19-20 KASIM NOVEMBER 2019 BİLDİRİ KİTABI PROCEEDINGS

KÂRGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ XI SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES XI

KÜLTÜR VARLIKLARI DAİRE BAŞKANLIĞI KORUMA UYGULAMA VE DENETİM MÜDÜRLÜĞÜ (KUDEB) Koruma Uygulama ve Denetim Müdürlüğü Restorasyon Konservasyon Laboratuvarı ve Taş Eğitim Atölyesi İşletilmesi Hizmet Alım İşi (2019) kapsamında ihale teknik şartnamesinin 2.2. maddesi gereğince düzenlenen seminerin, 2.2.3. Seminer/ Sempozyum Bildiri Kitabı ve CD Hazırlanması maddesi gereğince basılan kitabıdır.

Seminer Koordinatörü Kadir Ekinci

Yayın Editörü Rabia Filiz Atay

Tasarım ve Dizgi Aynur Karagöl

Kitapta yer alan bildiri metinlerinin içeriğinde kullanılan fotoğraf, şekil, harita ve benzeri görsel malzemelerin telifi ve yazılan bilgilerin içeriği ile ilgili sorumluluk yazar(lar)ına aittir.

Bu kitabın tüm yayın hakları İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Varlıkları Daire Başkanlığı, Koruma Uygulama ve Denetim Müdürlüğü’ne aittir. Kaynak gösterilmeksizin kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir yöntemle kopya edilemez, çoğaltılamaz, satılamaz ve yayımlanamaz.

Bildiri kitabı ve diğer tüm yayınlarımıza https://kudeb.ibb.istanbul/kitap/ adresinden ücretsiz olarak erişebilirsiniz. ÖNSÖZ Bu kitap, İstanbul Conrad İstanbul Bosphorus Hotel’de, 19-20 Kasım 2019 tarihinde düzenlenen “Kârgir Yapılarda Koruma ve Onarım Semineri XI” kapsamında sunulan bildiri metinlerini içermektedir. 2009 yılından itibaren düzenlenmeye başlanan Kârgir Yapılarda Koruma ve Onarım Seminerleri, her yıl artan bir ilgi ile takip edilmektedir. Seminerlerin hedefi; koruma alanında bilgi ve tecrübeleri paylaşmak, kamu ve özel sektör ile akademisyenleri ve öğrencileri bir araya getirmektir. XI. Kârgir Yapılarda Koruma ve Onarım Semineri, iki gün, dört oturum olarak düzenlemiştir. Toplamda 17 bildiri sunulan seminere bini aşkın dinleyici katılmıştır. Seminer süresince Taş Eğitim Atölyesi 11. dönem kursiyerlerinin taş oyma çalışmaları Conrad İstanbul Bosphorus Hotel ‘de, fuaye alanında sergilenmiştir. Taş oyma çalışmaları, 600 saatlik Taş Restoratörü Sertifikalı Eğitim Programı’nın önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Sergide; mimari yapı elemanlarından örneklerin yanı sıra, gülbezekler, alçak kabartma bitkisel ve geometrik motifler de yer almaktadır. Sunulan bildirilerin tam metinlerinin paylaşıldığı bu kitap aracılığıyla, seminere bildirileriyle katkı vererek deneyimlerini paylaşan konuşmacılara ve tüm katılımcılara saygı ve teşekkürlerimizi sunarız.

PREFACE This book includes the proceedings presented at the Seminar on Restoration and Conservation of Masonry Structures, held on November, 19-20st, 2019 at the Conrad Istanbul Bosphorus Hotel. The Restoration and Conservation of Masonry Structures Seminars which have been held since 2009, are followed with an increasing interest each year. It is aimed to share knowledge and experiences in the field of conservation, to bring together academicians and students from the public and private sectors. XIst Seminar on Restoration and Conservation of Masonry Structures has been organized in two days, four sessions. Seventeen papers were presented and over thousand listeners participated in the seminar. During the seminar, the stone carving works of the 11st term trainees of the “Stonemasonry Training Workshop” were exhibited in the foyer area of the Conrad Istanbul Bosphorus Hotel. Stone carving is an important part of the 600- hour “Stonemasonry Certified Training Program”. In the exhibition; in addition to examples of architectural building elements, rosettes, low relief and geometric motifs were exhibited. Through this book where the full texts of the presented papers are shared, we would like to send our thanks and regards to the speakers and all participants who contributed to the seminar by sharing their experiences. 09:30 - 10:00 Açılış Konuşması Mahir Polat, İBB Kültür Varlıkları Daire Başkanı 1. OTURUM Oturum Başkanı: Prof.Dr. Zeynep Ahunbay 10:00 - 10:30 Kudeb Taş Eğt. Atölyesi Faaliyetleri: Piyalepaşa Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi Restorasyonu Rest. İç Mim. Çiğdem Şenarslan 10:30 - 11:00 Kudeb Rest. Kons. Lab. Faaliyetleri ve Akreditasyon Süreci Y. Kimyager Hazal Özlem Eruş 11:00 - 11:30 SEMİNER ICORP Türkiye ve ISCARSAH Türkiye: Tanım ve Faaliyet 1. GÜN Alanları Doç.Dr. Meltem Vatan Kaptan, ICORP Türkiye PROGRAMI Yön.K.Ü. & ISCARSAH Türkiye Başk. 11:30 - 12:00 Kültür Mirasının Kriz Anlarında Korunması ve Risk Yönetimi Dr. Zaki Aslan ICCROM ATHAR Müdürü 19 12:00 - 12:30 Soru & Cevap 12:30 - 14:00 Öğle Arası

KASIM 2. OTURUM 2019 Oturum Başkanı: Prof.Dr. Bilge Işık 14:00 - 14:15 SALI Onur Konuğu: Prof. Ruhi Kafescioğlu, Toprak Yapılar Grubu Neden “Toprak” ve “Toprak Yapılar”? 14:15 - 14:45 Kerpiç Cengiz Bektaş 14:45 - 15:15 Modern Toprak Yapı Nurettin Ekinci 15:15 - 15:30 Kerpiç Yapıda Deprem Güvenliği Prof.Dr. Bilge Işık, ICOMOS ISCEAH Uzman Üye 15:30 - 15:45 Soru & Cevap 15:45 - 16:15 Kahve Molası 16:15 - 16:45 Halep Geleneksel Konut Mimarisinde Yapım Tekniği Dr. Mahmud Zeyn El Abidin, YTÜ 16:45 - 17:15 Yemen’de Savaş Sonrası Rekonstrüksiyon Projeleri 2018-2020 Prof. Salma Samar Damluji, Mira Kfoury 17:15 - 17:30 Soru & Cevap 3. OTURUM

Oturum Başkanı: Prof.Dr. Fatma Zeynep Aygen 10:00 - 10:30 Tebriz Çarşısında Afet Sonrası Yönetim Stratejileri ve Uygulama Tecrübeleri Hossein Esmaeli Sengeri, Tebriz Çarşısı Dünya Miras Merkezi Müdürü 10:30 - 11:00 Delhi’nin Tarihi Kargir Yapılarının Korunması Sangeeta Bais, ICOMOS Taş Bilim Kurulu ISCS Başkan Yardımcısı 11:00 - 11:30 K. Makedonya Manastır Haydar Kadı Camii

SEMİNER Projelendirme ve Restorasyon Süreçleri A. Nermin Uz Taşkesen, Doç.Dr. Gülşen Dişli, VGM 2. GÜN 11:30 - 12:00 PROGRAMI Mağusa Kent Surları ile Anıtlarında Koruma Çalışmaları Y.Mim. Ceren Kürüm, KKTC Eski Eserler ve Müzeler Dairesi 20 12:00 - 12:30 Soru & Cevap 12:30 - 14:00 Öğle Arası

KASIM 4. OTURUM 2019 Oturum Başkanı: Prof.Dr. Can Binan ÇARŞAMBA 14:00 - 14:30 Sümela Manastırı Restorasyonu ve Kaya Islahı Çalışmaları Beyhan Sarıcaoğlu, Trabzon Rlv. Ant. Müdürlüğü 14:30 - 15:00 Amasya II. Bayezid Külliyesi Restorasyonu Mustafa Uzun, Özkan Öner, VGM 15:00 - 15:15 Soru & Cevap 15:15 - 15:45 Kahve Molası 15:45 - 16:15 Cihangir Camii Restorasyon Uygulamaları Y. Mim. Utku Yücel, VGM 16:15 - 16:45 İstanbul’daki Tarihi Kârgir Yapıların Koruma ve Onarımında “Küfeki Taşı” Sorunsalı ve Çözüm Önerileri Dr. O. Serkan Angı, İTÜ 16:45 - 17:00 Soru & Cevap 09:30 - 10:00 Opening Speech: Mahir Polat, IMM Chairman of Cultural Assets Conservation Department 1ST SESSION Moderator: Prof.Dr. Zeynep Ahunbay 10:00 - 10:30 Activities of KUDEB Stonemasonry Training Workshop : Restoration of Piyalepaşa Nakşidil Valide Sultan Fountain Rest. Int. Arch. Çiğdem Şenarslan 10:30 - 11:00 Activities of KUDEB Rest. Cons. Lab. and Accreditation Process Chemist, M.Sc., Hazal Özlem Eruş 11:00 - 11:30 SEMINAR ICORP Turkey and ISCARSAH Turkey: Definition and 1 ST DAY Activity Fields Doç.Dr. Meltem Vatan Kaptan, ICORP Turkey Board Mem. & ISCARSAH Turkey President PROGRAMMME 11:30 - 12:00 Risk Management and Conservation of Cultural Heritage in Times of Crisis Dr. Zaki Aslan, 19 Director of ICCROM ATHAR 12:00 - 12:30 Questions & Answers 12:30 - 14:00 Lunch Break NOVEMBER 2ND SESSION 2019 Moderator: Prof.Dr. Bilge Işık 14:00 - 14:15 TUESDAY Guest of Honour: Prof. Ruhi Kafescioğlu, Earthen Buildings Study Group Why “Earth” and “Earthen Buildings” 14:15 - 14:45 Earthen Architecture Cengiz Bektaş 14:45 - 15:15 Modern Earthen Building Nurettin Ekinci 15:15 - 15:30 Earthquake Safety of Earthen Buildings Prof.Dr. Bilge Işık, ICOMOS ISCEAH Expert Member 15:30 - 15:45 Questions & Answers 15:45 - 16:15 Coffee Break 16:15 - 16:45 Construction Techniques of Aleppo’s Vernacular Architecture Dr. Mahmud Zeyn El Abidin, YTÜ 16:45 - 17:15 Postwar Reconstruction Projects in Yemen: 2018-2020 Prof. Salma Samar Damluji, Mira Kfoury 17:15 - 17:30 Questions & Answers 3RD SESSION Moderator: Prof.Dr. Fatma Zeynep Aygen 10:00 - 10:30 Post-Disaster Management Strategies in Tabriz Bazaar and Restoration Experiences Hossein Esmaeli Sengeri, Director of Tabriz Bazaar World Heritage Center 10:30 - 11:00 Conservation of Historic Masonry Structures of Delhi Sangeeta Bais, ICOMOS Stone Scientific Comittee ISCS Vice-President 11:00 - 11:30 Project and Restoration Processes of SEMINAR Haydar Qadi Mosque in Bitola N. Macedonia 2ND DAY A. Nermin Uz Taşkesen, Doç.Dr. Gülşen Dişli, VGM PROGRAMMME 11:30 - 12:00 Conservation Works on Famagusta City Walls and Monuments Arch. M.Sc. Ceren Kürüm, TRNC Department of Antiquities and Museums 20 12:00 - 12:30 Questions & Answers 12:30 - 14:00 Lunch Break

TH NOVEMBER 4 SESSION 2019 Moderator: Prof.Dr. Can Binan

WEDNESDAY 14:00 - 14:30 Sümela Monastery Restoration and Rock Securing Works Beyhan Sarıcaoğlu, Trabzon Directorate of Survey and Monuments 14:30 - 15:00 Restoration of Amasya Bayezid II Complex: 2016-2018 Mustafa Uzun, Özkan Öner, Dir. Gen. of Foundations 15:00 - 15:15 Questions & Answers 15:15 - 15:45 Coffee Break 15:45 - 16:15 Restoration of Cihangir Mosque Arch. M.Sc. Utku Yücel, Directorate General of Foundations 16:15 - 16:45 Problematic Issues and Suggestions for “Küfeki Stone” used in Restoration and Conservation of Historical Masonry Buildings in Istanbul Dr. O. Serkan Angı, İTÜ 16:45 - 17:00 Questions & Answers İÇİNDEKİLER

Çiğdem ŞENARSLAN 12 KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Faaliyetleri Piyalepaşa Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi Restorasyonu/ Istanbul Metropolitan Municipality Kudeb Directorate Stonemasonry Training Workshop Activities Piyalepaşa Nakşidil Valide Sultan Fountain Restoration Hazal Özlem ERSAN ERUŞ, Derya ALBAYRAK ŞAHİN 31 KUDEB Restorasyon Konservasyon Laboratuvarı Faaliyetleri ve Akreditasyon Süreci/ KUDEB Restoration Conservation Laboratory Activities And Accreditation Process

Meltem VATAN ICORP Türkiye ve ISCARSAH Türkiye: Tanım ve Faaliyet Alanları 41 ICORP Turkey AND ISCARSAH Turkey: Definition And Activities

Zaki ASLAN Kriz Anlarında Kültür Mirasının Korunması ve Risk Yönetimi 57 Risk Management and Conservation Of Cultural Heritage In Times Of Crisis

Ruhi KAFESCİOĞLU, Murat KAFESCİOĞLU Neden “Toprak” ve “Toprak Yapılar”? 59 Why “Earth” and “Earthen Buildings” Cengiz BEKTAŞ 77 Kerpiç/Earthen Architecture

NURETTİN EKİNCİ Modern Toprak Yapı/The Modern Earth Construction 79

Bilge IŞIK Kerpiç Yapılarda Deprem Güvenliği 103 Seismic Safety in Adobe Buildings

Mahmud ZEYN EL ABİDİN Halep Geleneksel Konut Mimarisinde Yapim Tekniği 118 Construction Technique of Traditional Housing Architecture in Aleppo**

Salma Samar DAMLUJİ, Mira KFOURY Yemen’de Savaş Sonrasi Rekonstrüksiyon Projeleri: 2018-2020 144 Postwar Reconstruction Projects in Yemen: 2018-2020 CONTENTS Hossein Esmaeili SANGARİ 146 2009 ve 2019 Yangınları Sonrası Tebriz Çarşısı Afet Yönetim Stratejilerinin İki Kapılı Han ve Bağlantı Koridorlarının (Dalan) Rekonstrüksiyon ve Restorasyon Deneyimleri Üzerinden İncelenmesi Investigation of Post-Disaster Management Strategies in Tabriz Bazaar Using Reconstruction and Restoration Experiences of Iki Gapili Saray (Do-Dari Sarai) and Peripheral Dalans (Corridors) after Fire in 2009 and 2019 Sangeeta BAİS 174 Delhi’nin Tarihi Kârgir Yapılarının Korunması Conservation of Historic Masonry Structures of Delhi

Ayşe Nermin UZ TAŞKESEN, Gülşen DİŞLİ Makedonya, Bitola’da (Manastır) Haydar Kadı Camisi’nin 175 Projelendirme ve Restorasyon Uygulama Süreçleri Project Preperation and Restoration Application Processes of an Ottoman Period Building: Haydar Qadi Mosque in Bitola Macedonia Ceren KÜRÜM 195 Mağusa Kent Surları ile Anıtlarında Koruma Çalışmaları Conservation Works on Famagusta City Walls and Monuments

Beyhan SARICAOĞLU Sümela Örenyeri Restorasyon ve Kaya Islahı Uygulamaları 197 Sumela Archaeological Site Restoration and Rock Securing Applications Özkan ÖNER, Mustafa UZUN 221 Amasya II. Beyazıt Külliyesi 2016-2019 Yılları Restorasyonu Restoration of Amasya Beyazıt II Complex for Years 2016-2019 Utku YÜCEL 245 Cihangir Camii Restorasyonu Restoration Of Cihangir Mosque O. Serkan ANGI 246 İstanbul’daki Tarihi Kârgir Yapıların Koruma ve Onarımında “Küfeki Taşı” Sorunsalı ve Çözüm Önerileri/ Problematic Issues and Suggestions for “Küfeki Stone” used in Restoration and Conservation of Historical Masonary Buildings in Istanbul 12 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Kudeb Taş Eğitim Atölyesi Faaliyetleri Piyalepaşa Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi Restorasyonu Istanbul Metropolitan Municipality KUDEB Directorate Stonemasonry Training Workshop Activities Piyalepaşa Nakşidil Valide Sultan Fountain Restoration** Çiğdem ŞENARSLAN*

ÖZET İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Varlıkları Daire Başkanlığı KUDEB Müdürlüğü bünyesinde faaliyetlerine devam eden “Taş Eğitim Atölyesi”; koruma ve onarım konusunda nitelikli uygulamalar gerçekleştirebilecek, geleneksel yapım tekniklerini bilen ve uygulayan, evrensel koruma prensiplerine bağlı, bilinçli, genç bir kuşak yetiştirmek amacıyla 2008 yılında kurulmuştur. Geleneksel taş işçiliğinin canlandırılması ve kârgir yapıların koruma, onarım ve restorasyonu konularında teorik eğitim ve uygulamanın bir arada yürütüldüğü, kursiyerlere atölyede ve alanda doğrudan eserler üzerinde çalışma imkânı sağlayan “Taş Restoratörü Eğitim Programı”, Milli Eğitim Bakanlığı tarafından onaylı, modüler bir sistemdir. Alanında uzman akademisyen, mimar, restoratör, konservatör ve tecrübeli ustalarla birlikte yürütülen eğitim programının hedefi restorasyon uygulamalarında faaliyet gösterecek, koruma bilinci gelişmiş, bilimsel teknik ve yöntemleri uygulama becerisine sahip, genç teknik elemanlar yetiştirmektir. Bu çalışmada, eğitim faaliyetleri kapsamında Taş Eğitim Atölyesi teknik ekibi ile 2018 kursiyer öğrencilerinin birlikte onarımını gerçekleştirdikleri tarihi bir çeşmenin restorasyon uygulamalarına değinilmektedir.

Anahtar Sözcükler: Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi, Koruma Eğitimi, Taş İşçiliği, Eğitim Atölyesi

ABSTRACT “Stonemasonry Training Workshop”, which continues its activities under the leadership of Istanbul Metropolitan Municipality, Department of Cultural Assets Conservation, Directorate for the Conservation, Implementation and Supervision of Cultural Assets (KUDEB). It was established in 2008 with the aim of educating a young and conscious generation who is loyal to universal conservation principles, knows and applies traditional construction techniques and able to perform quality implementations in the field of conservation and restoration. The training program prepared for the revitalization of traditional stonemasonry and conservation, repair and restoration of masonry

* Mimar /Arch. Çiğdem ŞENARSLAN, İBB Kültür Varlıkları Projeler Müdürlüğü / Istanbul Metropolitan Municipality, Department of Cultural Assets Conservation, e-mail: [email protected] **This paper is translated from Turkish into English by Cemal Can ANSEN (Civil Engineer, IMM / KUDEB), e-mail: [email protected] SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 13

structures, is a modular system that has both theoretical training and practice are carried out together and approved by Turkish Ministry of Education. The program gives the opportunity of working directly on the field to trainees. The aim of the training program, which is carried out with academicians, architects, restorers, conservators and experienced craftsmen, is to educate young technical personnel who will be active in restoration implementations, which have advanced conservation awareness and have the ability to apply scientific techniques and methods. In this paper, restoration implementations realized within the program with technical staff and 2018 trainees of Stonemasonry Training Workshop on “Nakşidil Valide Sultan Fountain” which was aimed to be revitalized both functionally and socially. Keywords: Nakşidil Valide Sultan Fountain, Conservation Education, Stonemasonry, Training Workshop

1. GİRİŞ 1. INTRODUCTION İBB Kültür Varlıkları Daire “KUDEB Stonemasonry Training Başkanlığı Koruma Uygulama ve Workshop”, which continues its activi- Denetim Müdürlüğü bünyesinde ties within the body of Istanbul Met- çalışmalarına devam eden “Taş ropolitan Municipality, Department of Eğitim Atölyesi”, eğitim faaliyet- Cultural Assets Conservation, Directo- leri kapsamında İstanbul genelin- rate for the Conservation, Implementa- deki tarihi çeşmelerin basit bakım tion and Supervision of Cultural Assets onarım çalışmalarını gerçekleştir- (KUDEB), carries out maintenance mektedir. and repair works of historical fountains Mahalle kültürümüzün vazge- throughout Istanbul within the scope of çilmez bir unsuru ve Osmanlı mi- training activities. marlık tarihinin önemli bir bileşe- The fountains, which are an indis- ni olan çeşmelere, ne yazık ki hak pensable element of the neighborhood ettiği değer verilmemiş, gereken culture and an important component özen gösterilmemiştir. Bunun so- of the history of Ottoman architecture, nucunda da, zamanın tahribatına were unfortunately not valued and ve ilgisizliğe rağmen ayakta kalma taken care of. As a result, many of these uğraşı veren bu önemli mimari mi- valuable architectural heritage ele- ras öğelerinin pek çoğu günümüze ments, which strive to survive despite ulaşamamıştır. the destruction and indifference of İstanbul’da günümüze ulaşan time, have not survived. çeşmeler, başta Tarihi Yarımada In Istanbul, the fountains that have olmak üzere, kentin çeşitli semtle- survived to the present day are located rinde yer almaktadır; 2008 yılın- in various districts of the city, espe- 14 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 1. Hâlihazır haritada çeşmenin konumu (https://sehirharitasi. ibb.gov.tr)

Figure 1. The location of the fountain on the current map of Istanbul (https://sehirharitasi. ibb.gov.tr)

dan bu yana, 170’in üzerinde I. cially in the Historic Peninsula. The ve II. grup tescilli kültür varlığı maintenance, repair and restoration çeşmenin bakım onarım ve resto- applications of more than 170 foun- rasyon uygulamaları “Taş Restora- tains, -registered as immovable cultural törü Eğitim Programı” kapsamında property to be protected and classified gerçekleştirilmiş olup çalışmalara as group I and II- have been carried devam edilmektedir. out since 2008, within the scope of the Bu çalışma; eğitim faaliyetleri “Stonemasonry Restorator Training kapsamında Taş Eğitim Atölyesi Program”. teknik ekibi ile 2018 yılı kursiyer This work focuses on the restoration öğrencilerinin birlikte restorasyon practices of the Beyoğlu Nakşidil Valide çalışmalarını gerçekleştirildiği, Sultan Fountain intended to be integrat- sosyal ve kültürel hayata kazandı- ed into social and cultural life. The res- rılması amaçlanan Beyoğlu Nak- toration work of the fountain was carried şidil Valide Sultan Çeşmesi’nin out in collaboration with the technical restorasyon uygulamalarını ele team of the “Stonemasonry Training almaktadır. Workshop” and the 2018 trainee stu- dents as part of the training activities. 1.1. Çeşmenin Konumu Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi, 1.1. Location of the Fountain İstanbul ili, Beyoğlu ilçesi, Piya- Nakşidil Valide Sultan Fountain is lepaşa Mahallesi, Candan Sokak located at the intersection of Candan ile Kadınlar Çeşmesi Sokaklarının Street and Kadinlar Fountain in Is- kesiştiği mevkide yer almaktadır tanbul, Beyoğlu District, Piyalepaşa (Şekil 1). Quarter (Figure 1). 1.2. Çeşmenin Tarihçesi 1.2. History of the Fountain Beyoğlu Piyalepaşa Mahallesi’nde The construction date of fountain, locat- Kadınlar Çeşmesi Sokağı’nda ed on Kadınlar Çeşmesi Street in Beyoğ- SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 15

yer alan çeşmenin yapım tarihi, kita- lu Piyalepaşa, is H 1201 / M 1786- besinden anlaşıldığı üzere, H 1201 / 77, according to the inscription of M 1786-77’dir; çeşme Nakşidil Va- the fountain. The structure was built lide Sultan henüz kadınefendi iken when Nakşidil Valide Sultan was still yaptırılmıştır. Sultan I. Abdülha- the main imperial consort (Lady) of mid’in eşi ve Sultan II. Mahmut’un Abdülhamid I. Nakşidil Valide Sultan annesi olan Nakşidil Valide Sultan who was the Sultana consort of Sultan birçok hayır eseri inşa ettirmiştir. Abdülhamit I and the Sultana moth- Fatih Camii yakınındaki Nakşi- er of Sultan II. Mahmut had many dil Valide Sultan Külliyesi (sıbyan charity works. Nakşidil Valide Sultan mektebi, çeşme, türbe) ve Ayvansa- Complex (primary school, fountain, ray’da bir sıbyan mektebi bunlardan and tomb) near Fatih Mosque and bazılarıdır.1 Piyalepaşa’daki çeş- a primary school in Ayvansaray are meden iki yıl sonra, bugün Tarihi some of them.1 Two years after the Sultanahmet Cezaevi’nin köşesinde construction of fountain in Piyalepaşa, bulunan çeşmeyi inşa ettirmiştir. she had built a fountain at the corner Sultanahmet’teki çeşmenin kitabesi of the today’s Historical Sultanahmet de Piyalepaşa’daki çeşmede olduğu Prison. The inscription of the foun- gibi, Şair Münîb tarafından yazıl- tain was written by the Poet Münîb as mıştır (Şekil 2, 3, 4). on the fountain in Piyalepaşa (Figures Gaziantepli olan Mehmed Münîb 2, 3, 4). Mehmed Münîb Ayıntabî, a Ayıntabî, şairliğinin yanında İzmir native of Gaziantep, is a scholar and kadılığı, Mekke pâyeliği, İstanbul poet who also has held the posts such pâyeliği, Evkaf’ül Haremeyni’ş Şe- as cadi of Izmir province, distin- rifeyn (Mekke ve Medine Vakıfları) guished honorary grade of “paye” for müfettişliği ve Anadolu kazaskerliği Mecca and Istanbul, Evkaf’ül Haremey- gibi görevlerde de bulunmuş bir ni’ş Şerifeyn (Mecca and Medina Waqfs) âlimdir.2 inspector and Anatolian Kadiasker. 2. ÇEŞMENİN MİMARİ 2. ARCHITECTURAL ÖZELLİKLERİ FEATURES OF THE FOUNTAIN Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi, yak- Nakşidil Valide Sultan Fountain was laşık 7,45m x 7,45m boyutlarında, built as a square-shaped fountain with kare planlı, namazgâhlı bir meydan an open-air prayer place (namazgâh), çeşmesi olarak inşa edilmiştir (Şekil with 7,45m x 7,45m dimensions (Fig- 5). Çeşmenin güneydoğuya bakan ön ure 5). The fountain called “meydan cephesinde kesme taş, diğer cephele- çeşmesi” which means public space’s rinde ise moloz taş örgü tekniği kul- fountain, creating a focus for gath- lanılmıştır. Kemerli bir nişin içerisin- ering. The front wall of the fountain de, istiridye kabuğu motifli mermer (southwest) was built with cut stone

1 “Nakşidil Sultan”, TDV İslam Ansiklopedisi, 2006, c. 32, s. 343-344. 2 Mehmet Münîb Ayıntâbî”, TDV Islam Ansiklopedisi, 1991, c. 4, s. 245-246. 16 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 3. Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi’nin durumu (Kurul arşivi, 1936) Figure 3. Nakşidil Valide Sultan Fountain around 1935 (Board archive, 1935) Şekil 4. Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi (Kurul arşivi, 1936)/ Figure 4. Nakşidil Valide Sultan Fountain around 1936 (Board archive, 1936)

Şekil 2. 1935 yılında Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi’nin durumu (Kurul arşivi, 1935) Figure 2. Nakşidil Valide Sultan Fountain (Istanbul Cultural Heritage Conservation Board Archive, 1935)

ayna taşı bulunmaktadır. Bu nişin masonry, other facades with rubble üzerinde, çeşmenin Mehmed Münîb stone masonry technique. Inside an Ayıntâbî tarafından yazılmış dokuz arched niche, there is a marble mirror beyitlik kitabesi yer almaktadır. Çeş- stone with oyster shell decorative mo- me, tüm cephelerini dolaşan profilli tifs. On this niche, there is an inscrip- bir korniş ile taçlandırılmış; namaz- tion of the fountain with nine verses gâh işleviyle kullanılan üst kısım written by Mehmed Münîb Ayıntâbî. doğal taş parapetle çevrelenmiştir. Bu The fountain was crowned with a bölümde kıbleyi belirtmek amacıyla, profiled cornice that goes around all üzerinde “mihrab ayeti” yazılı, mermer of its facades. The upper part, which bir kıble taşı bulunmaktadır. is used as an open-air prayer place, is Mülkiyeti Maliye Hazinesine ait surrounded by a natural stone mason- olan Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi, ry parapet. In this section, there is a İstanbul I Numaralı Kültür ve Tabiat marble “qibla stone” with a calligraphic Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu- plate, for indicate the qibla. nun 13.09.1995 tarih ve 7054 sayılı The properity of Nakşidil Valide kararıyla “Korunması Gerekli Kültür Sultan Fountain, depends to Finan- Varlığı” olarak tescil edilmiştir. Çeşme- cial Treasury; it was registered as a nin onaylı projeleri İstanbul II Numa- “Cultural asset to be protected”, with ralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge the decision of the Istanbul Regional Kurulunun 14.02.2014 tarih ve 2698 Board for the Protection of Cultur- sayılı kararıyla, Beyoğlu Belediyesi al and Natural Assets I, numbered tarafından yüklenici firmaya hazırla- 7054 and dated 13.09.1995. The tılmıştır. restoration project of the fountain was SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 17

Şekil 5. Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi üst örtü planı -Restorasyon Projesi (Detay Mimarlık)

Figure 5. Nakşidil Valide Sultan Fountain roof (Namazgâh) plan restoration project (Detay Mimarlık)

3. ÇEŞMENİN RESTORASYON prepared by the contractor company UYGULAMASI ÖNCESİ for the Beyoğlu Municipality. The DURUMU project is approved with the decision Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi, of the Istanbul Regional Board for the zamanın tahribatına ve ilgisizliğe Protection of Cultural and Natural rağmen günümüze kadar ulaşmış Assets II, numbered 2698 and dated olsa da, onarım çalışmaları öncesin- 14.02.2014. de çeşme yüzeylerinde vandalizm 3. THE SITUATION OF izleri, kötü kullanımdan kaynaklı THE FOUNTAIN BEFORE tahribatlar ve hava kirliliğinden kay- RESTORATION naklı bozulmaların meydana geldiği Although Nakşidil Valide Sultan görülmüştür. Fountain has survived until today Nakşidil Valide Sultan Çeş- despite the destruction of time, it has mesi’nin namazgâh bölümü, eski been observed that the surfaces of the fotoğraflarda görüldüğü üzere (Şekil fountain have many traces of vandal- 3) onarım öncesinde halı ve yün ku- ism, damages, deteriorations due to rutma yeri olarak kullanılmaktaydı bad use and air pollution. (Şekil 6, 7). Kötü kullanım nede- The open-air prayer place of the niyle namazgâhı çevreleyen parapet Nakşidil Valide Sultan Fountain was taşlarının büyük bir kısmı günü- used for carpet and wool drying before müze ulaşamamıştır. Bu tür kötü the repair, as seen in the old photo- kullanımların engellenebilmesi için graphs (Figures 3, 6, 7). A large part çeşmenin suyu kesilerek yapı işlevsiz of the parapet stones surrounding the hale getirilmiştir. prayer place has not survived due to 18 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 6. Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi güneydoğu cephesinin onarım öncesi durumunu gösteren 01.08.2018 tarihli fotoğraf (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi) Figure 6. The photograph dated 01.08.2018 showing the southeastern facade of Nakşidil Valide Sultan Fountain before the repair (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive) Şekil 7. Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi namazgâh bölümünün onarım öncesi durumunu gösteren 01.08.2018 tarihli fotoğraf (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi) Şekil 7. The photograph dated 01.08.2018 showing the open-air prayer place of Nakşidil Valide Sultan Fountain before the repair (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive)

Şekil 8. Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi’nin güneybatı cephesi (01.08.2018, KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi)/ Figure 8. Southwestern side of Nakşidil Valide Sultan Fountain (01.08.2018, KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive); Şekil 9. Çeşme yüzeyindeki bitki oluşumları ve grafiti yazılar (01.08.2018, KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi)/ Figure 9. Plant formations and graffiti on the fountain (01.08.2018, KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive)

Çeşmenin tüm yüzeylerinde bad use. For this reason, the structure yoğun bir şekilde hava kirliliğinden was become dysfunctional by cutting kaynaklanan alçıtaşı kabuk oluşum- off the water of the fountain to pre- ları bulunduğu, geniş cephe yüzey- vent abuse. lerinin sprey boyalarla boyandığı, It was observed that on all surfac- bazı kısımlarda ise bunların üzerini es of the fountain, gypsum crust was kapatabilmek için yüzeyin tekrar formed due to intensely air pollution, beyaz boyayla boyanmaya çalışıldığı the large facade surfaces were painted görülmüştür (Şekil 6, 8, 9). with spray paints, and in some parts SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 19

Şekil 10. Çeşmenin üst örtüsü ve namazgâhı çevreleyen parapet duvarlarının durumu (01.08.2018, KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi)/ Figure 10. The top cover of the fountain and the condition of the parapet walls surrounding the prayer place (01.08.2018, KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive); Şekil 11. Çeşmenin kuzeydoğu cephesinin (namazgâh girişi) onarım öncesi durumu (01.08.2018, KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi)/ Figure 11. The condition of the northeast facade of the fountain (prayer place entrance) before restoration (01.08.2018, KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive)

Çeşme yüzeylerinde yer yer doğal the surface was tried to be covered etkenlerden kaynaklı bozulmala- with white paint again, to cover graffi- rın, ayrıca zemin kotunda da otsu ti (Figures 6, 8, 9). odunsu bitki oluşumlarının meyda- It has been determined that the na geldiği görülmüş, ayrıca çimen- surface of the fountain has been tolu derz harçları ve çimento esaslı damaged due to natural factors, as muhdes onarımlar tespit edilmiştir well as herbaceous and woody plants (Şekil 8, 9). formations on the ground level, and Nakşidil Valide Sultan Çeşme- incongruous cement joint mortars and si’nin onarım çalışmaları öncesinde cement-based repairs (Figures 8, 9). hazne kısmı üst örtüsünün (namaz- It was observed that the top of the gâh) çimentoyla kaplı olduğu tespit storage tank (once open-air prayer edilmiştir (Şekil 10). Ayrıca namaz- place) was covered with cement before gâh giriş kısmı olarak kullanılan top- the restoration work of the fountain rak zeminde, daha önceden yapılmış (Figure 10). In addition, trees and düzenlemelerde dikilen ağaçlar ve electric poles planted on the ground elektrik direkleri bu bölümü kapa- floor, which was used as the entrance tarak görünmesini engellemekteydi to the prayer place, closed this sec- (Şekil 11). tion and prevented it from being seen Nakşidil Valide Sultan Çeşme- (Figure 11). si’nin üç cephesini çevreleyen para- It was observed that most of pet taşlarının büyük bir kısmının the parapet stones surrounding the günümüze ulaşmadığı, yerinde olan three facades of the Nakşidil Valide taşlarda ise parça kopmalarının mey- Sultan Fountain did not survive, dana geldiği görülmüştür. Ayrıca, and fragmentations and fractures çeşmenin ön cephesinde derzleri in the existing stones. Also, on the 20 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 12-14. Çeşme kitabesinin onarım öncesi durumu (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi, 2018) Figures 12-14. Status of the fountain inscription before restoration (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive)

boşalmış profilli kornişlerin altında front facade of the fountain, it was yer alan, Mehmed Münîb Ayıntâbî determined that the marble inscrip- tarafından yazılmış dokuz beyitlik tion of 2,52 m x 0,90 m, written by 2,52 m x 0,90 m ölçülerindeki mer- Mehmed Münîb Ayıntâbî, which was mer kitabenin de yerinden oynadığı placed under the profiled cornices, tespit edilmiştir (Şekil 12, 13, 14). have empty joints and was dislodged (Figures 12, 13, 14). 4. ÇEŞMENİN RESTORASYON UYGULAMA SÜRECİ 4. THE RESTORATION Restorasyon çalışmaları, Beyoğlu Be- PROCESS OF THE FOUNTAIN lediyesinin hazırlattığı, Kurul onaylı The restoration works were carried out restorasyon projesi ve restorasyon ve in accordance with the approved res- konservasyon raporları doğrultusun- toration project and restoration-con- da gerçekleştirilmiştir. servation reports, prepared by the Çalışmalara ilk etapta, onarım Beyoğlu Municipality, in accordance öncesi belgeleme, fotoğraf çekimi vd. with the decision of the Board. işlemler yapılarak başlanmış; daha First of all, the works were started sonra çeşmenin üç cephesine çalışma with procedures such as documenta- iskelesi kurulmuştur. tion and photographing before resto- SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 21

Şekil 15. Restorasyon çalışmaları esnasında çeşme ve çevresi (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi, 2018) Figure 15. The fountain and its surrounding during the restoration (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive, 2018)

4.1. Bitki Temizliği ration. Then, a working scaffold was Çeşme yüzeylerinde, üst örtüde ve built on three facades of the fountain. zemin kotunda görülen otsu odunsu 4.1. Plant Removal bitkiler mekanik temizlik yoluy- The herbaceous and woody plants seen la yapıdan uzaklaştırılmıştır. Bu on the fountain surfaces, top cover/ bitkilerin tekrar gelişmesini önle- roof and ground level were removed yebilmek için herbisit uygulaması from the structure by mechanical yapılmıştır. cleaning. Herbicide application was 4.2. Mermer Kitabenin applied to prevent the re-growth of Yerine Yerleştirilmesi these plants. Yerinden oynamış olan 2,52 m x 4.2. Placing the Marble Inscription 0,90 m ölçülerindeki mermer kitabe, The displaced marble inscription was gerekli güvenlik önlemleri alındıktan removed after the necessary safety pre- sonra sökülmüş, arka kısmındaki cautions were taken, and the debris on molozlar temizlenmiştir. Daha sonra the back was cleaned. After that, the düzlemine oturtulan kitabe, kurşun inscription tablet was replaced on its kenetlerle özgün yerine sabitlenmiş- axis and fixed in its original place with tir (Şekil 16, 17, 18) lead clamps (Figures 16, 17, 18) 4.3. Üst Örtü 4.3. Cover Coat of the Fountain Koruma Kurulu onaylı restorasyon Within the scope of the approved projesi ve raporu kapsamında Nakşi- restoration project and report by the dil Valide Sultan Çeşmesi’nin namaz- Regional Board, scrapings were carried gâh zeminini oluşturan üst örtüde out on the top covering that forms raspa çalışmaları yapılmıştır. Üst ör- the open-air prayer place floor of the tüdeki yaklaşık 10 cm kalınlığındaki Nakşidil Valide Sultan Fountain. By muhdes çimento dolgu kaldırılarak, removing the about 10 cm thick ce- çeşme strüktürüne binen yük azaltıl- ment filling, the load on the fountain mıştır (Şekil 19). Raspa çalışmaları structure was reduced (Figure 19). No 22 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 16-18. Yerinden oynayan 2,52 m x 0,90 m ölçülerindeki mermer kitabenin düzlemine yerleştirilmesi (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi) / Figures 16-18. Placing the dislodged marble inscription on its axis (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive).

