Intermedialność Utworu Muzycznego I Jej Reprezentacja W Punkrockowych
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
KULTURA – MEDIA – TEOLOGIA ISSN 2081-89-71 2020 nr 41, s. 144–173 Agnieszka Reszka Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie Intermedialność utworu muzycznego i jej reprezentacja w punkrockowych utworach zespołu Die Toten Hosen The intermediality of musical work and its representation in punk rock songs of Die Toten Hosen ABSTRAKT ABSTRACT Artykuł skupia się na analizie kwestii The article concerns problem of intermedialności, relacji muzyczno- intermediality, relations between music literackich oraz ich reprezentacji and literature and theirs representation w punkrockowych utworach in punk rock songs of German band Die niemieckiego zespołu Die Toten Hosen. Toten Hosen. The short thesis tries to Tekst przedstawia najważniejsze hasła present briefly the result of research programowe badań nad intermedialnością into intermediality and the relations oraz literackością i muzycznością tekstu between music and literature in the text SŁOWAutworu KLUCZOWE: muzycznego. ofKEYWORDS: musical work. intermedialność, muzyczno- intermediality, relations between literackie relacje, utwór music and literature, musical work, muzyczny, kryteria literackości, the literary quality of the work, muzyka punk rockowa punk rock music HYBRYDOWY CHARAKTER UTWORU MUZYCZNEGO Utwór muzyczny wraz z tekstem łączy przekaz słowny z wykonaniem instru- mentalnym. Tekst literacki funkcjonuje w ścisłym związku z warstwą melo- a cappella dyczną, zarówno przy akompaniamencie instrumentów muzycznych, jak rów- nież . Do okresu określanego w badaniach literackich mianem czasów KULTURA – MEDIA – TEOLOGIA 41/2020 144 Agnieszka Reszka, Intermedialność utworu muzycznego i jej reprezentacja… 1 ponowoczesnych słowa piosenek nie mieściły się w tradycyjnym modelu poj- mowania literatury. Doszukiwanie się elementów literackich w tekstach pio- senek – zwłaszcza reprezentujących nurt muzyki popularnej – było uznawa- ne za nadużycie i nadinterpretację. Współczesne postulaty badań literackich zmieniają w istotny sposób przedmiot zainteresowań, na co zwrócił uwagę także Jonathan2 Culler, który analizując stosunek Stevena Knappa do tekstu li- terackiego zauważył, że rozwija on i uzupełnia tradycyjne pojmowanie tekstu literackiego: „Knapp nie podchodzi do zagadnienia wyjątkowości literatury od strony3 szczególnych rodzajów znaczeń dzieła literackiego – wszak takie nie ist- nieją – tylko przy pomocy kategorii, którą nazywa «zainteresowaniem literacki- m»” . Dzieło literackie straciło na przełomie XX i XXI wieku swój uprzywilejo- wany charakter4 jako główny przedmiot badań na korzyść innych „przedmiotów kulturowych” . Kwestia cech literackich utworu – nie tylko tekstu, ale również „produktu” sztuk audiowizualnych – stała się ważnym zagadnieniem badań komparastyki literackiej, kulturowej5 oraz studiów nad intertekstualnością i intermedialnością tekstów kultury . Andrzej Hejmej przedstawiając wybrane utwory poetyckie podkreśla możliwość powiązania ich z innym medium, czyli muzyką: „Teksty li- terackie (czy szerzej: teksty słowne), które mogą stać się elementami kompozy- cji muzycznych, przejawiają ku temu potencjalną gotowość tak w płaszczyźnie Widowiskowość i audiowizualność w dobie ponowocze- sności1 Zob. A. Regiewicz, J. Warońska, Literary Interest: The Limits of Anti-Formalism2, Częstochowa 2012, s. 7–9. 3 JonathanLiteratura Culler powołuje w teorii się na publikację Stevena Knappa (Cambridge 1993). 4 J. Culler, , przeł. M. Maryl, Kraków 2013, s. 37. 5 Tamże, s. 35. Literatu- ra – nowe Istnieje media. dużo Homo publikacji irretitus na w kulturzetemat przełomu literackiej kulturowego XX i XXI wieku w badaniach literackich, na uwagę zasługująReguły sztuki. m.in.: Geneza B. Badzioch-Bryła, i struktura pola G. Pietruszewska-Kobiela,literackiego A. Regiewicz, Dzieło i życie. Antropolog jako autor , Częstochowa 2014; P. Bo- urdieu,Interpretacja kultur. Wybrane eseje , przeł. A. Zawadzki, Kraków 2001;No- C.woczesność Geertz, od czasu postmodernizmu oraz inne, przeł. eseje E. Dżurak, S. Sikora, Warszawa 2000; ten- że, ,Kulturowa przeł. M.M. teoria Piechaczek, literatury. Kraków Główne 2005; pojęcia D. Higgins, i problemy Intermedialität. Formen moderner, wybór, kultureller oprac. i posł. Kommunikation P. Rypson, Gdańsk 2000; M.P. Markowski, R. Nycz (red.),Kulturowa teoria literatury 2. Poetyki, problematyki, inter-, pretacjeKraków 2012; J.E. Müller, , Mün- ster 1996; T. Walas, R. Nycz (red.), , Kraków 2012. KULTURA – MEDIA – TEOLOGIA 41/2020 145 KULTURA 6 semantycznej, jak i, zwłaszcza, w warstwie brzmieniowej” . W odniesieniu do analizy tekstów utworów muzycznych w kontekście ich literackości (lub jej bra- ku) szczególnie interesujące i uzasadnione ze względu na symbiozę i wzajemne przenikanie