directeur van de Leiden Mr. Hans van Mierlo Stichting. 1973-1975 Coen Brummer: “Jullie plaatsen Jan Glastra van Nederlandse democratie. Die plaatste mensen CB: “Hoe verging het Glastra van Loon zélf in de ‘sociaal-liberaal’ klinkt dat gedachtegoed nog Staatssecretaris Loon op gelijke hoogte met kopstukken als Hans in een toeschouwerpositie. Zijn slotstelling: politiek?” steeds door.” van Justitie, kabinet-Den Uyl van Mierlo en ? Leg uit.” de burger kiest de regering niet. Dat doen de (PvdA, KVP, ARP, kopstukken van politieke partijen tijdens de DB: “Daarin bleek hij wat naïef. Als staatsecreta- DB: “In de nieuwe editie van Idee, het tijdschrift PPR, D’66) Flip de Groot: “Op talloze manieren is hij van kabinetsformatie.” ris van Justitie gaf hij in Vrij Nederland openlijk van de Van Mierlo Stichting, schrijven we meer onschatbare waarde geweest. Nog vóór de kritiek op de werkwijze van zijn ministerie. Dat over zijn visie op de open samenleving. En over 1976-1979 oprichting van D66 had hij met zijn beroemde CB: “Als je dat essay leest, dan zie je het pleidooi liep zo hoog op dat premier Van Agt hem de laan hoe hij D66 zag. Hij vond bijvoorbeeld dat de Partijvoorzitter D’66 (toen nog essay Kiezen of delen uit 1964 grote, zo niet voor een direct gekozen premier terug. Dat uitstuurde. Maar zijn kritiek blijft interessant: partij geen veilige catch-all middenpartij was. Dat Daniël Boomsma, mét apostrof) oud-medewerker beslissende invloed op de democratische staat nu in het verkiezingsprogramma. Daar was hij vond dat de overheid teveel naast in plaats zou ten koste gaan van vernieuwingsgezindheid.” bij de Van Mierlo vernieuwingsagenda van de oprichters van D66. Glastra van Loon dus de geestelijk vader van.” van in de samenleving stond. Het moest minder 1977-1985 Stichting, is Na zijn periode als staatssecretaris van Justitie centralistisch. Hij pleitte voor meer vrijheid bij de CB: “Dat lijken me woorden om ter harte te nemen. Hoogleraar speechschrijver in het kabinet-Den Uyl, heeft hij de partij uit het DB: “Zeker, maar het tragische is dat er nog uitvoering en meer maatwerk om mensen écht te Wat zijn jullie nog meer van plan om hem te eren?” rechtsfilosofie, Universiteit van op het ministerie slop getrokken. Het ledencongres had in 1974 nauwelijks een D66’er is die dat weet! De demo- helpen. In zijn boekje Kanalen graven zette hij dat van Sociale Zaken. Amsterdam nog bijna voor opheffing van de partij gestemd. cratische vernieuwingsparagrafen in de verkie- verder uiteen.” FdG: “Corona was spelbreker bij een gepland Daarop trok Glastra van Loon – inmiddels partij- zingsprogramma’s hebben vaak wat weg van een seminar. Hopelijk kan dat volgend jaar alsnog. 1980-1985 voorzitter – samen met partijleider Jan Terlouw eerbiedige buiging naar het verleden, maar je CB: “Jullie noemen hem ook een ideologische Verder streven we naar een jaarlijkse Jan Glastra Voorzitter Eerste het land in om de partij te redden. Als er een moet natuurlijk niet vergeten waarom je ooit die aanjager. Waar zie je dat terug?” van Loon-lezing. Niet alleen om hem te herin- Kamerfractie D’66