Şekil 19. Üst örtüde raspa çalışmaları (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi)

Figure 19. Scraping works on the top covering (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive).

sonrasında özgün kaplama malzeme- original coating material was found sine rastlanılmamıştır. after the scrapings. 4.4. Yapının Çimento Esaslı 4.4. Removal of Cement Based Onarımlardan Arındırılması Repairs from Structure Çeşmenin yüzeylerindeki muhdes The additional cement joints and fill- çimento derz ve dolgular raspa ers on the surfaces of the fountain were yapılarak yapıdan uzaklaştırılmıştır. removed from the structure by scrap- Restorasyon ve Konservasyon raporu ing. In accordance with the Restora- doğrultusunda horasan harcıyla yeni tion and Conservation report, a new derzleme işlemi gerçekleştirilmiştir grouting process was carried out by (Şekil 20). making Khorasan mortar (Figure 20). 4.5. Çeşmede Tümleme- 4.5. Completion, Reintegration Bütünleme ve Yeniden and Reproduction Works on the Üretim Çalışmaları Fountain Çeşmenin taş yüzeylerindeki beş In accordance with the project and santimden derin yüzey kayıpları olan reports, completion and reintegration noktalarda, projesine ve raporlarına works were carried out with stones uygun olarak, özgün olanlarla aynı having the same features as the orig- SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 23

Şekil 20. Derz açma işlemi (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi) Figure 20. Grouting process (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive)

Şekil 21-23. Taş duvarlarda tümleme- bütünleme çalışmaları (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi)

Figures 21-23. Completion and reintegration works on stone walls (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive)

özelliklere sahip taşlarla bütünleme inal stones at the points with surface çalışmaları yapılmıştır (Şekil 21, 22, losses deeper than five centimeters 23). Ayrıca çeşmede tüm cepheleri on the stone surfaces of the fountain çevreleyen, yerinden oynamış du- (Figures 21, 22, 23). Also, the con- rumdaki profilli kornişlerde sağlam- solidation operations carried out on laştırma işlemleri yapılmış; yapısal the profile cornices that were around bozukluklar gösteren ve kullanılma- all the facades of the fountain. Those yacak durumda olanlar ise, özgün have structural defects and unusable haline uygun olarak üretilerek yerle- ones are reproduced in their original 24 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 24-26. Çeşme saçak kısmında yer alan profilli silme taşlarında sağlamlaştırma ve tümleme çalışmaları (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi) Figures 24-26. Consolidation and reintegration works of the profiled moldings in the eaves of the fountain (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive)

Şekil 27, 28. Namazgâh bölümünü çevreleyen parapet duvarlarının yapımı (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi) Figures 27, 28.Construction of parapet walls surrounding the open- air prayer place. (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive)

rine konmuştur (Şekil 24-26). form and mounted in their places Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi (Figures 24, 25, 26). namazgâh bölümünün üç cephesi- The stone parapets surrounding ni çevreleyen ve büyük bir bölümü the three facades of the open-air eksik olan taş parapetler özgününe prayer place of the Nakşidil Valide uygun özelliklere sahip taşlarla yeni- Sultan Fountain missing a large den üretilip yerlerine monte edilmiş part, were reproduced with stones ve kurşun kenetler ile sabitlenmiştir of their original characteristics, (Şekil 27, 28). Günümüze ulaşa- mounted in place and fixed with lead mayan parapet duvarlarının dört clamps (Figures 27, 28). Corner SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 25

Şekil 29, 30. Parapet duvarları köşe taşlarının yeniden üretim çalışması (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi) Figure 29, 30. Reproduction work of parapet walls corner stones (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive)

Şekil 31. Namazgâh giriş basamaklarının yeniden üretilerek yerine konulması (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi)

Figure 31. Reproducing and replacing the open-air prayer place entry steps (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive) köşesinde yer alan babalar projesine stones on the four corners of the uygun bir şekilde üretilip yerlerine parapet walls, which did not exist to- konulmuştur (Şekil 29, 30). day, are reproduced and put in their Ayrıca, günümüze ulaşamamış places according to the restoration namazgâh çıkış basamakları yeniden project (Figures 29, 30) üretilerek yerlerine monte edilmiştir Also, exit steps of the open-air (Şekil 31). Aynı şekilde, onaylı proje- prayer place which cannot survive sinde yer alan ve yıkılmış olan eksik today were reproduced and mounted yalak üretilerek yerine konmuştur in their places (Figure 31). Like- (Şekil 32-34). Çeşmenin kırık mer- wise, the demolished basin which is mer yalaklarında ise tümleme çalış- in the approved project was repro- maları yapılmıştır (Şekil 35, 36, 37). duced and replaced (Figures 32-34). On the other hand, the completion 4.6. Yüzey Temizliği works for the broken marble basin Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi’nin of the fountain, were made (Figures küfeki taşı yüzeylerinde, mermer 35, 36, 37). ayna taşı ve kitabelerde kimyasal ve 26 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 32-34. Yeniden üretilen mermer yalak (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi) Figures 32-34.Reproduced marble basin of the fountain. (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive)

Şekil 35-37. Çeşmenin kırık mermer yalaklarında tümleme çalışmaları (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi) Figures 35-37. Completion works on the broken marble basin of the fountain (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive)

mekanik temizlik çalışmaları yapıl- 4.6. Surface Cleaning mıştır (Şekil 38). Chemical and mechanical cleaning works were carried out on limestone 4.7. Su Tesisatı Çalışmaları surfaces, the marble mirror stone and Onarım öncesinde işlevini yitirmiş durumdaki çeşmeye yeniden su tesisatı the marble inscription of the Nakşidil döşenmeden önce, haznesi temizlenip Valide Sultan Fountain (Figure 38). ilaçlama çalışmaları yapılmıştır. Daha 4.7. Water Works sonra temiz ve pis su tesisatı döşene- Before the repair of water installation rek çeşmenin suyu yeniden akar hale system which had lost its function, the getirilmiştir (Şekil 39, 40, 41). storage tank is cleaned, and disinfec- 4.8. Kitabelerde Altın tion is carried out. Then, water of the Varak Çalışması fountain was made flowing again by Yüzey temizlikleri yapılan kitabeler- installing clean and wastewater sys- de altın varak çalışmaları yapılarak tems (Figures 39, 40, 41). SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 27

Şekil 39-41. Çeşmede su tesisatı çalışmaları (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi)

Figures 39-41. Water installation Şekil 38. Mermer ayna taşı üzerinde mekanik temizlik çalışması works in the fountain (solda) (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi) Figure 38. Mechanical (KUDEB Stonemasonry cleaning works on marble mirror stone of the fountain. (KUDEB Training Workshop Stonemasonry Training Workshop Archive) (left) Archive)

Şekil 42-44. Çeşme kitabesinde altın varak çalışması (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi) Figures 42-44. Gold foiling work of the fountain’s inscriptions (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive) restorasyon çalışmaları tamamlan- 4.8. Gold Foil Application on mıştır (Şekil 42, 43, 44). the Inscriptions Repair work was completed by gold 4.9. Çevre Düzenlemesi foiling application on the inscription, Onarım çalışmaları tamamlanan and its surface was cleaned (Figures Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi’nde 42, 43, 44). son olarak, onarım iskelesinin sö- kümünden sonra, hem çeşmenin ön 4.9. Landscaping tarafında bulunan alanı hem de na- Finally, after removal of scaffolding, mazgâh giriş kısmını öne çıkarmak Nakşidil Valide Sultan Fountain’s için üst kotta çevre düzenlemesi ve repair work was completed, land- peyzaj çalışmaları yapılmıştır (Şekil scaping were carried out at the upper 45, 46). elevation level to clarify both the 28 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 45. Çeşme namazgâh giriş bölümü peyzaj düzenlemesi (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi) Figure 45. Landscaping of the fountain entrance to the prayer place. (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive) Şekil 46. Çevre düzenleme ve peyzaj çalışmaları (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi) Figure 46. Landscaping (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive)

4.10. Bilgilendirme Tabelaları area in front of the fountain, and the Hazırlanması entrance to the open-air prayer place Onarım öncesinde halı ve yün (Figures 45, 46). kurutma yeri olarak kullanılan 4.10. Preparation of namazgâh bölümünün, bu şekilde Information Signs kullanılmaması için uyarı tabela- The issue of placing warning signs in or- ları konulması hususu restorasyon der not to use the open-air prayer place, raporunda özellikle belirtilmiştir. which was used as a carpet and wool Bu doğrultuda, çeşme ve namazgâ- drying place before the repair, was specif- hın farkındalığının sağlanabilmesi ically stated in the restoration report. In için bilgi tabelaları hazırlanmıştır. this direction, information signs are pre- Bu tabelalarda çeşme ve namazgâh pared to raise awareness of the fountain hakkında Türkçe- İngilizce bil- and prayer place. On these signs, besides gilerin yanı sıra, amacına uygun the Turkish and English information kullanılmasına yönelik ibareler de about the fountain and prayer place, yer almaktadır (Şekil 47, 48). there are also explications for its proper 5. SONUÇ use (Figures 47, 48). Geleneksel taş işçiliğinin canlandı- 5. CONCLUSION rılması ve kârgir yapıların koruma, Opportunity to work directly on the onarım ve restorasyonu konusunda works with the expert team in the Milli Eğitim Bakanlığı’ndan onaylı, workshop and in the field for students teorik eğitim ve uygulamanın bir who are trained within the scope of the arada yürütüldüğü Taş Restoratörü “IMM KUDEB Stonemasonry Restorer Eğitim Programı” kapsamında eği- Training Program, which is approved by SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 29

Şekil 47, 48. Çeşme ve namazgâhta bilgilendirme tabelaları (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi) Figures 47, 48. Fountain and Open-Air Prayer Place (Namazgâh) information signs (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive)

Şekil 49. Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi’nin onarım çalışmaları sonrası durumu (06.05.2019 - KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi) / Figure 49. Nakşidil Valide Sultan Fountain after restoration (06.05.2019 - KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive) Şekil 50. Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi’nin namazgâh girişinin onarım çalışmaları sonrası durumu (06.05.2019 - KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi) Figure 50. The condition of the Nakşidil Valide Sultan Fountain after the repair of the entrance of the prayer place (06.05.2019 - KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive) tim alan kursiyer öğrencilere, uzman the Ministry of National Education ekiple birlikte atölyede ve alanda on the revival of traditional stone- doğrudan eserler üzerinde çalışma work and the conservation, repair and imkânı sağlanmaktadır. Böylelikle restoration of masonry structures, kursiyerlerin daha donanımlı ve dene- where theoretical training and practice yim kazanmış olarak çalışma hayatına are carried out together was provided. atılmalarına yardım edilmektedir. In this way, the trainees are helped 30 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 51, 52. Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi’nin onarım çalışmaları sonrası durumu (KUDEB Taş Eğitim Atölyesi Arşivi)/ Figures 51, 52. The current situation of the Nakşidil Valide Sultan Fountain after the restoration (KUDEB Stonemasonry Training Workshop Archive)

Ayrıca “Taş Restoratörü” uygu- to enter the working life with better lama eğitim faaliyetleri kapsamında knowledge and experience. onarımı gerçekleştirilen, I. grup It is aimed that the “Nakşidil Valide korunması gerekli kültür varlığı Sultan Fountain”, repaired within the olarak tescil edilmiş olan “Nakşidil scope of the “Stonemasonry Restorator Valide Sultan Çeşmesi”nin sosyal Training Program”, and registered as ve kültürel hayata kazandırılarak, a cultural asset, will be brought to the gelecek kuşaklara aktarılması hedef- social and cultural life of the city and lenmiştir. transferred to future generations.

KAYNAKÇA/REFERENCES

1. Egemen, A., 1993, İstanbul’un Çeşme ve Sebilleri, Arıtan Yayınevi, İstanbul. 2. Tanışık, İ. H., 1943, İstanbul Çeşmeleri I, (İstanbul Ciheti), Maarif Matbaası, İstanbul. 3. İBB Koruma Uygulama Denetim Müdürlüğü (KUDEB), Beyoğlu İlçesi, 3397 Ada, 14 Parsel, Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi Dosyası 4. İBB KUDEB Restorasyon ve Konservasyon Laboratuvarı, Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi Malzeme Analiz Raporu, 2014. 5. İstanbul II Numaralı Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu, Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi Kurul Dosyası. 6. Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi Restorasyon Projesi ve Raporları, Detay Mimarlık, İstanbul, 2014. 7. URL 1: https://islamansiklopedisi.org.tr/naksidil-sultan (Erişim tarihi: Eylül 2020) 8. URL 2: https://islamansiklopedisi.org.tr/ayintabi-mehmed-munib (Erişim tarihi: Eylül 2020) 9. URL 3: https://sehirharitasi.ibb.gov.tr (Erişim tarihi: Ağustos 2018) SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 31

KUDEB Restorasyon Konservasyon Laboratuvarı Faaliyetleri ve Akreditasyon Süreci KUDEB Restoration Conservation Laboratory Activities And Accreditation Process Hazal Özlem ERSAN ERUŞ, Derya ALBAYRAK ŞAHİN*

ÖZET İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Varlıkları Daire Başkanlığı Koruma Uygulama Denetim Müdürlüğü bünyesinde 12 yıldır faaliyet gösteren Restorasyon Konservasyon Laboratuvarı, gerçekleştirdiği analizlerle mimari restorasyon, arkeoloji ve restorasyon-konservasyon alanında yürütülen projelere bilimsel katkı sağlamaktadır. Laboratuvar; Restorasyon Konservasyon, Numune Kabul, Genel Kimya, Petrografi, HPLC, Fizikomekanik, Odun Anatomisi, SEM ve XRD olmak üzere 9 ayrı bölümden oluşmakta ve her bölümde alanında yetkin ve tecrübeli uzmanlar görev almaktadır. Laboratuvarımız deney faaliyetlerini de kapsayacak şekilde, TS EN ISO/ IEC 17025 Deney ve Kalibrasyon Laboratuvarlarının Yetkinliği için Genel Gereklilikler (General Requirements for the Competence of Testing and Calibration Laboratories) standardına göre oluşturduğu kalite sistemi ile ülkemizde ve dünyadaki eşdeğerlerinden ayrılmasını sağlayan bir çalışmaya daha imza atmıştır. İşletilmekte olan kalite sisteminin, deneylerde kullanılan metotların ve elde edilen sonuçların güvenilirliğinin TÜRKAK tarafından yapılan denetim sonucunda uygun görülmesi ile 22 Mayıs 2019 tarihinde laboratuvarımızın ilk akreditasyon kararı alınmıştır. Laboratuvar, elde etmiş olduğu akreditasyon sertifikası ile ülkemizde ve dünyada restorasyon-konservasyon alanında faaliyet gösteren ilk ve tek akredite laboratuvar olma unvanını elde etmiştir. Anahtar Sözcükler: Restorasyon, Konservasyon, Malzeme Analizi, Akreditasyon, Kalite Yönetim Sistemi

ABSTRACT Restoration Conservation Laboratory, which has been operating for 12 years under Istanbul Metropolitan Municipality Department of Cultural Assets, Conservation, Implementation and Supervision Directorate (KUDEB), provides scientific contributions to the projects carried out in the field of architectural restoration, archaeology and restoration-conservation. The laboratory consists of 9 separate departments’ comprising of Restoration Conservation, Sample Acceptance, General Chemistry, Petrography, HPLC,

* Hazal Özlem ERSAN ERUŞ, Y. Kimyager - B Sınıfı İş Güvenliği Uzmanı / Chemist, MSc. - Occupational Health and Safety Expert, Koruma Uygulama ve Denetim Müdürlüğü Restorasyon Konservasyon Laboratuvarı/ KUDEB Restoration Conservation Laboratory, e-mail: [email protected] Derya ALBAYRAK ŞAHİN, Jeoloji Mühendisi - C Sınıfı İş Güvenliği Uzmanı/ Geological Engineer - OccupationalHealth and Safety Expert, Koruma Uygulama ve Denetim Müdürlüğü Restorasyon Konservasyon Laboratuvarı/ KUDEB Restoration Conservation Laboratory, e-mail: [email protected] 32 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Physicomechanics, Wood Anatomy, SEM and XRD and competent and experienced experts work in each department. Our laboratory has carry out a work that distinguishes itself from its equivalents in our country and in the world with the quality system it has created according to the standard named TS EN ISO / IEC 17025 General Requirements for the Competence of Testing and Calibration Laboratories, which will include experimental activities. The first accreditation decision of our laboratory was made on 22 May 2019 once the reliability of the quality system being operated, the methods used in the experiments and the results obtained were approved as a result of the audit performed by the Turkish Accreditation Agency TURKAK). The laboratory has achieved the title of being the first and only accredited laboratory operating in the field of restoration-conservation in our country and in the world with the accreditation certificate acquired. Keywords: Restoration, Conservation, Material Analysis, Accreditation, Quality Management System

1. GİRİŞ 1. INTRODUCTION İstanbul Büyükşehir Belediyesi The purpose of the Restoration Con- İmar ve Şehircilik Daire Başkanlığı servation Laboratory, which was estab- Koruma Uygulama ve Denetim Mü- lished under the Directorate of Conser- dürlüğü bünyesinde, 23.07.2007 vation Application and Inspection of tarih ve 3580 sayılı Başkanlık the Istanbul Metropolitan Municipal- Oluru ile kurulan Restorasyon ity Department of Zoning and Urban Konservasyon Laboratuvarı’nın Planning, is to diagnose the contents, amacı; eski eser niteliği kazanmış originality, current problems and the anıtsal ve sivil mimari yapılardaki causes of these problems through on-site malzemelerin yerinde incelemeler examinations and analyzes of the ma- ve analizlerle içeriklerinin, özgün- terials in monumental and civil archi- lüklerinin, mevcut problemlerinin tectural structures that have acquired ve bu problemlerin nedenlerinin relique attributions. teşhisini yapmaktır. The Directorate of Conservation Koruma Uygulama ve Dene- Implementation and Supervision Direc- tim Müdürlüğü (KUDEB), önce torate (KUDEB) was first established 17.07.2014 tarih ve 1084 sayılı with the decision of the Directorate of İBB Meclis kararı ile kurulan İBB Conservation Application and Inspec- Koruma Uygulama ve Denetim tion of Istanbul Metropolitan Munic- Daire Başkanlığı, bu daire başkan- ipality Assembly dated 17.07.2014 lığının 10.09.2014 tarih ve 1258 and numbered 1084 and continues sayılı İBB Meclis kararı ile “Kültür its activities under the Department of Varlıkları Daire Başkanlığı” olarak Cultural Heritage with the change of the değiştirilmesiyle, faaliyetlerini title of this department to “Department SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 33

Kültür Varlıkları Daire Başkanlığı of Cultural Assets” with the decision of bünyesinde sürdürmektedir. the Istanbul Metropolitan Municipal- Laboratuvarın, Belediye Gelir- ity Assembly dated 10.09.2014 and leri Kanunu kapsamında verdiği numbered 1258. hizmetler: Services provided by the laboratory Taşınmaz kültür ve tabiat within the scope of the Law on Munic- varlıklarında yapılacak koruma ve ipal Revenues are; onarım uygulamaları öncesinde To examine the building before yapıyı incelemek, malzemelerin the conservation and restoration appli- problem ve nedenlerini tespit etmek, cations to be made in immovable cul- yapılacak onarıma ilişkin yöntemleri tural and natural assets, to determine uluslararası kriterlere uygun olarak the problems and the causes of the belirlemek, problems of the materials and to deter- Taşınmaz kültür ve tabiat mine the repair methods in accordance varlıkları, bunların koruma alanları with international criteria. ve sit alanlarında; özgün biçim ve To analyze the materials that may malzemeye uygun olarak koruma ve be required for the conservation and onarımlarının gerçekleştirilmesi için repairs in accordance with the original gerekli olabilecek malzeme analizleri- form and material in immovable cul- ni yapmak, tural and natural assets, their protect- Yapı malzemeleri durum raporu ed areas and protected areas. ve konservasyon uygulama önerileri To prepare construction materials raporlarını hazırlamak, status report and conservation applica- Konusu dâhilinde gerekli tion proposal reports. yayınları hazırlamak, olarak sırala- To prepare the necessary publica- nabilir. tions within the subject. 2. RESTORASYON 2. RESTORATION AND VE KONSERVASYON CONSERVATION LABORATORY LABORATUVARI Directorate of Conservation Applica- İBB Koruma Uygulama ve Denetim tion and Inspection Restoration Con- Müdürlüğü Restorasyon Konservas- servation Laboratory consists of the yon Laboratuvarı; following 9 separate departments; Restorasyon Konservasyon Restoration Conservation Bölümü Department Numune Kabul Bölümü Sample Acceptance Department Genel Kimya Laboratuvarı General Chemistry Laboratory Petrografi Laboratuvarı Petrography Laboratory HPLC Laboratuvarı HPLC Laboratory Fizikomekanik Laboratuvarı Physicomechanics Laboratory Odun Anatomisi Laboratuvarı Wood Anatomy Laboratory SEM-EDX Laboratuvarı SEM-EDX Laboratory 34 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

XRD Laboratuvarı olmak üzere XRD Laboratory. 9 ayrı bölümden oluşmaktadır. Restoration Conservation Depart- Restorasyon Konservasyon Bölü- ment determines the general condi- mü; öncelikle yapıyı yerinde inceleye- tion, material diversity and observed rek genel durum, malzeme çeşitliliği problems by examining the building ve gözlenen problemleri tespit eder. on site. It takes samples from building Yapıdaki özgün malzeme örnekleri- materials including mortar, plaster, nin bulunduğu noktalardan yapıla- joint filler, stone, wood, paint, etc. cak analizler için gerekli miktarlarda in necessary amounts for the analy- harç, sıva, derz dolgusu, taş, ahşap, sis to be made from the points where boya vb. yapı malzemelerinden ör- the original material samples in the nekler alınır. Yapının durumunu, ör- building are found. The sampling and nek alınan yerleri gösteren fotoğraf- current status of the work are docu- lar çekilerek numune alımı ve eserin mented by taking photographs showing mevcut durumu belgelenir. Örnek the condition of the building and the alım ekibi; konservasyon, mimarlık, sampling locations. Sampling team arkeoloji vd. bilim dallarına mensup consists of experts from disciplines uzmanlardan oluşmaktadır. such as conservation, architecture and Genel Kimya Laboratuvarı’nda; archaeology. yapılardan alınan örnekler üzerin- In General Chemistry Laboratory, de kimyasal ve fiziksel analizlerle chemical and physical analysis on sam- yapı malzemesinin içeriği, bağlayıcı, ples, the content of the building mate- agrega ve katkıların niteliği ile oran- rial, the quality and ratios of binders, ları, ayrıca bazı problemlerin temel aggregates and additives, as well as the kaynakları tespit edilmektedir. basic sources of some problems are de- Petrografi Laboratuvarı’nda termined with the samples taken from yapılan analizler sonucunda, harç the structures. ve sıvaların bağlayıcı agrega oranla- In the Petrography Laborato- rı, içerdikleri agregaların türleri ve ry, the binder - aggregate ratios of petrografik özellikleri tespit edilir, the mortars and plasters, the types mümkünse agregaların kaynak alan- of aggregates they contain and their ları üzerine yorumlar yapılır. Ka- petrographic properties are determined yaçlarda ise mineral içeriği, dokusu, as a result of the analyzes carried out, varsa ayrışma, bozunma gibi durum- if possible, interpretations are made ları belirlenir ve kayacın türü tespit on the source areas of the aggregates. edilir. Yapıda kullanılabilecek taş The mineral content, texture, decom- türleri için araştırmalar yapılarak, position and degradation conditions, mümkünse önerilerde bulunulur. if any, and the type of the rock are de- HPLC Laboratuvarı’nda; tari- termined in the rocks. Suggestions are hi eserlerden alınmış boyar madde, made, if possible, by making researches bağlayıcı malzeme vb. numuneler- for the types of stones that can be used de bulunan organik maddelerin ve in the structure. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 35

bunların yan ürünlerinin nitelik ve In the HPLC Laboratory, analysis miktarlarını tespit etmek üzere ana- studies are carried out to determine liz çalışmaları yapılmaktadır. Çok the quality and quantity of organic az miktardaki örnekle dahi HPLC substances and their by-products in analizinin yapılabilmesi, bu metodun samples of dyestuff, binding material en önemli avantajlarındandır. etc. taken from the historical works. SEM - EDX Laboratuvarı’nda; One of the most important advantages harç, sıva, boya, ahşap, metal, kayaç of this method is that HPLC analysis gibi katı tüm malzemelerin analizi can be performed with even a small yapılabilmektedir. Oldukça kısa süre- amount of sample. de; çok küçük boyuttaki örneklerin In SEM - EDX Laboratory, it is dahi incelenmesine imkan sağlayan possible to analyze all solid materials bu enstrümantal analiz yöntemiyle; such as mortar, plaster, paint, wood, boyalardaki inorganik pigment ve metal and rock. The types of inorganic diğer katkı maddelerinin, harç veya pigments and other additives in paints, sıvaların bağlayıcılarının türleri ile binders of mortars or plasters and the incelenen numunelerin kimyasal chemical contents of the samples exam- içerikleri belirlenmektedir. Ayrı- ined are determined in a very short ca ahşap malzemedeki hastalıklar, period of time with this instrumental taşlardaki fiziksel bozunmalar gibi analysis method, which enables the ex- hasarlar da tespit edilebilmektedir. amination of even very small samples. Fizikomekanik Laboratuvarı’n- Also, it is possible to detect damages da yapılan analizlerin amacı, yapıda such as diseases and defects in wood kullanılmış veya kullanılması plan- materials and physical deteriorations lanan kayaçların veya malzemelerin, in stones. ayrıca yapılarda kullanılabilecek ni- The purpose of the analyzes car- telikteki yeni nesil endüstriyel mal- ried out in the Physicomechanics Lab- zemelerin fizikomekanik ve fiziksel oratory is to determine the strength özelliklerinin ölçülerek malzemenin and physical behaviour of the materials mukavemetinin ve fiziksel davranış- by measuring the physicomechanical larının tespit edilmesidir. and physical properties of the rocks or Odun Anatomisi Laboratuva- materials used or planned to be used in rı’nda yürütülen çalışmalarla ahşap the structure, as well as the new gener- malzemenin cinsi ve türü ile bozul- ation industrial materials that can be malarının cinsi ve derecesi belirlenir. used in buildings. Ahşap malzemenin cins tayini için, In the Wood Anatomy Laboratory, malzemenin anatomik yapısı makros- the type of wood material, the type and kobik ve mikroskobik olmak üzere degree of deterioration are determined iki şekilde incelenir. Makroskobik with the works carried out. The ana- incelemede çıplak gözle, lup altında tomical structure of the wood material veya stereo mikroskop ile görülebilen is examined in both macroscopic and anatomik özellikler (yıllık halkalar, microscopic for the determination of 36 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

öz ışınlar, traheler gibi) ile numu- the type. Anatomical features (such as nenin rengi, parlaklığı, kokusu, annual rings, self-rays, traches) that can dokusu ve sertliği gibi fiziksel be seen through macroscopic exami- özellikler belirlenir. Mikroskobik nation and with the naked eye, under incelemede, ahşap malzemenin ince the loop or with a stereo microscope, kesiti mikroskop altında incelenir and physical properties such as colour, ve anatomik özellikleri tespit edilir. brightness, odour, texture and hardness XRD Laboratuvarı’nda, X-ışını of the sample are determined. On the kullanarak kristal yapılı örneklerin other hand, thin section of wooden ma- incelenmesi güvenilir ve hızlı bir terial is examined under microscope and şekilde gerçekleştirilir. anatomical features are determined with XRD uygulamaları ile: the microscopic examination. Bilinmeyen kristal yapılı mine- In the XRD Laboratory, the ex- rallerin tayini amination of crystalline samples using Minerallerin tayini, X-ray is performed reliably and quickly. Kil minerallerinin incelemesi, The following steps are possible with Yapı malzemelerinin incelemesi XRD applications: (taş, tuğla, harç vb.) mümkündür. Determination of unknown crystal- Kültür varlıklarından alınan mal- line minerals zeme numuneleri üzerinde yapılan Determination of minerals tüm test ve analizlerin sonucunda Investigation of clay minerals ortaya çıkan veriler bir araya getiri- Inspection of building materials lerek, Restorasyon ve Konservasyon (stone, brick, mortar, etc.). Bölümü uzmanlarınca değerlendi- The data obtained as a result of all rilir. Bu değerlendirme sonucunda tests and analyzes performed on materi- raporlama aşamasına geçilir. Res- al samples taken from cultural assets are torasyon ve Konservasyon Bölü- brought together and evaluated by the mü, konularında uzman danışman experts of the Restoration and Conserva- akademisyenlerle birlikte; çalışması tion Department. The transition to the yapılacak kültür varlığı için, nu- reporting stage is provided as a result mune alımı sırasında tespit edilmiş of this evaluation. The Restoration and görsel hasarlar, kültür varlığına ait Conservation Department, together plan-proje çizimleri, laboratuvarda with expert consulting academicians; gerçekleştirilmiş tüm test ve ana- determines and interprets the visual lizlerin sonuçları ile yapının varsa damage detected during the sampling geçmiş süreçlerine ait veriler birlikte of the cultural property to be studied, değerlendirilmektedir. Tüm çalış- the plan-project drawings of the cultur- maların sonucunda ise “Restorasyon al property, the results of all tests and Konservasyon Raporu” veya “Mal- analyzes carried out in the laboratory zeme Analiz Raporu” hazırlanarak and the data of the past processes of the başvuruda bulunan proje ve / veya structure, if any. “Restoration Conser- mülk sahibine teslim edilir. vation Report” or “Material Analysis SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 37

Şekil 1. Restorasyon ve Konservasyon Laboratuvarları Kitabı

Figure 1. Restoration and Conservation Laboratories Book

Restorasyon ve Konservasyon Report” is prepared and delivered to Laboratuvarı’nda yürütülen analiz- the applicant project and / or property ler hakkında genel bilgiye, Müdür- owner as a result of all the works. lüğümüz tarafından 2011 yılında General information about analyz- yayınlanan “Restorasyon ve Konser- es carried out in the Restoration and vasyon Laboratuvarları” kitabından Conservation Laboratory can be found erişilebilir. in the book “Restoration and Conserva- tion Laboratories” published by KUDEB 3. TS EN ISO/IEC Directorate in 2011. 17025 STANDARDI VE LABORATUVARIN 3. TS EN ISO / IEC 17025 AKREDİTASYON SÜRECİ STANDARD AND THE Uluslararası kabullere göre ürün ve ACCREDITATION PROCESS hizmetlerin istenen şartlara uygun OF THE LABORATORY nitelikler taşıdığını tespit etmek While testing, analysis, inspection and amacıyla yapılan deney, analiz, certification processes performed in muayene ve belgelendirme işlem- order to determine that products and leri “Uygunluk Değerlendirmesi” services meet the required conditions olarak; “Akreditasyon” ise, uygun- according to international acceptanc- luk değerlendirmesi yapan kuruluş- es are called conformity assessment, ların, ilgili standartta tanımlanan accreditation is defined as the approv- yeterlilikleri onaylaması olarak al of conformity assessment bodies of tanımlanır. Laboratuvarlar, deney competences defined in the relevant veya kalibrasyon faaliyetlerinin standard. Laboratories should choose bir kısmını veya tamamını akre- the accreditation body operating in their dite ettirmek için ülkesinde ISO/ country according to ISO/IEC 17011 IEC 17011’e göre faaliyet gösteren in order to accredit some or all of their akreditasyon kuruluşunu seçmeli- experimental or calibration activities. dir. Ülkemizde ISO/IEC 17011’e The only institution operating in our göre faaliyet gösteren tek kurum country according to ISO/IEC 17011 Dışişleri Bakanlığı- Avrupa Birliği is the Turkish Accreditation Agency 38 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Başkanlığına bağlı TÜRKAK, “Türk (TURKAK) under the Ministry of Akreditasyon Kurumu”dur. Labora- Foreign Affairs - Directorate of Euro- tuvar akreditasyonu, “TS EN ISO/ pean Union. Laboratory accreditation IEC 17025 Deney ve Kalibrasyon is a certificate obtained by Turkish Laboratuvarlarının Yetkinliği için Accreditation Agency’s examination of Genel Gereklilikler” standardına göre the laboratory activities carried out in yapılan laboratuvar çalışmalarının accordance with the “General Require- TÜRKAK tarafından incelenmesi ments for the Competence of Testing ve bu inceleme sonucunda, onayı ile and Calibration Laboratories” and its elde edilen bir sertifikadır. “TS EN approval as a result of this examina- ISO/IEC 17025, Deney ve Kalibras- tion. “TS EN ISO / IEC 17025”, the yon Laboratuvarlarının Yetkinliği standard named “General Require- için Genel Gereklilikler” adlı stan- ments for the Competence of Testing dart; laboratuvarlarda uygulanan and Calibration Laboratories” ensures deneylerin doğru ve kontrol edilebi- that the experiments applied in the lir koşullarda, gizlilik ve tarafsızlıkla laboratories are carried out in accurate gerçekleştirilmesini ve elde edilen and controllable conditions, with con- doğru ve güvenilir sonuçların yetkin fidentiality and impartiality and that bir şekilde raporlanmasını sağlamak- they are reported correctly with accu- tadır. Standardın kapsamı; numune rate and reliable results. The scope of alımı dahil, deney ve / veya kalibras- the standard includes the requirements yon hizmeti veren bir laboratuvarın of a laboratory that provides testing yeterliliğinin tanınması için sağla- and / or calibration services, including ması gereken şartları içerir ve deney sampling, in order to recognize the ve/veya kalibrasyon hizmeti veren competence and can be applied to all bütün kuruluşlara uygulanabilmek- institutions that provide testing and / tedir. or calibration services. TS EN ISO/IEC 17025 Deney “TS EN ISO / IEC 17025 General ve Kalibrasyon Laboratuvarlarının Requirements for the Competence of Yetkinliği için Genel Gereklilikler Testing and Calibration Laboratories” Standardı’nın: includes; 4. Maddesi, genel gereklilikler, Article 4, general requirements gizlilik ve tarafsızlık için gerekli and conditions for confidentiality and şartları, impartiality, 5. Maddesi, laboratuvarın Article 5, the structural condi- yaptığı deneylerin doğru ortamda tions required for the laboratory’s yapılması ve yönetilmesi için gereken experiments to be carried out and man- yapısal şartları, aged in the right environment 6. Maddesi, laboratuvarın yaptığı Clause 6, the source conditions re- deneylerin teknik olarak doğru yapıl- quired for the laboratory’s experiments ması için gereken kaynak şartları, to be technically correct. 7. Maddesi, laboratuvarda mev- Article 7, requirements of current SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 39

cut proseslerin gerekliliklerini, içerir. processes in the laboratory. TS EN ISO/IEC 17025 standar- In addition to the TS EN ISO/IEC dı yanında, İş Sağlığı ve Güvenliği 17025 standard, KUDEB Restoration Kanunu ve ilgili yönetmelikleri ile and Conservation Laboratory, which iyi laboratuvar uygulamaları göz was built taking into account the önüne alınarak inşa edilen KUDEB occupational health and safety law and Restorasyon ve Konservasyon Labo- related regulations and good laboratory ratuvarı, TS EN ISO/IEC 17025 practices, is become ready for the audit standardının gerekleri kapsamında, process by fulfilling Gizlilik, Confidentiality, Tarafsızlık, Impartiality, Yapısal gereklilikler, Structural requirements, Kaynak gereklilikleri ve Resource requirements and Çevresel koşulları, Environmental conditions in mekân, deney faaliyetleri, dokü- terms of space, test activities, docu- man ve personel açısından kusursuz ments and personnel within the scope yerine getirerek denetim sürecine ha- of the requirements of the TS EN ISO/ zır hale gelmiştir. Kalite doküman- IEC 17025 standard. ları hazırlanırken standardın ana Procedures related to the main maddeleri ile ilgili prosedürler, yapı- articles of the standard while preparing lacak işlerin ayrıntılarını ve gerekli the quality documents, instructions destek faaliyetlerini tanımlamak için to define the details of the work to be talimatlar, kayıtların tutulması için done and necessary support activities, formlar oluşturulmuştur. forms for keeping records have been Denetim sürecinde laboratuvar- created. da hazırlanan tüm dokümanlarla During the inspection process, all yapılan çalışmalar TÜRKAK tarafın- the documents prepared in the labo- dan 24-25 Ocak 2019 tarihlerinde ratory and the studies were examined yerinde denetimle incelenmiş ve 22 by Turkish Accreditation Agency on Mayıs 2019 tarihinde gerçekleşen 24-25 January 2019 with on-site TÜRKAK Kurulunda ilk akreditas- inspection and the first accreditation yon kararı alınmış ve sertifika IBB / decision was taken at the Board of KUDEB’e ulaştırılmıştır. Turkish Accreditation Agency held on Laboratuvarımızın akreditasyonu 22 May 2019 and our certificate was kireçtaşı numuneleri için; delivered to us. Petrografik inceleme (TS EN The accreditation of the laboratory 12407 Doğal taşlar- Deney yöntem- includes the following experiments for leri- Petrografik İnceleme standardı- limestone samples; na göre işletme içi metot) Petrographic examination (TS EN Kılcal etkiye bağlı su emme kat- 12407 Natural stones - Test methods - sayısının tayini (TS EN 1925 Doğal In-house method according to Petro- taşlar- Deney metotları- Kılcal etkiye graphic Examination standard) 40 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 2. Restorasyon ve Konservasyon Laboratuvarı Akreditasyon sertifikası Figure 2. Accreditation Certificate of the Restoration and Conservation Laboratory

bağlı su emme katsayısının tayini Determination of water absorption standardına göre) coefficient due to capillary effect (Ac- Atmosfer basıncında su emme cording to TS EN 1925 Natural stones tayini (TS EN 13755 Doğal taş- - Test methods - Determination of water lar- Deney yöntemleri- Atmosfer absorption coefficient due to capillary basıncında su emme tayini stan- effect) dardına göre) deneylerini içermek- Determination of water absorption tedir. at atmospheric pressure (according to TS Kurulduğu günden bu yana res- EN 13755 Natural stones - Test meth- torasyon ve konservasyon alanında ods - Determination of water absorption at atmospheric pressure). birçok ilki gerçekleştiren KUDEB KUDEB Restoration and Conser- Restoration and Konservasyon vation Laboratory, which has realized Laboratuvarı, hak kazanmış many firsts in the field of restoration and olduğu akreditasyon sertifikası ile conservation since its establishment, has ülkemizde ve dünyada bu alanda become the first and only accredited lab- hizmet veren ilk ve tek akredite oratory in our country and in the world laboratuvar olmuştur. with its accreditation certificate.

KAYNAKÇA/REFERENCES

1- Alkan, N., Çağıran, E., Eruş, M., Ersan H. Ö. (Yay. haz.), 2011, Restorasyon ve Konservasyon Laboratuvarları, İstanbul Büyükşehir Belediyesi KUDEB, İstanbul. 2- TS EN ISO/IEC 17025 Deney ve Kalibrasyon Laboratuvarlarının Yeterliliği için Genel Şartlar/ General Requirements for the Competence of Test and Calibration Laboratories, TSE, Ankara, 2017. 3- TS ISO/IEC 17011 Uygunluk değerlendirmesi - Uygunluk değerlendirme kuruluşlarını akredite eden akreditasyon kurumları için gereklilikler/ Conformity ASSESSMENT - General Requirements for Accreditation Bodies Accrediting Conformity Assessment Bodies, TSE, Ankara, 2018 SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 41

ICORP Türkiye ve ISCARSAH Türkiye: Tanım ve Faaliyet Alanları/ ICORP Turkey AND ISCARSAH Turkey: Definition And Activities Meltem VATAN*

ÖZET ICORP ve ISCARSAH, ICOMOS çatısı altında yer alan iki Bilimsel Komitedir. Bilindiği üzere ICOMOS, merkezi Paris’te olan, tarihi anıtlar ve sitlerin korunması ve değerlendirilmesine yönelik çalışma ve faaliyette bulunan uluslararası bir organizasyon olup pek çok ülkede yerel faaliyet de göstermektedir. ICORP Türkiye ve ISCARSAH Türkiye, ICOMOS Merkez ve kendi uluslararası bilimsel komitelerine bağlı iki ulusal bilimsel komitedir. Her iki komite de Türkiye’de ilk kez yerel Bilimsel Komite olarak kurulmuş, kendi alanında öncü olmuştur. ICORP “Türkiye - Risklere Hazırlık Türkiye Bilimsel Komitesi”, ICORP Uluslararası - International Scientific Committee on Risk Preparedness’e bağlı olarak kurulmuştur. ICORP Türkiye’nin amacı; kültür mirasının korunması ve yönetiminde doğal ve insan kaynaklı afetlerde zarar azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme çalışmaları ile ilgili faaliyetlerde bulunmaktır. Bunların yanı sıra özgünlüğün ve kolektif hafızanın korunması, çatışmanın yoğunlaşmadığı zamanlarda destek verilmesi gibi faaliyet alanları da vardır. ISCARSAH “Türkiye Mimari Mirasın Yapısal Analiz ve Restorasyonu Türkiye Bilimsel Komitesi, ISCARSAH Uluslararası Strüktür Komitesi olan, The International Scientific Committee on the Analysis and Restoration of Structures of Architectural Heritage’a bağlı olarak kurulmuştur. ISCARSAH Türkiye’nin amacı; kültürel mirasın korunması ve yönetiminde yapısal analiz ve restorasyon uygulamalarına yönelik stratejilerin belirlenmesi, kültürel mirasın karşılaşabileceği çeşitli yapısal risk durumlarının yönetilmesi ile tarihi mirası koruma bilincini yaygınlaştırılması, özel sektör ve uluslararası kuruluşlar ile olan işbirliğinin gelişmesine katkıda bulunulmasıdır.