się dwóch sztuk – literatury i muzyki – jest spojrzenie na nie z per- spektywy intermedialnej. Termin „intermedia” został wprowadzony do analizy dzieła literackiego przez Dicka Higginsa, który powołał się na prace Samuela Taylora Coleridga z 1812 roku, aby określić charakter utworów niemieszczących się w ramach jednego tyl7- ko medium, ale będących w obszarze między środkami wyrazu już istniejącymi . Higgins jednocześnie oponuje przeciw niewłaściwemu stosowaniu tegoż pojęcia: Sam termin, jak zresztą miałem nadzieję, w krótkim czasie zaczął żyć własnym ży- ciem. W żadnym wypadku nie był on moją prywatną własnością. Został podchwy- cony i używany, często także niewłaściwie gdy mylono go z terminem „mieszane środki wyrazu”. Ten ostatni jest terminem sędziwym, wziętym z prac krytycznych o sztuce i odnosi się do dzieł wykonanych za pomocą więcej niż jednej techniki […]. Natomiast8 w intermediach element wizualny (obraz) jest pojęciowo stopiony ze słowami . Kwestia badania intermedialności utworów literackich, na co zwrócił uwagę również Higgins, nie ogranicza się w czasie (lata sześćdziesiąte XX wieku), lecz ma wciąż aktualny wymiar. Obszerny i elastyczny zakres terminu nadal jednak budzi wątpliwości. Hejmej zauważa, że mimo szerokiego zakresu znaczenia i du- żej frekwencji stosowania we współczesnej humanistyce paradygmatu interme- dialności, nie jest on jednoznaczny i budzi kontrowersje: Wskutek rozbieżnych konceptualizacji rodzi on bądź bezgraniczny optymizm ba- dawczy (kategorię tę uznaje się za niezbędną w opisie współczesnego świata – współczesnej kultury i komunikacji kulturowej), bądź zachowawcze myślenie (ak- ceptuje się myślenie, ale wyłącznie w sytuacji interpretowania zjawisk współczesnej sztuki), bądź też – w skrajnych przypadkach – surową krytykę (w tym wypadku teo- rie intermedialności traktuje się jako efekt9 przejściowej mody naukowej podbijają- cej notowania w środowisku humanistów) . 6 Muzyczność dzieła literackiego Intermedia i inne eseje 7 A. Hejmej, , Wrocław 2001, s. 161. 8 Zob. D. Higgins,Komparatystyka. Studia literackie, przeł. – P. studia Rypson, kulturowe Warszawa 1985, s. 19. 9 Tamże, s. 20–21. A. Hejmej, , Kraków 2013, s. 98. KULTURA – MEDIA – TEOLOGIA 41/2020 146 Agnieszka Reszka, Intermedialność utworu muzycznego i jej reprezentacja… Hejmej opisując przestrzeń intermedialności w najnowszych badaniach kul- turowych i literackich (szeroko rozumianej współczesnej humanistyki), koncen- truje się na przedstawieniu stanowiska tzw. szkoły kanadyjskiej oraz niemieckiej, a także na teoriach głoszonych przez Jensa Schrötera, Jürgena Ernsta Müllera,10 Dicka Higginsa oraz Wernera Wolfa, które dotyczą nowego literaturoznawstwa . Intermedialność lub jak proponują badacze szkoły11 kanadyjskiej „intermedialno- ści” (procesy występujące w liczbie mnogiej) , odnosi się do różnych zjawisk ar- tystycznych i kulturowych zachodzących w otaczającej nas rzeczywistości medial- nej i zmediatyzowanej, która tworzy nową estetykę intermedialności, „zrywającej jednocześnie z różnorodnymi tradycjami «czystych» estetyk, i estetyk «eklektycz- nych»” oraz popiera „wszelkie możliwe związki i fuzje sztuk, do których docho- Intermedialność lub jak proponują badacze szkoły kanadyjskiej „intermedialności” (procesy występujące w liczbie mnogiej), odnosi się do różnych zjawisk artystycznych i kulturowych zachodzących w otaczającej nas rzeczywistości medialnej i zmediatyzowanej, która tworzy nową estetykę intermedialności, „zrywającej jednocześnie z różnorodnymi tradycjami «czystych» estetyk, i estetyk «eklektycznych»” oraz popiera „wszelkie możliwe związki i fuzje sztuk, do których dochodziło od starożytności po wiek XXI” 12 dziło od starożytności po wiek XXI” . Hejmej podkreśla, że konsekwencją takiego stanowiska odnośnie do nowych badań literaturoznawczych jest konieczność ho- listycznego, eklektycznego spojrzenia na wytwory sztuk artystycznych w zmedia- tyzowanej nowoczesnej rzeczywistości, które nie istnieją w oderwaniu od siebie, lecz wzajemnie na siebie oddziałują: 10 11 Tamże, s. 97–113. 12 Por. tamże, s. 98. Tamże, s. 99. KULTURA – MEDIA – TEOLOGIA 41/2020 147 KULTURA Tego rodzaju ujęcia prowadzą w istocie do nader oczywistej konkluzji: nie istnieje wyłącznie świat tekstów, wyłącznie świat obrazów, wyłącznie świat muzyki, czyli światy poszczególnych, wyizolowanych (starych i nowych) mediów czy – jeśli posłu- żyć się formułą Jürgena E. Müllera – „mediów-monad”. Rzeczywistość artystyczna to raczej ślad, mediatyzacja, zapośredniczenie, „reprezentacja reprezentacji”,13 co szcze- gólnie eksponuje sztuka wraz z nastaniem epoki nowoczesności . Polifonia. Od muzyki do lite- Ważnym problemem badawczym studiów intermedialnych są wzajemne re- ratury lacje literatury i muzyki. Tomasz Górny w monografii przytacza między innymi kanoniczny już model metodologiczny14 Stevena Paula Schera