D66-Mount Rushmore zou zijn, dan hoort daar voorstellen deed.” neren, maar ook om nieuwe ideeën op te doen. 1980-1999 zijn beeltenis op.” FdG: “Het pragmatisme kwam bijvoorbeeld Hij verdient meer dan een mooie vrijwilligerspen- Lid Eerste Kamer CB: “Een partijprominent zei eens iets als: je hebt van hem. Hij geloofde dat het streven naar een ning, die nu wordt uitgereikt aan mensen die namens D66 Daniël Boomsma: “Met name die invloed op het verleden niet achter de rug, maar in de rug.” ‘ideaalstaat’ maatschappelijke oplossingen in iets bijzonders hebben gedaan voor de partij op Flip de Groot, de democratische vernieuwingsagenda is niet de weg zat, die echt iets doen voor het welzijn. landelijk en Europees niveau.” voorheen o.a. te onderschatten. Hans van Mierlo en Hans FdG: “Precies! En het mooie is ook dat Glastra Zo’n ideaalstaat staat ook het bijstellen van je wethouder en Gruijters waren natuurlijk de gangmakers, maar van Loon op dit gebied nog steeds van waarde eigen uitgangspunten in de weg. Daarom had hij DB: “Daarnaast heeft Flip een compendium Statenlid voor D66, is oud-leerling van Glastra van Loon was hen met Kiezen of delen is. Lees het rapport van de staatscommissie weinig op met dogmatische beginselen, maar geschreven waarin zijn belangrijkste werken zijn Glastra van Loon. twee jaar voor. Daarin formuleerde hij een parlementair stelsel, dan zie je dat zijn ideeën meer met ‘actiebeginselen’ die hij voor de partij samengevat. Zelf ben ik ben bezig met de eerste uitgebreide systeemkritiek op de verouderde enorm actueel zijn.” opstelde. Ondanks het later toegevoegde label stappen richting een biografie.” ■

42 43 DEMOCRAAT PORTRET NAJAAR 2020 JAN BONJER

D66’ER BUITEN DE POLITIEK

“Het rapport Grenzen aan de groei uit 1972 lag letterlijk Van waterschap onder mijn hoofdkussen  naar klimaatschap en ik vind het nog steeds van wereldbetekenis” Je hoeft niet in de politiek te zitten om je D66-idealen in te zetten voor een betere wereld. In deze aflevering portretteren we Jan Bonjer, voormalig krantenman en sinds dit voorjaar dijkgraaf van waterschap Hollandse Delta. “Net als de samenleving, polariseert het klimaat.” en de mensen weten zo weinig. En ik vind het machtig mooi om samenwer- tekst Marcella Heijboer kingsverbanden te smeden, de boel aan elkaar te knopen.”

Toen hij tijdens het eerste gesprek in de sollicitatieprocedure het gevoel Als een vis in het water voelt zien. Het zijn de praktische beroepen kreeg dat dit zijn nieuwe toekomst hij zich, bij waterschap Hollandse die de samenleving draaiende houden. zou kunnen worden, schoot hij vol. Delta – een gebied met zeventien Bij de heftige piekbuien waar we “Ik had zo graag aan mijn ouders gemeenten in het zuidwesten van steeds meer mee te maken hebben, willen vertellen dat ik deze functie zou Zuid-Holland. Dit voorjaar maakte Jan gaan onze mensen middenin de gaan vervullen. Mijn vader heeft de Bonjer de overstap van hoofdredac- nacht op pad om de pompen te laten watersnood van 1953 meegemaakt en teur van Het Financieele Dagblad naar bijschakelen. Nederland wordt door in een amfibievoertuig meegeholpen dijkgraaf; een functie die vergelijkbaar hén drooggehouden.” bij de redding van getroffenen. Hij is met die van burgemeester. Niet was geïntrigeerd door de Deltawerken, alleen wat betreft benoemingswijze Luiken moeten open die mij met de paplepel zijn ingegoten. – benoemd door de Kroon voor een Van ‘krantenman’ naar het openbaar Ik heb de boeken over dit onderwerp periode van zes jaar – maar ook qua bestuur; op het eerste gezicht geen die hij had verzameld vorig jaar rol en taak. Verantwoordelijk voor voor de hand liggende loopbaanstap. herlezen.” onder andere toezicht en handhaving, Maar wie Jan Bonjer met passie hoort calamiteitenzorg en personeel en praten over de grote maatschappe- Opdracht van Obama organisatie had Bonjer het vaste voor- lijke opgaven die samenhangen met Bonjer groeide op in “een politiek- nemen om niet alleen maar binnens- klimaatverandering, begrijpt al snel bestuurlijk VVD-milieu” en werd als kamers te vergaderen en dus staat hij waarom de vertrouwenscommissie scholier gegrepen door de ideologie regelmatig, letterlijk, met zijn voeten juist hem voordroeg als de nieuwe van de PPR, de Politieke Partij in de Zuid-Hollandse klei. Zo ging hij dijkgraaf. Naast zijn leiderschapskwa- Radikalen die in 1991 zou opgaan in onlangs op pad met een medewerker liteiten, was zijn journalistieke achter- GroenLinks. “Rondom verkiezingen die al 38 jaar bij het waterschap werkt. grond een pré, want ook communi- Mooijman Jeroen hing in mijn ouderlijk huis op het ene