Anahtar Sözcükler: ICORP, ISCARSAH, Risk, Yapısal Risk, Afet

ICORP TURKEY AND ISCARSAH TURKEY: DEFINITION AND ACTIVITIES ABSTRACT ICORP and ISCARSAH are two Scientific Committees under the umbrella of ICOMOS. As it is known, ICOMOS is an international organization with activities aimed at the protection and evaluation of historical monuments and sites, headquartered in Paris, and has local roof in various countries. ICORP Turkey and ISCARSAH Turkey are two national scientific committees belong to the International ICOMOS and their international scientific committees.

* Doç. Dr. Meltem VATAN, Bahçeşehir Üniversitesi Mimarlık ve Tasarım Fakültesi / Assoc. Prof. Meltem VATAN, Bahçeşehir University Faculty of Architecture and Design, e-mail: [email protected] 42 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Both committees established locally Scientific Committee for the first time in Turkey which has been a pioneer initiative. ICORP Turkey, was established dependent to the ICORP International Scientific Committee. ICORP Turkey aims to carry out activities related to mitigation, preparation, response and recovery of natural and human induced disasters in the protection and management of cultural heritage. In addition, preserving authenticity and collective memory, providing support in times of conflict are the other activities of ICORP Turkey. ISCARSAH Turkey, was established dependent to the ISCARSAH International Committee of Restoration of Architectural and Structural Analysis of the Scientific Committee on Heritage. ISCARSAH Turkey aims to identify strategies for structural analysis and restoration practices in the protection and management of cultural heritage. Additionally, determining strategies for structural analysis and restoration practices in the conservation and management of cultural heritage, managing evaluation of various structural risks that cultural heritage may face, expanding awareness of conservation of historical heritage and contributing to the development of cooperation with private sector and international organizations.

Keywords: ICORP, ISCARSAH, Risk, Structural Risk, Disaster.

1. GİRİŞ 1. INTRODUCTION Koruma kavramı; toplumsal hafıza The concept of conservation has a ile kültürel kimlik olgularının, top- universal value because of the impor- lum ve toplulukların sürekliliği için tance of social memory and cultural önemi, koruma bilincinin oluşması identity for the continuity of society ve dünyadaki güçler dengesindeki and communities and its role in rolü nedeniyle evrensel bir değere the universal balance of power. The sahiptir. Koruma bilinci, tarihsel sü- awareness about conservation has reçte ilk çağlardan bu yana, özellikle started since the early ages, especial- dini ve anıtsal binaların korunması ly with concern about the protection ile başlamıştır [1]. of religious and monumental build- Kültürel mirası, tarihsel süreçte ings [1]. değişim gösteren ve bugünkü halini Cultural heritage is a common alan, ülke sınırları ve coğrafyadan phenomenon for humanity and it bağımsız olarak insanlık için ortak is a living expression, it evolves in bir olgudur ve bu nedenle kültür the historical process and takes its mirası değerleri evrenseldir. Buna present form, independent of country göre; kültürel mirası koruma kavra- borders and geography, and therefore mı uluslararası boyutta ele alınmış, cultural heritage values are universal. koruma bilimi kapsamında bilimsel According to this; the concept of pro- çalışmalar yapılmış ve ilkeler ortaya tection of cultural heritage has been SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 43

konulmuştur. ICOMOS (International handled internationally, scientific Council on Monuments and Sites) Ulus- studies have been conducted within lararası Anıtlar ve Sitler Konseyi, the scope of conservation science and uluslararası boyutta koruma çalışma- its principles have been introduced. larının teori ve uygulamasında etkin ICOMOS (International Council rol almaktadır. on Monuments and Sites) plays an ICOMOS; uluslararası platformda active role in framing the theory and ve pek çok ülkede ulusal ölçekte de practice of international conservation faaliyet gösteren, kültürel miras alan- studies and practices. larının korunması konusunda çalışan ICOMOS is the only global NGO ve kendini buna adamış tek küresel, (non-governmental organization) hükümetler dışı bir organizasyon- that is active on the international dur. ICOMOS Türkiye tarafından; platform and nationally in many “ICOMOS başlıca amacı, tarihi anıtlar countries, it is devoted to work on ve sitlerin korunması ve değerlendirilme- the protection of cultural heritage sine yönelik ilkeler, teknikler ve siyasetler sites. ICOMOS Turkey states that; geliştirmek ve ilgili her türlü araştırmayı “ICOMOS is defined as an interna- desteklemek ve yönlendirmek olan ulusla- tional organization whose main goal is rarası bir organizasyondur.” biçiminde to develop principles, techniques and tanımlanmıştır [2]. Ayrıca; mimari policies for the protection and evalua- ve arkeolojik mirasın korunmasında tion of historical monuments and sites, teori, yöntem ve bilimsel teknikle- and to support and direct any relevant rin uygulanmasını teşvik etmek ve research.” [2]. It also contributes and uygulamalarda destek vermek üzere support the studies and practices and çalışmalar yapılmasında katkı koy- the application of theory, method maktadır [3]. and scientific techniques in the pro- ICOMOS’un kuruluşu, 1965’te tection of architectural and archaeo- Varşova’da toplanan kongrede kabul logical heritage [3]. edilmiş ve Venedik Tüzüğü’nün ulus- The establishment of ICOMOS lararası düzeyde kabulü kararı ile aynı was accepted at the congress held in tarihte onaylanmıştır. 1964 tarihli Warsaw in 1965 and was ratified at Venedik Tüzüğü; tarihi anıt kavramı- the same date as the Venice Chart nı yeniden ele alarak, tarihi anıtların was accepted internationally. In sadece birer mimari eser olmadığını, Venice Charter dated to 1964, the aynı zamanda belli uygarlıkların concept of historical monuments is gelişimine ve tarihine tanıklık yapan reconsidered and it is emphasized kentsel ya da kırsal yerleşmeleri de that not only historical and archi- kapsadığını vurgulamıştır. Tüzük, tectural buildings but also urban or anıtlar ve sitlerin korunma ilkelerini rural settlements that testify to the belirleyerek uygulanacak tekniklerin development and history of civiliza- yöntemleri konusunda maddeler içer- tions are within the scope of monu- mektedir [4]. ments. The charter contains articles 44 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

ICOMOS’un günümüzde de ge- on the methods and techniques to be çerli olan uluslararası tüzüğü 1978 applied and determinates the princi- tarihinde Moskova’da yapılan Beşin- ples for the protection of monuments ci Genel Kurul’da kabul edilmiş ve and sites [4]. International principles yürürlüğe girmiştir. of ICOMOS, which are still pertinent Merkezi Paris’te olan, Ulus- today, were accepted and ratified at lararası ICOMOS; Genel Kurul, the Fifth General Assembly held in Yönetim Kurulu, Danışma Kuru- Moscow in 1978. lu, Ulusal Komiteler, Uluslararası International ICOMOS, head- Bilimsel Komiteler ve Sekretarya quartered in Paris perform its organları ile faaliyetlerini sürdür- activities with the Board of Di- mektedir. ICOMOS’un faaliyetleri rectors, Advisory Board, National ve yayınlarında kullanılan resmi Committees, International Scientific diller; İngilizce, Fransızca, İspan- Committees and Secretariat organs. yolca ve Rusça olup bazı kaynaklar Official languages used in ICOMOS farklı dillere çevrilerek yerel ölçek- activities and publications are Eng- lerde de paylaşılmaktadır. Çalışma lish, French, Spanish and Russian, ve toplantı dilleri ise İngilizce ve additionally some of the documents Fransızcadır [2]. are translated into different languag- ICOMOS 2018 yılı verilerine es and shared at local levels. Working göre; 151 farklı ülkede, 271 Kurum- and meeting languages are English sal Üye, 107 Ulusal Çalışma Grubu and French [2]. ve 28 Bilimsel Komite olmak üzere According to 2018 data, ICO- toplam 10.546 üye ile faaliyetlerini MOS operates in 151 different sürdürmektedir [2]. ICOMOS; üyele- countries with 271 Institutional rinin mimarlar, tarihçiler, arkeolog- Members, 107 National Working lar, sanat tarihçileri, antropologlar, Groups and 28 Scientific Commit- mühendisler ve şehir plancıları gibi, tees with a total of 10546 members farklı disiplinlerarası değişiminden [2]. ICOMOS is a network of experts yararlanan bir uzmanlar ağıdır. ICO- who take advantage of the interdis- MOS üyeleri; binalar, tarihi şehirler, ciplinary exchange of its members, kültürel peyzajlar ve arkeolojik alan- such as architects, historians, archae- lar gibi kültürel miras değerlerinin ologists, art historians, anthropol- korunması için standart ve teknikle- ogists, engineers and city planners. rin geliştirilmesi konusunda katkıda ICOMOS members contribute to the bulunmaktadırlar. development of standards and tech- ICOMOS çatısı alanında teori ve niques for the protection of cultural uygulama alanında faaliyet gösteren ve heritage values such as buildings, koruma alanında çalışmalar yürüten historical cities, cultural landscapes Uluslararası Bilimsel Komitelerin rolü and archaeological sites. ve hedefleri, 2005 yılında ICOMOS The roles and objectives of the 15. Genel Kurulunda kabul edilen ve International Scientific Committees, SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 45

en son Ekim 2013’te güncellenen bir contributing in the field of theory çalışma belgesi olan Eger-X’ian İlkele- and practice of conservation, have ri’nde açıklanmıştır [3]. been described in the Eger-X’ian Bu çalışmanın amacı; Türkiye’de Principles, a working document ilk kez kurulan ICORP Türkiye ve adopted at the 15th General Assembly ISCARSAH Türkiye Ulusal Bilimsel of ICOMOS in 2005 and last updat- Komitelerinin kuruluş amaçlarını ve ed in October 2013 [3]. faaliyetlerini açıklamaktır. The aim of this paper is to explain the studies and works done 2. ICOMOS TÜRKİYE ve by ICORP Turkey and ISCARSAH ULUSAL BİLİMSEL ÇALIŞMA Turkey as national scientific com- KOMİTELERİ mittees. ICOMOS Türkiye, 1974’te resmi olarak yayımlanan bir yönetmelikle 2. ICOMOS TURKEY AND Kültür Bakanlığına bağlı, yarı resmi NATIONAL SCIENTIFIC bir konsey olarak kurulmuştur. COMMITTEES Kuruluşunun ardından yönetmelikte ICOMOS Turkey, officially was değişiklikler yapılmış ve son olarak established in 1974 as a semi-official 1992’de kesinleşen ve halen de yürür- council dependent to the Ministry lükte olan yönetmelik kabul edilmiş- of Culture. After its establishment, tir. ICOMOS Türkiye kuruluşundan guidelines were amended and the last önce, Türkiye’de, 1964 Venedik revision was adopted in 1992 which Kongresi ve 1965 Uluslararası ICO- is still in force. Before the establish- MOS kuruluşunun hemen ardından ment of ICOMOS Turkey, immedi- GEEAYK,1 bir kararla Venedik ately after 1964 Venice Congress in Tüzüğü’nü kabul etmiş ve bu karar Turkey and establishment of inter- 1968’de ilk kez Vakıflar Dergisi’nde national ICOMOS in 1965, for the yayımlanmıştır [2]. first time Venice Charter was ac- ICOMOS Türkiye, Kültür Ba- cepted and mentioned in “Journal of kanlığına bağlı olarak kuruluşundan Foundations” (Vakıflar Dergisi) based bu yana mimari koruma ve restoras- on the decision of GEEAYK1 [2]. yon alanında gerek ulusal gerekse ICOMOS Turkey dependent to uluslararası ölçekte çeşitli çalışmalar the Ministry of Culture since its gerçekleştirmiş ve çalışmalara destek establishment has carried out various vermiştir. Türkiye’deki yapılanması, studies in both national and inter- ağırlıklı olarak akademik düzeyde national level in the field of archi- olup yarı sivil toplum örgütü biçi- tectural conservation and restoration mindedir. ICOMOS’un Türkiye’deki and provided support the actions in organizasyon ve yapılanması Kültür this field as well. ICOMOS Turkey is Bakanlığına bağlı olması nedeniyle mainly formed by academicians as a

1 Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu / High Council of Real Estate Antiquities and Monuments 46 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

yarı resmi olsa da, 1992 sonrasında semi dependent NGO to the Ministry üye ve etkinlikleri ile özerk bir yapıya of Culture. Although the structure of kavuşmuştur. Türkiye ICOMOS, ICOMOS Turkey is semi dependent Yunanistan ICOMOS Milli Komitesi to the Ministry of Culture due to the ile birlikte 1999 yılında Abdi İpekçi activities and the profile of its mem- Barış Ödülü’ne layık bulunmuştur [2]. bers after 1992 it became as more ICOMOS Türkiye, Uluslararası autonomous body. ICOMOS Turkey ICOMOS’un tüzüğünü kabul etmenin together with ICOMOS Greece was yanı sıra, Türkiye’deki taşınmaz kültür awarded with Abdi İpekçi Peace varlıklarının uluslararası düzeyde tanı- Award in 1999 [2]. tılmasını sağlamak ve kültür kanalıyla Beside acceptance of the Charter uluslararası ilişkilerin gelişmesine of International ICOMOS, ICOMOS yardımcı olmak şeklinde, tüzüğüne iki Turkey added two articles to its madde daha eklemiştir. ICOMOS Tür- Charter such as to ensure the intro- kiye tarafından da kabul edilmiş olan duction of immovable cultural prop- ICOMOS’un temel amaçları; dünyadan erty in Turkey at the international ve Türkiye’den koruma uzmanlarını level and to support the development bir araya getirerek mesleki paylaşım- of international relations through larda bulunulmasını sağlamak, koruma culture. The main objectives of ilkeleri, teknik ve siyasetleri üzerine ICOMOS adopted by Turkey as well bilgi toplamak, değerlendirmek ve are; providing conservation experts yaymak, koruma alanında uzmanlaş- from Turkey and international level mış belgeleme merkezlerinin kurulması in order to share their professional için ulusal ve uluslararası ölçeklerde experiences, to collect, evaluate and işbirliği yapmak, mimarlık ve kültür disseminate the data on conservation mirasının korunması alanındaki ulus- principles, techniques and politics, lararası sözleşme vb. belgelerin ulusal to cooperate in national and inter- ölçekte kabulünü ve yürürlüğe girmesi- national level in order to establish ni sağlamak, dünyada ve Türkiye’deki specialized documentation centers in koruma uzmanları için hazırlanan the field of conservation, to ensure eğitim programlarının düzenlenme- ratification and dissemination in na- sine katkıda bulunmak, Türkiye’deki tional level of the international docu- koruma uzmanların çalışmalarının ments in the field of architecture and uluslararası ölçeğe taşınmasını destek- cultural heritage, contribute to the lemektir [2]. preparation of training programs for ICOMOS Türkiye; ulusal düzeyde conservation specialists in Turkey, bilimsel komitelerin kurulmasını ve disseminate studies of conservation uluslararası bilimsel çalışma komite- experts to international level [2]. lerinde (ISCs) Türkiye’den üyelerin ICOMOS Turkey aims to encour- varlık göstermesini özendirmek, Vene- age the establishment of national sci- dik Tüzüğü ilkelerinin koruma uygu- entific committees and representation lamalarında gözetilmesi için çalışmalar of Turkey in International Scientific SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 47

yürütmek ve yayınlar yapmak, ulusal Committees, conduct studies and ve uluslararası komitelerin işbirlikleri publications to be in parallel with ile eğitim programlarının oluşturulma- Venice Charter principles of conserva- sı için teşvik etmek, korumada özel ko- tion practices, encourage cooperation nularda danışman ekibi oluşturulma- of national and international scien- sına katkıda bulunmak, Dünya Mirası tific committees to organize training Listesi’ne alınacak yeni kültür varlık- programs, support the formation of larının seçiminde ve listede yer alan consultancy team on special topics in varlıkların korunmuşluk durumunu the field of conservation, to consult saptamada UNESCO’ya danışmanlık UNESCO in the selection of new yapmak, yılda dört kez çıkan “ICOMOS cultural assets to be included in the News”un, “Scientific Journal”ın, “Monu- World Heritage List and to determine ments and Sites” dizisinin ve konferans the protection status of the listed bildirilerinin yayını ve yaygın dağıtı- assets, in order to reach the local mı yoluyla ulusal ölçekte uzmanlara experts of conservation disseminate ulaşmak, her yıl 18 Nisan Uluslararası and present studies in ICOMOS Anıtlar ve Sitler Günü etkinliklerinin News which is published 4 times per düzenlenmesini teşvik ederek koruma year, the series of Scientific Journal alanında farkındalığı artırmak yoluyla of Monuments and Sites, to promote kuruluş amacındaki ilkelerini yerine events for “18 April-International getirmeyi hedeflemiştir [2]. Monuments and Sites Day” and raise Uluslararası ICOMOS bünyesin- awareness about conservation in the deki Bilimsel Çalışma Komitelerine society [2]. üye olan ICOMOS Türkiye üyeleri, It is very important to establish koruma alanında evrensel katkı sağ- local scientific committees in order to lamakla beraber, yerele özgü çalış- study the local traditions and and to maların yapılabilmesi ve ICOMOS disseminate ICOMOS principles in ilkelerinin ulusal ölçekte yaygın- local level apart from giving support laştırılmasının sağlanabilmesi için to the conservation studies in inter- yerel Bilimsel Çalışma Komitelerinin national level by ICOMOS Turkey kurulması oldukça önemlidir. Bu ilke members. In line with this principle doğrultusunda, ICOMOS Türkiye, ICOMOS Turkey had encouraged yerel Bilimsel Çalışma Komitelerin the establishment of local Scientific kurulmasını teşvik etmiş ve ilk olarak Committees and the first ones are ICORP Türkiye ile ISCARSAH Tür- ICORP Turkey and ISCARSAH kiye Komiteleri kurulmuştur. Turkey at the local level. 3. ICORP BİLİMSEL 3. ICORP SCIENTIFIC ÇALIŞMA KOMİTESİ COMMITTEE Uluslararası ICOMOS ICORP hü- International ICOMOS ICORP2 is kümet dışı (STK) bir organizasyon a non-governmental (NGO) organ-

2 Uluslararası Kültür Mirasını Risklere Hazırlık Komitesi / International Committee on Risk Preparedness 48 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

olup kültür mirasını risklere hazırlık ization and a committee for risk komitesidir. Kuruluşunda, koruma preparedness of cultural heritage. alanında uluslararası düzeyde çok Herb Stovel, which has done a great sayıda çalışmalar yapmış ve önemli deal of international work and made katkılarda bulunmuş Herb Stovel’ın significant contributions in the field yeri çok önemlidir. ICOMOS ve of conservation, is very important in UNESCO işbirliğinde, 1991 yılında its establishment. In 1991, the In- IATF (Inter-Agency Task Force) ku- ter-Agency Task Force (IATF) was rulmuş ve risklere hazırlık çerçevesi established in collaboration with kapsamında; belgeleme, el kitapları ICOMOS and UNESCO, and with- hazırlama, çalışma takımları oluş- in the framework of the risk prepar- turma, farkındalık ve fonlama olmak edness, it produced five important üzere beş önemli çalışma başlığı work titles such as: documentation, belirlenmiştir. Ardından, 1996’da preparation of handbooks, forming ICOMOS, ICOM3, ICA4 and IFLA5 work teams, raising awareness and tarafından UNESCO ve ICCROM6 funding. Subsequently, in 1996, desteği ile Blue Shield7 kurulmuştur. Blue Shield was established by Bunlarla birlikte ICOMOS, risklere ICOMOS, ICOM, ICA and IFLA hazırlık çalışmalarını gözden ge- with the support of UNESCO and çirme ihtiyacı duymuş ve 1997’de ICCROM. In addition, ICOMOS ICORP Bilimsel Çalışma Komitesi needed to review its studies related kurulmuştur [5]. with risk preparedness and ICORP Scientific Study Committee was 3.1. ICORP Türkiye Kuruluşu established in 1997 [5]. ICORP Türkiye - “Risklere Hazır- lık Bilimsel Komitesi”, uluslararası 3.1. Establishment of ICORP komitesine bağlı olarak 2014 ICORP Turkey yılında kuruluşunu resmen ilan et- ICORP Turkey - Scientific Com- miştir. ICORP Türkiye’nin yönetim mittee on Risk Preparedness, de- organları; Başkan, Başkan Yardımcı- pending on the international ICORP ları ve Yönetim Kurulu olup kuruluş committee, has officially announced amacı, kültür mirasının korunması ve its establishment in 2014. ICORP yönetiminde doğal ve insan kaynaklı Turkey’s governing bodies are: The afetlerde zarar azaltma, hazırlık, mü- President, Vice-Presidents and the dahale ve iyileştirme çalışmalarıyla Executive Board, and its aim of es- ilgili faaliyetlerde bulunmaktır. tablishment is to carry out activities ICORP Türkiye; 1972 tarihli in the field of protection and man- Dünya Mirası Konvansiyonu, ICO- agement of cultural heritage related

3 International Council of Museums 4 nstitute of Cultural Affairs 5 The International Federation of Library Associations and Institutions 6 The International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property 7 Uluslararası Mavi Kalkan Komitesi SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 49

MOS yasasının 13. maddesi ve Ekim to risk reduction, preparedness, 2005’te yapılan 15. Genel Kurul’da intervention actions in natural and kabul edilmiş Eger-Xi’an Prensipleri human-induced disasters. ile ICOMOS Bilimsel Komitesi’nin ICORP Turkey acknowledges Eylül 2006’daki ikinci toplantısında 1972 World Heritage Convention, alınan, Uluslararası Bilimsel Komite- Article 13 of ICOMOS Principles lerin organizasyon ilkeleri konusun- and Eger-Xi’an Principles adopted in daki kararlarını kabul ederek faaliyet October 2005 during the 15th Gen- göstermektedir. ICOMOS Genel eral Assembly and the decisions ac- Kurullarında alınacak ilke kararları cepted during the second meeting of ICORP Türkiye için bağlayıcı kabul ICOMOS ISCs held in October 2005 edilmektedir ve gerekli görüldüğü about organization of international takdirde yönetmelik değişikliği yapıl- scientific committees in its actions. ması kararı alınmıştır [6]. ICORP Turkey is going to accept ICORP Türkiye üyelerinin the binding decisions of ICOMOS kabulü, iki ICORP üyesinin tavsi- General Assemblies and if necessary ye mektubu ile ICORP Türkiye’ye to revise its principles [6]. başvuruda bulunarak ve Yönetim ICORP Turkey members may Kurulu tarafından değerlendirilerek apply to ICORP Turkey with a letter yapılmaktadır [6]. ICORP Türkiye of recommendation of two ICORP üyeliği için ICOMOS üyeliği şartı members and the acceptance of the aranmamaktadır. Üyeler, kültür membership is according to the mirası risklerinin yönetimi çalışma- evaluation of the Board [6]. ICO- larının çeşitli alan ve safhalarında MOS membership is not mandatory çalışan uzmanlardan oluşmaktadır. for application to ICORP Turkey Akademisyen ve profesyonel meslek membership. Members consist of insanları olan üyeler bulunmaktadır. experts working in various fields and stages of cultural heritage risk man- 3.2. ICORP Türkiye Faaliyetleri agement. There are members who are ICORP Türkiye’nin faaliyet alanla- academics and professionals. rı; kültür mirasının korunması ve yönetiminde, doğal ve insan kaynaklı 3.2. ICORP Turkey Actions afetlerde zarar azaltma, hazırlık, mü- ICORP Turkey’s field of activities is dahale ve iyileştirme konuları ile ilgi- contribution to protection of cultural li alanlarda risk yönetimi çalışmaları heritage and management of natural ve koruma uygulamalarına yönelik and human induced disasters in risk stratejilerinin belirlenmesine katkı reduction, preparedness, intervention sağlamak, kültür mirasının maruz and development of strategies, to kalacağı risk durumlarının yönetil- support protection practices, to or- mesinde uzman kişiler ve kurumlar ganize researches, training programs, arasında teknik bilginin paylaşılma- meetings and events aiming at sını hedefleyen araştırmalar, eğitim sharing technical knowledge among programları, toplantılar ve etkinlikler experts and institutions in managing 50 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 1. Eğitim ve Tatbikat çalışmasının raporu / Figure 1. The report of training and drill activity Şekil 2. ICORP On the Road projesi [7] / Figure 2. ICORP on the Road project [7]

düzenlemek vb. çalışmalardır. risk situations that cultural heritage Kuruluşundan bu yana eğitim, will be exposed to. konferans, çalıştay, yayın gibi pek Since its establishment ICORP çok faaliyette bulunan ICORP Turkey has done many activities Türkiye’nin bazı çalışmaları aşağıda such as training courses, conferences, sıralanmıştır: workshops, etc. Some of these activi- Kültür varlıklarının korunması ties are given below: konusunda çalışan uzmanlar ile afet “Training and Drill about Risk müdahale paydaş kurumlarında gö- Reduction of Disaster Risks to Cul- revli uzmanlarla, taşınır ve taşınmaz tural Heritage” aiming to share the kültür varlıklarına yönelik risklerin approaches related to the stages of yönetiminin zarar azaltma, hazırlık, risk reduction, preparedness, inter- müdahale, iyileştirme ve yeniden ya- vention, developing of risk man- pılanma aşamalarına ilişkin yaklaşım- agement actions for movable and ların stratejik, taktik ve operasyonel immovable cultural assets at the seviyede paylaşılmasını hedefleyen; strategic, tactical and operational TC Kültür ve Turizm Bakanlığı ve level with experts working on the İBB Kültür Varlıkları Daire Başkan- protection of cultural assets and ex- lığı desteği, İstanbul Tarihi Alanları perts working in disaster response Alan Başkanlığı, ICOMOS ICORP Türkiye ve GEA Arama Kurtarma stakeholder institutions with the Grubu işbirliği ile “Kültür Varlıkları- cooperation with Republic of Tur- na Yönelik Afet Risklerinin Yönetimi key Ministry of Culture and Tour- Eğitimi ve Tatbikatı” (Şekil 1). ism and the Istanbul Metropolitan ICORP Türkiye Başkanı Prof. Municipality Departement of Cul- Dr. Zeynep Gül Ünal koordinatörlü- tural Assets Conservation, Historic ğünde, Uluslararası ICOMOS ICORP Areas of Istanbul Site Directorate, adına yürütülmekte olan ve ICORP ICOMOS ICORP Turkey and GEA Türkiye’den Nevra Ertürk, Mehmet Search and Rescue Group. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 51

Ünal ve Ali Kemal Ceylan’ın proje The project entitled as “ICORP danışmanı, film ekibi ve üyesi olarak on the Road” and carried out on be- görev aldığı “ICORP On The Road” half of the International ICOMOS projesi, afet sonrası müdahale ve dün- ICORP by the coordination of Prof. yanın çeşitli alanlarındaki kültürel Dr. Zeynep Gül Ünal, President of mirasın geri kazanılması konusunda ICORP Turkey and Nevra Er- profesyoneller ve yerel topluluklar turk, Mehmet Ünal and Ali Kemal tarafından ilham verici hikâyeleri Ceylan, the members of ICORP belgelemektir. Proje kapsamında; Turkey as the project supervisor Nepal - Katmandu, Türkiye - Diyar- and the film crew which deals with bakır Zerzevan Kalesi, Mali-Timbuk- documenting and filming inspiring tu, Pakistan gibi alanlarda belgesel stories in various areas of interven- çekimleri yapılarak sanal ortamda tion and recovery of cultural heriat- paylaşılmaktadır (Şekil 2). ge after the disasters has been told Herhangi bir afet meydana geldi- by professionals and local commu- ğinde alana giden ilk ekipler, arama nities. Within the project scope; kurtarma ekipleri olup ilk amaç Nepal - Kathmandu, Turkey - Di- can kaybını en aza indirerek hayat yarbakir Zerzev Castle, Mali - Tim- kurtarmaktır. Ancak afet sonrası ilk buktu, Pakistan were documented saatlerde kültür mirası kayıpları da and shared in virtual environment yoğun olarak yaşanmaktadır. Bundan (Figure 2). hareketle, ICCROM, kültür mirası- When any disaster occurs, the nın korunması çalışmalarını, arama first teams to go to the field are search kurtarma çalışmaları ile entegre and rescue teams, and the first goal is etmeyi hedefleyen “Hayat Kurtarma to save lives by minimizing loss of life. ve Kültür Mirasını Koruma - Saving However, cultural heritage losses are Lives and Protecting Heritage” çalış- also intense at the time starting with masını yürütme kararı almıştır. Bu the first hours after the disaster. Based çalışma kapsamında ICORP Türkiye on this, ICCROM has decided to carry ve ICCROM geçtiğimiz yıl (2019) out the “Saving Lives and Protecting protokol imzalayarak, bu çalışmayı Heritage” project, which aims to in- ortak yürütme kararı almıştır (Şekil tegrate cultural heritage conservation 3). ICORP Türkiye’nin, GEA Ara- efforts with search and rescue efforts. ma Kurtarma ile olan ortaklığı bu Within this project, ICORP Turkey çalışmanın gerçekleşmesinde önem and ICCROM have decided to conduct arz etmiştir. Bu ortaklık ICOMOS a joint work by signing the protocol Türkiye tarafından desteklenmiş ve last year (2019). ICORP Turkey’s imza töreninde ICOMOS Türkiye partnership with GEA Search and Başkanı Prof. Dr. İclal Dinçer bizzat Rescue Team has a great importance yer almıştır. in the realization of this project. This ICCROM tarafından yayımlanan partnership is supported by ICOMOS ve dünyada dokuz dile çevrilen, En- Turkey and signing of the protocol 52 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 4. Endengered Heritage – Emergency Evacuation of Heritage Collections kitabının İnglizce baskısı Figure 4. English version of “Endengered Heritage – Emergency Şekil 3. Hayat Kurtarma ve Kültür Mirasını Koruma Projesi imza Evacuation of Heritage töreni / Figure 3. The signature ceremony of Saving Lives and Collections” handbook Protecting Heritage project dengered Heritage Emergency Evacua- was honored personally by Prof. Dr. tion of Heritage Collections başlıklı ki- Iclal Dinçer the President of ICOMOS tabın Türkçe çevirisi ICORP Türkiye Turkey (Figure 3). tarafından yapılmış olup ICCROM Published by ICCROM and ile paylaşılmak üzere editoryal süreci translated into nine different lan- devam etmektedir (Şekil 4). guages in the world, the hand-book titled Endangered Heritage - Emer- 4. ISCARSAH BİLİMSEL gency Evacuation of Heritage Col- ÇALIŞMA KOMİTESİ lections is translated into Turkish 8 Uluslararası ISCARSAH Bilimsel by ICORP Turkey and editing is in Çalışma Komitesi, 1996 yılında ongoing process to be shared with ICOMOS tarafından restorasyon ICCROM (Figure 4). ve koruma alanında çalışan mü- hendisler için forum ve iletişim ağı 4. ISCARSAH SCIENTIFIC oluşturulmak amacıyla kurulmuştur. COMMITTEE Kurulan bilimsel komite, ilk toplan- ISCARSAH International Scien- tısını Mart 1997’de The Enginee- tific Committee was established in ring University in Rome, İtalya’da 1996 by ICOMOS to build a forum gerçekleştirmiştir. Komite kurulu- and communication network for şundan itibaren, yılda en az iki kez engineers working in the field of olmak üzere toplantı yapmaktadır. restoration and conservation. The Her ne kadar kuruluş amacında ko- established scientific committee held ruma alanında çalışan mühendisleri its first meeting in March 1997 at bir araya getirmek olsa da, günü- the Engineering University in Rome müzde ISCARSAH üyeleri Avrupa, - Italy. Since its establishment, it Asya, Avustralya, Kuzey ve Güney holds committee meetings at least Amerika’dan mühendis, mimar, twice a year. Although it is intended akademisyen, arkeolog gibi çeşitli to bring together engineers working

8 Mimari Mirasın Yapısal Analiz ve Restorasyonu Uluslararası Bilimsel Komitesi / The International Scientific Committee on the Analysis and Restoration of Structures of Architectural Heritage. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 53

meslek gruplarının temsilcilerinden in the field of conservation, IS- oluşmaktadır [8]. CARSAH members today are rep- resentatives of various professional 4.1. ISCARSAH Türkiye Kuruluşu groups such as engineers, architects, ISCARSAH Türkiye - “Mimari Mi- academicians and archeologists from rasın Yapısal Analiz ve Restorasyonu Europe, Asia, Australia, North and Türkiye Bilimsel Komitesi”, ulusla- South America [8]. rarası ISCARSAH komitesine bağlı olarak, 2017 yılında resmen kurul- 4.1. Establishment of ISCARSAH muştur. ISCARSAH Türkiye’nin Turkey yönetim organları; Başkan, Başkan ISCARSAH Turkey Scientific Com- Yardımcısı, Genel Sekreter, Mali mittee on Architectural Structural İşler Sorumlusu, Yönetim Kurulu ve Analysis and Restoration of Herit- Danışma Kurulu olup kuruluş amacı; age, depending on the international kültürel mirasın korunmasında ve yö- ISCARSAH committee, has official- netiminde, yapısal analiz ve restoras- ly announced its establishment in yonu konusundaki tüm alanlarda kısa 2017. ISCARSAH Turkey’s govern- ve uzun süreli çeşitli eğitim-öğretim ing bodies are the President, Vice programları düzenlemek, araştırma President, Secretary General, Finan- ve danışmanlık projeleri geliştirmek cial Affairs Officer, Executive Board ve koruma uygulamalarına yönelik and Advisory Board, the its aim of stratejileri belirlemektir [9]. establishment is to organize various ISCARSAH Türkiye de, ICORP short-term and long-term educa- Türkiye’de olduğu gibi, 1972 tarihli tional programs and develop various Dünya Mirası Konvansiyonu, ICO- research and consultancy projects in MOS yasasının 13. maddesi ve Ekim all areas of structural analysis and 2005’te yapılan 15. Genel Kurul’da restoration in the protection and kabul edilen Eger-Xi’an Prensipleri management of cultural heritage and ile ICOMOS Bilimsel Komitesi’nin developing strategies for conservation Eylül 2006’daki ikinci toplantısında practices [9]. alınan Uluslararası Bilimsel Komite- Similar with ICORP Turkey, lerin organizasyon ilkeleri konusun- ISCARSAH Turkey acknowledges daki kararları kabul ederek faaliyet 1972 World Heritage Convention, göstermektedir. ICOMOS Genel Article 13 of ICOMOS Principles Kurullarında alınacak ilke kararları and Eger-Xi’an Principles adopted ISCARSAH Türkiye için bağlayıcı in October 2005 during the 15th kabul edilmektedir ve gerekli görü- General Assembly and the decisions lürse yönetmelik değişikliği yapılma- accepted during the second meeting sı kararı alınmıştır [9]. of ICOMOS ISCs held in October ISCARSAH Türkiye üyeleri, konu 2005 about organization of inter- ile ilgili çalışmaları olan ve en az biri national scientific committees in its ISCARSAH ve / veya ISCARSAH actions. ISCARSAH Turkey is going Türkiye üyesi olan iki kişiden alınan 54 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

tavsiye mektubu, özgeçmiş ve başvuru to accept the binding decisions of formu ile ISCARSAH Türkiye’ye baş- ICOMOS General Assemblies and if vuruda bulunmakta, Yönetim Kurulu necessary to revise its principles [9]. tarafından değerlendirilerek üye statü- Applicants for ISCARSAH süne alınmaktadır. Tüm ISCARSAH Turkey membership are profes- Türkiye üyeleri 18. ICOMOS Genel sionals who work on the subjects of Kurulu’nda kabul edilen “ICOMOS conservation science are required Üyeleri için Etik Yükümlülükler Bel- to bring two letters of recommen- gesi”ni kabul eder [9]. dation including at least one IS- 4.2. ISCARSAH Türkiye CARSAH and / or ISCARSAH is a Faaliyetleri member Turkey and are evaluated ISCARSAH Türkiye’nin faaliyet by the Executive Board for their alanları, kültürel mirasın karşılaşa- membership status. All ISCARSAH bileceği çeşitli yapısal risk durumla- Turkey Members are required to rının yönetilmesinde uzmanlaşmış accept ICOMOS Ethical Obligations th kişiler ve kurumlar arasında, teknik adopted in the ICOMOS 18 Gen- bilginin paylaşılmasına olanak veren eral Assembly [9]. araştırmalar, çalışmalar ve etkin- 4.2. ISCARSAH Turkey Actions likler düzenleyerek tarihi mirası ISCARSAH Turkey’s activities are koruma bilincini yaygınlaştırmak ve related to the management of var- ISCARSAH Türkiye’nin kamu, özel ious structural risks that cultural sektör ve uluslararası kuruluşlar ile heritage is subjected to by organizing olan işbirliğinin gelişmesine katkıda activities and events to promote the bulunmaktır. historical heritage protection aware- Oldukça yeni bir yerel komi- ness through experts and institu- te olmasına rağmen, ISCARSAH tions to study and share technical Türkiye 2018 yılında Kastamonu’da information and additionally to Inter ISC’18 ICOMOS Inter ISC strength the cooperation between Meeting & Symposium, Anti - Seismic ISCARSAH Turkey and the govern- Vernacular Heritage of Anatolia and ment, private sector and internation- Beyond başlıklı uluslararası top- al organizations. lantıyı düzenlemiş, meslek odaları Although ISCARSAH Turkey is ile ortak faaliyetlerde bulunmuştur quite new local committee it organ- (Şekil 5, 6). Bunun yanı sıra, kültür ized an international meeting - 2018 mirası yapılarda hasar mekanizma- ISC’18 ICOMOS Inter ISC Meeting ları konusunda seminerler dizisi & Symposium, Anti - Seismic Vernac- düzenlemiştir. ular Heritage of Anatolia and Beyond, 5. SONUÇLAR held in Kastamonu in 2018 and coop- Koruma kavramının bir bilim alanı erates with chambers of architects and olarak kabul edilmesi ve bu alanda engineers (Figure 5, 6). Additionally, bilimsel çalışmalar üretilmesiyle it organized a series of seminars on SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 55

Şekil 5. Inter ISC’18 ICOMOS Inter ISC Meeting & Symposium Figure 5. Inter ISC’18 ICOMOS Inter ISC Meeting & Symposium Şekil 6. Inter ISC’18 Uluslararası Sempozyum Tam Bildiri Kitabı Figure 6. Inter ISC’18 ICOMOS Inter ISC Meeting & Symposium Proceedings Book toplumsal bilincin geliştirilmesi, the subject of damage mechanisms in kültür mirasının korunması için cultural heritage structures. oldukça önemli olgulardır. Toplum- sal hafızanın oluşması, kültürün 5. CONCLUSIONS Considering the concept of conser- korunması ve yaşatılması kültürel vation as a science field and produc- mirasın korunması çalışmaları ile ing scientific studies in this field vücut bulmaktadır. Koruma alanın- and developing social awareness are da dünyada ve Türkiye’de en etkin very important phenomena for the çalışan hükümetler dışı örgüt ICO- protection of cultural heritage. The MOS olarak ifade edilebilir. ICO- formation of social memory, the pres- MOS, uluslararası ve ulusal ölçekte ervation and survival of the culture çalışmalar yapan hükümetler dışı are embodied by the works of conser- (STK) bir örgütlenme biçimidir. vation of cultural heritage. ICOMOS Bünyesinde bulunan Bilimsel Çalış- can be stated as the most active NGO ma Komiteleri ile koruma alanında- in Turkey and worldwide producing ki konularda özelleşerek, uluslara- studies in the field of conservation. It rası ve ulusal ölçeklerde çalışmalar has been working on international and yürütmektedir. Kültür mirasının national levels by focusing in the field yerele özgü olması nedeniyle, ulus- of protection studies through its Sci- lararası çalışmaların yanı sıra yerel entific Committees. Since the cultural çalışmaların da artması oldukça heritage is local, it is very important önemlidir. Bu nedenle, uluslararası to increase local studies as well as in- Bilimsel Çalışma Gruplarının yerel ternational studies. For this reason, it ölçekte de temsil edilmesi ve bulun- is important to represent the Interna- duğu ülke kültürüne göre şekillen- tional Scientific Committees on a local dirilmesi önem arz etmektedir. 56 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Bu çalışmada, Türkiye’de ilk kez scale and to form them according to kurulan ulusal bilimsel çalışma ko- the local culture. miteleri ICORP Türkiye ve ISCAR- In this study, the first national SAH Türkiye’nin kuruluş ve faali- scientific committees established in yetleri ele alınarak açıklanmıştır. Turkey, ICORP and ISCARSAH are Bu iki çalışma komitesinin kurul- introduced by explaining their estab- masının ardından, Türkiye’de diğer lishment and activities. After estab- çalışma komitelerinin ve dünyanın lishment of these two local commit- diğer ülkelerinde de yerel ölçekte ko- tees the interest of establishing local mitelerin kurulması faaliyetlerinde scientific committees is increased in artış olduğu tespit edilmiştir. national and international level.