“Deze man kent ieder klepje en gemaal catie hoort bij de functie: “De luiken foto luik de VVD-verkiezingsposter van op Goeree-Overflakkee. Prachtig om van de te anonieme waterschapswe- mijn ouders en op het andere luik mijn het vakmanschap met eigen ogen te reld moeten open. Er gebeurt zo veel PPR-biljet. Een foto daarvan haalde

44 45 DEMOCRAAT PORTRET DEMOCRAAT NAJAAR 2020 JAN BONJER NAJAAR 2020 Lezen | kijken | luisteren

transities, vindt Bonjer. “De omslag “De omslag naar kringlooplandbouw, het bouwen van een miljoen huizen; dat zijn de Het slot Canon in D naar kringloop- tweede Deltawerken. Het is bijzonder Franz Kafka | eerste uitgave Deze aflevering: de drie tips van… Johann Pachelbel (ca 1680) | landbouw, het dat we geen ministerie van Ruimtelijke 1926 (postuum) | 442 p. Boris Dittrich (1955) is London Symphony Orchestra Ordening hebben. Het waterschap Jan Bonjer schrijver en Eerste Kamerlid bouwen van van de toekomst zou het klimaatschap 17.09.1957 een miljoen moeten worden. Dan krijg je een heel voor D66. Als Tweede 1976-1991 andere attentie en kun je bijvoorbeeld Kamerlid (1994-2006) stond huizen; dat Verslaggever/ beter laten zien hoe we met woning- diverse hij aan de wieg van de wet zijn de tweede corporaties samenwerken aan wijken media die het eerste homohuwelijk met een waterbergend vermogen. Deltawerken”  Op de oude manier bouwen is niet 1991-1995 ter wereld mogelijk maakte Directeur klimaatrobuust.” Vogelbescherming (2001). Daarna vocht hij Nederland jarenlang voor gelijke rech- “Over het muziekstuk de regionale krant.” In 1978 werd hij lid Nu hij de journalistiek heeft verlaten, ten voor LHBTI’ers namens Canon in D van componist van D66, “bij de afdeling Leiden”. kan Bonjer zich weer meer als D66’er 1995- 1998 Johann Pachelbel schrijf ik in laten zien. In 2017 werd hij opnieuw Hoofd Marketing Human Rights Watch. Zijn Terug naar Tarvod. Mijn boek & Communicatie Bij het afscheid van zijn FD-collega’s lid, zij het nog snurkend. Waar hij ooit gaat over een verboden liefde Natuurmonumenten nieuwe roman Terug naar memoreerde Jan Bonjer dat hij een in de D66-werkgroep Landbouw zat “Afgelopen zomer las ik in Tarvod verscheen dit voor- tussen twee jonge mannen in een kind van de Club van Rome is. “Hun – hij studeerde biologie – zou hij nu 1998-2002 Praag de roman Het slot jaar bij Ambo/Anthos. kibboets in Israël. Ik heb in de rapport Grenzen aan de groei uit 1972 wel “de Waterman van de partij” Hoofdredacteur van de Tsjechische schrijver Franz jaren zeventig zelf in een kibboets lag letterlijk onder mijn hoofdkussen willen zijn. Politiek bestuurders en Drentse Courant/ Kafka (1883-1924). Het gaat over gewerkt. Elke avond hoorde ik de Groninger Dagblad en ik vind het nog steeds van wereld- vertegenwoordigers meenemen in een man die naar een kasteel – het klanken van dit muziekstuk. Het