KAYNAKÇA/REFERENCES

1. Bumbaru, D., 2012, “Herb Stovel Recalling His Legacy on ICOMOS, Conservation and Disasters Reduction”, Yıldız Technical University – ICOMOS ICORP International Conference Cultural Heritage Protection in Times of Risk: Challenges and Opportunities, Istanbul, Turkey, 15-17 November, 2012, s. xiii-xıv.

2. ICORP Türkiye Yönetmeliği, 2014

3. ISCARSAH Türkiye Tüzüğü, 2017.

4. Kaderli, L., 2014, “Kültürel Miras Koruma Yaklaşımlarının Tarihsel Gelişimi”, TÜBA-KED 12/2014.

5. Venedik Tüzüğü, 1964 (Açık Kaynak)

URL 1: http://www.icomos.org.tr (Erişim tarihi: 18.01.2020)

URL 2: https://www.icomos.org/en (Erişim tarihi: 18.01.2020)

URL 3: http://icorp-ontheroad.com (Erişim tarihi: 18.01.2020)

URL 4: https://iscarsah.org (Erişim tarihi: 18.01.2020) SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 57

Kriz Anlarında Kültür Mirasının Korunması ve Risk Yönetimi/ Risk Management and Conservation Of Cultural Heritage in Times of Crisis

Zaki ASLAN*

ÖZET Kültürel mirası etkileyen insan ve doğa kaynaklı afetler nedeniyle günümüzde dünya çapındaki profesyonel kuruluşlar tarafından artan bir şekilde desteklenen bir dizi belgeleme becerisine ihtiyaç duyulmaktadır. Çatışma veya afet riski taşıyan alanlarda, afetler veya çatışmalar sırasında hızlı bir değerlendirme yapılması ve eksik envanterlerin tamamlanması ile ilgili olarak gerçekleştirilecek önleyici faaliyetler için imkân ve kısıtların eldeki bilgi ve teknolojilerle araştırılması büyük önem arz etmektedir. Buna ek olarak, tahribat süreçlerinden sonraki hasar değerlendirmesi, mevcut teknikler ve teknolojik ilerlemeler ile gelecek koruma planlarına ve çalışmalarına yol gösterici olabilir. Bununla birlikte, bu alandaki bilgi paylaşımı ve üretiminin nadir oluşu kültürel mirasın etkin bir şekilde yönetilmesini zorlaştırmaktadır. Bu durum, objelerin koleksiyonlardan ayrılmasına veya tarihi mahallelerin yeteri derecede belgelenememesine neden olabilmektedir. Bugün kültürel mirasımızın karşılaştığı bu zorlukları ele almak adına, insanlığın mirasını korumak için nasıl birleşmemiz gerektiğine dair düşünceler, kurulan ağlar ve alandaki çalışmalarıyla kültürel mirasın korunmasında rol alan insanların ve profesyonellerin kapasitesinin arttırılması yoluyla büyük önem kazanmaktadır. Özellikle dünya çapında eğitim ve yükseköğretim alanlarında faaliyet gösteren uzman kurum ve kuruluşlar arasında yeterli koordinasyon olmadan bu durumun sağlanması ise mümkün değildir. Anahtar Sözcükler: Risk Yönetimi, Kültürel Mirasın Korunması, Kriz ve Afetler

ABSTRACT Man-made and natural disasters affecting cultural heritage today require a set of documentation skills that have increasingly been promoted by professional organizations world-wide. It is crucial to explore possibilities and constraints in conflict or disaster-prone areas with available knowledge and technology for purposes relevant to rapid assessment during disasters or conflicts, and preventive actions relevant to completing missing inventories. In addition, damage assessment after periods of destruction can inform plans and future conservation work with readily available techniques and technological advancements in this field. Nevertheless, knowledge sharing and knowledge production in this area is very scarce, rendering it difficult to manage cultural heritage effectively.

* Dr. Zaki Aslan, ICCROM ATHAR Müdürü/ Director of ICCROM ATHAR, e-mail: [email protected] Sn. Aslan’ın yazısı elimize geçmediğinden yayımlıyamıyoruz / As we do not receive Mr. Aslan’s paper, we cannot publish it. 58 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

This situation could result in disassociation of objects or in inadequate documentation of historic neighborhoods. In order to address these challenges facing our cultural heritage today, reflection as to how we should unite for the protection of human heritage becomes of utmost importance through established networks and building the capacity of people and professionals who’s role it is to help safeguard cultural heritage on the ground. This cannot be achieved without adequate coordination amongst specialized institutions and agencies especially working in the areas of training or higher education world-wide.

Keywords: Risk Management, Conservation of Cultural Heritage, Crisis and Disasters SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 59

Neden “Toprak” ve “Toprak Yapılar”? Why “Earth” and “Earthen Buildings”** Ruhi KAFESCİOĞLU, Murat KAFESCİOĞLU* Mimarlar Odası’nın Kurucu üyesi, Değerli Mimar ve Akademisyen Sayın Prof. Ruhi Kafescioğlu’nu 12 Aralık 2020 tarihinde kaybettik. İBB olarak kendisini saygıyla anıyoruz; değerli çalışmaları ve fikirleri bizlere her zaman yol gösterici olacaktır. Founding member of the Chamber of Architects, Esteemed Architect and Academician Prof. Ruhi Kafescioğlu has passed away on 12th December 2020. As IMM, we respectfully remember him; his valuable works and ideas will always guide us.

ÖZET Küresel iklim değişikliğinin artık iyiden iyiye kendini hissettirdiği günümüzde, insanın doğayla yeniden barışmasının en önemli göstergesi olarak, barınağını yeniden topraktan yapma eğilimi giderek güçlenmektedir. Günümüzde toprak malzemenin yapısını güçlendirmek için çeşitli stabilizasyon ve iyileştirme yöntemleri geliştirilmektedir. Ülkemizde de bu çalışmalar ve uygulamalar sürmekteyken, Toprak Yapılar Grubu olarak bizler, bu alanda kullanılan dili oluşturan toprak, kerpiç, stabilize edilmiş toprak yapı malzemesi olarak Alker gibi terimlerin zaman zaman birbirlerinin yerine kullanıldığına ve bir kavram kargaşasına sebep olduğuna tanıklık etmekteyiz. Bu sunumda amacımız, Türkiye’de toprak yapının geçmişi ve gelişimini ortaya koymak olduğu kadar, bu alanda bir dil birliğinin sağlanmasının önemine atıfla, terminolojisine de açıklık getirmektir.

Anahtar Sözcükler: Toprak, Toprak Yapı, Kerpiç, Alker.

ABSTRACT For humankind, at a time in which we are sensing undeniably the global climate change, the tendency to build one’s own shelter from soil is becoming stronger, indicating the reconciliation of humans with nature. That is why, we believe that it has become indispensable to ameliorate this traditional technique that has been neglected, especially to rectify its technical insufficiencies and some of its disadvantageous aspects. Currently, to enhance the structure of the earthen material, various ongoing research activities are conducted, investigating different types of development of stabilization and enhancement techniques. In our country, to this day, as the Earthen Buildings Study Group, we believe that there is a terminological confusion especially concerning notions such as soil, adobe and Alker (a stabilized earthen substance). In this perspective, we will be exposing the past of the earthen construction in Turkey and its development, to contribute to the clarification of the terminology, as much as possible. Keywords: Earth, Earthen Architecture, Adobe, Alker.

* Prof. Ruhi KAFESCİOĞLU, Mimar / Architect; Murat KAFESCİOĞLU Mimar /Architect e-mail: [email protected]. ** This article is translated from Turkish to English by Idil Kafescioglu 60 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Bu metin Toprak Yapılar Grubu üyelerinin ortak görüşlerini yansıtmaktadır. Toprak yapılar Grubu (TYG) Amacı toprak yapıları tanıtmak, geliştirmek, yaygınlaşması üzerine çalışmak ve çalışmaları desteklemek ve teknik çalışmaların yanı sıra seminer, konferans ve öğrenci ağırlıklı kurs faaliyetinde bulunmak olan 2013 yılında kurulmuş ortak bir çalışma grubudur. Grup üyeleri: Başkan Prof. Ruhi KAFESCİOĞLU, Mimar Alp AKMAN, İnş. Müh. Mete AKALIN, İnş. Müh. Niyazi PARLAR, Mimar Murat KAFESCİOĞLU, Mimar Hazal Zerife ULAŞ, Mimar Barış KILINÇ.

Earthen Buildings Study Group (TYG): The aim of this working group is to work on introducing, developing, and supporting the dissemination of earth structures, to organize seminars, conferences and student-oriented courses as well as technical studies. Members: Prof. Ruhi KAFESCİOĞLU, Architect Alp AKMAN, Civil Engineer Mete AKALIN, Civil Engineer Niyazi PARLAR, Architect Murat KAFESCİOĞLU, Architect Hazal Zerife ULAŞ, Architect Barış KILINÇ.

1. GİRİŞ 1. INTRODUCTION Küresel iklim değişikliğinin artık For humankind, at a time in which iyiden iyiye kendini hissettirdiği we are sensing undeniably the global günümüzde, insanın doğayla yeniden climate change, the tendency to build barışmasının en önemli göstergesi one’s own shelter from earth is becom- olarak, barınağını yeniden topraktan ing stronger, indicating the reconcilia- yapma eğilimi giderek güçlenmekte- tion of humans with nature (or at least dir. Tarih boyunca dünyanın çeşitli its necessity). Throughout history, we yerlerinde ve ülkemizde, özgün tek- find solid earthen construction exam- niklerle üretilmiş kaliteli toprak yapı ples in various regions across the world örnekleri bulunmaktadır (Şekil 1-20). and in Turkey, built using various Toprak, tüm dünyada olduğu techniques. (Figure1-20) Soil has been gibi Anadolu’da da çağlar boyunca one of the most common and essential kullanılan temel yapı malzeme- construction substances in the world as lerinden biri olmuştur. Ancak well as in Anatolia for ages. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 61

modern çağın hızla değişen gerek- Nevertheless, in this modern age, sinimlerine ve konfor anlayışına due to the rapid change of the percep- cevap veremediği gerekçesiyle uzun tion of comfort and of the necessities, yıllardır ülkemizde geleneksel toprak the traditional earthen construction yapı (kerpiç yapı) üretimi büyük techniques have been progressively ölçüde terkedilmeye yüz tutmuştur. abandoned, seen unable to meet the Bu nedenlerle, geleneksel yöntemin new demand. But if developed tech- yetersiz ve sakıncalı yönlerini gidere- nologies can be used for building cek önlemler almak kaçınılmaz hale with earth and the problems of the gelmiştir. traditional use of earth can be solved it may be helpful to create a step for a 2. KAVRAMLAR ÜZERİNE more sustainable living and model of TANIMLAMALAR building. Günümüzde toprak malzemenin yapısını güçlendirmek için çeşitli 2. CONCEPTUAL DEFINITIONS stabilizasyon ve iyileştirme yöntem- That is why, we believe that it has be- leri geliştirilmektedir. Ülkemizde de come indispensable to ameliorate this bu çalışmalar ve uygulamalar sür- traditional technique that has been mekteyken, “Toprak Yapılar Grubu” neglected, especially to rectify its tech- olarak bizler, bu alanda kullanılan nical insufficiencies and some of its dili oluşturan toprak, kerpiç, stabilize disadvantageous aspects. Currently, to edilmiş toprak yapı malzemesi olarak enhance the structure of the earthen Alker gibi terimlerin zaman zaman material, various ongoing research birbirlerinin yerine kullanıldığına ve activities are conducted, investigat- bir kavram kargaşasına neden olduğu- ing different types of development of na tanıklık etmekteyiz. Bu bildiride stabilization and enhancement tech- amacımız, Türkiye’de toprak yapının niques. In our country, to this day, as geçmişi ve gelişimini ortaya koymak the Earthen Buildings Study Group, olduğu kadar, bu alanın terminoloji- we believe that there is a terminolog- sine de açıklık getirmektir. ical confusion especially concerning Bu yazının başlığı olan “Neden notions such as soil, adobe and Alker Toprak Yapılar” sorusuna doğrudan (a stabilized earthen substance). In toprağın, hava ve su gibi, gezegeni- this perspective, we will be exposing mizin temel malzemelerinden biri ol- the past of the earthen construction ması cevabı verilebilir. Her ne kadar in Turkey and its development, to yaşadığımız çağın teknolojik geliş- contribute to the clarification of the meleri ve kentlere göç gibi toplumsal terminology, as much as possible. hareketler (olgular), insanın toprakla As a direct response to the title ilişkisini kopartmış olsa da tıbbın of this text, “Why Earthen Construc- çeşitli alanlarından uzmanlar insanın tion?”, one could say that earth is one bedensel ve ruhsal sağlığı için topra- of the vital substances of our planet, ğın önemine vurgu yapmaktadırlar. such as water and air. 62 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 1, 2. Çatalhöyük, Hattuşaş, Lidya gibi Anadolu yerleşimlerinde toprak yapıların en eski örnekleri bulunmaktadır / Figures 1, 2. Çatalhöyük, Settlement in Central Anatolia, earthen buildings, 10 thousand years ago.

Şekil 3. Shibam, Yemen, Çok katlı toprak yapılar / Figure 3. Shibam, Yemen, Multi storey earthen buildings; Şekil 4. Kaşgar’da kerpiç yapılar (The Changing Rural Habitat, edt: Taylor, Brian Brace, Singapore 1982) /Figure 4. Mudbrick Architecture in Kashgar, (The Changing Rural Habitat, ed. Taylor, Brian Brace, Singapore, 1982) Şekil 6. Allgau, Almanya, kerpiç ev (Fotoğraf: Gregor Schmid)

Figure 6. Allgau, Germany, mudbrick Şekil 5. Tulau Fijian Bölgesi, Çin 17. yüzyıl konut yerleşimi house (Photo: Figure 5. Tulau Fijian District, China, 17. Century village Gregor Schmid) SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 63

Şekil 7, 8. Hakan Kök At Çiftliği yapısı Güre (Proje ve Uygulama: Yüksek Mimar Cengiz Bektaş) Figure 7, 8. Hakan Gök Horse Ranch, Güre (Arch. Cengiz Bektaş)

Şekil 9, 10. Güre Yaz Okulu (Proje ve Uygulama: Y. Mimar Cengiz Bektaş) Figure 9, 10. Summer School Building, Güre (Project: Arch. Cengiz Bektaş)

Şekil 11, 12. Kerpiç Evler, Malatya, Balaban-Darende Figures 11, 12. Mudbrick houses in Anatolia- Malatya, Balaban- Darende

Şekil 13. Çankırı’da ahşap iskelet kerpiç dolgulu bir yapı örneği (R. Kafescioğlu arşivi) Figure 13. Mudbrick filling, wooden structure house -Çankırı (R. Kafescioğlu archive) 64 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 14, 15. Afrika, Burkina Faso, Gando Bölgesi, Gando İlköğretim Okulu (Mimar Francis Kéré).

Figures 14, 15. Elementary School in Africa, Burkina Faso, Gando Region, (Arch. Francis Kéré).

Şekil 16. Yeniden Doğuş Kilisesi, Berlin 2000 Rudolf Reitermann, Peter Sassenroth, Martin Rauch / Figure 16. Chapel of Reconciliation in Germany, Berlin (Archs. Rudolf Reitermann, Peter Sassenroth, Martin Rauch, 2000); Şekil 17, 18. Hastane, Uganda 2013 Renzo Piano / Figures 17, 18. Hospital in Uganda (Arch. Renzo Piano, 2018)

Şekil 19, 20. Gözetleme Kulesi Negenoord- Hollanda (De Gouden Liniaal Architecten) Figures 19, 20. Watching Tower in Holland, Negenoord, (De Gouden Liniaal Architecten) SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 65

‘Toprak’ sözcüğü, TDK sözlük an- Even though the social phenomena lamı ile ‘”Yer kabuğunun, toz haline gel- such as the technological advance of miş türlü kütle kırıntılarıyla, çürümüş our era, the immigration to the cities organik cisimlerden oluşan ve canlılara and the urban sprawl have disrupted yaşama ortamı sağlayan yüzey bölümü” our relations to the earth, medicine olarak tanımlanmaktadır (Bkz. https:// researchers underline the impor- sozluk.gov.tr/). tance of maintaining this connection ‘Toprak yapı’ terimi ise, toprağın between human and earth for mental pişirilmeden yapı malzemesi olarak and physical health. kullanıldığı her türlü yapı ve yapı The definition of “earth” in the bileşenini tanımlar. Toprak yapılar, Turkish Dictionary of the Turkish uygulama olanağı sağlanabilen her or- Language Institution is as follows: tamda, toplumların en yoksulundan, “the utmost outer layer of the Earth, en varlıklısına kadar her kesiminin composed of the weathering of the bütün güncel gereksinmelerini üst Earth’s crust and of decomposed or- düzeyde, en az enerji tüketerek, yapay ganic matter, providing the necessary donatıya gerek kalmadan ve çevreyi environment to support life”. kirletmeden gerçekleştiren sürdürüle- The term earthen construction bilir çağdaş bir yapı türüdür. defines all types of combined con- ‘Yapı Toprağı’ terimi ise kohezyon struction materials which consists of niteliği olan killi topraklar, ya da unfired soil. Earthen constructions, kohezyon niteliği olmayan (marnlı, in every context in which it can be puzolanlı ve kumlu) veya belirli böl- applied, provides durable, environ- gelerde bulunan özel nitelikli toprak- mentally compatible, and satisfac- lar olarak tanımlanabilir. tory solutions for all kinds of con- ‘İyileştirme ve Stabilizasyon temporary needs of all social classes. İşlemleri’, toprağın bugünkü gerek- Finally, the term construction earth sinimlere göre yetersiz ve sakıncalı can be used to describe cohesive soil yönlerinin giderilerek, kaliteli yapı with clay, or soil without cohesion üretmek için uygulanması gereken quality (with marl or with pozzolan işlemlerdir. Doğru seçilmiş ve uygu- and sand), as well as other types of lanmış bir iyileştirme ve stabilizasyon soil with specific qualities found in yöntemi için yapılan ek tüketim, various regions. yapının kullanım sürecinde kısa Enhancement and stabilization sürede amorti edilebilecek düzeyde, methods on the soil are applied kaçınılmaması gereken bir yatırım to rectify the weaker points of the olmalıdır. earthen construction materials, and to revise them suitable to construct 3. TÜRKİYE’DE TOPRAK durable and solid buildings. Invest- YAPININ GEÇMİŞİ VE KERPİÇ ing in a well-chosen and well-applied Kerpiç konusunu Ruhi Kafescioğlu şu enhancement method is a great way şekilde tanımlamaktadır; to assure the durability of an earthen 66 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 21. Prof. Mustafa İnan’ın öncülüğünde ve yönetiminde Anadolu’da yapılan toprak yapılar çalışması, 1948. Figure 21. Map showing the study of earthen architecture in Anatolia 1948, realized by a group led by Prof. Mustafa İnan in Istanbul Technical University II. Dünya Savaşı sırasında construction which would redeem toprak, çeşitli amaçlarla çok geniş itself in a short amount of time. alanlarda kullanılmış ve toprağın yararlı yönleri görülmüştür. Savaş 3. THE PAST OF THE EARTHEN sonrasındaki dönemde toprağın gün- CONSTRUCTIONS AND THE lük gereksinmeler açısından yetersiz USE OF ADOBE IN TURKEY kaldığı görülerek, sakıncalı yönlerini According to Ruhi Kafescioglu, civil gidermek ve toprak yapıları geliştir- engineer and emeritus professor at the mek amacıyla birçok ülkede toprak Istanbul Technical University, the use yapı araştırma enstitüleri ve merkez- of adobe (kerpiç in Turkish) has a con- leri kurulmuştur. siderable story. “During the Second Ülkemizde de aynı dönemlerde World War, soil has been used for dif- toprak yapılarla ilgili bilimsel ça- ferent purposes and has proved itself lışmalar başlatıldıktan sonra ileride as a beneficial construction material. yapılacak çalışmalara veri tabanı During the post-war period, research hazırlamak amacıyla, 1948 yılında and development institutes for earth- Bayındırlık Bakanlığının katkı ve en construction have been established desteğiyle, İTÜ’de Prof. Mustafa in many countries to ameliorate the İnan’ın öncülüğünde ve yönetiminde, disadvantageous elements of earthen Anadolu’da bir alan çalışması yapıl- constructions. Likewise, in Tur- mıştır. İstanbul Teknik Üniversi- key, these scientific initiatives were tesi’nde mimarlık, inşaat ve maden launched around the same period to fakülteleri asistanlarından oluşan provide a data base for future scientif- ikişer kişilik 12 ekip haritada görülen ic research in 1948, with the endorse- bölgede yapılan alan çalışmasıyla, ment of the Ministry of Development. geleneksel kerpiç yapılarla ilgili bilgi Subsequently, under the direction of derlemiştir (Şekil 21). Professor Mustafa Inan, a group of Bekir Postacıoğlu ve Vahit Kum- 12 assistants from Istanbul Technical basar İTÜ İnşaat Fakültesi Malzeme University -mostly from architecture, SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 67

Laboratuvarında 76 köyden getirilen civil and mine engineering- was con- kerpiç örneklerinin fiziksel, mekanik stituted and divided into pairs. Each ve teknolojik niteliklerini belirleyen pair would do fieldwork on the area deneyler yapmışlar ve iki sene süren that can be seen on the map below, to yoğun bir çalışmayla, deney sonuç- gather information about the tradi- larını yorumlayan raporları içeren tional adobe constructions of Anatolia dosyaları hazırlamışlardır. (Figure 21). Tüm dünyada toprak yapıları Bekir Postacioglu and Vahit geliştirme çalışmaları devam ederken Kumbasar have done examined the ülkemizde 1950 yılında değişen yö- physical, mechanical, and technologi- netim, «Gelişen Türkiye’ye toprakla cal properties on the samples gathered uğraşmak yakışmaz» deyimiyle from 76 Anatolian villages, in the özetlenebilecek bir anlayışla dosyaları Laboratory of Construction Materials rafa kaldırmış, üst düzey yöneticiler of the Istanbul Technical University. ve bürokratlar toprak yapıları kö- This meticulous and intense study of tüleyerek ölümlere neden olduğunu two years culminated in a file con- söylemişlerdir. Bu tutum topluma sisting of the analysis results of this da yansıyarak, toprak yapıların terk experimentation. edilmesine yol açmıştır. Nonetheless, these development O dönemde kamu yapılarında her studies in Turkey came to a halt yönden yetersiz olan, boşluklu beton following the government change on briketler kullanılmaya başlanmış; 1950, the new executive adminis- toplumun da bu malzemeyi kullan- tration and the bureaucratic circle ması teşvik edilmiştir. Geleneksel having adopted a different outlook to kerpiç yapılar terk edilmiş, kerpiç the use of soil in the buildings, which yapıyı bilen ustalar yok olmuştur. could be best described by the expres- Boşluklu briketler kırsal alanda ve sion “the developing Turkey is above kentlerin gecekondu yapılarında yay- working with soil”. This approach gınlaşmıştır. found echo in the popular opinion, Evlerini boşluklu briket bloklarla causing the abandon of the earthen yapanlar, ilk günlerde daha düzgün constructions such as adobe. yüzeyli iyi bir eve sahip olduklarını sa- In the same period, low-quality, narak sevinmişler, kısa bir süre sonra insufficient and cavitied concrete bri- bu bloklarla yapılan evlerin termik quettes were used in public buildings, performansı kerpiç yapılar gibi tüm and the public was encouraged to use gereksinmeleri karşılayamadığından, this new type of material. Tradition- yaz aylarında konutların içinin çok al adobe buildings were abandoned, sıcak olduğunu, kışları ise çok fazla causing the gradual disappearance of yakıt tükettiklerini fark etmişlerdir. the technique as there was nobody to Maddi olanakları biraz daha iyi transmit the know-how. Consequently, olanlar yaz aylarında klima aracı cavitied briquettes became common koyarak evlerine girebilmişler (Şekil especially in the urban peripheries and 68 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 22. Boşluklu beton briketle yapılmış bir köy evinde klima aracı / Figure 22. Air conditioning on the façade of a village house built with briquette blocks in Anatolia; Şekil 23. Çevreden bulunan yuvarlak taşlarla ve çamur harçla yapılan bir ev (Foto: Y. Mim. Beyazıt Büyükyıldırım)/Figure 23. A house built with rounded stones and mud as mortar (Photo: Arch.. Beyazıt Büyükyıldırım) 22), kış aylarında ise üç, dört kat rural areas, in the “shanties”, that came daha fazla yakıt tüketmek zorunda to be known as “gecekondu”, literally kalmışlardır. Briket alamayanlar meaning put-up-in-a-night in Turk- çevrelerinde ne buldularsa toplayıp, ish. Families constructing themselves en küçük bir sarsıntıda bile yıkılacak, homes using cavitied briquettes would derme çatma barınaklar yapmışlardır initially find the material’s standards (Şekil 23). to look fine, later realized its poor in- Amerika ve Avrupa ülkelerinde sulation performance, noticing the ex- toprak yapılar, güncel gereksinme- cessive amounts of fuel they had to use leri karşılayabilecek düzeyde gelişip warming the house in winter and the güçlü bir sektör haline gelmiştir. difficulty to cool the interior. Those Ne yazık ki kerpicin beşiği olan who were able to spend slightly more ülkemizde, hiçbir gelişim kaydedil- on fuel, had to pay three to four times memiş, bu yapılar binlerce yıl önceki more to heating, and would come up hallerinde kalmışlardır. with different and costly solutions Uzmanlara göre Türkiye’de olan (such as buying an air-conditioner) for ve olası depremlerin Richter ölçeği the hotter periods of the year (Figure ile azami 7.6 büyüklüğünde gerçek- 22). The ones who could not afford leşeceği belirtilmektedir. Ülkemizde briquettes would gather every materi- oluşan birçok depremin hemen son- al they could find to use as building rasında afet bölgelerinde yaptığımız material for a shelter, which would gözlemlerde (Şekil 24), yapı kuralla- unfortunately be devastated due to the rına göre üretilmiş hatıllı geleneksel smallest earthquake (Figure 23). kerpiç yapıların yıkılmadığı (Şekil In the USA and in European 25) ve can kaybına neden olmadığı countries earthen constructions were görülmüştür. Bu konunun bilimsel studied to meet the present-day socie- olarak incelenmesi ve araştırılması ties’ needs, whereas in Turkey, in the gerekmektedir. birthplace of adobe, earthen building SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 69

Şekil 24. Elazığ, Okçular İlçesi, 08.03.2010 depreminde yıkılanların hemen yanında sağlam kalan yapılar / Figure 24. Collapsed earth house in Elazığ, Okçular, after the earthquake in 08.03.2010; Şekil 25. Elazığ depreminde yıkılmayan kerpiç evlerden iki örnek (Foto: Y. Mim. Bayezıt Büyükyıldırım) / Figure 25. House built according to the traditional techniques with belt courses that have withstood the earthquake in 08.03.2010 in Elazığ, Okçular (Photo: Arch. Bayezıt Büyükyıldırım).

Dolayısıyla kerpiç yapılar ölüme construction techniques have not neden oluyor kanısı gerçeklerle ör- been modified in several thousands tüşmeyen ve düzeltilmesi gereken bir of years. According to the experts, düşüncedir. earthquakes that happened and will Ülkemizde de toprak yapılarla happen in Turkey would not exceed ilgili olarak kerpiç bloklar ve kerpiç 7.6 of intensity on the Richter scale. bloklarla yapım yöntemlerini belir- Yet, we have seen on our observations lemek amacıyla çeşitli standartlar in the earthquake areas immediately hazırlanmıştır. Fakat bunlar, bu- after a disaster (Figure 24) that the günün gereksinimleri için yetersiz adobe buildings constructed according kalmaktadır (TS 2515-1977) (TS to the traditional techniques with belt 2515-1985). courses were not collapsed and have Bu standartların yeniden ele alı- not caused mortality (Figure 25). We nıp günün ihtiyaçlarına göre gelişti- believe that this matter should scien- rilmesi ve güncelleştirilmesi gerek- tifically be researched. mektedir. In our country, regarding the earthen constructions, standards have 4. ‘KERPİÇ’ ve ‘TOPRAK YAPI’ been set regarding adobe building TERİMLERİNİN TANIMI VE blocks and their use in construction KERPİÇ KONUSUNDA TOPRAK (such as TS 2515-1977 and TS 2515- YAPILAR GRUBU’NUN GÖRÜŞÜ 1985). However, these standards are ‘Kerpiç’ teriminin Türk Dil Kurumu insufficient to meet today’s and future sözlüğündeki tanımına baktığımızda, necessities. So, earthen construction “Duvar örmekte kullanılmak için kalıp- materials and its application tech- 70 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

lara dökülüp güneşte kurutulmuş saman niques should be revised and signifi- ve balçık karışımı ilkel tuğla’” olarak cantly developed. tanımlandığını görüyoruz. Bu tanımı 4. THE PERSPECTIVE OF ile kerpiç, toprak yapı malzemeleri EARTHEN BUILDINGS STUDY kapsamında yer alan, Anadolu’da çağ- lar boyunca kullanılmış, bu toprağa GROUP ON THE DEFINITIONS has, geleneksel ve gelecekte de orijinal AND USE OF THE TERMS haliyle korunması gereken bir yapı OF ADOBE (KERPIÇ) AND malzemesi türüdür. EARTHEN CONSTRUCTIONS Ancak bugün ülkemizdeki toprak The Turkish Dictionary of the Insti- çalışmaları alanında, kerpiç ve kerpiç tute of the Turkish Language defines yapılar teriminin, bu malzemenin ek- adobe as “a primitive type of brick, siklik ve sakıncalarını gidermek için formed in moulds filled with a mix- geliştirilen Alker ve benzeri çağdaş ture of straw/hay and mud, used to toprak yapı malzemelerinin tümünü build walls”. Accordingly, we believe that as a traditional construction kapsayacak şekilde kullanıldığına material that has been used for ages tanık olmaktayız. Bu söylem biçimini in Anatolia, adobe is a material that is bizler çelişkili bir yaklaşım olarak classified as an earthen construction değerlendirmekteyiz. Çünkü bilindiği material that should be preserved. üzere, diğerleri gibi kerpicin de ana With that said, in the earthen maddesi topraktır. construction research domain, we Dolayısıyla, toprak ve kerpiç1 witness the misuse of the terms terimleri, birbirlerinin yerine ikame adobe1 and adobe construction as edilecek sözcükler olmadıkları gibi, generic terms, which they are not. çağdaş toprak yapı malzemelerini, This approach to the terminology, geliştirilmiş kerpiç olarak tanımla- we believe, is problematic, since we mak da yanlış ve yanıltıcı bir yakla- all know that adobe is a soil-based şımdır. material just as other earthen con- Ayrıca bu konuya ilişkin dünya li- struction materials. The term Alker teratürü incelendiğinde, bu anlamda is a material developed to revise and kapsayıcı terimlerin, çeşitli dillerde upgrade the more traditional adobe. earthen buildings, earthen construction, Therefore, the terms earth and mud- earthen structure (İng.), construire en brick are not words to be substituted terre (Fr.), ya da lehmbau (Alm.) ola- for each other, and it is also a wrong

1 Kerpiç teriminin İngilizce karşılığı olarak kullanılan “adobe” kelimesinin Merriam-Webster sözlüğündeki karşılığı; a) a brick or building material of sun-dried earth and straw, b) a structure made of adobe bricks, c) a heavy clay used in making adobe bricks broadly : alluvial or playa clay in desert or arid regions. Geleneksel malzeme, İngilizcede “mudbrick” olarak da tanımlanmaktadır. / Definition of “adobe” on Merriam-Webster Dictionary : a) a brick or building material of sun-dried earth and straw, b) a structure made of adobe bricks, c) a heavy clay used in making adobe bricks broadly : alluvial or playa clay in desert or arid regions. The traditional material is also called “mudbrick”. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 71

rak kullanıldığını görülmektedir.2 and misleading act to define con- Örnek olarak, İngiltere İnşa- temporary soil building materials as at Mühendisleri Enstitüsü’nün improved adobe. (ICE-Institution of Civil Engineers) Moreover, there are other tech- toprak yapılar tanımına bakacak olur- nical and comprehensive terms in sak; “Toprak Yapılar” (Earthen Const- other languages to describe soil-ba- ruction), hammaddesi genellikle yerel sed materials and constructions such olarak elde edilmiş ve suyla karıştırıl- as earthen building, earthen const- mış toprak olarak tanımlamaktadır; ruction, earthen structure, construire toprağın kimi zaman samanla, kimi en terre, or Lehmbau2. An example zaman gübre ile karıştırılarak güneşte would be the definition of earthen kurutulmuş çamur bloklar (kerpiç) constructions given by the England veya sıkıştırılmış toprak duvarlar ya Civil Engineers Institute (ICE): da toprak sıva gibi çeşitli formlarda “The raw material of earthen construc- uygulanabilir.3 tion is usually sub-soil, sourced locally Bir başka örnek de toprak yapılar alanında önemli araştırma ve uygu- and mixed together with water and oc- lamaları bulunan Avusturyalı mimar casionally other materials such as straw Martin Rauch’dan verilebilir: Rauch, or animal dung to form materials ran- kullandığı toprak malzemeyi ‘iyileş- ging from sun-dried mud blocks (adobe), tirilmiş toprak’ (refined earth) olarak compacted rammed earth, moulded cob, tanımlamaktadır.4 decorative gypsums and renders for a Sonuç olarak; “Toprak” bahsinde range of buildings.”3 de açıklanan gerekçelerden ötürü, Another example would be the toprak malzeme kullanılarak üretilen term “refined earth” which is defined her türlü yapıyı kapsayan bir terim by researcher Martin Rauch , who has olarak “kerpiç yapı” yerine “toprak important work on field as well.4 yapı “terimini kullanmanın doğru bir In conclusion, we consider it to be yaklaşım olduğu düşüncesindeyiz. important to renounce the use of the 5. BİR TOPRAK YAPI term “adobe constructions” as a generic term and use the true generic term MALZEMESİ OLARAK ALKER® “earthen constructions” to designate all Toprak ve alçı ile yapı malzemesi types of construction made using soil- araştırmaları 1976 yılında TÜBİ- TAK destekli Mag 505 araştırma based materials.

2 İngilizce, Fransızca ve Almancada toprak yapı terimleri: earthen buildings (ing.) toprak yapılar (Türkçe), earthen construction (ing.) toprak konstrüksiyon (Türkçe), earthen structure (İng.), toprak strüktür (Türkçe) construire en terre (Fr.) toprak yapı (Türkçe), ya da lehmbau (Alm.) toprak yapı (Türkçe).\ The term ‘Earthen building’ in English,French and German: earthen buildings (Eng.) toprak yapılar (Turkish), earthen construction (Eng.) toprak konstrüksiyon (Turkish), earthen structure (Eng.), toprak strüktür (Turkish) construire en terre (Fr.) toprak yapı (Turkish), ya da lehmbau (German.) toprak yapı (Turkish) 3 https://www.iceorg.uk/news-and-insight/the-civil-engineer/september-2016/building-better-with-earth 4 Rauch, M. Refined Eart Construction and Design with Rammed Earth, Detail Special edt. Marco Sauer, ISBN-13: 978-3955532734 72 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 26. Alker Duvar yüzeyi / Figure 26. Alker wall texture Şekil 27. Birinci Deneme Evi (İTÜ, Ayazağa Kampüsü, 1983). Bu yapı, Prof. Ruhi Kafescioğlu’nun koordinasyonunda, bir anaokulu yapısı olarak inşa edilmiştir. Laboratuvarda elde edilen sonuçların bir köy şantiyesinde uygulanma olanaklarını belirmek amacıyla yapılmıştır. Bu yapı günümüze ulaşamamıştır / Figure 27. The First Experimental House (ITU, Campus of Ayazaga, 1983) This construction, a kindergarten building on the Campus of Ayazaga, was designed and realized under the coordination of Professor Ruhi Kafescioglu from Istanbul Technical University. building has been demolished and a new rammed earth building is built in its place.

Şekil 28. Birinci Deneme Evi’nin planı Figure 28. Plan of the First Experimental House Şekil 29. İkinci Deneme evi, Alker’e kireç katkının etkisini ve çoklu konut üretimini test etmek amacıyla TÜBİTAK destekli bir proje olarak 1995 yazında gerçekleştirilmiş ve başarılı sonuç alınmış bir AR-GE binasıdır. Ruhi Kafescioğlu’nun emeklilik dönemine rastlaması nedeniyle kendisinin danışmanlığında Sn. Bilge Işık’ın yöneticiliğinde yapılmıştır. Halen TOPRAK YAPILAR GRUBU’nun çalışmalarını yürüttüğü mekân olarak kullanılmakta ve korunmaktadır (ITU, Ayazağa Kampüsü, 1995) / Figure 29. The Second Experimental House (ITU, Campus of Ayazaga, 1995). This is a research and development project that was designed to test the importance of lime in Alker, and the low-cost Alker building possibilities. The TUBITAK (Scientific and Technological Research Council of Turkey) has funded the project which was successfully realized in the summer of 1995. Mrs. Bilge Isik has coordinated the project under the consultancy of Prof. Ruhi Kafescioglu who had been retired at this period. It is used actively by the EARTHEN BUILDINGS STUDY GROUP. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 73

Şekil 30, 31. İTÜ Ayazağa Kampüsü- ALKER duvar deneme dökümü- duvarın dökümden bir saat sonra kalıptan çıkarılmış hali -Temmuz 2019

Figures 30, 31. An experimental casting of ALKER - wall after an hour of moulding. projesiyle başlamış ve 1980 yılın- 5. ALKER®, AS AN EARTHEN da ilk sonuçlar alınıp rapor haline BUILDING MATERIAL getirilmiştir. Toprak ve alçı, taşıyıcı Research on building material using duvar malzemesi olarak “Alker” bün- soil and gypsum began in 1976 with yesinde ilk defa bir araya gelmiştir. the Mag 505 research project backed Böylece bir toprağa iyileştirme ve sta- by TÜBİTAK and the first results bilize etme yöntemi de yeni bir buluş were reported in 1980. This was the olarak hayata geçmiştir. first time that soil and gypsum were 5.1. ALKER’in5 Tanımı being used together as bearing wall Prof. Ruhi Kafescioğlu’na göre; son material, leading the research on the uygulama şekliyle Alker, kohez- new methods of enhancement and yon niteliği olan killi topraklara, stabilization of soil. kullanılacağı yer ve amaca göre 5.1. Definition of ALKER5 belirlenen oranlarda alçı, kireç, Most recently, Alker is applied as the su ve gerektiğinde bir priz gecik- cohesive clay soil-based mixtures of tirici katılarak pişirilmeden, kür gypsum, lime, and if needed, with a ve kurutma süreci gerektirmeden retarder, in quantities determined de- oluşan fiziksel ve mekanik nite- pending on the place and purpose. As likleri geliştirilmiş, stabil yapılar it does not require firing neither other üretilebilen toprak kökenli bir yapı improvement procedure nor drying malzemesidir. process, Alker is a building material

5 ALKER’in tanımı, teknik özellikleri ve teknik özelliklerini ait ifadeler Prof. Ruhi Kafescioğlu’nun Çağdaş Yapı Malzemesi Toprak ve Alker isimli kitabından alınmıştır. Bkz. R. Kafescioğlu, Çağdaş Yapı Malzemesi Toprak ve Alker, İTÜ Vakfı, 2017, İstanbul\The definition and technical properties of ALKER is taken from the book of Ruhi Kafescioğlu. See: R. Kafescioğlu, Çağdaş Yapı Malzemesi Toprak ve Alker, İTÜ Vakfı, 2017, İstanbul ISBN 978 605 4778 57 7. 74 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 32, 33. İTÜ Ayazağa Kampüsü- ALKER duvar deneme dökümü-kalıba döküm ve sıkıştırma- Temmuz 2019

Figures 32, 33. Alker moulding and setting practice, ITU Ayazağa, July 2019.