betekenis. Er is vaak kritiek op Trump, het veld en onderdeel uitmaken van 2002-2003 slot – boven op een berg moet om kwam uit een huisje waar een die klimaatverandering niet serieus een denkclub over bold moves. “We Hoofdredacteur instructies te ontvangen. Het boek oude Nederlandse man woonde. neemt, maar in Europa hebben we zijn toe aan grote onderwerpen, in Dagblad van het leest als een nachtmerrie en doet In de Tweede Wereldoorlog had hij vijftig jaar lang de wetenschappers een brede coalitie. Nieuwe mensen, Noorden mij soms denken aan het politieke – vanuit de woning van zijn over- van de Club van Rome genegeerd.” met verschillende achtergronden, handwerk. De man probeert buren in Amsterdam – gezien hoe 2003-2005 In het gebied van de Hollandse Delta die innovatief en met een integrale Hoofdredacteur namelijk iets te bereiken, maar dat zijn vrouw en kinderen werden en op Schouwen-Duiveland, waar hij blik naar vraagstukken kijken. Groot Algemeen Dagblad lukt hem maar niet door allerlei afgevoerd door de nazi’s. Toen de woont, merkt hij de omslag in denken. denken en klein doen.” Alleen al in zijn omstandigheden. Telkens vindt Duitsers de straat uit waren, ging De enorme droogte van 2018 en de werkgebied zijn onderwerpen genoeg: 2005-2009 er iets plaats waardoor hij niet bij hij terug naar zijn lege woning. Hoofdredacteur/ achtereenvolgende hete zomers “Nederland Waterland loopt achter zijn einddoel komt. Ruim twintig Op de pick-up lag Pachelbels directeur AD brachten bij boeren en inwoners het met het schoonmaken van water. En NieuwsMedia jaar geleden kwam D66 met een Canon in D. De grammofoon was besef dat er waarneembare verande- de vervanging van de Maeslantkering wetsvoorstel voor het correctief nog warm, dus hij wist dat zijn ringen zijn. Zoals een gebrek aan zoet bij Hoek van Holland, waarvan we 2010 referendum. Dat voorstel strandde vrouw nog naar het muziekstuk water op de Zeeuwse eilanden. “Net nu al weten dat hij in 2070 niet meer Fusiedirecteur na een lang proces in de Eerste moest hebben geluisterd. Ze Free Voice, Press als de samenleving, polariseert het toereikend is. Dan moet je dus in 2040 Kamer tijdens de Nacht van Wiegel. Je zet je als politicus zijn in Auschwitz vergast. De oude man vertelde mij dat hij Now en RNTC/ klimaat. Ik moet op zulke momenten al beslissen hoe je dat gaat oplossen, Wereldomroep ergens voor in, maar het lukt maar niet door krachten die iedere keer als hij een slapeloze nacht heeft, hij die muziek denken aan Barack Obama, mijn dat is over twintig jaar!” je zelf niet kunt beïnvloeden. Die parallel kun je wel trekken afspeelt en fantaseert dat hij toch de straat overstak, die held, die in 2015 zei: Wij zijn de 2011-2020 met dit boek.” Duitsers versloeg en zijn vrouw en kinderen redde.” eerste generatie die de gevolgen Een volle agenda en stevige ambities, Hoofdredacteur Het Financieele Dagblad van klimaatverandering aan den lijve daar hoort ontspanning bij. Niet

ondervindt en de laatste die er iets verwonderlijk bij deze dijkgraaf, ook 2020-heden aan kan doen. Je kunt en wilt klimaat- in de natuur. Paardrijden en hard- Dijkgraaf The Sinner verandering niet meer ontkennen, dat lopen ‘op’ Schouwen en onlangs flink waterschap Netflix | 2017 | 3 seizoenen (24 afleveringen) legt een enorme verantwoordelijkheid klimmen in de Oostenrijkse bergen Hollandse Delta bij onze generatie. Ik zie de uitspraak met zijn zoons van 40 en 37. “Daar “In deze Amerikaanse serie wordt een moord gepleegd. Normaal gesproken heb je een van Obama als een opdracht.” hadden we tijd om over van alles bij whodunit: wie is de moordenaar? Nu is de vrouw die de moord begaat bekend. Het is te praten. En héél soms nemen ze dan daarmee een whydunit. De vraag waarom de vrouw een man heeft vermoord, wordt in de serie Ministerie van Ruimtelijke Ordening ook een advies van mij aan.” ■ mooi uitgesponnen. De serie pelt iedere keer als het ware iets af van haar jeugd.” Veel maatschappelijke opgaven zijn ruimtelijke opgaven en behelzen grote

46 47 DEMOCRAAT NAJAAR 2020 Uit de vereniging

Gemeenteraads- 18.11.2020 | 15:00-18:00 UUR verkiezingen 2022 Maak kennis met D66!