5.2. Alker’in Teknik Özellikleri ve with ameliorated physical and me- Geleneksel Kerpiç Yapılara Göre chanical properties and it can be used Sağladığı Faydalar to produce stable structures. Alker, birim hacim ağırlığı benzerle- 5.2. Technical Properties of Alker: rinden az, rötre ve şişme oranları çok Comparing Traditional Adobe and küçük, bünyesinde çok miktarda su- Improved Stable Structures to Alker dan etkilenmeyen sürekli kılcal kanal Alker has a remarkably lighter density bulunan, basınç ve kayma dayanım- and lower shrinkage and inflation ları ile elastik ve rijitlik modülleri proportions in comparison to analo- yapı için gerekli değerlerde, erozyona gous materials; its capillary canalled dirençli, üretiminde kür ve kurutma structure is not vulnerable to large işlemleri gerektirmeyen, açık ortamda amounts of water. It has sufficient pişirilmeden oluşan, toprak kökenli pressure and shear resistances, as well stabil bir yapı malzemesidir. as adequate levels of elasticity and Alker karışımı, kalıba yerleştirme rigidity modules for construction. işi bittiği anda ölçülebilir derecede Thus, the material is also resistant rijitlik kazanır. Kurutma sürecine to erosion. The Alker mixture gains gerek kalmaz. Karışımın içinde bu- significant rigidity immediately after lunan alçı priz yaparken oluşan yeni the moulding process, leaving no need bünyedeki kristal yapı, rötreyi büyük to fire. The gypsum found in the ölçüde önler. Kuruma sürecinde mixture prevents shrinkage due to the hacim küçülmesi olmaz ve bu nedenle properties of its crystalline structure beton gibi sürekli döküm yapılabilir. gained during production. The cast- Karışımın prizi 20 dakikada tamam- ing can be done continuously just as it lanmaktadır. Alker, biçimsel bozulma is the case with concrete. The setting ve çatlaklara karşı daha yüksek bir process is complete in 20 minutes. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 75

Şekil 34, 35. İTÜ İnşaat Fakültesi Yapı Malzemesi Yapı Laboratuvarında çok gelişmiş araçlarla ve deneyimli bir ekiple deney yapma olanağı elde edilince, Ruhi Kafescioğlu tarafından Alker’in fiziksel, mekanik ve teknolojik niteliklerini belirleyen deneyler yapılarak, “Çağdaş Yapı Malzemesi Toprak ve Alker” ve “Uygulayıcının El Kitabı” adlı iki kitap hazırlanmıştır.

Figures 34, 35. After an experimentation period on the physical, mechanical, and technological qualities of Alker (thanks to the ITU Faculty of Construction Material in the Construction Laboratory), Ruhi Kafescioglu prepared an introductory Alker book and a handbook: *(Contemporary Earth Constructions and Handbook of Alker) Ruhi Kafescioğlu, Çağdaş Toprak Yapılar ve Alker Uygulayıcının El Kitabı, İTÜ Vakfı, 2018 İstanbul ISBN 978 605 9581 14 1 *(Earth and Alker, Contemporary Construction Materials) Ruhi Kafescioğlu, Çağdaş Yapı Malzemesi Toprak ve Alker, İTÜ Vakfı, 2017, İstanbul ISBN 978 605 4778 57 7 mukavemete sahiptir ve yapı için ge- Alker has higher levels of strength and rekli mekanik, teknolojik ve fiziksel resistance to deformation and fissure nitelikleri daha iyi düzeydedir. and that way it has higher levels of Alker su ve rutubete, kerpiç gibi mechanical, technological, and physical duyarlı değildir. Dış hava koşulla- qualities for building. rından etkilenmez. Kılcal su emme In comparison to adobe, Alker is deneyinde bütün bünyede su yük- not vulnerable to water and humidity seldiği halde bir yıpranma görülme- and is not impacted by adverse weath- mektedir, erozyon direnci yüksektir er conditions. During the capillary ve erozyon kayıpları sıfıra yakındır. water absorption experiments, it is Alker malzemenin basınç ve kay- observed that even though water is ab- ma dayanımı yüksek, buna karşın sorbed, the material is not damaged; sünektir; kolay kırılıp parçalanmaz, erosion resistance is thus remarkably döküntü yapmaz, toz üretmez. Dep- high and erosion loss is close to none. rem açısından da olumlu niteliklere Due to its solid structure, it is highly sahip bir malzemedir. Hava ve mev- earthquake-resistant, can be produced sim koşullarına bağımlı olmaksızın at any given weather condition and be 76 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

üretilip stoklanabilir. Her iklim stocked. Briefly put, Alker can be pro- koşulunda bir sundurma altında duced in the same conditions produc- üretilebilir. Beton dökülebilen her tion as concrete. It can be produced in koşulda açıkta döküm yapılabilir. bricks or in panels as desired. Alker karışımı, kullanılacağı yer 6. LAST WORDS ON ve amaca göre belirlenen oranlar- EARTH, ADOBE, AND THE da alçı, kireç miktarları ve kıvamı belirlenerek çeşitli formda yapı bile- CONTEMPORARY EARTHEN şenleri, blok ve panolar üretilebilir. CONSTRUCTION MATERIAL “ALKER” 6. TOPRAK, KERPİÇ VE In this text, we certainly hope to have ÇAĞDAŞ TOPRAK YAPI cleared the matter on the terminology; MALZEMESİ ALKER ÜZERİNE adobe being a specific term, should not SON SÖZLER be used to designate all kinds of unfired Toprak yapı çalışmalarıyla ilgili ya- earthen construction materials. yınlarda, killi toprak, alçı ve kireci In earthen construction studies, pişmiş tuğlaya yakın mukavemet we often see that the produce of the değerlerine sahip yapı malzemeleri- mixture of diverse amounts of soil with nin ‘kerpiç’, ‘alçılı kerpiç’, ‘geliştiril- adjusted grain texture, gypsum and miş kerpiç’ olarak adlandırıldığını, lime, and other materials with simi- bu niteliklere sahip malzemenin lar strength properties to fired brick ‘kerpiç’ adı altında Türkiye markası are called refined adobe (geliştirilmiş olarak benimsenmesi fikrinin ileri kerpiç) or gypsum adobe (alçılı kerpiç) sürüldüğünü görmekteyiz. Yukarı- claiming to be the Turkish brand name da detayları ile açıkladığımız gibi, for adobe. As we have explained above bu tür bir stabilizasyon yöntemi thoroughly, that kind of, earth, gypsum uygulanmış malzeme, Alker yöntemi and lime consisting stabilized earth ma- ile yapılmış demektir ve artık kısaca terials using Alker methodology are no kerpiç değildir. Tıpkı kerpiç gibi longer only adobe (kerpiç). Even if it is pişirilmeden üretilmiş, farklı bir produced just like adobe-without being çağdaş toprak yapı malzemesidir. fired- it is a different earthen construc- Bu alanda öncü bir buluş olan ve ta- tion material. nımları Ruhi Kafescioğlu tarafından This pioneer material Alker that is yapılan “Alker”, yine Ruhi Kafesci- invented by Ruhi Kafescioglu, has not oğlu herkesin yararlanmasını arzu been patented to make it more accessi- ettiği için patenti alınmadan, açık ble to anyone as an open knowledge who bilgi olarak ortaya konmuştur. Gele- would like to use it. Finally, we would ceğe yönelik olarak bu bilginin özü- like to lay a stress on the importance of nün değiştirilmeden kullanılmasının using and preserving this knowledge ac- ve özellikle de ondan yararlananlar cording to its origins and being accurate tarafından korunmasının önemini about the terms describing the earth bu vesileyle vurgulamak isteriz. materials using Alker technique. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 77

Kerpiç/ Earthen Architecture Cengiz BEKTAŞ “Türk Mimarlığının önemli ismi, Değerli Şair ve Yazar Sayın Cengiz BEKTAŞ’ı 20 Mart 2020 tarihinde kaybettik. Bu nedenle bildirisinin tam metnini yayımlayamıyoruz. IBB olarak kendisini saygıyla anıyoruz; eserleri ve fikirleri bizlere her zaman yol gösterici olacaktır.” “Mr. Cengiz BEKTAŞ, important name of Turkish Architecture, esteemed poet and writer, has passed away on 20th March 2020. For this reason, we are unable to publish the full text of his communication. As IBB, we respectfully remember him; his valuable works and ideas will always guide us.”

ÖZET Ben daha çocukken, ilkokulun üçüncü, bilemediniz dördüncü sınıfında tanışmıştım kerpiç yapımıyla; evimize yapılacak bir ek için Kıntış (Lakabı buydu) adlı ustayı çağırmıştı babam. Yapılacak işin boyutlarını söylemiş, gerekenleri alıp olayı üstlenmesini istemişti. Ben, tüm iş bitirilene dek, Kıntış ustanın eteğinden ayrılmamıştım. Bir gün, Prof. Dr. Orhan Acıpayamlı’nın konu üzerinde bilimsel bir yazısını okuduğumda şaşırmamıştım desem yalan olur. Demek kerpiç bir bilimin çalışma alanına girebiliyordu. Daha sonra, mimarlık eğitimimin ardından, yaşamlarını toprakla yapıya adamış iki kişiyi tanıdım. Prof. Dr. Ruhi Kafescioğlu ile onun yetiştirdiği Prof. Dr. Bilge Işık. Ruhi Kafescioğlu, yüz yaşını aşalı bir-iki yıl oldu, inandığı yoldan hiç ayrılmadı, hiç yorulmadı. Kerpiç çamuruna yüzde on alçı karıştırarak yeni bir gereç, “Alker” elde etti. Bilge Işık da, bu yolda yeni yollar denedi. Kalıbın içine döktü kerpiç çamurunu. Çok sayıda yapılacak yapılar için uygulamanın hızını artırdı. Onlara ülkemiz adına, yetiştirdikleri öğrenciler adına sağ olsunlar, var olsunlar diyorum. Kerpiç, Anadolu’nun, en azından 12.000 yıllık kültür geçmişinde başından beri kullanılagelen yapı gereci. Bugün de örneğin Konya’da yapıların yarısı kerpiç ile yapılıyor. Almanya’da İkinci Yeryüzü savaşından sonra yapıların yüzde 45’inde kerpiç kullanılmış. Türkiyeli olup da, insanlarının neredeyse yarısının yaşama ortamını oluşturan kerpiçle yapı yapmasını bilmemek olabilir mi? Eğitim kurumlarında kerpicin öğretilmemesi anlaşılabilir mi? Kimin için yetiştiriliyor bu mimarlar? Kerpiç’in, bir yandan yapı gereci olarak kullanılması zorunlu olan kimi yörelerimiz için bilinmesi gereklidir. Bir yandan da, çağdaş sanılan yapı gereçlerinin seçiminde yol gösterici olması kaçınılmazdır. Çünkü kerpiç, Elde edilmesi en kolay gereç, Taşıma giderlerini en aza indirgeyen, Radyoaktif olmayan, Ağılı (zehirli) olmayan, Nemi ayarlayan, börtü böceği yaşatmayan, Her türlü yapım yöntemine uyabilen, Sigara dumanını, havayı temizleyen bir gereç. Bu nedenle, yeni yapı gereçlerinin nitelik ölçüsü. Çağımızın tüm ağılı gereçlerine karşı yol göstericilik yapıyor. Bütün yeni yapı gereçlerinin, yukarıda saydığım niteliklerle, nasıl olmaları gerektiğine örneklik ediyor. Kerpici bütün mimarlık okullarında 3-5 günlük seminerlerle tanıtmalıyız gençlerimize. 78 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

ABSTRACT While I was a kid (I met earthen architecture during the third or fouth grade of primary school), my father called the master builder Kıntış (it was his nickname) for building an annex to our house. He explained the dimensions of the work and asked him to take responsability of the job with necessary things. I didn’t leave master Kıntış alone for a single moment until all the work was done. One day, I have to admit that I was surprised after reading a scientific article of Prof. Dr. Orhan Acıpayamlı about the subject. So earthen building materials could be object of a scientific study... Then, after having architectural education, I met two people who devoted their lives to earthen architecture. Prof. Dr. Ruhi Kafescioğlu and his student Prof. Dr. Bilge Işık... One or two years already passed since Ruhi Kafescioğlu completed his 100 years and never left the path he believed in. He was never tired. He produced a new material called “alker” by mixing ten percent of gypsum in adobe. Bilge Işık also tried new ways on this path. She used the adobe in mold. Increased the speed of implementation for big amount of structures. I thank them on behalf of our country and the students that they trained. The adobe is the building material that has been used since the beginning of Anatolia’s cultural history of at least 12.000 years. Today, for example, half of the buildings in Konya are built with adobe. Adobe was used in 45% of the structures built in Germany after World War II. Could it be possible to be from Turkey and unaware of how use earth as a building material which forms half of the living environment of the population? Could it be possible to understand why the earth is not taught as a building material in schools? which purpose are those architects trained? Knowing adobe is a must for the regions that it should be used as a building material. On the other hand, it is inevitable that it guides the selection of the building materials thought to be contemporary. Because adobe is ; The easiest material to obtain, Minimizes transportation costs, Non-radioactive, Non-toxic, Adjusts humidity, does not survive insects, Able to comply with all kinds of construction methods, Cleans the air. For this reason, it is the quality measure of new building materials. It is guiding againsts toxic materials of our age. It exemplifies how all the new building materials should be, with the qualities mentioned above. We have to promote earthen architecture in architectural schools with seminars. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 79

Modern Toprak Yapı/The Modern Earth Construction NURETTİN EKİNCİ*

ÖZET Bu çalışmada, toprağın çağdaş mimaride yeniden değerlendirilmesi ve sürdürülebilir ekolojik tasarım düşüncesinin toprak yapı ile ilişkisi incelenmiş ve örnek bir modern toprak yapı uygulaması detaylı olarak analiz edilmiştir. Araştırmada, bazı toprak binaların yapım teknikleri, bina yapımında toprağın kullanım şekli ve toprağın mimari tasarıma etkisi irdelenmiştir. Sürdürülebilir bir dünya için ekolojik yaşam, son zamanlarda önem kazanmıştır. Ekolojik yaşamı tehdit eden endüstriyel yapı malzemeleri ve yapı teknikleri, bilimsel açıdan üzerinde çalışılan konuların başında gelmektedir; bildirinin ilk bölümünde bu konulara değinilmiştir. Bu bölümde ayrıca, çağdaş mimaride toprak yapının yeniden değerlendirmesi hususu nedenleriyle incelenmiştir. Çalışmanın üçüncü bölümünde, Malatya’da yapılan örnek bir modern toprak yapının tasarım ve uygulama süreci analiz edilmiştir. Bu çalışma, toprağın çağdaş mimarlık dünyasında uygulanmaya başlandığını göstermektedir; bildirinin tartışma ve sonuç bölümünde ise, bu kapsamda bir değerlendirme yapılmıştır. Anahtar Sözcükler: Modern Toprak Yapı, Sürdürülebilir Mimari, Ekolojik Mimari, Sürdürülebilir Ekolojik Tasarım, Toprak, Kerpiç, Toprak Mimarisi

ABSTRACT In this study, the review of adobe in contemporary architecture is examined and a sample modern earth construction application is analyzed. Some adobe buildings, their construction techniques, the use of adobe in building construction and the effect of adobe on architectural design has been examined. The relationship between the idea of sustainable ecological design and earth construction was evaluated and detailed analyzes were conducted on a sample structure. The importance of ecological lifestyle for a sustainable world has been the subject of evaluation, industrial building materials and construction techniques that endanger ecological life are among the subjects that the scientists has recently begun to work on, in the first part of this study, these issues are referred. Besides this issues, the reasons of reassessments of earth structure in contemporary architecture has been examined. In the third part of the study, the design and application process of a sample modern earth building in Malatya, Turkey is examined and analyzed in detail. This study shows that the adobe has started applying in the contemporary architectural world. In the fourth section, which is the discussion and conclusion section, the evaluation has been made within this scope.

Keywords: Modern Earth Construction, Sustainable Architecture, Ecological Architecture, Sustainable Ecological Design, Earth, Adobe, Earth Architecture.

*Mimar / Architect Nurettin EKİNCİ (İTÜ), NKNC Mimarlık / NKNC Architecture e-mail: [email protected] 80 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

1. GİRİŞ 1. INTRODUCTION Ekosistemin giderek yok olmaya With the extinction of the ecosystem, başlaması ve bu bağlamda gelişti- the speading idea of saving the world rilen çözüm önerileri son yüzyıllık has started to come to the agenda in süreçte daha fazla gündeme gelmeye the last century, and the need of seek- başlamış ve sürdürülebilir bir dünya ing permanent solutions for a sustain- için kalıcı sonuçlar arama ihtiyacı able world has increased. The scien- artmıştır. Yalnızca dünyanın değil, tists, which intensifies its research tüm canlı hayatın tehlikede olduğu on the fact that not only the world gerçeğinden hareketle, bilim dünya- but all living life is in danger, draws sının dikkat çektiği konulardan biri attention to the structural environ- de yapısal çevredir. Yapısal çevrenin ment. The major problems faced by 20. yüzyılın sonlarına doğru kar- the structural environment towards şılaştığı en büyük sorunlardan biri the end of the 20th century have be- kimyasal atıkların çoğalmasıdır. gun to transform cities into chemical Geri dönüşümsüz yapı atıklarının waste. Building wastes that cannot be çevreye verdiği zararı azaltmak recycled to nature, and the need for için gerekli olan enerjiyi sağlayan energy to reduce their environmental kaynaklar da hızla tükenmektedir. impact, lead to rapid consumption of Ayrıca, bu tür malzemenin kulla- energy resources. In addition, the usa- nışsızlığı, yeniden kullanım için her bility of the material and the initial yüzyılda yapısal çevrenin ihtiyaç construction capital needed for reuse duyduğu ilk yapım sermayesi ve and the increased energy need due to malzeme üretimine bağlı olarak material production are among the artan enerji ihtiyacı vd. etkenler, en- problems of the produced structural düstriyel yapı malzemesi ve bunlarla environment. üretilen yapısal çevrenin çözüm Natural energy sources, which have bekleyen sorunlardır. recently begun to deplete, lead to a Son zamanlarda tükenmeye deterioration of the ecological balance. başlayan doğal enerji kaynakları, All of these have led to the re-evalua- ekolojik dengenin bozulmasına tion of the construction technique, the yol açmaktadır. Bundan dolayı construction material and all technical yapı inşa tekniği, yapı malzemesi work for the structural environment, ve yapısal çevre için yeni ve farklı and increased interest in the modern tekniklere ilişkin çalışmalar tüm earth construction. dünyada yeniden değerlendirilmeye başlanmıştır. Purpose, Importance and Scope of the Study Çalışmanın Amacı, The need for ecological design has Önemi, Kapsamı become compulsory for a sustainable Ekolojik yapı tasarımı sürdürülebi- structural environment. As a result of lir bir yapısal çevre için zorunlu bir this concern, scientists have started SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 81

husus haline gelmeye başlamıştır. to think about traditional building Bu nedenle, uzman bilim insanla- materials, using the knowledge of the rı geçmişin bilgi birikimlerinden past and re-evaluating the sources of yararlanarak geleneksel yapı mal- renewable materials as an important zemeleri ile yenilenebilir malzeme remedy. kaynaklarını yeniden değerlendir- The scientists has begun to turn mekte ve geleneksel mimarinin en to adobe, one of the most important önemli yapı malzemelerinden olan building materials of traditional ar- toprağa yönelmektedirler. chitecture. This study is based on as a Bu çalışma, modern toprak result of the request of modern earth yapıya ve / veya yapı malzemesine architecture and / or building material artan talebe cevap vermeyi ve sürdü- for sustainable ecological architectural rülebilir ekolojik mimari tasarıma design. Sustainable ecological archi- katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. tecture has become one of the most Sürdürülebilir ekolojik mimari, important topics being investigated günümüzün önemli araştırma ko- today. However, adobe, which has nulardan biridir. Ancak geçmişten been one of the important building beri en önemli yapı malzemelerin- materials in sustainable ecological den biri olan toprak, sürdürülebilir design since the past, has not been ekolojik mimari tasarımda gerekli used to the required extent in archi- ölçüde kullanılmamıştır. Çalışma, tectural design. Based on this issue, bu sorundan yola çıkarak sürdürü- the study was carried out with the idea lebilir ekolojik tasarım bağlamında, of re-evaluating the earth construction toprak yapının çağdaş mimaride in contemporary architecture in the yeniden değerlendirilmesi ve teknik context sustainable ecological design altyapısını oluşturma düşüncesiyle and also to establish its technical gerçekleştirilmiştir. infrastructure. 2. ÇAĞDAŞ TOPRAK YAPILAR 2. CONTEMPORARY EARTH Yapı malzemelerine ilişkin araş- CONSTRUCTION tırmalar, bilim dünyasının araş- The world of building materials is tırma-geliştirme çalışmalarından greatly influenced by the research and büyük oranda etkilenmektedir. Ne- development program of the scientific redeyse her yıl yeni yapı malzeme- world. Nearly every year, new build- leri üretilmekte ve yapısal çevrede ing materials are produced and tested denenmektedir. Bazı yapı malzeme- in the structural environment; some leri talep görmekte ve endüstriyel building materials are retained and üretimle sık kullanılan yapı malze- their production is industrialized and meleri arasında yerini almaktadır. frequently used in building materials. Bazı ürünler ise, birçok nedenden Some products are not kept for many yalnızca bir bilimsel çalışmanın ürü- reasons and remain only the prod- nü olarak kalmaktadır. Bu neden- uct of a scientific study. There are 82 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

lerden biri ekonomiktir; sermayesi many reasons for this. One of them arz edilen ürünün değerinden az ise, is economic reasons; in order to use ürünün yapı malzemesi olarak kul- the material, it must be economically lanımı sınırlı kalır. Bir diğer neden advantageous. If the capital of the de malzemenin erişilebilirliğidir. requester is less than the value of the Dünyanın birçok yerinde üretile- product supplied, the product limits meyecek veya tedarik edilemeyecek its use as building material and pre- olan ürün, ciddi bir ulaşılabilirlik vents its spreading. Another reason is sorunuyla karşı karşıya kalacaktır. the accessibility of the material. The Yenilenebilir olup olmaması ise en product, which cannot be produced or önemli ölçütlerden birisidir. Bir supplied in many parts of the world, süre kullanıldıktan sonra büyük will have serious accessibility prob- oranda ham madde sorunu yaşaya- lems. Whether it is renewable or not cak ürünler, yapı malzemesi olarak is one of the most important reasons. artık kullanılmayacaktır. Ancak son The products that will have raw ma- yüzyılda üretilen ürünlerin büyük terial problems after being used for çoğunluğu endüstriyel olup üretim a while will not be used as building aşamasında ciddi bir enerji kaynak- materials anymore and maybe they larına ihtiyaç duymaktadır; bu da will disappear. However, most of the enerji kaynaklarının giderek tüken- products produced in the last century mesi anlamına gelmektedir. Ayrıca, were obtained as a result of indus- büyük sermaye gerektiren bu ürün- trial production. There is a serious ler herkes için ulaşılabilir değildir. need for energy during production. Endüstriyel ürünlerin çoğu üretim, This means the destruction of energy kullanım ve geri dönüşüm sürecin- sources. There is a great deal of raw de; ekolojik, doğal, sağlıklı bir çevre material problem.The production of ve sürdürülebilirlik açısından büyük these products, which require large sorunlar yaratmaktadır. capital, will not be accessible to all Tüm bu nedenlerden dolayı people. When production, usage and uzmanlar geleneksel malzemeye yö- life cycle expires, the majority of nelmişler ve insan hayatına, doğaya, industrial products have big prob- her türlü iklime uygun, dünyanın lems in terms of ecological, natural, her yerinde erişilebilir olan, üre- healthy or sustainability concepts. timi sırasında enerji tüketmeyen, For all these reasons, the scien- düşük sermaye ile elde edilebilen, tists has returned to traditional and neredeyse hiç tükenmeyecek olan bu reassessed material, which is suitable yapı malzemesini, toprağı yeniden for human life, nature, all kinds of değerlendirmeye başlamışlardır. climatic conditions, and accessible 2.1. Yapım Malzemesi Yönünden anywhere in the world, does not Çağdaş Toprak Yapılar consume energy during production Geleneksel kerpiç yapının özellik- and can be obtained with low capital; lerinden biri, kerpiç malzemenin certainly, this material is adobe. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 83

içeriğinde toprakla birlikte farklı 2.1. Contemporary Earth Structures bileşenlerin kullanılmasıdır. Toprak in Terms of Construction Material karışımın ana maddesidir; ancak There are several features of tradition- toprağa su, süt, saman, hayvan kılı al mudbrick structures. One of them is ve yünü, alçı, kireç vd. katılmak- adobe and the use of different compo- tadır. Son zamanlarda, kerpiçte nents together with this material. Soil çimento vd. malzemelerin değişen is the main ingredient of the mixture. oranlarda ya da farklı üç veya dört Water, milk, straw, animal hair, ani- bileşenin yer aldığı karışımların mal wool, plaster, lime are also used kullanıldığı görülmektedir. Bileşen- together with adobe. Recently cement ler, genellikle değişik coğrafyalardan also being used as one of theree or four elde edilmeleri ve kaynak bölgenin component in mixture with different hammadde durumundan dolayı proportions. The components can of- farklılık gösterebilir. Türkiye’de çok ten differ due to different geographies bulunan alçı, saman, kireç, kerpiç and the raw material status of that re- yapıda genellikle toprakla birlikte gion. In Turkey, gypsum, straw, lime kullanılmaktadır. Afrika’da su kıt- are abundant and they often used in lığından dolayı deve sütü, keçi kılı conjunction with mudbrick structure. vd. maddeler toprağa karıştırılarak Due to the water problem in Africa, kerpiç imal edilmektedir. products such as camel milk and goat hair were used with adobe. a. Çimento Esaslı Toprak Yapılar Bu tür yapılar özellikle Avrupa ve a. Cement Based Earth Amerika’da yaygın olarak kulla- Construction nılmaktadır. Çimentonun toprağa This type of construction is widely belirli bir oranda katılmasıyla elde used especially in Europe and Amer- edilen bu karışıma, betona konul- ica. It is obtained by mixing the duğu kadar olmasa da az miktarda cement with the adobe in a certain ra- su ilave edilir ve kalıba dökülür, tio. A small amount of water is added sıkıştırma yöntemi uygulandıktan to this mixture, not as much as in the sonra kalıplar sökülür. Bu yöntem- concrete mixture, and poured into the de, çimentonun geç kuruması ve mold. The molds are removed after priz işleminin gecikmesi nedeniyle applying the compression method. In karışımın kalıp içerisinde beklemesi this type of applications, it takes a uzun zaman almaktadır; dolayısıyla long time for the mixture to remain yapı süresi yönünden dezavantajlı- in the mold, due to the late drying dır. Aynı zamanda, yapının ömrü of the cement and the delay of the çimentoya bağlıdır; çünkü çimento setting process. Therefore it is disad- bağlayıcılığını kaybettiğinde toprak vantageous in terms of construction partikülleri arasındaki bağlantı za- time. At the same time, the life of the yıflayacak, zamanla tozlaşma başla- building depends to cement fatigue yacak, dolayısıyla her türlü çevresel life, because when the cement loses its faktörden çok çabuk etkilenerek hızla adhesion, the connection between the 84 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

deforme olacaktır. Toprak içerisinde- soil particles will weaken and it will ki çimentonun karışımdan ayrılması begin to pollinate over time, it will be ancak laboratuvar yöntemiyle müm- affected very quickly due any environ- kün olacağından, çimento katkılı mental factors and the structure will toprak binanın geri dönüşümü sorun deform rapidly. As the separation of olacaktır. Çimentoyla birlikte doğaya the cement from the mixture soil-ce- karışacak toprak doğallığını kaybede- ment will be possible only with the cek, çimentonun zararlı etkilerinden laboratory method, so recycling of the arınması için uzun bir süre gereke- expired cemented soil to the nature cektir. Dolayısıyla, çimentolu kerpiç will be a problem. The mixed soil yapılar, içerdiği toprak sayesinde will lose its naturalness and it will ekolojiktir; ancak sürdürülebilir take many years for it to protect itself çevreye katkısı çimentosuz ekolojik from the harmful effects of cement. toprak yapılardan daha azdır. Günü- Therefore, cemented earth structures müzde inşa edilen çimentolu toprak are ecological due to the adobe they binalarda birçok farklı mimari tasa- contain, but on the long view, their rım yapılabilmekte ve farklı renk- contribution to the sustainable world lerde toprakların katman katman is less than that of ecological earth kullanılmasıyla görsel açıdan estetik construction. Today, many different yapılar inşa edilebilmektedir. architectural forms can be obtained in cemented soil structure designs. The b. Alçı Katkılı Toprak Yapılar structure, which is obtained by using Kerpicin, alçı ile stabilizasyon çalış- layers of adobe of different colors, maları başarılı sonuçlar vermiştir. turns into a visual feast in architec- Alçının mikroskobik düzeyde toprak tural design. partikülleri arasında bağlayıcı olduğu gözlemlenmiş ve alçının çabuk priz b. Gypsum Doped alması sayesinde hızlı yapım avantajı Earth Construction sağlanmıştır. Alçının doğal malzeme Stabilization studies of adobe with olması dolayısıyla, toprak ile bir- gypsum plaster have successful likte oluşan karışım, “ekolojik yapı” results. It has been observed that kavramının tam olarak karşılığıdır. gypsum provides microscopic connec- Alçı-toprak karışımı ekolojik yapı tions between soil particles. Gypsum üretimine büyük bir katkıdır ve sür- has a quick setting and therefore has dürülebilir bir dünya için şimdilik en the advantage of rapid construction. uygun yapı malzemesidir; uzun yıllar Since the gypsum is a natural materi- dayanabilmekte, doğaya sorunsuz al, the mixture formed with the soil it bir şekilde geri dönüştürülebilmek- is the exact equivalent of the “ecolog- tedir. Alçının; çimentoya göre ucuz ical structure idea” and it contributes olması, kolay tedarik edilebilmesi greatly to the production of ecological ve doğal bir malzeme olma özelliği structure. For the time being, it is the alçılı toprağın ekolojik bir yapısal most suitable building material for the çevre için önemini göstermektedir. sustainable world. It can withstand for SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 85

Alçılı kerpiç geleneksel kerpice göre many years. Recycling to nature can daha sağlam ve suya karşı daha be done easily. Since plaster is cheaper dayanıklıdır (Kafesçioğlu, 2017). and easier to supply than cement, and Alçılı kerpiç yapıda kil oranının fazla more importantly, it is natural materi- olduğu durumlarda, uygun oranda al and the importance of the structural kireç de kullanılabilmektedir. Kireç, environment built with gypsum-adobe yüksek oranda kil içeren topraklarda is evident. çok etkili bir stabilizatördür. Kireç Plaster mudbrick is more durable ve toprak yalnız başına da kullanıla- and water resistant than traditional bilen bir karışımdır; ancak yetersiz mudbrick (Kafesçioğlu, 2017). In kaldığından, alçıyla birlikte kullanıl- plaster mudbrick structure, lime can ması önem kazanmaktadır. be used in suitable ratio in cases where Ülkemizde çağdaş toprak yapı- clay ratio is high. Lime is used as a larda daha çok alçı katkısı kullanıl- very effective stabilizer in soils con- maktadır. Bu tip yapıların sayısı az taining high amounts of clay. Lime olmakla birlikte alçılı kerpice son and soil is a mixture that can be used zamanlarda ciddi bir talep vardır. alone. However, since it is insuffi- Alçılı kerpiç, geleneksel mimaride cient, the use with plaster is men- kullanılmasına rağmen, zamanla bu tioned here. malzeme üretilmez olmuş; toprak In Turkey, plaster contribution is yapı sistemi daha farklı bir yöntem mostly used in contemporary earth olan samanlı kerpice yönelmiş- structures. Although there are few, it tir. Son yüzyılın kerpiç mimarisi can be seen a number of usage of gyp- samanlı kerpiçten oluşmaktadır. sum plaster is a seriously trend lately. Bunun temel nedeni ekonomiktir, Although gypsum mudbrick was used saman daha kolay ve daha ucuz in traditional architecture, during the ulaşılabilen bir malzemedir. An- time the social memory has forgotten cak alçılı kerpiç yapı kadar ömrü the gypsum-earth construction and yoktur; saman zamanla bağlayıcılı- turned to a different method which ğını kaybetmekte; toprak, toz haline is straw mudbrick. Today, the adobe dönüşmektedir. architecture of the last century consists of straw adobe. The main reason is eco- 2.2. Yapım Tekniği Yönünden nomic, which means that straw is easier Çağdaş Toprak Yapılar and cheaper to reach. However, it does Bilinen en yaygın kerpiç yapma yönte- not have as much life span as gypsum mi, geleneksel bir üretim tarzı olan, plaster. Over time, straw loses its bind- ana ve kuzu tabir edilen farklı ölçekte ing and the adobe turns into dust. hücrelendirilmiş kalıplarla yapılandır. Bu yöntemde, kerpiç için uygun top- 2.2. Contemporary Earth rak suyla yoğrulur, bir süre dinlen- Construction in Terms of The Most dirildikten sonra bu kalıplara yerleş- Common Construction Technique tirilir, daha sonra kalıptan çıkartılıp The most known and common tradi- kurumaya bırakılır; ancak bu durum tional method of making adobe is the 86 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 1. Geleneksel kerpiç yapı için blok üretimi kalıpları, ana-kuzu.

Figure 1. Block production molds for traditional mudbrick construction

Şekil 2. Geleneksel kerpiç yapı için üretim şeması eskizi (Gauzin, 2017) Figure 2. Sketch of production scheme for traditional mudbrick construction (Gauzin, 2017)

bina yapımı için zaman kaybı demek- production with different sized celled tir. Genelde bu tür teknikler samanlı molds called ana (large blocks) and kerpiç için yapılmaktadır. Günümüz- kuzu (small blocks). The soil suitable de kerpiç yönteminde çağdaş yapım for adobe is blended with water, rested teknikleri uygulanmaktadır. for a while and then placed in these a. Kalıplandırılmış, molds and finally removed from the Yerinde Sıkıştırma Yöntemi mold and left to dry. This is a waste Şantiye sahasında duvar bloklarının of time for building construction. In üretiminde yerinde kalıplar hazırla- general, such techniques are made for nır; ya kademe kademe yükseltilerek straw adobe. However, contemporary SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 87

Şekil 3. Sıkıştırma yöntemi ile yapılacak kerpiç yapı için üretim şeması eskizi (Gauzin, 2017)

Figure 3. Sketch of production scheme for adobe construction by compression method (Gauzin, 2017)

ya da bir duvar bloku tek kalıpla ve construction techniques are applied for tek seferde döküm yapılarak imal the modern adobe method. edilir. Hem çimentolu kerpiç hem de a. Rammed, On-Site Compression alçılı kerpiç için aynı kalıp yöntemi In the construction site, in the produc- uygulanabilir. tion of wall blocks are prepared and/or Kalıpların uygun sağlamlıkta yapılması gerekmektedir. Örneğin, lifted gradually, or a wall block is pre- çimentolu ve topraklı harç kalıba pared by a single mold and by casting dökülür ve hemen sıkıştırma işlemi at one time. The same rammed method yapılır. Bu işlem yapıldığında, ka- can be applied for both cemented adobe lıp halindeki malzemenin bozulma- and adobe plaster (Figure 3). ması için sağlam ve teknik kalıplar Rams should be made with proper hazırlamak gerekmektedir. strength. Because contemporary earth construction are produced by com- b. Endüstriyel Blok Üretimi ve pressing. For example, the cement- Yerinde Montaj Yöntemi ed and grounded mortar is poured Fabrikada, yani endüstriyel sahada, into the rams and then immediately daha komplike kalıp sistemleriyle 88 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 4. Prefabrik kerpiç yapı için üretim şeması eskizi (Gauzin,2017)

Figure 4. Sketch of production scheme for prefabricated earth construction (Gauzin, 2017)

Şekil 5. Doldurma yöntemi kerpiç yapı için üretim şeması eskizi (Gauzin, 2017)

Figure 5. Sketch of filling method production scheme for adobe construction (Gauzin, 2017) SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 89

kerpiç bloklar hazırlanır ve blokların compressed. There is no possibility yerinde montajıyla üretim yapılır. Bu of deterioration of the ram material üretim şekli daha hızlı ve teknik açı- when compression is performed. dan güvenli olduğundan, duvar blok- Therefore, it is necessary to prepare larının bu şekilde hazırlanması bina stable and technical rams. yapımını kolaylaştırır; böylelikle daha hızlı ve homojen bir imalat mümkün b. Industrial Block Production olur. Afet durumlarında hızlı konut and On-Site Assembly In the factory, ie. in the industrial üretimi için hazır saha oluşturulabilir field, mudbrick blocks are prepared ve mimari tasarımda da istenilen öl- with more complicated formwork çülere uygun blok üretimi yapılabilir. systems and production is carried c. Doldurma Yöntemi out by assembling the blocks after Genellikle ahşap, son zamanlarda they are brought into place. Since ise çelik karkas taşıyıcı sistemlerde production in this way is faster and uygulanan yöntemde önce duvarla- more technical, the production of rın iskeleti oluşturulur, daha sonra wall blocks facilitates building con- kerpiçle boşlukları doldurma işlemi struction. Faster and homogeneous yapılır. Kerpiç, belirli bir düzende production is possible. Everything blok şeklinde ya da karışım halinde can be manipulated in the factory; boşluklara doğrudan yerleştirilebi- mixing ratios can be controlled more lir. Boşluklara düzenli bir biçimde, technically. In case of disaster, it can bloklarla doldurularak oluşturulan create a ready-made site for rapid kerpiç duvarların dış yüzeylerine housing production. Block design can sıva yapılmayabilir; bu durumda çok be produced in accordance with the estetik bir duvar deseni karşımıza desired dimensions in architectural çıkacaktır; fakat genelde sıva işlemi design (Figure 4). uygulanmaktadır. Ülkemizde “hımış” olarak adlandırılan bu yapıların c. Filling Method Usually wood, and more recently the restorasyon işlemleri de kolay yapıla- steel carcass carrier system, creates the bilmektedir. Konstrüksiyonu sağlam skeleton of the walls, and then the cav- olan binalardaki kerpiç dolgular ities are being filled with adobe. The gerektiğinde boşaltılıp yeni bloklarla adobe can be placed in block-shaped in onarım yapılabilir. to the cavities with a specific order, or 3. ÇAĞDAŞ MİMARİDE the mixture can be placed directly in TOPRAĞIN YENİDEN the cavities. Plaster may not be applied DEĞERLENDİRME NEDENLERİ to the exterior surfaces of adobe walls, Toprak, dünyanın her yerinde çok which are regularly filled into block- eski dönemlerden beri barınma ama- shaped spaces. In this case, a very aes- cıyla inşa edilen yapılarda kullanılan thetic wall pattern will appear (Figure en yaygın malzeme olagelmiştir. 5). But generally plaster is applied. Teknolojideki bütün gelişmelere The restoration of these buildings, 90 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

rağmen, 21. yüzyılda dünya nüfu- which are called hımış, “mudbrick-wood sunun çok büyük bir bölümü toprak structures” in Turkey, can be easily yapılarda yaşamaktadır. Günümüzde carried out. The adobe blocks in the toprak yapılar bir yandan düşük buildings with strong construction can gelirli insanlara barınma olanağı be emptied and refilled. sağlarken, diğer yandan sağlıklı ve 3. REASONS FOR konforlu bir konutta yaşamayı ön planda tutan, gelir düzeyi yüksek RE-EVALUATION OF kesimler tarafından da öncelikli ADOBE IN CONTEMPORARY yapı türü olarak tercih edilmekte- ARCHITECTURE dir. Çevre koruma, enerji tasarrufu, Adobe has been a most common mate- sürdürülebilirlik gibi kavramlar rial in all parts of the world since the güncelleşip önem kazandıkça ve bu ancient times that it have been used in alanlardaki sorunlar büyüdükçe, the structures to built shelters. çözüm olanakları toprak yapılarda Despite all the advances in technology, in the 21st century, the görülmekte ve bu yapılara yönelik vast majority of people live in earth ilgi artmaktadır (Kafesçioğlu, 2017). structures. Today, at this stage of İnsanların hem sağlıklı yaşama iste- civilization, earth structures provide ğinin hem de uygun maliyetli yaşam shelter for low-income people on alanları üretme düşüncesinin, toprak the one hand, and are preferred by malzemenin tercihinde etkili olduğu high income groups who prioritize değerlendirilmektedir. Bu bağlamda, living in a healthy and comfortable çağdaş mimaride toprağın yeniden environment. As the concepts such değerlendirmesini; “Ekolojik Yapıda as environmental protection, en- Yaşama Talebi”, “Düşük Sermaye” ve ergy saving and sustainability are “Yapıların Geleceğe Kültürel Miras updated and gained importance. As Olarak Aktarılması” başlıklarında the problems in these areas grow; incelenebilir: solution opportunities are seen in a. Ekolojik Yapıda Yaşama Talebi earth structures, there is increasing İnsan sağlığını tehlikeye atan çeşitli interest in these structures (Kaf- kimyasal maddeler, gelişen teknolo- esçioğlu, 2017). Both the desire of jinin sonucu olarak hemen hemen people to live healthy and the idea her insanın etkilendiği radyasyonlu of producing cost effective living ortamlar, maliyetleri günden güne spaces are thought to be effective in artan sağlık harcamaları, doğal olarak directing the adobe. In this context, ekolojik ortama ve sürdürülebilir the reasons of re-evaluation of the yapıya olan talebi her geçen gün soil in contemporary architecture can arttırmaktadır. Bu konuda, bilimsel be evaluated under three headings: “Demand For Ecological Building”, çevreler ve mimarlık dünyası araştır- Low Cost” and “Transfer the Cultur- ma ve çalışmalar yapmaktadır. Son al Heritage for Future Generations”. zamanlarda, dünyanın birçok kentin- SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 91

den gelen taleplerden dolayı ekolojik a. Demand For Ecological Building yapılar tasarlanmakta, bu konuda Chemicals that endanger human bilimsel çalışmalar yoğunlaşarak art- health, radiation environments that maktadır. Ekolojik yapısal çevrede, affect almost human being due to başlıca yapı malzemesi olarak toprak developing technology, the health tercih edilmektedir. Son zamanlarda expenditures increasing day by day, toprağın ekolojik özelliği konusun- so the demand of ecological building da hem bilimsel çevrelerin hem de naturally increase among society. In kullanıcıların büyük oranda fikir respond to such a demand, scientists birliğinde olduğu, dolayısıyla toprak and the architectural world should yapı konusunda mutabakat sağlandığı conduct researchs and studies on görülmektedir. Kullanıcılara bir- this topic. Recently, ecological build- çok yapı malzemesinin özelliklerini ings are being designed due to these tüm detaylarıyla anlatıp ikna etmek demands from many cities of the gerekirken, toprak malzeme genel bir world and scientific studies on this kabul görmektedir. issue are intensifying and increasing. In the ecological housing construc- b. Düşük Sermaye tion, soil should be preferred as the Toprak doğal bir malzemedir ve main building material. Recently, it yerinde üretimi mümkündür. Bir ilk is observed that there is no concern yapım maliyeti gerektirmez. Beton about the ecological characteristics ise, çimento ve agregadan oluşur; of the soil, that both the scientists çimentonun üretimi başlı başına bir and the users are largely mapped süreçtir. Toprak çok düşük maliyet- that the soil structure is ecological. lerle yapı için uygun hale getirilir, While trying to explain and persuade yapıda tekrardan bir ısı yalıtımı mal- the properties of many building ma- zemesine ihtiyaç duyulmaz ve yapım terials with all the details, the soil süreci hızlıdır; betonarme yapıdaki material does not need it. gibi priz süresine gerek duyulmaz. Toprak yapı, kullanım sürecinde b. Low Cost ısıtma-soğutma maliyetlerini mini- Due to the abundance of soil in muma indirir; uzun yıllar kullanıla- nature, it is possible to produce cağı düşünülürse, yalnızca bu açıdan on-site material. It does not require ele alındığında dahi ciddi bir ekono- an initial construction cost (Con- mik avantaj sağladığı görülecektir. crete consists of cement and aggre- Yüzyıllar boyu yaşayabilen toprak gate, the production of cement is a yapılar yeniden yapım maliyeti de process in itself). It is made suita- getirmeyeceğinden, büyük sermaye ble for construction with very low kayıplarına neden olmayacaktır. costs. There is no more need for any Dolayısıyla, toprak yapı her zaman insulation material in the building. ekonomik açıdan betonarme vd. The construction process is fast, it yapılara göre daha avantajlıdır. doesn’t need a time of setting like 92 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

c. Geleceğe Kültürel Miras Olarak reinforced concrete structure. During Aktarılacak Yapı Üretimi the use process, heating-cooling costs Yapılı bir çevrenin, gelecek yüz- are minimized. Considering that it yıllara mevcut durumu mümkün will be used for many years, in terms olduğunca korunarak aktarılabil- of heating and cooling costs, it pro- mesi için, yapı malzemelerinin vides serious economic advantages. uzun ömürlü olması gerekmektedir. Earth construction can survive for Yapısal ömrü kısa olan malzeme- centuries and will not cause major lerle inşa edilen yapılar bir müd- capital losses as they will not bring det sonra yok olacak ve gelecekte, construction costs again. So the adobe geçmişten hiçbir iz taşımayan structure offers economic advantages kimliksiz kentler meydana gelecek- in all cases. tir. Bir yapılı çevre, somut bir kütle c. Production of Cultural Heritage olmaktan öte; kültürel ve sosyal yaşantıyı, gelenek ve adetleri içinde for the Future barındırır. Her sokağında, her In order for a built environment to re- taşında bir yaşanmışlığı barındıran main in its present state for the next kentler, nesilden nesile tarihsel centuries, building materials must be bir bilinçle aktarılacak, dolayısıyla long-lasting. Buildings produced with önemli bir kültürel birikim yaratıl- materials with a short structural life mış olacaktır. Toprak yapı malze- will soon disappear and in the future, mesinin doğru bir üretim süreciyle soulless cities with no trace of the yüzyıllar boyu sürdürülebilir olma- past will occur. A built environment sı, bu bağlamda katkı sağlayacaktır. is more than a solid mass, it contains Yemen’de bin yıllık kerpiç binalar important social life traces and a cul- nesilden nesle korunarak aktarıl- tural accumulation. Cities that have a mıştır ve günümüzde de kullanıl- life on every street and on every stone, maktadırlar. will be transferred from generation to generation and thus there will be a 4. ALAN ÇALIŞMASI significant cultural accumulation. The KAPSAMINDA fact that the adobe building material MALATYA’DA YAPILAN will live for centuries as a result of its MODERN TOPRAK YAPI correct production, shows that cities that will become a cultural heritage 4.1. Dünyada ve Türkiye’de for the future can be built. In Yemen, Toprak Yapı thousand-year-old adobe buildings Toprak, dünyanın her yerinde çok have been passed down from genera- eski zamanlardan bu yana yapı malzemesi olarak kullanılmıştır. tion to generation, preserved and used Halen de dünyanın birçok yöre- even today. The people of this city, sinde, eski dönemlerden kalan who can find the traces of their ances- kerpiç binalarda yaşayan önemli tors in every square, live their culture bir nüfus bulunmaktadır. Aynı of thousands of years. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 93

Şekil 6. Dünyada toprak yapı kullanımı / Figure 6. Use of Earth Construction in the World zamanda, modern mimaride de 4. MODERN EARTH toprak malzeme tercih edilmekte- CONSTRUCTION BUILT IN dir. Toprak yapı sistemi, yalnızca MALATYA, TURKEY IN THE kırsal bölgelerde ve çağdaş malze- SCOPE OF FIELD STUDY meler bulunamadığında kullanılan 4.1. Earth Construction in the World ilkel bir yapı inşa sistemi olarak Adobe has been used as a structural görülmemelidir; aksine en ileri material since ancient times all over düzeydeki konfor şartlarını sağla- the world. There are still communities yan, enerji ve maliyet açısından da living in adobe buildings from ancient avantajlı bir yöntemdir. Gelişmiş times in many parts of the world. It is ülkelerde enerji kıtlığı ve çevre also preferred in the modern architec- kirliliği vb. nedenlerle, gelişmekte ture. The adobe structure system should olan ülkelerde ise yerleşme soru- not be seen as a primitive system used nuna ancak bu yolla çözüm geti- only for rural areas and in the absence of rilebileceği düşünülerek, toprak contemporary materials. On the con- yapıya geniş çapta bir talep vardır. trary, it is a type of construction that Kerpiç yapım sistemine başta Ana- meets the most advanced comfort re- dolu, Orta Asya, Afrika, Amerika quirements with significant energy and gibi bölgeler olmak üzere, birçok cost reductions. In developed countries, ülkede rastlanmaktadır. Şekil 6’da for reasons such as energy shortage and görüldüğü gibi Asya’nın güneyin- environmental pollution, in developing de, Afrika’nın tamamında, Orta ve countries, the settlement problem can Güney Amerika’da yaygın olarak be solved only in this way, all over the kullanılan bir yapı inşa yöntemidir world, the orientation to adobe structure (Acun ve Gürdal, 2003). is observed. The adobe construction 94 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

4.2. Malatya’da İnşa Edilen system is found in many countries, espe- Modern Toprak Yapı Örneği cially in Anatolia, Central Asia, Africa Çalışmanın bu bölümünde, Malat- and America. As seen in Figure 6, it is ya’da inşa edilen modern bir kerpiç a common practice in southern Asia, yapı analiz edilmektedir. Örnek throughout Africa, in central and south- yapının, tasarım sürecinden uygu- ern America (Acun ve Gürdal, 2003). lama sürecine kadar yerinde detaylı 4.2. Modern Earth Construction Built incelemeler ve gözlemler yapılmış in Malatya, Turkey ve daha sağlıklı veriler elde edilmiş- In this part of the study, a modern earth tir. Bu süreçte yapının tüm inşa construction in the city of Malatya, sürecine dâhil olunmuş ve alanda Turkey is analyzed. Detailed analysis is bilfiil çalışılmıştır. carried out from the design process of 4.2.1. Örnek Yapının the sample structure to the application Tasarım Süreci process. While this data was taken, it İdari işlevi olan bu örnek yapının was included in the whole process of the tasarımı, Malatya’nın özgün kerpiç structure and worked in the field effec- yapı dokusuna uyumlu olması ve tively. Observations are made on-site sürdürülebilir ekolojik tasarıma and healthy results are obtained. katkıda bulunması düşüncesiyle 4.2.1. Design Process of başlamıştır. Yapılan çalışmalar so- the Sample Structure nucunda, kerpiç yapılmasına karar The” Adobe Administrative Building” verilen yapı için planlama süreci started with the idea of the impact of başlamıştır: İlk olarak bölgenin the adobe structure in Malatya and its kerpiç lejantı belirlenmiş, çevresel contribution to sustainable ecological faktörler analiz edilmiş, iklimsel architectural design. As a result of the koşullarla geleneksel çevre karakter- studies, the design process has started leri incelenmiş ve geleneksel konut- for the building which was decided to lardaki mimari ögelere ait veriler be made of adobe. First, the mudbrick derlenmiştir. İhtiyaç programına database of the region was determined, göre tasarlanan plan şeması, araziye environmental factors was analyzed, göre biçimlendirilmiştir. climatic conditions was studied. Also 4.2.2. Mimari Proje Çalışması architectural characteristics of the Kerpiç yapılarda; duvar, tavan, traditional houses were collected The plan scheme is shaped according to the temel, çatı, kapı-pencere boşluk- project requirements and adapted to the ları, açıklıklar ve bina yüksekliği field conditions. vd. unsurlar betonarme yapılara göre farklılık göstermektedir. Bu 4.2.2. Architectural Project Work yapıda dış kontur yani ana duvarlar Designing adobe buildings, walls, ceil- 50 cm genişliğinde, iç duvarlar ise ings, foundations, roofs, door-window 30 cm genişliğinde tasarlanmıştır. gaps, openings and building heights Bina yüksekliği net üç metre olarak vary according to reinforced concrete SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 95

Şekil 7. Kerpiç İdari bina plan çizimi (Plan tasarımı: Ekinci, 2017)

Figure 7. Adobe Administrative Building plan drawing (Ekinci, 2017)

Şekil 8. Kerpiç idari bina kesiti (Ekinci, 2017) Figure 8. Cross- section of adobe administrative building (Ekinci, 2017) boyutlandırılmış, yapının pencere buildings. In this building, the outer açıklıkları deprem yönetmeliğine contour, the main walls were designed uygun biçimde, 80 cm genişliğinde as 50 cm wide and the interior walls as planlanmıştır. Kerpiç yapı tasa- 30 cm wide. The building is designed as rımında dikkat edilmesi gereken three meters in height, clean span. The bir diğer planlama kararı ise, dış window openings in the building were duvarların sürekli biçimde -girinti planned to be 80 cm wide in accordance ve çıkıntı olmaksızın tasarlanma- with the earthquake regulations. An- sının hatalı ve yanlış bir uygulama other wrong design decision to make a olduğudur. Bu yapıda da, dış duvar point of in adobe buildings is, continu- on metreden sonra, içe doğru 180 ous exterior walls, built without recesses cm girintili bir şekilde planlanarak and protrusions. In this building, the cephenin sürekliliği kırılmıştır. outer wall was recessed 180 cm inward Toplantı salonu 6 m x 8m boyut- after 10 meters and its continuity was larındadır; bu açıklık, mekânın prevented. The meeting room has the altı metre genişliğindeki duvarına size of 6 m x 8m. This was achieved due paralel biçimde yerleştirilen lamine to the laminated beams placed parallel 96 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 9a, b. Kerpiç idari binanın yapıldığı alan Figures 9a, b. Location of the adobe administrative building.

kirişlerle taşınmaktadır. Kullanı- to the wall with an opening of 6 m. The lan ahşap lamine kirişlerin kesit higher the cross-sections of the wooden ölçüsüne bağlı olarak, aynı oranda laminated beams used, the more the wall duvar açıklığı da arttırılabilir. opening can be increased. 4.2.3. Uygulama Süreci 4.2.3. Application Process Malatya kenti, Türkiye’nin doğu- The city of Malatya situated Eastern sunda yer alan, binlerce yıllık bir Turkey has a of thousands years of tarihe sahip bir yerleşimdir. Kent historical-architectural background. The ve çevresinde önemli bir kerpiç city is known for it’s adobe structures. yapı stoku vardır; bir kısmı halen There are mudbrick houses that they kullanılmaktadır. Orduzu ve Gün- are still in use today. We can see the düzbey kasabalarında, yüzlerce historical texture of the city and the yıldır ayakta kalmış kerpiç konut- mudbrick building stock, with the adobe lar, kentin eski mimari dokusunu buildings in the towns of Orduzu and ve kerpiç yapı stokunu göstermek- Gündüzbey, which have been stand- tedir. Kerpiç yapı kültürünün bu ing for hundreds of years. The city of kadar önemli olduğu Malatya’da, Malatya has old adobe structures that modern kerpiç yapım yöntemleri have lived for thousands of years. In the ile inşa edilen idari işlevli örnek city, where adobe architectural tradition kerpiç yapı, birçok açıdan analiz is very significant, the “Adobe Adminis- edilip değerlendirilmiştir. Binlerce trative Building” which was built with yıllık bir kültürel miras olan Ker- modern earth construction methods, piç Saray’ın bulunduğu Arslantepe was analyzed and evaluated in many Arkeolojik Sit Alanı’nın dört km ways. The building, which was designed doğusundaki bir kamusal alanda in a public space 4 km east of Arslan- tasarlanan ve Arslantepe’yi refe- tepe Archaeological Site, referred to a rans alan bu kerpiç idari binanın monument called Kerpiç Saray (Adobe inşaatı, sıkıştırma yöntemi ve Palace), is thought to be an important SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 97

Şekil 10. Temel hazırlığı (Ekinci, 2017)/ Figure 10. Foundation preparation (Ekinci, 2017) Şekil 11. Toprak analiz çalışması (Ekinci, 2017)/ Figure 11. Adobe analysis study (Ekinci, 2017) alçılı kerpiç uygulamasıyla gerçek- structure that should be evaluated due leştirilmiştir. to its strong reference from the past. In this modern adobe building, compres- a. Mimari Proje Çalışması sion method and plaster mudbrick were Alçılı kerpiç uygulama kararı applied. verildikten sonra ilk olarak topoğ- rafyanın durumu değerlendirilerek a. Architectural Project Work arazi uygun kota getirilmiş ve düz After the decision was made to apply oturumlu bir temel planlanmıştır. adobe-plaster , the conditions of the Toprak eleme için 100 m2 kadar land were first evaluated. The land was bir alan belirlenmiş, mimari projeye brought to the appropriate level and a uygun köşe nokta kazıkları çakılmış flat-based foundation was planned. For ve temel belirlenerek kazı çalışma- soil sieving, an area of up to 100 m2 ları yapılmıştır. Hava şartları ker- was determined. The piles of the corner piç uygulama için önemli olduğun- points in accordance with the deter- dan, uygun bir zaman belirlenerek mined architectural project were nailed, inşa çalışması başlatılmıştır. and the foundation was determined and excavated. As the weather conditions b. Toprak Analizi ve are important for earth application, an Uygun Toprak Seçimi appropriate time has been determined Kerpiç yapıda kullanılacak toprağın and the ptoject started. çeşitli laboratuvar testleriyle kerpiç için uygun olup olmadığı test edile- b. Adobe Analysis and bilir. Toprağın kompozisyonu, ni- Suitable Soil Selection teliği ve özellikleri coğrafyaya göre The soil can be tested for compatibility farklılık gösterir. Toprağın içinde with adobe, by various laboratory tests. çeşitli boyutlarda kum, çakıl, kil The composition, quality and properties ve silt bulunur; iri taneler bir elek of adobe vary according to geography. yardımı ile toprağın içerisinden The soil contains sand, gravel, clay and kolaylıkla ayıklanabilir. Şantiyede silt of various sizes. The coarse particles laboratuvar uygunluk testlerinin can be easily distinguished from the 98 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 12. Betonun iç mekân ile temasını engellemek için hazırlanmış, içine toprak doldurulacak kısım (Ekinci, 2017) Figure 12. The place, where prepared to prevent the concrete from coming into contact with the interior, the soil will be filled (Ekinci, 2017)

Şekil 13a, b. Toprak eleme çalışmaları ve karışım için yığınlar (Ekinci, 2017) Figures 13a, b. Heaps for soil sieving and mixing (Ekinci, 2017)

yanı sıra pratik uygulamalarla da top- adobe by means of a sieve. Soil was rak değerlendirmesi yapılmıştır. evaluated with practical tests and lab- Şekil 11’de görüldüğü gibi, oratory tests in the construction site. hazırlanan küre şeklindeki toprak As shown in Figure 11, spherical yumru bir süre kurutulmuş, yaklaşık shaped soil balls had been prepared yirmi dört saat sonra sert bir zemine and dried for a while. After about 24 bırakıldığında daha büyük parçalar hours, it was left on a hard surface halinde dağıldığı görülmüştür. Yapı- and it is disintegrated into larger da kullanılmak üzere bu toprak tercih pieces. This land was preferred and edilmiş ve şantiye sahasına getirilen then brought to the construction farklı topraklardan deneme blokları site. Test blocks were produced üretilerek birkaç gün içindeki davra- from different soils brought to the nışları test edilmiştir. construction site and their behavior tested within a few days. c. Temel Uygulamaları Tüm dış ve iç duvarlar için duvar altı c. Foundation Applications temel ve 50 cm.lik dış duvarlar için For all exterior and interior walls a aynı genişlikte ve 70 cm yüksekliğin- foundation made under the walls. A de bir taş duvar inşa edilmiştir. Taş 50 cm wide and 70 cm high stone duvarın altına, zemini düzeltmek için wall was built for the 50 cm exterior SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 99

Şekil 14a, b. Kerpiç duvar için yapılan kalıp sistemi ve sağlamlaştırma işlemleri (Ekinci, 2017) Figures 14a, b. Formwork and consolidation works for mudbrick wall (Ekinci, 2017)

Şekil 15a, b. Sıkıştırma işlemleri (Ekinci, 2017) Figures 15a, b. Compression applications (Ekinci, 2017)

Şekil 16. Ayrı bir varil içinde hazırlanan alçı-su-kireç karışımı ve diğer materyaller (Ekinci, 2017) Figure 16. Gypsum- water-lime mixture prepared in a separate barrel bucket and other materials (Ekinci, 2017) stabilize dolgu ve grobeton dökülmüş, walls. Under the stone wall, stabilized dolayısıyla temel hatılları için 85 cm filler and lean concrete were poured yüksekliğinde kazı yapmak gerek- to flatten the floor. Therefore, 85cm miştir. Taş duvarın üzerine 40 cm high excavation was done for the yüksekliğinde, 50 cm genişliğinde be- foundation beams; 40 cm high, 50 cm 100 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 17a, b. Kerpiç idari binada kullanılan kalıp sistemi (Ekinci, 2017) Figure 17a, b. Formwork system used in adobe administrative building (Ekinci, 2017) Şekil 18. Kerpiç idari bina son hali (Ekinci, 2017) Figure 18. Final stage of adobe administrative building (Ekinci, 2017) tonarme çerçeve hatıl imalatı yapılmış; wide reinforced concrete frame beams iç zemin döşemesinde, beton tesviye were manufactured on the stone wall. tabakası ile beton hatıl arasında 30 In the interior flooring, a 30 cm soil cm.lik bir toprak havuz bırakılmıştır. pool was left between the concrete Bu kısım, özellikle kablo geçişleri için leveling layer and the concrete beam. değerlendirmiştir. Bu boşluklar saye- We have used this section especially sinde iç mekânın dış beton hatıl ile for cable crossings. Thanks to these direkt teması, dolayısıyla ısı köprüleri- gaps, the direct contact of the inte- nin oluşması engellenmiştir. rior with the external concrete beam was blocked and thus, the formation d. Duvar Yapımı ve Kerpiç Harcı of heat bridges was prevented. Hazırlanması Bir taraftan temel inşa çalışmaları d. Wall Construction and devam ederken, diğer taraftan toprak Preparation of Adobe Mortar eleme işlemleri yapılmış, kerpiç duvar- Some adobe was prepared for walls lar için bir miktar toprak hazır hale after the soil sieving process while getirilmiştir. Burada karışım oranları the basic operations were going on. ve ne şekilde karıştırılıp ne şekilde ka- Mixing ratios and how to mix and lıplara döküm yapılacağı hususu alçılı cast the rams are very important for kerpiç yöntemi için çok önemlidir. plaster adobe technique. Kerpiç duvarlar için önceden hazır- The previously prepared molds lanan kalıplar -ki ilk kalıplar 60 cm for mudbrick walls were placed ac- yüksekliğinde imal edilmiştir, mimari cording to the architectural project projeye göre yerleştirildikten sonra and then the consolidation was per- sağlamlaştırma işlemi yapılmıştır. formed. The first molds were made Kerpiç harcı kalıplara dökülürken 60 cm high. her 0,066 m3 için (bir el arabası) A compaction process should be sıkıştırma işlemi yapılmalıdır. Sıkış- performed every 0.066 m3 (1 wheel- tırma, bir kompresöre bağlı havalı barrow) when pouring adobe mortar tokmak veya bir balyozla uygulanabi- into rams. Compression can be done SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 101

lir. Bu yapıda her iki yöntem de kul- with an air hammer connected to a lanılmıştır. Sıkıştırma işlemi her 10 compressor or with a sledgehammer. cm2 ye en fazla 10-15 balyoz darbesi By the way, it is both here. Com- gelecek şekilde yapılmalıdır. paction should be performed in the form of a maximum of 10-15 sledge e. Kerpiç Duvarlar İçin Kalıp hammers per 10 cm2. Detayları ve Uygulama Ahşap kalıp sisteminde, belirli bo- e. Ram Details and yutlarda ahşap panellerle hazırlanır Application for Adobe Walls ve ölçülerine göre imalatı yapılır. Bu Wood formwork system is prepared sistemde; 60 cm yükseklikten sonra, with wood panels of certain sizes and bir sonraki kademeler için, kat yük- its production is prepared according sekliği kadar kalıp yapılır, daha sonra to the dimensions. After a height of diğer yüzeyler her 60 cm yükseklikte 60 cm, rams of a surface for the next yukarıya kaydırılır. Bir diğer yöntem steps are made, up to the height of ise, yüzeyi çift taraflı yukarı kaydır- the floor and then the other surface mak suretiyle imalat yapılmasıdır. can be made by sliding upwards in every 60 cm. Another method can be 5. SONUÇ made by sliding the two-sided up- Çağdaş mimaride yeniden kullanıl- ward. maya başlanılan toprağın, günümüz- de Türkiye’de ve dünyada modern 5. CONCLUSION yapılarda kullanıldığı görülmektedir. It is seen that the adobe in contempo- Özellikle aşırı sıcak ve nemin olduğu rary architecture is used today, again kimi sahil bölgelerinde toprak kul- in modern buildings in Turkey and lanımı artmaktadır. Ayrıca, toprak also many countries. Especially in yapı malzemesinin turizm amacıyla, coastal areas where extreme temper- özellikle ekolojik butik otel konforu atures and excessive humidity, adobe isteyen kullanıcılar tarafından talep are used as a construction material. edildiği görülmektedir. It is also used for tourism purposes, Alan çalışmasında incelenen ker- especially attracts the attention of piç idari bina, modern toprak yapı local and foreign tourism who want olarak ülkemizde inşa edilen nadir ecological boutique hotel comfort. örneklerden biridir. Toprağın ihtiyaç It is seen that the “Adobe Admin- duyduğu geniş dış duvarlar, toprak istrative Building”, which is exam- yapının zorunlu kıldığı bir tasarım ined in the field study, is one of the öğesidir. Pencere açıklıkları toprağın rare examples in Turkey as a modern geçebildiği genişlikte tasarlanmıştır. earth building. The large outer walls İç mekânda ise, toprak duvarlar ve needed by the adobe are a design ahşap kirişlerin geçebileceği opti- element required by the earth con- mum açıklık göz önünde bulunduru- struction. Window openings are de- larak planlama yapılmıştır. Yapının signed as wide as the adobe can pass kullanım sürecinde ısıtma ve soğut- through. The interior is designed as 102 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

ma maliyetinin çok düşük olduğu a suitable opening with earth walls görülmüştür. and wooden beams. The smell of soil Toprak yapılar yıkıldıktan sonra, in the interior gives people a different çıkan toprak yeni bir yapıda kullanı- pleasure. During the process, heat- labilir, doğaya geri kazandırılabilir ing-cooling costs were found to be ve/veya tekrardan tarımda kullanıla- very low. bilir. Dolayısıyla toprak binalar atık Once the buildings have been oluşturmaz; toprak bu özelliklerinden demolished, the adobe can be re-used dolayı sürdürülebilir bir malzemedir. or freely distributed to nature and re- Yeryüzünün ekolojik dengesini used in agriculture. So earth build- korumak insanların görevidir; bu yüz- ings do not generate waste and adobe den sürdürülebilir bir dünya için yapı is a renewable building material. stokunun yenilenebilir malzemelerden It is human duty to protect our yapılması gerekmektedir. Bunun için planet, so for a sustainable world, gerekli teknik çalışmaların sürdürül- building stock must be made of mesi tüm insanlığın sorumluluğun- ecological materials. It is the responsi- dadır. Devletler bu konuda toprağa bility of all humanity to carry out all önem verilmesini teşvik etmeli, mi- the necessary technical work. States marlar tasarımlarında toprağı tercih should attach importance to soil in etmeli ve özendirmelidirler. Tarihi their policies, architects should prefer toprak yapıların korunarak gelecek and encourage soil in their designs. nesillere kültürel miras olarak aktarıl- Historic land structures should be ması sağlanmalı, toprağın yapıda tek- preserved and transferred to the future rardan kullanılması için gereken her as cultural heritage. Any step required adım atılmalı ve toprak yapı inşaatı for the reuse of adobe in the structure ilgililerce desteklenmelidir. should be taken and supported.

KAYNAKÇA/REFERENCES

1. Kafesçioğlu, R., 2017, Çağdaş Yapı Malzemesi Toprak ve Alker, İTÜ Vakfı Yayınları, İstanbul.

2. Acun, S., Gürdal, E., 2003, “Yenilenebilir Bir Malzeme: Kerpiç ve Alçılı Kerpiç”, Türkiye Mühendislik Haberleri, sayı 427, s. 71-77.

3. Gauzin-Müller, D., 2018, Architecture en terre d’aujourd’hui, Editions Museo, France. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 103

Kerpiç Yapılarda Deprem Güvenliği Seismic Safety in Adobe Buildings Bilge IŞIK*

ÖZET Kerpiç, dünya mimarlık tarihinde en çok kullanılan yapı malzemesidir. Günümüzde dünya nüfusunun üçte biri halen kerpiç bir yapıda yaşamaktadır. Kerpiç malzemenin ısı yalıtım değerine göre, inşa edildiği yapının iç iklimi insan sağlığına uygundur. Isıtma-soğutma enerji ihtiyacı az olduğu için kerpiç yapı ekonomiktir ve dünyanın yakıt yoluyla kirlenmesini önler. Ancak, özellikle yurdumuzda inşaat mühendisleri ve mimarlar yığma yapı ve kerpiç yapıyı eğitimleri esnasında öğrenmedikleri için, günümüzde kırsalda görülen veya inşa edilen kerpiç yapılar hiçbir teknolojiye uymamaktadır. Diğer önemli konu ise, “2019 Deprem Yönetmeliği”nde kerpiç yapıya yer verilmemesidir; bu nedenle kerpiç yapılara inşaat izni alınamamaktadır. Çalışmada, kerpiç yapının günümüzde kullanılması amacıyla inşaat teknolojisinin güncellenmesi için yürütülen Ar-Ge çalışmaları özetlenmektedir. Kerpiç yapının zaman içinde dayanıklı olması amacıyla alçıyla stabilizasyonu, yapım sürecinin hızlanması için inşaat makinalarının kullanılması ve deprem güvenliğinin sağlanması amacıyla geliştirilen hipotezin, Ankara Afet İşleri Genel Müdürlüğünde yürütülen sarsma tablası deneyi ile kanıtlanma süreci de anlatılacaktır.

Anahtar Sözcükler: Kerpiç Yapılar, Zaman İçinde Dayanıklı Kerpiç Malzeme, Hızlı Kerpiç İnşaat, Kerpicin Deprem Güvenliği

ABSTRACT Adobe (kerpiç in Turkish) is the most commonly used building material in the global history. One third of the current world population lives in adobe buildings. An adobe building offers a favourable interior climate for human health given the thermal insulation value of the material. Such buildings are also cost-effective since heating and cooling energy requirements are low. They prevent global pollution from fuel consumption. However, since civil engineers and architects in Turkey do not study masonry and adobe buildings in higher education, adobe buildings that are built in the rural areas do not reflect any advanced technology. Another key issue is that adobe buildings are not covered by the “2019 Building Earthquake Code” and thus, the authorities do not grant any construction permit for such type of buildings. In this paper, R&D studies carried out to update the construction technology are outlined in order to continue to benefit from adobe buildings in the

*Prof. Dr. Bilge IŞIK, Hasan Kalyoncu Üniversitesi Mimarlık Fakültesi / Hasan Kalyoncu University Department of Architecture, e-mail: [email protected]. 104 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

present day. The paper will explain stabilization process of adobe with plaster in order to render the building more durable over time; use of construction machinery to accelerate the construction process and how the hypothesis developed to ensure seismic safety was proven by the vibration table experiment carried out at the Directorate General of Disaster and Emergency Management in Ankara.

Keywords: Adobe structures, Durability in time, Fast Adobe Construction, Seismic Safety of Adobe

1. GİRİŞ 1. INTRODUCTION Tarih boyunca kültürler, mimari Architecture has represented cultures yapıtlarıyla temsil edilmiştir (Şekil throughout the history (Figures 1a, b, 1a, b, c). Yapı malzemeleri son c). During the past century, building yüzyıllarda sanayi tarafından üre- materials have been produced by the tilmiş, geleneksel malzeme ve yapı industry. Traditional materials and teknikleri unutulmuştur. Kerpiç construction techniques began to dis- malzeme ve yığma yapı, günümüz- appear. Adobe material and masonry de bu dalda eğitim veren pek çok are not included in civil engineering üniversitede inşaat mühendisliği ve and architecture programs in a large mimarlık bölümlerinin tedrisatında number of universities. As a result, yer almamaktadır. Sonuç olarak; masonry buildings that are constructed tuğla, taş, kerpiç vb. malzemelerle with bricks, stones and adobe material inşa edilen yığma yapılar, günü- fail to meet technological requirements müz teknolojisine uygun değildir and thus, suffer severe damages in ve tahrip olmaktadır. time. Günümüzde dünya nüfusunun Adobe is the most commonly used üçte biri kerpiç yapılarda yaşamak- building material in the history with tadır (Şekil 2a). Kerpiç, tarihte its proven durability (Figure 2b). One dayanıklılığı kanıtlanmış olan ve third of the current world population tüm dünyada en çok kullanılan lives in adobe buildings (Figure 2a). yapı malzemesidir (Şekil 2b). Isı Adobe buildings with lower energy con- izolasyonu değerine göre az ener- sumption depending on their thermal ji kullanan kerpiç yapılar insan insulation value are favourable for hu- sağlığına uygundur ve dünyanın man health and protect the ecological ekolojik sistemini korur. system of the world. Kerpiç yapının günümüzde inşa The following techniques should edilmesi için: be investigated and introduced to Kerpiç malzemenin durabilite- the construction industry in order to si, yani zaman içinde dayanıklılığı- build adobe buildings under present nı koruması, conditions: SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 105

Şekil 1a. Meksika, b. Çin ve c. İran’dan yapı örnekleri Figure 1a. Examples from Mexico, b. China, c. Iran

Şekil 2a. Dünya nüfusunun 1/3’ü kerpiç yapıda yaşamaktadır; 2b. 2700 yıllık Van toprak kalesi (Craterre ENSAG)

Figure 2a. One-third of the current world population live in adobe architecture; 2b. 2700 years old Van Citadel (Craterre ENSAG)

İnşaat sürecinin sanayileşmesi, Durability of adobe material and Deprem güvenliği teknikleri- its durability over time nin araştırılması ve kerpiç inşaat Industrialization of the construc- sektörüne yeniden kazandırılması tion process, sağlanmalıdır. Seismic safety. 106 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

2. DURABİLİTE, ZAMAN İÇİNDE 2. DURABILITY & TECHNIQUE DAYANIKLILIK TEKNİĞİ OF DURABILITY IN TIME 2.1. Geleneksel Kerpiç Yapı 2.1 Durability in Traditional Malzemesinde Durabilite: Adobe Building Material: Saman katkısı Straw as Additive Geleneksel kerpiç, içinde yaklaşık Traditional adobe is produced by %30 oranında kil bulunan toprağa, adding straws to earth that contains saman katılarak üretilmektedir. approx. up to 30% clay. Straw addi- Saman katkısı, günümüzde “donatı- tive is currently referred to as “rein- landırma” olarak tanımlanmaktadır. forcement”. Esasen, toprağa saman karıştırıldık- After the soil (earth) is mixed tan sonra, harç havuzda en az sekiz with straws, the mortar is essential- saat dinlendirilir. Bu aşamada, sa- ly allowed to rest in the pool for at mandaki öz suyu osmoz yoluyla harç least eight hours (or more). At this suyuna geçer. Bu karışımla kerpicin stage, the core water in the straws durabilitesi sağlanır. Saman yerine penetrates (with osmosis) into the coğrafi özelliklere ve elde edilebilirli- mortar water. This mixture ensures ğine bağlı olarak, “kaktüs öz suyu” da the durability of adobe. Instead of kerpicin stabilizasyonu için kullanıl- straw, “cactus juice” is also used for maktadır. Stabilize edilmiş kerpiçle the stabilization of adobe depending inşa edilen tarihi kerpiç yapılar on geographical features and avail- kar ve yağmur altında binlerce yıl ability. Stabilized historical adobe aşınmadan ayakta kalmaktadır (Şekil buildings remain in place without 2b). Tarihi toprak yapı malzemesi- tear for thousands of years even nin durabilite ve katkıları üzerine despite snow and heavy rain (Figure kapsamlı araştırmalar yapılmasına 2b). Extensive research is needed on ihtiyaç vardır. the durability and contribution of historical earthen building material. 2.2. Çağdaş Kerpiç Yapı Malzemesinde Durabilite: Alker 2.2. Durability in Modern Adobe Geleneksel kerpiç, kesme üretimdir Building Material: ALKER (blok üretimi) ve bu tip bir yapının Traditional adobe cutting (block inşaatı çok zaman gerektirmektedir. production) and construction of an Çağımızda uzun süren üretimler, adobe building require a great deal of işçiliğe bağlı olarak pahalıdır. İnşaat time. Long-term production in mod- süresinin kısaltılması için alçı ve ki- ern age is expensive due to labour reç karışımı ile stabilizasyon yapıla- costs. Stabilization can be achieved bilir (Kafescioğlu vd., 1980). Karı- with a mixture of gypsum and lime şımlar; %15 kil bulunan toprağa, to shorten the construction time %10 oranında alçı ve %2 oranında (Kafesçioğlu, et al., 1980). As for kireç katılmak suretiyle oluşturulur; mixture ratios, 10% gypsum and 2% su oranı düşük olmalıdır (Tablo 1). lime are added to earth containing SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 107

İçerik/ Ağırlığa Pratik ölçü Birim ağırlık/ Unit weight 1.6-1,7 kg/lt Ingredient göre % birimi % by Practical Büzülme/ Shrinkage 1.0-1,5% weight measure Basınç dayanımı/ Compressive strength 2.0-4,0 N/mm2 2 Dolu el Toprak/ arabası/ 2 100 Kesme dayanımı/ Shear strength 0.9-1,3 N/mm Soil 2 Full wheel barrow Su emme/ Water absorption Çok düşük / Very low

4 Kürek dolusu/ Uzun süre suya maruz kalma Alçı/ 10 4 shovel full (Yağmur hariç) Erozyon yok Gypsum Long term water exposure No erosion (Except direct rainfall) Kireç/ 1 Kürek dolusu/ 2 Lime 1 Shovel full Isı geçiş değeri/ Heat transfer value 0.4-0,5 kcal/mhC 1 Kova dolusu/ Su/ Water 18-20 1 Bucket full Isıl değer/ Specific calorific 1.0 kJ/kgK

Tablo 1. Alker, toprak, alçı, kireç karıştırma oranları Table 1. Mixtures ratios of earth-gypsum-lime (Alker) Tablo 2. Toprak, alçı, kireç karışımının (Alker) fiziksel özellikleri (www.kerpic.org) Table 2. Physical properties of earth-gypsum-lime mixture (Alker) (www.kerpic.org)

Alçının hidratasyonu su ilave edil- 15% clay. The water content should be dikten sonra çok hızla gerçekleşir; low (Table 1). After the water is mixed, harca kireç karıştırılarak hidratas- the hydration of gypsum is highly yon süresi 20 dakikaya indirile- fast and the hydration time is about lebilir ve bu suretle inşaat süresi 20 minutes after lime is mixed with kısalır. Alçı-kireç stabilizasyonu the mortar, whereby a certain interval ile elde edilen mekanik ve fiziksel is obtained for construction process. özellikler Tablo 2’de görülmekte- Mechanical and physical properties dir. Bu yolla elde edilen malzeme, obtained by gypsum-lime stabilization yani “alker”, kalıp içine tokmakla- are shown in Table 2. The material ma tekniği ile yerleştirilir. obtained by the stabilization of gyp- sum-lime, i.e. “Alker”, is placed into the 3. GELENEKSEL KERPİÇTE mould by ramming technique. İNŞAAT SÜRECİNİN SANAYİLEŞMESİ 3. TRADITIONAL ADOBE, INDUSTRIALIZATION OF 3.1. Geleneksel Kerpiç Kesme, CONSTRUCTION PROCESS Blok Üretimi Samanla karıştırılan toprak, harç 3.1. Traditional Adobe Cutting, suyu ve samanla yeterli süre bekle- Block Production tildikten sonra, kerpiç harman ala- After the earth is mixed with straws, nında kesilir, yani bloklar üretilir it is allowed to rest with mortar water (Şekil 3a). Alandaki kurutma işle- and straws for an adequate time. mi için kerpiç bloklar alt-üst edile- Adobe blocks are cut and produced rek yerleri değiştirilir. İklime bağlı in the mixing site (Figure 3a). They 108 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 3a. Harman yerinde geleneksel kerpiç kesme tekniği ve kurutma / Figure 3a. Cutting and drying technique of traditional adobe blocks in the mixing site; Şekil 3b. Tokmaklandıktan sonra kalıbın açılması - taşıyıcı duvar imalatı (Örnek: Urfa, Viranşehir’de kendi evini yapan kişilerin eğitimi) / Figure 3b. Removing from the mould after ramming – load-bearing wall; Şekil 3c. Kalıp içinde tokmakla sıkıştırma tekniği / Figure 3c. Compression technique with rammer in the mould

olarak (yağış, güneş, vd.) blokların are turned upside-down to dry them bu şekilde kurutulması bir ila iki on the site. Depending on the climate hafta sürer. Harç suyunun içindeki (precipitation-sunny days) upside-down saman öz suyu (organik madde) and drying process takes a week or two. (Şekil 3a, b), kerpiç malzeme- The straw juice (organic matter) within nin zaman içinde dayanıklılığını the mortar water (Figure 3a, b) ensures sağlar. Kerpiç, üretilen ve kurutu- the durability of adobe material over lan yerden inşaat yerine taşınır ve time. The dried adobe blocks are trans- inşaat alanında kerpiç bloklar usta ferred from the production site to the eliyle örülür. Sonuç olarak; toprak construction site. Masons build adobe temini, harcın samanla stabilizas- blocks manually. As a result, construc- yonu, kerpiç kesme ve kurutma tion may take several months, taking süresi ile duvarın kerpiçle örülme into consideration soil supply, mortar süreci göz önüne alındığında, yapı- stabilization with straws, adobe cutting nın inşaatı aylarca sürmektedir. time, drying time of adobe blocks and masonry. 3.2. Tokmaklama Tekniği Kerpiç blok yapılması, yani kesil- 3.2. Ramming Technique me ve kurutma sürecindeki vakit Despite the loss of time caused by ado- kaybına karşılık, harç karıştırıldık- be block production (cutting), the pos- tan sonra doğrudan beton kalıbına sibility to pour mortar after mixture dökülmesi ve tokmaklanarak taşı- directly into concrete mould and ram it yıcı hale gelmesi, inşaat süresini to render it load-bearing shortens the kısaltmaktadır (Işık, vd., 1996). construction time (Işık, et al., 1996). Stabilizasyon ve tokmaklama Training on the stabilization and tekniğinin eğitimi yarım günde ramming technique (Figure 3b) can SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 109