Niet alleen de voorbereidingen voor de Een aantal keer per jaar organiseert D66 een ledendag op een TK2021 zijn in volle gang; ook voor de bijzondere locatie, zoals de Tweede Kamer. De eerstvolgende GR2022 zijn de afdelingsbesturen inmid- ‘Maak kennis met D66’-dag (18 november) vindt plaats via Zoom, dels begonnen met de voorbereidingen. vanwege de coronamaatregelen. Nieuwe leden ontvangen Tot aan deze zomer hebben de vereni- hiervoor een uitnodiging. Leden die al langer lid zijn, kunnen zich gingsadviseurs van het Landelijk Bureau ook aanmelden. De volgende ledendagen staan gepland op 9 maar liefst 62 webinars georganiseerd, december 2020 en 20 januari 2021. waarbij veel bestuurders zich hebben laten Nieuwe voorzitter VMS bijpraten over alles wat er bij deelname Aanmelden: d66.nl/agenda aan de gemeenteraadsverkiezingen komt Menno Snel, voormalig staatssecretaris kijken. Van kandidatenlijst tot deelnamebe- van Financiën, volgt Jan Willem Holtslag sluit. Vrijwilligers zijn hard nodig om deze op, die sinds 2014 voorzitter was van de verkiezingen straks weer tot een succes te Alexander Pechtold verrast… Mr. Hans van Mierlo Stichting (VMS). Het Landelijk Bureau vergroent: maken. Want alleen samen kunnen we weer Het Landelijk Bestuur van D66 heeft duurzame groeten uit Boskoop! de grootste groene progressieve partij in Holtslag de Jan Glastra van Loon-penning heel veel gemeenten worden! toegekend voor zijn jarenlange inzet. In het voorjaar zijn we – in beperkte anderhalvemeterbezetting – met onze versteende binnenplaats aan de slag gegaan. Onder Meehelpen in jouw afdeling: leiding en naar ontwerp van ons actief lid uit Boskoop, Pim de d66.nl/campagne Bokx, hebben we gewerkt aan vergroening en verbetering van Nieuw! de binnenplaats, die nu met recht een binnentuin genoemd kan worden. Zelfs tijdens de hittegolf van afgelopen zomer Interessegroep GGZ hield de tuin zich prima! Met dank aan: Boomkwekerij William Het Bankje van Kolkman de Bruijn, Schoutens Kruiden, handelskwekerij Greentrade en Ruim veertig procent van de mensen krijgt Boomkwekerij Out. Er lag een mooi boekje in het postvakje ergens in zijn leven met de geestelijke van de redactie. In Het Bankje kijkt Herman gezondheidszorg (GGZ) te maken. Maar Kolkman (90) uit IJsselstein – D66-lid het ontvangen van de juiste hulp valt nog sinds 1968! – terug op een stukje van niet mee, onder andere vanwege de wacht- SAVE THE DATE | 09.12.2020 | 19:00-21:00 zijn leven, waarin een grote rol voor D66 lijstproblematiek in de GGZ. Tijd om samen is weggelegd. De titel verwijst naar het de GGZ eens constructief te bekijken. Dit Day of the Middle East herdenkingsbankje dat hij in 2016 schonk kan in deze nieuwe Interessegroep binnen aan D66 IJsselstein ter ere van de verjaar- Henk Giebels, decennialang het D66-gezicht in Gemert-Bakel. D66. Wij zijn nog op zoek naar mensen D66 Internationaal organiseert op 9 december de jaarlijkse Day dagen van de partij: 50 jaar landelijk en 45 Bij zijn afscheid als raadslid op het gemeentehuis bleek oud-par- die mee willen denken over innovatieve of the Middle East. Het is tien jaar geleden sinds de Arabische jaar in IJsselstein. Het boekje zal worden tijleider Alexander Pechtold een van de sprekers, op initiatief van ideeën om de GGZ te verbeteren vanuit het Revolte ontvlamde. Samen met o.a. Ahmed Hassan, Egyptische toegevoegd aan het partijarchief. de lokale D66-afdeling. Pechtold verraste Giebels niet alleen met gedachtegoed van D66. Interesse? activist en hoofdrolspeler in The Square, en Kabil Daoud van zijn aanwezigheid, maar ook met de mededeling dat het Landelijk Mail: [email protected] Afek Tounes – de enige liberale Tunesische partij die succesvol Bestuur van D66 hem de Jet de Bussy-penning toekent voor zijn de democratische transitie in Tunesië heeft doorstaan – blikken jarenlange verdiensten voor de partij en de vereniging. d66.nl/meedoen/interessegroepen we terug op deze tumultueuze dagen. Het evenement is online beschikbaar voor alle leden.