Şekil.4 a.Tokmaklama tekniği ile inşa edilen Göbekli Tepe Ziyaretçi Merkezi, Urfa (2017) Figure 4a. The Visitor Centre in Göbeklitepe, built with the ramming technique, Urfa (2017) Şekil 4 b. Tokmaklama tekniğiyle inşa edilen yazlık ev, Ege, Altınoluk (1997) Figure 4b. Ramming technique, Aegean Region, Altınoluk, Summer House (1997) tamamlanabilir (Şekil 3b). Tokmak- be completed simply in half a day. lama işleri için makine veya komp- The training of home builders in Vi- resörlü tokmak, ayrıca kesme+çak- ranşehir is an example (Fig. 3b). For ma kalıp yerine, beton sektöründeki ramming operation, using machine montaja hazır kalıpları kullanmak or compressor rammer as well as a inşaat süresini kısaltmaktadır. Dört ready-to-assemble formwork used in kişilik ekiple, karıştırma, kalıba the concrete industry, instead of cut- taşıma, kalıpta tokmaklama uygula- ting + ramming formwork, reduces the maları yapılır; işlemlere göre günde construction time. A 5-8 m3 wall can 5m3 ila 8m3 duvar inşa edilebilir. be built daily by a team of four workers Tokmaklama tekniğiyle inşa depending on the processes of mixing, edilen nitelikli yapılara örnek ola- transferring into mould and ramming rak, Urfa- Göbeklitepe’deki Ziya- in the mould. retçi Merkezi (Şekil 4a) ve Altıno- High-quality and comfortable luk’ta 280 m2’lik yazlık ev (Şekil buildings may be built with the ram- 4b) gösterilebilir. ming technique. The Visitor Center in Göbeklitepe-Urfa (Figure 4a) and a 3.3. Tesiste Blok Üretimi 280-sqm summer house located in Al- Kerpiçle yapılan inşaatın hızlan- tınoluk (Figure 4b) are two examples. dırılması için beton teknolojisin- deki her tip makine kullanılabilir. 3.3. Block Production (In the Facility) Blok üretme tesisinin (Şekil 5a) Any type of machine used in concrete kullanılması, Birecik Barajı’nın technology can be used to speed up su tutması sonucu yer değiştiren construction with adobe. The use of köylerin evsiz kalan sakinlerine the block production facility (Figure konut inşa etmek için geliştirilmiş 5a) was developed to build houses for bir yöntemdir (Işık, vd., 1999). the homeless people of the displaced Urfa’daki GAP İdaresi yerleşkesin- villages due to the impoundment of the de iki katlı, dört daireli lojman, Birecik Dam (Işık, et al., 1999). The beton parke taşı tesisinde üretilen two-storey and four-apartment lodging 110 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 5a. Parke taşı tesisinde toprak blok üretimi / Figure 5a. Adobe block production in cobble production facility; Şekil 5b. Parke taşı tesisinde üretilen kerpiç bloklarla, GAP İdaresi, Urfa’da inşa edilen iki katlı, dört daireli lojman (2000) / Figure 5b. Block produced in the facility and two-story and 4-apartment lodgement in GAP Administration in Urfa (2000)

toprak bloklarla 2000 yılında inşa (Figure 5b) located in the GAP admin- edilmiş olup hâlihazırda kullanıl- istration campus in Urfa was built in maktadır (Şekil 5b). 2000 with adobe blocks produced at Kırsal yerleşimlerde, kendi cobble production facility and is still in evini yapanlar duvarda beton briket active use. kullandıkları takdirde, inşa ettikleri If home builders in the rural areas yapının iç iklimi yaz dönemindeki use concrete briquettes for wall con- dış iklimden sıcak, kış döneminde struction, the indoor climate they will de dış iklimden soğuk hissedilir. obtain will be hotter than the outdoor Bu nedenle, ısıtma ve soğutmayı climate in summers and colder than sağlamak için çok miktarda enerji the outdoor climate in winters. A large harcamak zorunda kalınır. Yapılar- amount of energy will be required to da briket yerine kerpiç bloklar kulla- provide heating and cooling. However, nılırsa, ısı geçiş katsayısına göre if adobe is used in buildings, heating ısıtma ve soğutma enerjisi optimum and cooling energy will be at minimum olacaktır. Bu sistem, içinde yaşayan- depending on the heat transfer coeffi- lara daha konforlu bir yaşam alanı cient. This system will not only protect yarattığı gibi, ekolojik dengeye de the occupants, but also contribute to olumlu katkıda bulunacaktır. the global ecological balance. 3.4. Kerpiç Shotcrete 3.4. Adobe Shotcrete Technique (Püskürtme) Tekniği The most effective system for accel- Kerpiç inşaatın hızlandırılmasında erating the adobe construction is the en etkili sistem “Shotcrete” maki- use of the “shotcrete” machine (Figure nasının kullanılmasıdır (Şekil 6a). 6a). The “shotcrete” machines used in Hafriyat ve karayolları tünel in- excavation and highways tunnel con- şaatlarında kullanılan bu makine, structions have different capacities değişik kapasitelerde olup kerpiç and those with a capacity of 5 or 20 toprak inşaat yapımında 5m3 veya m3 /hr are preferred for adobe-earthen SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 111

Şekil 6a. Shotcrete makinası ile toprak inşaat; b. Shotcrete ile kalıbın doldurulması (Fotoğraf: B. Işık) Figure 6 a. Adobe construction with shotcrete machine; 6b. Filling mould with shotcrete (Photos: B. Işık)

20m3 saat olanlar tercih edilmekte- constructions. Since 2002, experiments dir. İTÜ’de bu tekniğin 2002 yılın- and applications with the machine dan bu yana deney ve uygulamaları have been carried out in ITU and its yürütülmekte olup Ankara Sarsma reliability has been documented in Tablası’nda güvenilirliği belgelen- Ankara Vibration Table test. Figures miştir. Şekil 6a, b’de, Shotcrete ma- 6a, b show how the shotcrete machine kinasının beton kalıbın içine duvar sprays wall soil into the concrete toprağını püskürtmesini göstermek- formwork. If the adobe load-bearing tedir. Yapıda toprak taşıyıcı duvar- walls in a building are 20 m3, the lar 20m3 ise, duvar inşaatı teorik wall construction will theoretically be olarak bir saatte tamamlanacaktır. completed in one hour. 4. DEPREM GÜVENLİĞİ 4. SEISMIC SAFETY 4.1. Yığma Yapıda 4.1. Impact of Earthquake in Depremin Etkisi Masonry Structure: Incidents Yürütülen araştırmalarla, kerpiç After the durability (durability over yapıların durabilitesi, yani zaman time) of adobe buildings and the con- içindeki dayanıklılığı ve inşaat hızı struction speed are adjusted to meet güncel ihtiyacı karşılayacak duruma the current needs, the earthquake geldikten sonra, deprem güvenliği safety issue should also be resolved. konusuna çözüm getirmek gerek- Reinforced concrete buildings are con- mektedir. Günümüzde betonarme sidered safe in earthquakes. As it can binaların depremde güvenli olduğu be seen in Figure 7c, during the Ko- kabul edilir. Şekil 7c’de görüldüğü caeli Earthquake in 1999, the mason- gibi, 1999 Kocaeli depreminden ry building remained intact while the sonra yığma bir yapı sağlam durur- reinforced concrete building collapsed. ken, betonarme bina yıkılmıştır. Thus, whether a building is reinforced Sonuç olarak, yapılar betonarme or masonry will not affect its earth- veya yığma olmalarına göre değil, quake safety and buildings will become teknolojiye uygun inşa edilmeleri earthquake safe only if they are built halinde depreme karşı güvenli olur. in line with the technology. 112 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 7a. Kırsal yığma yapıda yanal kuvvet ile köşegen çatlak / Figure 7a. Diagonal crack with lateral force in rural masonry building; Şekil 7b. Deprem sonrası yığma yapıda köşegen çatlak / Figure 7b. Diagonal crack in post-earthquake masonry building; Şekil 7c. 1999 Kocaeli depreminde yıkılan beton iskelet yapı ve sağlam kalan yığma yapı / Figure 7c. Building envelope that collapsed and masonry building that remained intact in Kocaeli Earthquake in 1999 (Fotoğraflar / Photos: B. Işık)

4.2. Yığma Yapıda Depremin 4.2. Impact of Earthquake on Etkisi: Deneyler Masonry Building: Experiments 2019 Deprem Yönetmeliği’nde yığ- In “2019 Building Earthquake Code”, ma yapılar kısmen, kerpiç yapılar masonry buildings are partially cov- ise hiç yer almamaktadır. Yapıların ered whereas adobe buildings are not güvenliği açısından deprem yönet- included at all. Adobe buildings should meliğinde kerpiç yapılar da tanım- be defined in the building earthquake lanmalıdır. code in terms of building safety. Dünya nüfusunun üçte biri- Once again reminding that 1/3 of nin yığma kerpiç yapıda yaşadığı the current world population lives in tekrar hatırlatılacak olursa: kerpiç adobe buildings, studies and research yapıların depreme karşı güvenliği on the earthquake safety of adobe konusunda, dünyada yürütülen buildings around the world should be araştırmaları da takip etmek ge- followed up (New Mexico Building rekmektedir (New Mexico Building Code, 1999). Code, 1999). In Australia (Figure 8a) In the Avustralya’da yürütülen deprem earthquake safety test, masonry ado- güvenliği deneyinde, yığma toprak be wall was reinforced internally and duvarda içte ve dışta donatı malze- externally with bamboo. Wall rein- mesi olarak bambu kullanılmıştır forcements were connected to each (Şekil 8a). Deprem etkisi uygulan- other. When the earthquake effect was dığında, bambu donatıların birbir- applied, the zone where the reinforce- lerine bağlandıkları bölge çatlaya- ments were connected to each other rak ayrılmış, duvarın taşıyıcılığını cracked and was disintegrated. Thus, kaybettiği görülmüştür. the wall lost its bearing capacity. Almanya’da yürütülen deprem In Germany (Figure 8b) In the güvenliği deneyinde ise, yığma du- earthquake safety test, internal and ex- varın iç ve dış yüzeyleri file donatı ternal surfaces of the masonry wall was ve sıva ile kaplanmış, deprem etkisi coated with reinforcement and plaster. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 113

Şekil 8a. Duvarları içten ve dıştan bambuyla donatılanmış yapı, Avustralya (Fotoğraf: B. Işık) / Figure 8a. Bamboo-Reinforced Wall (both internally and externally) – Australia; Şekil. 8b. Duvar iç ve dış yüzeylerini file donatı üstü sıvayla güçlendirme, Almanya / Figure 8b. Plaster mesh reinforcement on interior and exterior wall surfaces - Germany (Fotoğraflar / Photos: B. Işık) uygulandığında yüzey kaplamaları- When the earthquake effect was applied, nın sağlam kaldığı, aradaki taşıyıcı surface coatings remained intact. The duvarın ise, dağılarak taşıyıcılığını intermediate load-bearing wall disinte- kaybettiği görülmüştür (Şekil 8b). grated and lost its load-bearing capacity. İstanbul Teknik Üniversitesi Since 2002, adobe-masonry building inşaat laboratuvarında kerpiç-yığma earthquake risk tests have been conduct- yapı deprem riski deneyleri 2002 ed in the construction laboratory of Is- yılından beri yürütülmektedir (Şekil tanbul Technical University. Figure 9a 9a, b, c). Deprem riski önlemi shows diagonal crack that occurred in alınmayan yığma duvar deneyinde the test representing masonry wall with- köşegen çatlak görülmektedir (Şekil out earthquake risk measure. Figure 9b 9a). İkinci deneyde yatayda geogrid shows geogrid mesh used horizontally file kullanılmış; 60 x 60 x 30 cm in the test. Horizontal meshes were in- boyutlarındaki duvarın inşasında, serted at every 15 cm, having the same aşağıdan yukarıya 15cm arayla du- width with the wall, from the top to the var genişliğinde yatay file yerleştiril- bottom during the construction of 60 x miştir (Şekil 9b). Bu deneyde; 60 x 30 cm wall. In this test: Varsayım: Çekme mukavemeti Assumption: Geogrid with high yüksek olan geogrid, köşegen çatlağa tensile strength will withstand forces sebep olan kuvvetleri karşılayacaktır. causing diagonal crack Elde edilen: Her yatay-katman Result: Each horizontal layer zone bölgesi yatay-kuvvet ile çatlamış, cracked with horizontal force whereas geogrid arası duvar hasarsız kal- the wall between the geogrid remained mıştır (Şekil 9 b, c). intact (Figures 9b, c) 114 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 9a. Yığma duvar deneyi – deprem güvenlik önlemi yok / Figure 9a. Masonry wall test – without earthquake safety measurement; Şekil 9b. Yığma duvar – inşaat aşamasında arada geogrid düzlemi / Figure 9b. Masonry wall – The intermediate geogrid plane in the construction phase; Şekil 9c. Yığma duvar – inşaat aşamasında, arada kuru yaprak düzlemi/ Figure 9c. Masonry wall – The intermediate dry leaf plane in the construction phase.

Şekil 10a. Ankara Afet İşleri Genel Müdürlüğü, Sarsma Tablası Deneyi, 2009 / Figure 10a. Ankara –General Directorate of Disaster and Emergency Affairs, Vibration Table Test, 2009; Şekil 10b. Deprem etkisi sekiz defa uygulandıktan sonra yığma yapının durumu/ Figure 10b. Condition of Masonry Building after Earthquake Effect was applied for 8 times.

4.3. Yığma Yapıda Depremin 4.3. Impact of Earthquake on Etkisi: İçinde Yaşanan Yapılar Masonry Building: Liveable Yığma yapıda duvar, yatay kuv- Buildings vetle köşegen yerine yatay olarak If the masonry building cracks hori- çatlarsa, duvar taşımaya devam zontally, rather than forming diagonal eder. Yatay çatlağı yönetmek için cracks due to horizontal force, the wall duvar inşaatı aşamasında “yatay will continue to carry the load. In order (ayırıcı-) enerji söndürme düzle- to overcome the horizontal crack, the mi” uygulanmaktadır (Şekil 10a, “horizontal (separator-) energy suppres- b). Kullanılan yığma yapıda ise, sion plane” should be formed during “yatay enerji söndürme” düzlemi the wall construction phase (Figures tesisi için masif duvar yatay olarak SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 115

Şekil 11a. Önlem alınmayan duvarda çatlak/ Figure 11a. Crack in the wall without measure Şekil 11b. Mevcut duvarın kesilmesi- zayıflatılması – boşluğun doldurulması / Figure 11b. Cutting the existing wall – weakening – filling the gap Şekil 11c. Depremi temsil eden köşegen kuvvet: Zayıf bölgede çatlak/ Figure 11c. Diagonal force representing earthquake: cracks in the weak region Şekil 11d. Depremi temsil eden kuvvet çatlak sonrası diğer katmanı etkilememektedir / Figure 11d. Force representing earthquake does not affect the other layer after the crack

belirli derinlikte içeri doğru kesil- 10a, b). In the masonry building used, meli, ortaya çıkan boşluğun düşey the solid wall should be cut horizon- kuvvetleri taşıması için, içi doldu- tally inward to a certain depth for the rulmalıdır (Şekil 11b). formation of the “horizontal energy sup- Şekil 11c’de yatay kesilen duvar pression plane” and the interior space numunesine depremi temsil eden should be filled to carry the vertical kuvvet uygulandığında, önce kesilen forces (Figure 11b). ve zayıflatılan bölgenin arkası kı- In Figure 11c, when the force repre- rılmakta; Şekil 11d’de, aynı numu- senting the earthquake is applied to the neye ikinci defa daha güçlü kuvvet horizontally-cut wall sample, the back uygulandığında, kuvvet ve etkisi section of the cut and weakened region çatlaktan sonraki duvar katına geç- initially breaks. memektedir. In Figure 11d, when a second Yatay kuvvetin duvar numune- stronger force is applied to the same sine etkisi yatay çatlaklara neden sample, the force will not affect the wall olduğu için, yığma yapı deprem layer after the crack. 116 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

sırasında çökmeyecek, içinde yaşa- Since the effect of horizontal force yanlar için güvenli olacaktır. on the wall sample results in horizontal cracks, the masonry building will not 5. SONUÇ collapse during earthquake and the occu- Yürütülen deneyler ve sarsma pants will be safe. tablası uygulamasında; yığma duvarın inşaatı sırasında aşağıdan 5. CONCLUSION yukarı 40 veya 60 cm ara ile yatay During the tests and vibration table kaydırma düzlemi uygulanırsa, application if a horizontal shift plane is depremle oluşan yatay kuvvet önce applied at 40 or 60 cm intervals from bu bölgeyi etkileyeceğinden, du- the bottom to the top during the mason- varda köşegen değil, yatay çatlak ry wall construction, it is documented oluşacağı belgelenmiştir. Yatay that horizontal cracking will occur on çatlayan duvar binanın yüklerini the wall, rather not diagonal cracks, taşımaya devam edecektir. Kulla- since the horizontal force generated by nılan yapılarda da köşegen çatla- the earthquake will primarily affect this ğın engellenmesi yatay zayıflatma zone. The horizontal cracking wall will bölgeleriyle sağlanmaktadır. continue to sustain the building. In the Esasen deneylerle elde edilen buildings used, diagonal cracks are pre- bulgular gösteriyor ki, tarih bo- vented by horizontal weakening zones. yunca yığma taş yapılarda aşağı- The findings obtained through the dan yukarıya doğru belirli aralık- tests have essentially been provided larla tuğla duvar uygulamasıyla by brick wall application in masonry dayanıklılık sağlanmıştır. Bilindi- stone buildings at certain intervals from ği gibi taş duvar ile tuğla duvarın the bottom to the top. As it is known, mukavemet ve elastisite farkına depending on the strength and elasticity göre, deprem kuvveti önce tuğla differences between the stone wall and bölgesini etkileyecek, böylelikle brick wall, the earthquake force will oluşacak yatay çatlaklar, yapının primarily affect the brick zone and thus, köşegen çatlamasını engelleyecektir. horizontal cracks will prevent the diago- Kerpiç malzemeyle inşaat, nal cracking of the building. dünyada “marka” olmakta, en de- Construction with adobe material ğerli yapılar kerpiç-toprak ile inşa is becoming a “brand” in the world and edilmektedir. Kerpicin görsel ve the most valuable buildings are built kültürel özelliklerinden daha önem- with adobe. What is more important li olan niteliği, yapılarda sağladığı than the visual and cultural features of iç mekân iklimidir. Tarih boyunca the adobe is the indoor climate provid- yapıların kuruluş nedeni, insanların ed by such buildings. The reason why güvenli bir şekilde barınması ve sağ- buildings have been built throughout lığını koruması içindir. Isı yalıtım history has been to protect human değeri ve enerji depolama kapasitesi health. If adobe buildings with high yüksek olan kerpiç yapının ülkemiz- thermal insulation value and energy SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 117

de yaygın olarak kullanılması halinde, storage capacity are widely used in ısıtma ve soğutma giderleri en aza Turkey, the heating and cooling inecek, ülke düzeyinde enerji tasarrufu energy expenses of home owners yapılacak, dünya ölçeğinde de çevre will be minimized; Turkey will save kirliliğinin en aza inmesine katkı energy and the global environmental sağlanacaktır. pollution will be minimized.

KAYNAKÇA/REFERENCES

1. Kafesçioğlu, R., Toydemir, N., Gürdal, E., & Özüer, B., 1980, Stabilization of earth with gypsum as a contruction material, TUBITAK MAG 505.

2. Işık, B., Akın, A., Göçer, C., Kuş, H., Çetiner, İ., Arıoğlu, N., 1996, “TUBITAK INTAG TOKI 622”, Determination of appropriate construction technology and standards for gypsum added construction materials, Research Report, The Scientific and Technological Research Council of Turkey; Construction Research Group; The Housing Development Administration of Turkey, Ankara.

3. Işık, B, Özdemir, P., Boduroğlu, H., 1999, “Earthquakes aspects of proposing gypsum stabilized earth (alker) construction for housing in the southeast (GAP) area of Turkey”, Workshop on Recent Earthquakes and Disaster Prevention Management, Earthquake Disaster Prevention Research Center Project (JICA), General Directorate of Disaster Affairs (GDDA), Disaster Management Implementation and Research Center (METU/ODTÜ), Ankara, March 10-12., 1999.

4. New Mexico Building Code, 1991, http://www.earthbuilding.com/nm-adobe-code.htlm 118 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Halep Geleneksel Konut Mimarisinde Yapım Tekniği Construction Technique of Traditional Housing Architecture in Aleppo** Mahmud ZEYN EL ABİDİN*

ÖZET Tarihteki en eski yerleşim alanlarından biri olan Halep, Türkiye’nin sınır komşusu Suriye’nin ticari, ekonomik ve endüstriyel başkentidir. Ülkenin kuzeyinde yer alan ve önemli ticaret yollarının buluştuğu kent, tarih boyunca Doğu ile Batı arasında ticaret merkezi konumunda olmuştur. Halep, Taş Devri’nden bu yana yerleşim yeri özelliğini korumuş, Orta Tunç Çağı’nda nüfus topluluklarının yoğunlaştığı bir bölge olmuştur. Coğrafi konum, dini inançlar, sosyal yapı ve iklim şartları, Halep’in günümüze dek ayakta kalmasını sağlayan başlıca etkenlerdir. Halep’in her dönemde yerleşim alanı olarak seçilmesi, kentsel tarihi kimliğini de kuvvetlendirmiştir. Kentin tarihî kimliğini oluşturan ögeler arasında avlulu evler ve sokaklar büyük önem taşımaktadır. En az beş bin yıllık bir geçmişe sahip olduğu düşünülen Halep’in geleneksel evleri de, yüzyıllar içinde elde edilen deneyimlerle gelişerek, kentin tarihi kimliğine ve yörenin iklim şartlarına en uygun biçimi almıştır. Halep konut mimarisini oluşturan en önemli etkenlerden biri yapı malzemesidir. Kentin bulunduğu konumun coğrafi ve jeolojik özelliklerinin etkisiyle, en çok kullanılan temel yapı malzemesi taştır. Halep yapılarının genelinde kullanılan taş, geleneksel konutların da temel yapı ögesi olmuş; bu malzeme neredeyse tüm örneklerde aynı şekilde işlenmiştir. Yapılarda aynı taşın benzer şekillerde kullanılması, Halep kentinin kendine özgü bir rengi olmasını sağlamıştır. Bu renk, uzaktan tüm kente bakıldığında veyahut içerisinde dolaşıldığında hemen ayırt edilebilmektedir. Kente rengini veren bu taş, bölgeye özel, açık renkli, sarımsı kalker taşıdır. Bu bildiride, Halep geleneksel konut mimarisinde plan ve cephe düzeni tipolojisi ile konut mimarisinde taşıyıcı sistem ele alınacaktır.

Anahtar Sözcükler: Halep, Geleneksel konut, Yapım tekniği, Plan tipolojisi.

ABSTRACT Aleppo is one of the oldest cities in history and Turkey’s border neighbor Syria’s commercial, economic and industrial capital. The city, which is in the north of the country, is in the intersection of important trade roads, has been a trade center between East and West throughout history. Aleppo has preserved its residential feature since the Stone Age and became a place where population groups were concentrated in the Middle Bronze Age. Geographical location, religious beliefs, social structure and climatic conditions are the main factors that have preserved Aleppo until today.

* Öğr. Gör. Dr. Mahmud ZEYN EL ABİDİN, Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi / Yıldız Technical University Faculty of Architecture, e-mail: [email protected] **This paper is translated from Turkish into English by Merve SARUHAN, Urban Planner IMM / KUDEB; e-mail: [email protected]; Cemal Can ANSEN, Civil Engineer IMM /KUDEB, e-mail: [email protected] SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 119

The fact that Aleppo has been chosen as a residential area in every period has also strengthened its urban historical identity. Houses with courtyards and streets are among the important elements for historical identity of the city. The traditional houses of Aleppo, which is thought to have a history of at least five thousand years, have developed with the experiences gained over the centuries, and have taken the most suitable form for the historical identity of the city and the climatic conditions of the region. One of the most important factors of Aleppo residential architecture is the building material. Due to the geographical and geological characteristics of the location of the city, the most used basic building material is stone. Stone, which is used in general in Aleppo buildings, has also been the basic building element of traditional houses; this material was treated in almost the same way. The use of the same stone in similar ways in the buildings enabled the city of Aleppo to have a original color. This color can be distinguished immediately when looking at the whole city from a distance or when walking through it. This stone, which gives the city its color, is a light colored, yellowish limestone specific to the region. In this paper, the typology of plan and facade layout and the structural system in residential architecture in Aleppo will be discussed.

Keywords: Aleppo, Traditional houses, Construction technics, Plan typhology.

1. GİRİŞ 1. INTRODUCTION Halep, tarih boyunca birçok medeni- Aleppo is a city that has hosted many yete ev sahipliği yapmış, yüzyıllar civilizations throughout history and boyu jeopolitik önemini korumuş bir preserved its geopolitical importance kenttir. Kentin tarihi önemine rağ- for centuries. Despite the historical men, geleneksel konutları ve mimari importance of the city, it is seen that yapısı hakkında daha önce ayrıntılı the traditional houses and architectur- bir inceleme yapılmadığı ve kaynak al structure have not been examined sayısının sınırlı olduğu görülmek- in detail and the number of written tedir. Tarihin en eski kentlerinden resources is limited. Aleppo is one of biri olan Halep, Türkiye’nin sınır the oldest cities in history, Turkey’s komşusu Suriye’nin ticari, ekonomik border neighbor Syria’s commercial, ve endüstriyel başkentidir. Ülkenin economic and industrial capital. kuzeyinde yer alan ve önemli ticaret The city, which is in the north of yollarının buluştuğu kent, tarih bo- the country, is in the intersection of yunca Doğu ile Batı arasında ticaret important trade roads, has been a merkezi konumunda olmuştur. Ha- trade center between East and West lep, Taş Devri’nden bu yana yerle- throughout history. Aleppo has pre- şim yeri özelliğini korumuş, Orta served its residential feature since the Tunç Çağı’nda nüfus toplulukları- Stone Age and became a place where 120 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

nın yoğunlaştığı bir yer olmuştur. population groups were concentrated Coğrafi konum, dini inançlar, sosyal in the Middle Bronze Age. Geograph- yapı ve iklim şartları, Halep’in ical location, religious beliefs, social günümüze dek ayakta kalmasını structure and climatic conditions are sağlayan başlıca etkenlerdir. the main factors that have preserved MÖ 64 yılında Roma İmpara- Aleppo until today. torluğu’nun Suriye eyaletine katı- The city, which joined the Syrian lan, Bizans hâkimiyeti boyunca da province of the Roman Empire in 64 iktisadi açıdan önemli bir yere sahip BC and had an economically important olan kent, aynı dönemde çok sayıda place during the Byzantine rule, be- dini yapının inşa edildiği bir Hris- came a Christian center where many re- tiyanlık merkezi haline gelmiştir. ligious buildings were built in the same Halep, Müslümanların eline geçtik- period. Aleppo continued to develop ten sonra da aynı eksende gelişmeye along the same axis after the Muslim devam etmiştir. Kent, Memlükler conquest. Aleppo was an important döneminde Akdeniz’deki uluslara- center in international trade for the rası ticarette; Osmanlı döneminde Mediterranean during the Mamluk and ise, İstanbul’a kadar uzanan Doğu the Ottoman periods, it was an im- eksenli ticarette önemli bir merkez portant center in the East-axis trade, olmuştur. which includes Istanbul. MS 637’de İslam hâkimiyetine The city, which came under the giren kent, daha sonraki dönemlerde rule of Islam in 637 AD, was later Emeviler ve Abbasiler tarafından ruled by the Umayyads and Abbasids. yönetilmiştir. Kent, 1070 yılında The city was besieged by the Seljuk Mısır seferine çıkan Selçuklu Sulta- Sultan Alparslan, who went on the nı Alparslan tarafından kuşatılmış, Egyptian expedition in 1070, and was 1086 yılında da Selçuklu Devleti’ne joined to the Seljuk State in 1086. bağlanmıştır. The city was then invaded by Kent daha sonra 1098-1124 the Crusaders between 1098-1124, yılları arasında Haçlıların istilasına and in the following centuries it was uğramış, sonraki yüzyıllarda tekrar again under the rule of the Abbasids, Abbasilerin, bir dönem Moğolların the Mongols and the Mamluks. In ve yeniden Memlûklerin yönetimine the north of Aleppo, in the Battle of girmiştir. Halep’in kuzeyinde, 1516 Marj Dabiq in 1516, after the victo- yılında gerçekleşen Mercidabık Mey- ry of Yavuz Sultan Selim against the dan Muharebesi’nde, Yavuz Sultan Mamluks on 15 August 1516, the Selim’in Memlûklere karşı 15 Ağus- city together with Hama, Homs and tos 1516 tarihinde kazandığı zaferin Damascus was ruled by Ottamans and ardından, kent Hama, Humus ve became one of the most important Şam’la birlikte Osmanlı idaresine cities of the empire. girmiş ve imparatorluğun en önemli Islamic civilizations, especially kentleri arasında yer almıştır. Ayyubids and Mamluks had a great SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 121

Halep’in bugünkü şeklini almasın- influence on Aleppo taking its pres- da İslam medeniyetlerinin, özellikle ent form. The growth outside of the de Eyyubiler ve Memlûklerin büyük city walls started in the 13th century, etkisi olmuştur. Kentin surların and a significant part of the architec- dışına doğru gelişmesi 13. yüzyılda tural pattern that has survived until başlamış, günümüze kadar ayakta today was formed during the Otto- kalan mimari dokunun önemli bir man period (1516-1918). Despite its bölümü Osmanlı döneminde (1516- architectural and historical wealth, 1918) biçimlenmiştir. Halep, sahp Aleppo has not been studied in detail olduğu mimari ve tarihi zenginliğe in terms of cultural assets and res- rağmen kültür varlıkları ve konut idential architecture (El-Rifai, 1996). mimarisi açısından pek incelenmemiş bir yerleşimdir (El-Rifai, 1996). 2. LOCATION OF CITY AND ETYMOLOGY OF ITS NAME 2. KENTİN KONUMU ve Syria is in southeast Turkey which ADININ KÖKENİ has 877 km long land border with Türkiye’nin güneydoğusunda 877 km. and its surface area is 185.180 km2. uzunluğundaki ortak kara sınırına Located about 60 km from the border sahip olan Suriye’nin yüzölçümü with Turkey, Aleppo is Syria’s second 185.180 km.dir. Türkiye sınırına largest city. The total area of the Old yaklaşık 60 km mesafede bulunan Ha- Aleppo city is 355 hectares. Today lep, Suriye’nin ikinci büyük kentidir. there are about five millioninhabitants Eski Halep kentinin toplam alanı 355 in the city. hektar olup günümüzde yaklaşık beş Aleppo has hosted many civiliza- milyon nüfusu barındırmaktadır. tions from ancient civilizations such Hititler gibi Eskiçağ uygarlıkla- as the Hittites, Medieval Arab, Roman rından, Ortaçağ Arap ve Roma uygar- civilizations, and also Mamluks, Sel- lıklarına, Memlûk ve Selçuklu Dev- juk and Ottoman Empire. It is one of letleri ile Osmanlı İmparatorluğu’na the oldest and most important cities kadar birçok uygarlığa ev sahipliği in the Islamic history. yapan Halep, İslam tarihinin en eski Aleppo, which lies between the ve önemli kentlerinden biridir. Euphrates and Asi rivers, has an Fırat ve Asi nehirleri arasında important place in East-West trade uzanan, tarih boyunca Doğu-Batı throughout history. It is currently the ticaretinde önemli bir konumda olan commercial, economic and industrial Halep halen Suriye’nin ticari, eko- capital of Syria. The fact that the city nomik ve endüstriyel başkentidir. is on the trade routes between Anatolia Kentin; Anadolu ile Mezopotamya, and Mesopotamia, the Mediterranean, Akdeniz ile İran arasındaki ticaret Iran and Silk Road has greatly affected akslarının ve İpek Yolu’nun üzerin- the socio-economic development of the de olması, kentin sosyo-ekonomik city. This made it a stopover point for yönden gelişmesini büyük ölçüde trade caravans. Carpet, silk, cotton, 122 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 1. Suriye Haritası

Figure 1. Syria Map

etkilemiş, ticaret kervanlarının uğrak mineral and leather production has noktası haline getirmiştir. Halı, been improved highly across the city. ipek, pamuk, mineral ve deri üretimi The wide geography of the region made kentte oldukça gelişmiş, bölgenin ge- Aleppo a trade and agricultural center. niş coğrafyası Halep’in bir ticaret ve All these factors have made Aleppo a tarım merkezi olmasını sağlamıştır. key point of trade between East and Tüm bu faktörler, Halep’i, Mezopo- West, including include Mesopotamia, tamya, Suriye, Filistin de dâhil ol- Syria and Palestine. mak üzere, Doğu ile Batı arasındaki ticaretin kilit noktası yapmıştır. 3. FIRST SETTLEMENT PATTERNS IN THE CITY 3. KENTTE İLK YERLEŞİM İZLERİ As stated above, Aleppo has preserved Yukarıda da belirtildiği üzere, its residential feature since the Stone Halep, Taş Devri’nden bu yana Age and became the center of pop- yerleşim yeri özelliğini korumuş, ulation communities even in the daha Orta Tunç Çağı’nda nüfus Middle Bronze Age. Its geographical topluluklarının merkezi olmuştur. location, religious and socio-cultural Coğrafi konumu, dini ve sosyo-kül- structure and climatic conditions türel yapısı ve iklim şartları kentin have enabled the city to survive until günümüze dek ayakta kalmasını today (El-Rifai, 1996). sağlamıştır (El-Rifai, 1996). Its geopolitical location has made Jeopolitik konumu kenti çeşit- the city the meeting point and inter- li uygarlıkların buluşma odağı ve action area of various civilizations. etkileşim alanı haline getirmiştir. For example, in ancient times, Aleppo Örneğin, eski çağlarda Arami uygar- was the point where the Aramean and lığı ile Hitit uygarlığının buluşma the Hittite civilizations interacted. noktası Halep olmuştur. Bunun yanı Besides, in the Middle Ages, the city SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 123

Şekil 2. Antik Çağ’da ve Bizans döneminde Halep Figure 2. Aleppo in Ancient Age and Byzantine period. sıra, Halep, Ortaçağ’da Arap-İslam of Aleppo was also the place where the uygarlığıyla Bizans uygarlığının en Arab-Islamic and Byzantine civiliza- çok etkileşim kurduğu kenttir. tion mostly interacted. Halep’e İpek yolu aracılığıyla Kara- Various products came from the deniz limanlarından ve Uzakdoğu’dan Black Sea ports and the Far East çeşitli ticari ürünler geldiği gibi, through the Silk Road to Aleppo, and İskenderun, Lazkiye ve Beyrut’tan trade convoys came from Alexandretta, da kafileler gelmiş; kent bu bağlamda Latakia and Beirut. Therefore, the city ticaret kervanlarının buluşma merkezi has become a meeting point for trade olmuştur. Akdeniz ve Mezopotamya caravans. Mediterranean and Mesopo- coğrafyası, Acem ve Hindistan halkla- tamia geography, Persian and Indian rı Halep’te buluşmuştur. Farklı mede- people met in Aleppo. The people of niyetlerin ticaret amacıyla buluştuğu Aleppo, where different civilizations Halep kentinin halkı bu etkileşim met for trade, gained experience in sayesinde ticarette deneyim kazanmış- trade thanks to this interaction (Ha- tır (Hamide Abdurrahman, 2006). mide Abdurrahman, 2006). All these Halep’in bütün bu sosyo-kültürel ve socio-cultural and economic character- ekonomik özellikleri ve kentteki hare- istics and mobility of Aleppo enabled ketlilik, İslam medeniyetine ait olan the development of the foundation vakıf kültürünün gelişmesine imkân culture belonging to the Islamic civili- tanımış, kentte önemli vakıf yapıları zation. Important structures belong to inşa edilmiştir (Yarcı, 2009). waqfs (pious endowments) were built (Yarcı, 2009). 4. SOKAK ve YAPILAR ARASINDAKİ İLİŞKİ 4. RELATION BETWEEN Halep tarihî kent dokusundaki STREETS and STRUCTURES sokakların önemli bir bölümü, A significant part of the streets in the geçmişten bugüne yapısı bozulmadan historical side of Aleppo are tortuous, 124 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 3. Halep kentinde geleneksel evlerin konumu (sarı ile işaretlenmiş alanlar)

Figure 3. Location of traditional houses in Aleppo (marked with yellow)

gelmeyi başaran; dolambaçlı ve dar, narrow and natural stone paved streets doğal taş döşeli sokaklardır. Genişlik- that have been conserved until today. leri 3-3,5 m arasında olan sokaklar, The streets with a width of 3-3,5 iki tarafında kaldırım ve ortasında m consist of a stream channel with suyun akmasını sağlayan “yağmur sidewalks on both sides and a “rainwa- suyu akaçlaması” görevini üstlenmiş ter drain” that allows water to flow in bir akıntı kanalından meydana gel- the middle. In the cross-section of the mektedir. Sokakların enine kesitinde, streets, there is a water channel with ortada derinliği 6-10 cm kadar, az a depth of 6-10 cm in the middle, derinlikli bir su kanalı ve yayalar a small depth of water channel and için ortalama 1,0-1,3 m genişliğinde sidewalks with an average width of kaldırımlar yer almaktadır. Halep’in 1,0-1,3 m for pedestrians. The narrow dar sokakları, iki taraftan konut- streets of Aleppo are bordered by the ların yüksek, sağır beden veya avlu high courtyard walls of the residenc- duvarları ile sınırlanmış olup bu dış es on both sides. Behind the walls, yüzeylerin arkasında yeşil, gölgeli, there are green, shady, fresh aired and serin ve ferah avlular ile avlunun çev- spacious courtyards and around them, resinde sıralanmış kapalı mekânlar there are indoor rooms. yer almaktadır. Traditional Aleppo houses can be Geleneksel Halep konutları, dar defined as structures with attached sokakların birbirine bağladığı, bitişik buildings and courtyards, which are nizam ve avlulu yapılar olarak tanım- connected by narrow streets. The lanabilir. Halep’in geleneksel evle- relation between life with the street rinde yaşamın sokakla ilişkisi sınırlı has been restricted. It can be said tutulmuştur. Sosyal yapıdaki mahre- that the perception of privacy in the miyet kavramının öne çıkmış olması- society is effective at this point. The SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 125

Şekil 4. Halep’in bitişik nizam evleri / Figure 4. Attached buildings of Aleppo nın bu noktada etkili olduğu söyle- fact that the limited street interaction nebilir. İlişkinin sokakla sınırlanmış enabled the development of a court- olması, konutlarda avlu eksenli bir yard-oriented life in the houses. From yaşamın gelişmesini sağlamış; dışa- the outside, it is impossible to under- rıdan bakıldığında ise, geleneksel bir stand what the interior of a traditional Halep konutunun içinin nasıl oldu- Aleppo residence is like. It is seen that ğunu anlamayı imkânsız kılmıştır. many buildings, which have a very Dışardan çok sade bir cephesi olan simple facade from the outside, are birçok yapının, iç mekânda oldukça decorated with very rich architectural zengin mimari elemanlarla süslenmiş elements in the interior. olduğu görülmektedir. In some historical streets in the Kentteki bazı tarihi sokaklarda city, it is seen that the buildings meet yapıların birinci kat hizalarında at the first-floor level. The reason for birleştiği görülmektedir. Bunun this is that the limited space is desired nedeni, kısıtlı alanın verimli kulla- to be used efficiently. “Abbara”,1 an nılmak istenmesidir. Bu yöreye özgü architectural structure unique to this bir mimari yapı olan “abbara”, evlerin region, is the division of the vertically düşey olarak birbirleriyle bütünleşik integrated structure of the houses by yapısının sokaklar tarafından bölün- the streets. They are public spaces / mesi olup bir bakıma kamusal, bir passages. Especially abbaras, which bakıma özel alanlardır / geçitlerdir. provide the passage between differ- Özellikle aynı ailenin farklı parselleri ent parcels of the same family, also arasındaki geçişi sağlayan abbaralar, connect the streets. All abbaras in the sokakları da birbirine bağlar. Kentte- city are named after the householders. ki bütün abbaralar ev sahibi ailenin Abbaras, which creats important trian- ismiyle anılmaktadır. Girift kent gulation points in the intricate urban dokusunda önemli nirengi noktaları areas, are also meeting places. Abbaras

1 Abbara is a traditional vault structure proper to Southeastern Anatolia and Syria, that links neighbor houses and streets (ed. n) 126 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

oluşturan abbaralar, aynı zamanda are generally built of roughly worked buluşma yerleridir. Abbaralar genelde rubble stone with sharped, flattened kabaca işlenmiş moloz taştan sivri, or round arches. Materials such as basık ya da yuvarlak kemerli olarak broken pottery pieces used between inşa edilmiştir. Taşların arasında stones provide a natural isolation. Ab- kullanılan kırık testi parçaları gibi baras are covered with barrel or cross malzemeler doğal bir yalıtım sağla- vaults. Sometimes small windows were maktadır. Abbaralar, beşik ya da çap- opened to these semi-street structures raz tonozlarla örtülüdür. Yarı sokak (Şimşek, 2013). niteliğindeki bu yapılaşmalara, bazen This practice is also seen in Mar- küçük boyutlu pencereler açılmıştır din, Gaziantep and Diyarbakır, which (Şimşek, 2013). have the same climate. Abbara are Bu uygulama aynı iklime sahip generally known in the Southeastern olan Mardin, Gaziantep ve Diyar- Anatolia Region as “kabaltı” (means bakır’da da görülmektedir. Abbara, under the room). It is also called “ab- genellikle Güneydoğu Anadolu Bölge- bara” in Mardin and serves the same si’nde, örneğin Gaziantep’te “kabaltı” function. This type of crossing on the (Kapı-altı ya da kab=oda anlamın- streets is locally called “kabaltı” in Ga- dadır, yani odanın altı anlamında ziantep. Abbaras are important urban kullanılır.) olarak bilinen geçişlerdir. elements in terms of creating shady Mardin’de de abbara olarak adlandı- areas on sunny and hot summer days rılmakta ve aynı işlevi görmektedir. and adding visually deep layer feature Abbaralar, güneşli ve sıcak yaz günle- to the historical city streets. rinde gölgelik alanlar oluşturmaları ve görsel açıdan tarihi kent sokaklarına 5. PLAN TYPOLOGY OF derinlik katmaları açısından önemli TRADITIONAL HOUSING kentsel ögelerdir. ARCHITECTURE IN ALEPPO The fact that Aleppo has been 5. HALEP GELENEKSEL chosen as a residential area in every KONUT MİMARİSİNDE period has strengthened its urban PLAN TİPOLOJİSİ historical identity. Among the ele- Halep’in tarihin her döneminde yer- ments that make up the identity of leşim alanı olarak seçilmesi, kentsel the city; houses with courtyards and tarihi kimliğini de kuvvetlendirmiş- streets are highly important. The tir. Kentin kimliğini oluşturan öge- traditional houses of Aleppo, which ler arasında; avlulu evler ve sokaklar is thought to have a history of at büyük önem taşımaktadır. En az beş least five thousand years, have de- bin yıllık bir geçmişe sahip oldu- veloped with the experiences gained ğu düşünülen Halep’in geleneksel over the centuries and have taken evleri de, yüzyıllar içinde elde edilen the most suitable form according to deneyimlerle gelişerek kentin tarihi the historical identity of the city and kimliğine ve yörenin iklim şartları- the climatic conditions of the region. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 127

Şekil 5. 17. ve 18. yüzyıllarda bir Halep geleneksel evinin aksonometrik kesiti (Urban Form in the Arap World, 2000, s. 70).