Aanmelden: internationaal.d66.nl/agenda Crises is het thema van de nieuwe editie van Idee, het politiek-wetenschappelijk tijdschrift van de Mr. Hans van Mierlo Stichting. Na de financiële crisis, de stikstofcrisis en de klimaatcrisis zijn we nu terechtgekomen in de coronacrisis. Het lijkt alsof we van de ene crisis in de andere belanden. Zijn we hier getuige van een daadwerkelijke opstapeling van crises? Of is er meer aan In de podcast-serie Appèl zoekt de Mr. Hans van Mierlo Stichting de verdieping de hand? Met bijdragen van o.a. Jan Terlouw, Haroon Sheikh, Petra Stienen, Heleen Mees en VMS- bij actuele politieke onderwerpen, altijd geïnspireerd door het sociaal-liberale . podcast gedachtegoed. Beluister via vanmierlostichting.d66.nl/podcast of via iTunes, Spotify of Transistor.fm. Neem ook een abonnement via: vanmierlostichting.d66.nl/idee

48 49 DEMOCRAAT TERUGBLIK LEDENINFORMATIE NAJAAR 2020 50 & 25 JAAR GELEDEN

MijnD66: Ledenportaal TERUGBLIK Een adreswijziging doorgeven? Aan- of afmelden voor een nieuwsbrief of thema-afdeling? Ga naar MijnD66.nl en beheer je eigen gegevens en voorkeuren. Is jouw emailadres (tevens je gebruikersnaam) gewijzigd? Wat gebeurde er… Stuur een mail naar: [email protected]

landelijk congres Het volgende congres is op zaterdag 28 november 2020. Elk lid krijgt voor elk landelijk congres een uitnodiging (per 50 jaar geleden 25 jaar geleden e-mail) toegestuurd. Meer info: 1970 1995 d66.nl/congres

D’66 Zwolle was meedoen | meedenken de eerste! Met onze campagnes, bij jouw Eerste Studiefinanciering op de helling lokale afdeling of in een landelijke thema-afdeling of raadsverkiezingen Vanwege de opheffing interessegroep: van de gemeente d66.nl/meedoen voor D’66 Zwollerkerspel doet D’66 25 jaar geleden was hoger onderwijs en studiefinanciering Zwolle al in juni 1967 (ook) een hot topic voor coalitiepartner D66. Het thema donatie | schenken | nalaten mee aan lokale verkie- stond centraal tijdens het najaarscongres in 1995 in Lelystad. Wil je D66 financieel extra zingen. De kersverse Dit jaar vieren veel afdelingen hun steunen? Informatie over lokale afdeling – onder (eenmalig) doneren, (fiscaal 50-jarig bestaan in de raad. Op 3 lijsttrekkerschap van Er moet 1,5 miljard gulden bezui- aantrekkelijk) schenken en juni 1970 deed D’66 – toen nog mét de “312 pond wegende nalaten vind je hier: assistent-accountant nigd worden op hoger onderwijs apostrof – namelijk voor het eerst d66.nl/schenken B. Hekkert” (Leidsch en studiefinanciering, heeft het mee aan gemeenteraadsverkie- Dagblad, 29 juni 1967) – ‘paarse’ kabinet-Kok I (PvdA, VVD, D66 Internationaal haalt drie zetels. zingen. D66) besloten. In de oktobereditie Meer weten over ons D’66 Helmond haalt internationale netwerk? eveneens drie zetels bij van Democraat legt , Kijk op: internationaal.d66.nl D’66 behaalt 4,4 procent van de stemmen; herindelingsverkiezingen D66-staatssecretaris van onder- Mede-D66’ers in het buitenland een teleurstelling na de 7,7 procent bij de op 1 december 1967. wijs, uit waarom: “De collectieve vind je via: buitenland.d66.nl Provinciale Statenverkiezingen in maart 1970. ↓ lasten moesten omlaag. Onderwijs, Maar er wordt ook flink gejuicht in het land. met een begroting van 33 miljard Mr. Hans van Mierlo Stichting Zo komt D’66 in Nijmegen met 3 zetels (7,3 een van de hoogste posten, moest De Van Mierlo Stichting (VMS) procent van de stemmen) in de raad, evenals natuurlijk ook inleveren. En dan is het onafhankelijke weten- in Arnhem (7,8 procent) en Vlaardingen (9,5 wordt het aftellen: basisonderwijs schappelijk bureau van D66. Meer informatie over haar procent). In Groningen, Leiden, Vlissingen, niet, voortgezet onderwijs niet, activiteiten, onderzoeken en Zoetermeer en Den Bosch worden twee zetels dus blijft het hoger onderwijs over.” publicaties (zoals tijdschrift veroverd. In Haarlem en Utrecht worden maar De focus van de bezuinigingen Idee): vanmierlostichting.d66.nl liefst vier zetels behaald en treedt de nieuwe ligt op de studiefinanciering. In partij bovendien toe tot het college. 1996 wordt de ‘prestatiebeurs’ algemene informatie (Landelijk Bureau D66) In de oktobereditie van Democraat antwoordt ingevoerd: de (verlaagde) basis- [email protected] | 070 356 60 66 de Utrechtse wethouder Henk Zeevalking – beurs, de aanvullende beurs en het op de vraag of D’66 door deze constructieve studentenreisrecht (ov-jaarkaart) politiek inhoudelijke vragen opstelling niet aan kleur verliest: “Dat is zijn een lening die pas worden (Tweede Kamerfractie D66) nauwelijks mogelijk. […] Ik heb de indruk – ook omgezet in een gift wanneer de WhatsApp: 06 11 91 25 48 Mail: [email protected] landelijk – dat veel partijen ons er coûte que student tijdig afstudeert. De coûte uit willen houden. Zo van: die jongens studiefinanciering wordt bovendien moeten we geen verantwoordelijkheid geven. verkort van vijf tot vier jaar. ■ […] We moeten ons zo opstellen dat we niet kansloos blijven. Dat is verdomd belangrijk.”

50 51 Ik ben D66

Anne-Lise Olsthoorn (26) werkt als beleidsmedewerker onderwijs voor de Tweede Kamerfractie van D66 en is co-auteur van de nieuwe onderwijsvisie.

Hoe ben je op de D66-fractie terechtgekomen? “Ik heb politicologie gestudeerd met daaraan gekoppeld de leraren- opleiding maatschappijleer. Mijn stage heb ik hier op de fractie gelopen, op de onderwijsportefeuille. Mijn passie voor het onderwijs is dus langs twee kanten aangejaagd: zowel vanuit de positie van docent voor de klas, als vanuit mijn werk voor de D66-fractie.”

Sta je nog steeds voor de klas? “Ik was net een maand bezig als docent toen er – vlak na de verkiezingen van 2017 – een plek vrij kwam bij de fractie-ondersteuning op onder- wijs. Ik realiseerde me dat ik die kans móest grijpen omdat die zich niet snel een tweede keer voor zou doen. Met pijn in het hart heb ik toen mijn school dus gedag gezegd. Maar ik ga zeker weer een keer terug.”

Waarom een nieuwe onderwijsvisie? “Ik ondersteun Kamerlid Paul van Meenen. Waar hij de eerste jaren tegenaan liep, was dat wat er vanuit de overheid voor het onderwijs verzonnen werd, vaak totaal niet aansloot bij de praktijk. Nadat er – mede dankzij D66! – substantieel geld in onderwijs geïnvesteerd kon worden, bleek dat de gewenste effecten achterbleven: het geld komt niet altijd op de juiste plek terecht. Dat was de reden om een nieuwe visie te ontwikkelen, waarbij het onderwijs fundamenteel anders georganiseerd wordt.”

Hoe hebben jullie die visie ontwikkeld? “We hebben ervoor gekozen het bestaande systeem helemaal los te laten en iets heel nieuws neer te zetten. Omdat we het een verkeerd uitgangspunt vonden om de visie vanuit onze ivoren toren in de Tweede Kamer te schrijven, zijn we een jaar lang op Scholenreis gegaan. Elke maandag spraken we met mensen uit de praktijk om vernieuwende ideeën op te halen. Dat was een ontzettend leuk en inspirerend proces. Ook het resul- taat is om trots op te wezen en is grotendeels overgenomen

Jan RemmertJan Fröling foto en tekst in het concept-verkiezingsprogramma.” ■

k d66.nl/onderwijsvisie