Figure 5. Axonometric section of an Aleppo traditional house in the 17th and 18th centuries (Urban Form in the Arap World, 2000, p. 70).

na en uygun biçimi almıştır. Climate is the most important İklim, geleneksel Halep konut- factor affecting the planning of tra- larının planlanmasını etkileyen en ditional Aleppo houses. In the region önemli unsurdur. Kentin yer aldığı where the city is located, summers are bölgede yazlar çok sıcak ve kurak, very hot and dry, winters are very cold kışlar çok soğuk ve yağışlı geçmekte- and rainy. For this reason, the houses dir. Bu nedenle evler, güneşten yaz are designed to benefit from the sun at aylarında en az, kış aylarında ise en least in the summer and the most in fazla yararlanmak üzere tasarlanmış, the winter months. Houses have sum- evlerde yazlık, kışlık ve mevsimlik mer, winter and seasonal sections. bölümlere yer verilmiştir. Many windows in the winter parts Konutların kışlık bölümündeki of the houses are arranged to heating. çok sayıda pencere ısıdan faydalan- As can be seen, climatic conditions mak için düzenlenmiştir. Buradan are one of the main factors in shap- da anlaşılacağı üzere, iklim koşulları ing Aleppo’s traditional architecture. Halep ev mimarisinin şekillenmesin- Seasonal parts of the houses are also deki en büyük etkenlerden biridir. oriented to the east or west because of Konutların mevsimlik olarak adlan- the climate. dırılan bölümleri de, iklimin etkisiyle Another important factor affecting doğu ya da batıya yönlendirilmiştir. architecture is the privacy of family Konut mimarisini etkileyen diğer life. Thus, the privacy of the house bir önemli etken, aile yaşantısının was hidden behind the high walls and mahremiyetidir. Böylece, konut mah- not opened to the outside. This clo- remiyeti yüksek duvarların arkasına sure was not only towards to outside, gizlenmiş, dış mekâna açılmamıştır. but the relationship with neighboring Bu durum yalnızca dışarıya kapanma parcels was also limited by walls. 128 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

şeklinde olmamış, aynı zamanda, The daily life in the courtyard is komşu parsellerle ilişki de duvarlarla not seen from the outside and this sınırlandırılmıştır. Avluda geçen gün- situation also ensures the physical lük yaşam dışarıdan görülmemekte ve security of the houses. The rules of bu durum evlerin fiziki güvenliğini environmental and social life have de sağlamaktadır. Çevresel ve sosyal shaped the housing architecture. yaşantının kuralları, konut mimarisi- Life in traditional houses of Aleppo ni biçimlendirmiştir. begins in the courtyard of the house. Halep geleneksel konutlarında As mentioned above, the concept of yaşam, evin avlusunda başlamakta- privacy has formed the houses and the dır. Yukarıda da belirtildiği üzere street-courtyard relationship. In build- mahremiyet kavramı, konutları ve ings, one passes to a gap before the sokak-avlu ilişkisini şekillendirmiştir. street and from here to the courtyard. Yapılarda, çoğunlukla sokaktan önce Thus, the life in the courtyard was pre- bir aralığa, buradan da avluya geçilir. vented from being seen from the street. Böylelikle, avludaki yaşamın sokak- In traditional Aleppo residences, tan görülmesi engellenmiştir. the rooms form side by side, shaping Geleneksel Halep konutlarında, the space. The rooms are arranged odalar yan yana gelmek suretiyle side by side around a courtyard, and mekânı oluştururlar. Odalar bir avlu the passages to the rooms at ground etrafında yan yana dizilmiş olup level are from the courtyard; and zemin kotundaki odalara geçişler the rooms on the upper floor are avludan, üst kattaki odalara ise yine provided by the outer stairs located avlu içinde yer alan dış merdiven- in the courtyard. The plan scheme lerden sağlanmaktadır. Halep evle- of Aleppo houseshas marks not only rinin plan şeması, yalnızca Osmanlı from the Ottoman period but also döneminden değil, kentte hüküm from the previous civilizations that sürmüş önceki uygarlıklardan da izler ruled in the city. taşımaktadır. The spaces that create the plan Plan düzenini oluşturan mekân- scheme can be divided into two as liv- lar, yaşama mekânları ve servis ing spaces and service spaces. Living mekânları olarak ikiye ayrılabilir. spaces are open spaces (courtyards), Yaşama mekânlarını açık mekânlar semi-open spaces (iwan) and closed (avlu), yarı açık mekânlar (eyvan) spaces (rooms); service spaces are con- ve kapalı mekânlar (oda); servis sisted of kitchens, toilets, cellars and mekânlarını mutfak, tuvalet, kiler ve warehouses. depolar oluşturmaktadır. The courtyard, which is the focal Evin odak noktası olan avlu, özel- point of the house, is the most active likle bahar ve yaz aylarında gündelik place of daily life, especially in spring yaşamın en hareketli yeridir. Avlu- and summer. The floor of the court- nun zemini duvar örgüsü tarzında, yard was paved with Aleppo stone in nitelikli bir işçilikle Halep taşı ile dö- masonry style with a qualified work- SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 129

Şekil 6. Halep’teki Açık Baş Evi’nin avlusu ve eyvanı (Fotoğraf: M. Zen El Abidin, 2010). Figure 6. Courtyard and Iwan of Açık Baş House in Aleppo (Photo: M. Zen El Abidin, 2010). Şekil 7. Açık Baş Evi’nin planı (Çizim: M. Zeyn El Abidin, 2010). Figure 7. Layout Plan of Açık Baş House (Drawing: M. Zeyn El Abidin, 2010).

Şekil 8. Açık Baş Evi’ndeki misafir odası (Fotoğraf: M. Zeyn El Abidin, 2008).

Figure 8. Guest Room of Açık Baş House (Photo: M. Zeyn El Abidin, 2008).

şenmiştir. Birçok konutun avlusunda manship. Many residences have pools, havuz, kuyu, su kanalları, çiçeklikler wells, water channels, flower beds and ve ağaçlar bulunur. Konutlarda avlu trees in the courtyards. By keeping the duvarları yüksek tutularak, buradaki courtyard walls high in the houses, the yaşamın mahremiyeti sağlanmıştır. privacy of life here is ensured. It is seen Üst gelir sınıfına ait konutlarda, ha- that there are women and men sections rem ve selamlık bölümlerinin olduğu in the houses belonging to the upper görülmektedir. Selamlık bölümü evin income class. The selamlık (men’s zemin katında, harem bölümü ise üst quarters) section is on the ground floor katta yer almaktadır. of the house and the harem (women’s Zemin katta yer alan oturma oda- quarters) section is on the upper floor. 130 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

ları ile misafir odaları genellikle ince, Living rooms and guest rooms on uzun dikdörtgen formdadır. Diğer the ground floor are generally thin and odalar ise dikdörtgen veya kareye ya- long rectangular in shape. Other rooms kındır. Oda boyutları incelendiğinde, are rectangular or almost square. When kısa kenarın 3,00-4,00 m, uzun ke- the room dimensions are examined, narın 4,00-5,00 m arasında değiştiği it is seen that the short side varies görülmektedir. between 3,00-,00 m and the long side between 4,00-5,00 m. 6. HALEP GELENEKSEL KONUT MİMARİSİNDE YAPI 6. BUILDING ELEMENTS ELEMANLARI VE MALZEME AND MATERIAL TYPOLOGY TİPOLOJİSİ IN ALEPPO TRADITIONAL HOUSING ARCHITECTURE 6.1. Odalar Kapalı mekânlarda, tasarımı yönlen- 6.1. Rooms diren temel mekân yaşama birimidir. In closed spaces, the main space Odalar gündüzleri oturulan, misafir that guides the design is the living kabul edilen, yemek yenilen; gecele- unit. Guests are accepted, meals is ri ise hem oturma hem yatak odası eaten during the day in these rooms. işlevi gören mekânlardır. Konaklar- They are places that function as a da ve büyük evlerdeki köşk odaları living room in day and a bedroom daha özenli olup bezemeli ahşap at night. The mansion and large kirişlemeli ya da ahşap kaplamalıdır. houses rooms are more elaborate and Konut tasarımındaki birim tekrar- decorated with wood beams or cov- larının en önemli nedeni, ailenin ers. The most important reason for genişlemesiyle ek yaşama birimlerine unit repetitions in housing design is ihtiyaç duyulmasıdır. the need for additional living areas Geleneksel Halep konutunun ka- as the family expands. palı mekânları olan odalar, çok amaçlı The rooms, which are the indoor olarak kurgulanmışlardır. Odalarda; areas of the traditional Aleppo build- yemek yeme, oturma, yatma, misafir ings, have been designed for multiple ağırlama ve hatta yıkanma gibi birçok purposes. In the rooms; Many different farklı ihtiyaç karşılanır. Odaların needs such as dining, living, sleeping, iç düzenleri toplumsal özelliklere entertaining guests and even taking göre planlanmıştır. Evlerde duvarlar bath are met. The interior layouts of kalın, pencere içleri geniştir ve dışta the rooms are planned according to so- cam, içte tahta kapaklar vardır. Kışın cial characteristics. In the houses, the soğuk havalarda bu çift kat muhafaza walls are thick, the windows are wide, sistemi konutu sıcak tutmaktadır. and there was glass outside and wood- Odalar nacarlı olup (ahşap lambri), en shutters inside. In cold weather in tavanlar yüksektir (üç metreye yakın); winter, this double layer storage sys- yukarı kısımlarda da kuş pencereleri tem keeps the house warm. The rooms bulunmaktadır. Pencereler evin haya- are decorated with beautiful wood SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 131

Şekil 9. Halep Geleneksel Evlerinde avlunun etrafındaki odalar – Gazale evi zemin kat planı (Çizim: M. Zeyn El Abidin, 2010) / Figure 9. Rooms around the courtyard in Aleppo Traditional Houses - Ground floor plan of Gazale House (Drawing: M. Zeyn El Abidin, 2010). Şekil 10. Halep geleneksel evlerinde avlu Basil Evi (Fotoğraf: M. Zeyn El Abidin, 2008) Figure 10. Courtyard of traditional Aleppo houses Basil House (Photo: M. Zeyn El Abidin, 2008) tına bakar, sokağa bakan pencereler craftmanship (nacarlı), the ceilings are genelde cumbalıdır. Zemin katta yer high (close to three meters). There are alan odalara alt ev, merdivenle çıkılan windows for birds in the upper parts. odalara üst ev denilir. The windows facing the street are gen- Evlerin en önemli odaları, otur- erally bay windows. The rooms on the ma ve kabul odalarıdır. Bu mekânlar ground floor are called the lower house, konutun en gösterişli ve ferah bölü- and the rooms that can be reached by müne konumlanmış olup genellikle stairs are called the upper house. evin zemin katında bulunurlar. The most important rooms of the Kuzey kanatta yer alan ve evin diğer houses are the living and guest recep- odalarından daha ferah olan beze- tion rooms. These places are in the meli oda, misafir kabul odası olarak most spectacular and spacious part of kullanılır. Bazı odalarda seki altı (ya the houses and are generally located da pabuçluk) vardır. Burası ayakka- on the ground floor. The decorated bıların çıkarıldığı bölümdür. Seki room in the north wing, which is more altı ile odanın esas oturma bölümü spacious than the other rooms of the (seki üstü)2 arasında 20-30 cm’lik house, is used as a reception room. kot farkı bulunmaktadır. There is a height difference of approxi- Odaların birçoğunda ısınma ile mately 20-30 cm between seki altı1 and ilgili bir donanım yoktur. Geleneksel seki üstü2.

1 Seki altı: The part at the entrance of the room, which is about 15-20 cm lower than the floor level, extending narrowly to the width of the room, separated generally from the main roomby wooden bars. Shoes or slippers were also put here, and called also “pabuçluk”. 2 Seki üstü: Main room. Seki altı and Seki üstü are the parts below and over the threshold of a room in a traditional house. (ed. n.) 132 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Halep konutlarında genellikle man- Most of the rooms do not have heat- gal ya da soba kullanılmıştır. Gazale ing equipment. In traditional Aleppo evinde olduğu gibi, zenginlere ait houses, braziers or stoves were gener- evlerin bazılarında misafir odalarında ally used. As in the Gazale house, it is şömine görmek mümkündür. Bunun possible to see a fireplace in the guest yanı sıra, mutfaktaki ocaklar dışında rooms in some of the houses of wealth duvarda ısınma amaçlı kullanıldığı householders. In addition to this, there anlaşılan, küçük ocakların bulunduğu are also examples of small ovens on the örnekler de mevcuttur. wall, which are understood to be used for heating, except for the ovens in the 6.2. Avlu kitchen. Giriş katında yer alan ve evin merke- zi niteliğindeki avlu, mekânsal tasarı- 6.2. Courtyard mı belirleyen en önemli öge olup Ha- The courtyard, centre of th house, lep’te konutların büyüklüğüne göre which is located on the ground floor boyutlandırılmıştır. Avlu, mekânların and the most important element that arasındaki bağlantının sağlandığı determines the architectural design. ortak alandır ve günlük işlerin büyük They are planned according to the çoğunluğu burada yapılır. Özellikle size of the residences in Aleppo. The yaz aylarında, gündüzleri oturulan courtyard is the common area where ve geceleri yatılan üstü açık bir oda the connection between the places is şeklindedir. Avlu, düğün, nişan, provided and most of the daily work taziye gibi eylemlerin gerçekleştirildi- is done here. Especially in summer, it ği ve özellikle kadınlar için gündelik is like an open room where the house- hayatın geçtiği ana mekândır. Avlu, hold live during the day and sleep evlerin omurgası niteliğinde olup at night. It is the main place where eyvanın tamamlayıcısıdır. Halep evle- acts such as weddings, engagements rinde avlunun üstü genellikle açıktır; and condolences and also daily life kare veya dikdörtgen şeklindedir. takes place, especially for women. The Evin odaları bu avlunun iki tarafın- courtyard is the spine of the houses da sıralanır. Özellikle yaz aylarında, and is a complement to the iwan. In avlu serin olduğundan ev halkının Aleppo houses have generally the open zamanının büyük bir kısmı burada top courtyards; square or rectangular geçmektedir. Bölgede kış aylarında in shape. The rooms of the house are kuzeybatı yönünden esen rüzgârın lined up on both sides of this court- egemen olması nedeniyle, hâkim yard. Especially in summer, most of rüzgâr yönü dikkate alınarak, konut- the time of the household is spent lar genellikle güneye doğru yönlendi- in the courtyard. Due to the winds rilmiştir. Bölgede hava genelde sıcak blowing from the northwest direction ve güneşli olduğundan, sokaklar dar during the winter months in the re- tutularak günün her saatinde sokağın gion, the houses are generally oriented iki yanında yer alan avlu duvarlarının towards the south, considering the gölge vermesi sağlanmıştır. prevailing wind direction. Since the SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 133

Şekil 11. Balit evinde kullanılan yeşil ögeler (Fotoğraf: M. Zeyn El Abidin, 2005). Figure 11. Green elements used in Balit House (Photo: M. Zeyn El Abidin, 2005). Şekil 12. Açık Baş Evi eyvanı (Fotoğraf: M. Zeyn El Abidin, 2008). Figure 12. Iwan of Açık Baş House (Photo: M. Zeyn El Abidin, 2008).

Avlunun bir diğer özelliği de, weather in the region is generally mutlaka ortasında mermerden warm and sunny, the streets are kept yapılmış “bürke” denilen fıskiyeli narrow and the courtyard walls on bir havuz veya bir kuyunun bulun- both sides of the street are provided to masıdır. Bu havuzlar suyun sesini shade at every hour of the day. ve serinliğinin hissettirecek şekil- Another feature of the courtyard is de tasarlanmıştır. Havuzlar; kare, that there is a fountain or a well made dikdörtgen, yuvarlak, altıgen ve/ of marble in the middle called “bürke”. veya sekizgen formlardadır. Avluda These pools are designed to feel the kullanılan ağaçlar genellikle limon sound and freshness of the water. ağacı, kolonya çiçeği, yasemin çiçeği, Pools were shaped in square, rectangu- Halep gülü olarak sıralanabilir. Her lar, circle, hexagonal and / or octago- evin avlusunda gölge mekân yarat- nal forms. The trees species used in mak amacıyla mutlaka asma bitkisi the courtyard can be listed as lemon kullanılmıştır. tree, melissa, jasmine flower, Aleppo rose. Grapewine plant have always 6.3. Eyvan been used in order to create shadow in Genellikle avlu seviyesinde olan the courtyard of each house. ve bir iki basamakla çıkılan eyvan birimi, Halep ev mimarisindeki en 6.3. Iwan önemli ögedir. Çoğunlukla iki ve/veya The iwan unit, which is usually at the üç tarafı kapalı, avluya bakan kısmı courtyard level and can be climbed açıktır. Eyvanlar yazın güneşten by a few steps, is the most impor- daha az etkilensin diye kuzeye doğru tant element in Aleppo’s traditional yönlendirilmiştir. Eyvanın zemin ve architecture. It is mostly closed on two duvarları taşla kaplıdır. and / or three sides and the part facing 134 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Eyvan, özellikle sıcak yaz günle- the courtyard is open. The iwans are rinde avludan sonra evin en çok kul- oriented to the north in order to be lanılan bölümüdür. Genellikle evin less affected by the sun in the sum- güney kanadında bulunan eyvanlar, mer. The floor and walls of iwan are üç tarafı kapalı ve bir tarafı kemer covered with stone. ya da kemerle avluya açılan bir yaz The iwan is the most used part of odası şeklindedir. the house after the courtyard, espe- Genel olarak sıcak iklime sahip cially on hot summer days. The iwans, yörelere özgü bir mekân olan eyvan, which are generally located on the sosyal yaşamla bir bütün oluştur- south wing of the house, are used as muştur. Eyvanlarda yöresel malze- summer rooms that is closed on three me olarak taş kullanılmıştır. Dış sides and opens to the courtyard with etkenlere karşı koruma işlevi gören an arch or arch on one side. eyvan, gölgelik görevi üstlenir; ayrıca The iwan, which is a place spe- ışık-gölge karşıtlığı mekânda ince bir cific to regions with generally warm ayrım yaratmaktadır. climates, has intigrated with social Eyvanların üstü genellikle beşik life. Stone is used as local material tonozla örtülüdür; çoğunlukla tek in the iwans. The iwan, which serves açıklıklı olup güneye yönlendirilmiş- as a protection against external tir. Günümüzde yapılan eklemelerle, factors, acts as a canopy; also, the birçok evde eyvanların önü kapa- contrast of light and shadow creates tılarak kapı ve pencere eklenmiş, a distinction in the place. böylece hem kışın soğuktan etkilen- The iwans are usually covered with mesi önlenmiş hem de yeni bir oda barrel vaults. It is mostly a single span eklenmiştir. and oriented south. With the recent Eyvanın bir diğer özelliği de avlu additions, doors and windows were ile kapalı mekânlar arasında yarı added by closing the front of the iwans açık bir geçiş mekânı olmasıdır. in many houses, thus preventing it 6.4 Kiler from being affected by the cold in win- Kiler, bodrum katlarında yer alan, ter and a new room was added. evlerde genellikle depolama amaçlı kul- Another feature of the iwan is lanılan mekânlardır. Bu bölüm, hem that it is a semi-open transition yiyeceklerin saklanmasında hem de kış- space between the courtyard and the lık yakacak ve erzakların depolanma- indoor spaces. sında kullanılmıştır. Yapım özelliğiyle 6.4 Cellar yazın en sıcak günlerinde bile yiyecek- The cellars are the places that are lerin uzun süre bozulmadan kalmasını located in the basement floors, and sağlayan serin bir ortama sahiptir. they are generally used for storage Kilere çok yüksek olmayan, sade purposes. This section was used bir kapıdan girilir. Genellikle döşe- both for the storage of food, winter meler ve duvarlar doğal taş olup üst fuel and supplies. Thanks to its örtüsü beşik veya çapraz tonozdur. construction feature, it ensures that SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 135

Şekil 13. Açık Baş Evi’nde Kiler (Fotoğraf M. Zeyn El Abidin, 2008).

Figure 13. Cellar of Açık Baş House (Photo M. Zeyn El Abidin, 2008).

Bodrum kat toprağa yarı gömülü olup food stays intact for a long time pencerelerle avluya açılmaktadır. even in the hottest days of summer. Entrance of cellar is through a 6.5. Islak Hacimler simple and low door. Usually the Yapım tarihi eski olan evlerde özgün mutfağa rastlanılmamıştır. Geçmiş- floors and walls are natural stone te, avlunun bir köşesinde yakılan and the top cover is barrel or cross ateş üzerinde yemek pişirilmiştir. vault. The basement floor is half Mutfağı olan evler ise geç dönem- buried in the ground and opens to lerde inşa edilmiştir. Bugün, birçok the courtyard through windows. evde ek bölümler yapılarak veya 6.5. Wet Areas mekânlar bölünüp su tesisatı döşene- Kitchens have not been found in rek yeni mutfaklar oluşturulmuştur. houses with an older construction. In Evlerin hiçbirinde özgün hamam the past, food was cooked on a fire in yapılmamış, birçoğunda sonradan a corner of the courtyard. Houses with eklenmiştir. Yıkanma, odalarda kitchens were built in late periods. seki altında yer alan, yaklaşık 130 Today, new kitchens have been cre- cm x 130 cm boyutlarında, bir taş ated by adding new sections in many sırasıyla sınırlandırılmış bir alanda houses or by dividing the spaces and yapılmakta; yıkanmak için kuyudan installing plumbing. büyük ibriğe doldurulan su, odadaki Original baths were not built in ocakta ısıtılmaktaydı. Yıkanmak için any houses, and many of them were gerektiğinde su gideri oluşturulan added later. Bathing area was in the kapı eşiğinde, pabuçluk (seki altı) seki altı in the rooms, and it’s about denilen yerde de yıkanılırdı. 130 cm x 130 cm and limited by a Tuvaletler kokuyu engellemek ve row of stones. The water, which was kanalizasyon bağlantı mesafesini kı- filled into the large ewer from the saltmak amacıyla; avlu ile doğrudan well for washing, was heated in the bağlantılı, yaşama mekânlarından oven in the room. In order to bath, uzakta ve sokağa yakın bir noktada when necessary, one would take a 136 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 14. İbrahim Katırağası Evi’nde damlar (Fotoğraf: M. Zeyn El Abidin, 2010).

Figure 14. Roof of İbrahim Katırağası House (Photo: M. Zeyn El Abidin, 2010).

olmasına dikkat edilerek, giriş kapı- bath on the seki altı where water sının yanında yapılmıştır. drain was installed. Toilets were built next to the 6.6. Damlar entrance door to prevent odor and Konutlara dışarıdan bakıldığında, shorten the distance between the sewer damlarda yöreye özgü, kültürel bir connection, paying attention that it etki görülmektedir. Damlar, evin çatı is directly connected to the courtyard, kısmını oluşturmaktadır; zemin kat- away from the living spaces and close taki açık mekân gereksinimi avlu ta- to the street. rafından karşılanırken, üst katta av- lunun yerini dam almaktadır. Dam; 6.6. Flat Roofs günlük işlerin yapıldığı, mevsimlik A local and cultural effect is ob- yiyeceklerin kurutulduğu, geceleri served on the roofs from outside. yatılan ve yaz aylarında yoğun olarak While the outdoor space require- kullanılan açık, düz çatılı mekân- ment on the ground floor is met by lardır. Damların yaz ayları boyunca the courtyard, the courtyard on the işlevselliğinin artması, konutların upper floor is replaced by a flat roof. arasındaki mahremiyet olgusunu They are places where daily work sorgulamayı gerektirmektedir. is done, seasonal food is dried, to Damların kenarlarında değişik sleep at night and used extensively süslemeli parapetler yer alır; bunlar in summer. The increased function- aynı zamanda kat yüksekliğinin dışa- ality of the roofs during the summer rıdan görünmesini de sağlamaktadır. requires questioning the privacy Yüksekliği taş sırasına göre değişen between residences. bu mimari elemanlar genellikle süs- There are parapets with differ- lemeli olup yüzeyinde açılan oyuklar, ent decorations on the sides of the kış aylarında damdaki karın aşağı flat roofs. They also make the storey atılmasını sağlamak için yapılmıştır. height visible from the outside. These Damlarda baca ve çörtenler architectural elements, whose height bulunur. Çörtenler, yaklaşık 5 cm varies according to the sequence of SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 137

Şekil 15. Açık Baş Evi’ndeki çörtenler (Fotoğraf: Zeyn El Abidin, 2008).

Figure 15. Gargoyle of Açık Baş House (Photo: Zeyn El Abidin, 2008).

kalınlığında, yarım daire formunda, stones, are generally carved and the ortası oyuk, 10-15 cm genişliğindeki hollows on the surface were made to taşların üst üste getirilmesi ve bir- clean the roof during winter. biri üzerine çıkma yapması suretiyle There are chimneys and gargoyles inşa edilmiştir. Günümüzde çörten- on the roofs. The gargoyles were built lerin ucuna borular takılarak suyun by overlapping stones of about 5 cm yapıdan daha hızlı uzaklaşması thick, semi circular, hollow in the mid- sağlanmaktadır. dle, and 10-15 cm wide. Nowadays, pipes are attached to the ends of the 7. HALEP GELENEKSEL gargoyles and to make drainage faster. KONUT MİMARİSİNDE YAPI MALZEMESİ 7. BUILDING MATERİALS Halep ev mimarisini oluşturan en IN ALEPPO TRADITIONAL önemli etkenlerden biri yapı malze- HOUSING ARCHITECTURE mesidir. Kentin içinde bulunduğu One of the most important factors coğrafi ve jeolojik şartların etkisiyle, of Aleppo housing architecture is temel yapı malzemesi taştır. Halep the building material. Due to the yapılarının genelinde kullanılan taş, geographical and geological condi- geleneksel evlerin de vazgeçilmez ögesi tions of the city, the basic building olup malzeme neredeyse tüm örnekler- material is stone. The stone used in de aynı şekilde işlenmiştir. Yapılarda Aleppo buildings is an indispensa- aynı taşın benzer şekillerde kullanıl- ble element in traditional houses, ması Halep kentinin kendine özgü bir and the material is used almost in rengi olmasını sağlamıştır. Bu renk, the same way. The use of the same uzaktan tüm kente bakıldığında veya- stone in similar ways in the build- hut içerisinde dolaşıldığında sürekli ings made the city of Aleppo to have fark edilebilmektedir. Kente rengini an original color. This color can be veren bu malzeme, bölgeye özel, açık noticed when watching city or when renkli sarımsı kalker taşıdır. walking through it. This material 138 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 16. Halep konutlarında kullanılan kalker taşı (Fotoğraf: M. Zeyn El Abidin, 2008). Figure 16. Limestone used in Aleppo houses (Photo: M. Zeyn El Abidin, 2008).

Yapı malzemesi olarak bölgede en that gives the city its color is the çok bulunan ve en kolay ulaşılabilen light colored yellowish limestone Halep taşının kullanımıyla, konut specific to the region. yapım tekniği de önem kazanmış- Construction technique has also tır. Bölgede taş malzeme kullanımı gained importance with the use of günümüzde de devam etmekte, bu Aleppo stone, which is the most widely malzemeyi sağlayan faal taş ocakları available material in the region. The bulunmaktadır. use of stone materials in the region Havanın tüm etkilerine uzun continues today, and there are active süre dayanabilen, taşıyıcı gücü fazla quarries that provide this material. ve doğada bol miktarda bulunan bu This stone can withstand all effects taş,yerel mimarlığın en önemli mal- of climatic conditions for a long time zemesi kabul edilmiştir. Geleneksel and it has a high career power and evlerde, duvarlar moloz ve sandık abundant in nature. It has been con- duvar tekniğiyle inşa edilmiştir. Mo- sidered as the most important materi- loz taş duvarlar genellikle yapının al of local architecture. In traditional temel duvarlarında, giriş katında ve houses, the walls were built using rub- ble stone work and multi-leaf masonry görünür olmayan bazı bölümlerinde technique. Rubble stone work are uygulanmıştır. generally applied on the foundation Kolay işlenen ve ocaktan çıktık- walls, ground floor and some parts of tan bir süre sonra sertleşen bu kireç- the building that are not visible. li taş, geleneksel Halep yapılarında This limestone, which is easily günümüz de dâhil, her dönemde processed and hardens after a while kullanılagelmiştir. from the quarry, has been used in Halep evleri, taş malzeme traditional Aleppo buildings in all kullanılarak yığma tekniği ile inşa periods, including today. edilmiştir. Taş yapı malzemesinin Aleppo houses were built with the bölgeden çıkarılması, bol miktarda masonry technique using stone mate- bulunması, iklim koşullarına uygun rials. It has been used in every period SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 139

Şekil 17. Halep evlerinde kullanılan taş malzeme, Salahiyye Evi (Fotoğraf: M. Zeyn El Abidin, 2009). Figure 17. Stone material used in Aleppo houses, Salahiyye House (Photo: M. Zeyn El Abidin, 2009). ve işlemeye elverişli olması nede- because of building stone material is ex- niyle her dönemde kullanılmıştır. tracted from the region, its abundance, Genel olarak yapıların dışında, suitable for processing and climatic avlu duvarlarında ve merdivenler- conditions. de kullanılan taş cinsi sert, su ve Generally, it is a hard, water and hava şartlarına dayanıklı “keymık” weather resistant “keymik” stone used taşıdır. Beyaz mermer genellikle in the courtyard walls, outside of the döşemelerde görülmektedir. Kır- buildings and stairs. White marble mızı mermer ve karataş yaygın is often seen in floors. Although olmamakla birlikte, avlu, eyvan ve red marble and black stone are not oda döşemelerinde, aynı zamanda common, they have been used for da cephelerde estetik amaçlı olarak aesthetic purposes in courtyard, iwan kullanılmıştır. Ahşap malzeme; ya- and room flooring, as well as on fa- pının kat döşemelerinde ve çatıla- cades. Wooden material; as structural rında taşıyıcı olarak; ayrıca özellik- element for the floors and roofs of the le oda duvarlarında, pencerelerde, building. It was also used for decora- kapı, kepenk ve kafeslerde bezeme tion on room walls, windows, doors, amaçlı kullanılmıştır. shutters and latticeworks. 140 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

8. HALEP GELENEKSEL 8. TYPOLOGY OF KONUT MİMARİSİNDE TAŞIYICI STRUCTURAL SYSTEM SİSTEM TİPOLOJİSİ IN ALEPPO TRADITIONAL halep’te, Osmanlı döneminde inşa HOUSING ARCHITECTURE edilen yapıların inşa yöntemleri ve In the Ottoman period, the con- teknikleri önceki dönemlerde uygu- struction methods and techniques of lanan tekniklere benzemektedir; bu buildings are similar to those used in yapıların inşasında büyük ölçüde taş previous periods. Stone was used to kullanılmıştır. Buna karşılık, inşa a large extent in the construction of tekniğinde bazı farklılıklar bulun- these structures. However, there are maktadır. Örneğin cami mimarisin- some differences in the construction de, yarılma veya yıkılmayı önlemek technique. For example, in the archi- amacıyla kubbe boğazlarına taş tecture of the mosque, stone columns sütunlar yerleştirilmiştir. Ayrıca, were placed for supporting the dome kubbe ve minarelerin üstünü örtmek and to prevent rupture or collapse. için kurşun plakalar kullanıldığı It is also seen that lead plates were görülmektedir. Bölgede yoğun kar ve used to cover the upper parts of domes yağmur yağışı olduğundan, Osmanlı and minarets. This method became döneminde bu yöntem yaygınlaşmış- widespread in the Ottoman period due tır. Bölgeler arasındaki iklim şartları- to heavy snow and rainfall. Due to nın farklılığı nedeniyle, bazı Osmanlı the differences in climatic conditions mimarisi örnekleri çoğunlukla between the regions, some examples Suriye’de uygulanmıştır. Yukarıda da of Ottoman architecture were mostly belirtildiği üzere, Halep’te geleneksel applied in Syria. As mentioned above, evlerde ağırlıklı olarak taş kullanıl- stone was used mainly in traditional mış olup bu özellik kentin sivil mi- houses in Aleppo city and this feature marisine özgü bir farklılıktır. Halep is specific to Aleppo’s civil architec- sıcak bir iklime sahip olduğundan, ture. As city of Aleppo has a hot cli- bina kabuğunun ısıl kütlesi yüksek, mate, the houses was built with thick yöresel taşla örülmüş kalın duvarlar- walls by using local stones with high la inşa edildiği görülmektedir. Yaz thermal mass. High outside air tem- aylarında gün içinde çok yüksek olan perature during the day in summer dış hava sıcaklığı, duvarların da dış increases the external surface temper- yüzey sıcaklığını arttırmakta, ancak ature of the walls, but because these bu duvarların ısı transferine çok ya- walls react very slowly to heat trans- vaş tepki vermesi nedeniyle, sıcaklık fer, the temperature cannot reach the akşama kadar duvarın iç yüzeyine inner surface of the wall and therefore ve dolayısıyla iç mekâna ulaşama- the interior until the night. In night- maktadır. Gece koşullarında ise, dış time conditions, since the outdoor ortam sıcaklığı gündüze oranla çok temperature is very low compared to düşük olduğundan, duvarlar yüksek the daytime, the walls rapidly lose dış yüzey sıcaklığı nedeniyle, hızla energy to the outdoor environment SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 141

Şekil 18. Açık Baş Evi’ndeki tavan yüksekliği (Fotoğraf: M. Zeyn El Abidin, 2008) Figure 18. Ceiling height of Açık Baş House (Photo: M. Zeyn El Abidin, 2008) uzun dalga ısıl ışıma yoluyla enerji through long wave thermal radiation kaybetmekte ve böylece ertesi güne due to the high external surface tem- yeniden serin bir yüzeyle başla- perature, and thus, the next day starts maktadır. Bu durumda, sıcak kuru with a cool surface again. In this case, iklim bölgesinde kabuktaki ısıl it is seen that the thermal mass in the kütlenin bina enerji verimliliğinde crust plays more effective in building yalıtımdan daha etkin rol oynadığı energy efficiency in the hot dry climate görülmektedir. zone than the isolation. Bu iklim bölgesindeki geleneksel In this region, ceiling heights are mimaride, iç mekânlardaki konfor kept too high to improve indoor com- şartlarını iyileştirmek için tavan fort conditions in this traditional archi- yükseklikleri de normalden fazla tecture. In order to reduce the heating tutulmuştur. Yazın ısı kazançlarını in summer, the windows were built azaltmak amacıyla pencereler küçük on a small scale. In the part of the ölçekte yapılmıştır: Dış duvarların walls close to the ceiling, little sized tavana yakın bölgesinde, delik de- windows was opened and used for nebilecek boyuttaki diğer pencereler the ventilation in the interior. These ise, iç mekânda ısınarak yükselen sections are more comfortable places havanın tahliyesinde kullanılmakta in terms of climatization. 142 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

olup bu bölümler ısı açısından daha The wall thickness of Aleppo konforlu mekânlardır. houses ranges from half a meter to Halep evlerinin duvar kalınlık- a meter. The interiors of the rooms ları yarım ila bir metre arasında covered with the decorated woods, değişmektedir; dış cephede de the same material used also on the kullanılan ahşaplarla kaplı odala- exterior walls. The heating problem rın içi nacarlanmış, ısınma sorunu was solved with various protections. çeşitli önlemlerle çözülmüştür. Bu Carved and smooth stones are placed kalın duvarların iç ve dış yüzeyleri, on the inner and outer surfaces of yontulmuş, düzgün taşlarla kaplan- these thick walls. The space between maktadır. İki taş arasındaki boşluk the two stones is filled with aggragete, ise, küçük taşlar, harç ve toprakla mortar and soil. By arranging appro- doldurulmaktadır. Cephe duvar- piate thickness and choosing conven- larının malzeme ve kalınlığının ient material, heat transfer to interior doğru şekilde kullanılması suretiyle spaces has been reduced. With the iç mekânlara ısı geçişi azalmıştır. wooden coating used in the rooms, Odalarda kullanılan ahşap kapla- the relationship between the heat of ma ile de, taş malzemenin ısısıyla the stone material and the air of the odanın havası arasındaki ilişkinin room, has been broken. koparılması sağlanmıştır. 9. CONCLUSION 9. SONUÇ In conclusion, by looking whether Sonuç olarak, Halep geleneksel it was built with a single or double evlerinin kullanıcının ekonomik du- courtyard, an iwan, a main outer wall, rumuna göre; tek ya da çift avlulu, single or two-storey building with a eyvanlı, beden duvarlı, taş düz dam- vault and dome or a stone flat roof, according to the economical situa- lı ya da tonoz ve kubbeyle örtülü tek tion of householder. The high walled ya da iki katlı inşa edildiği ve sokak- courtyard door provides the relation la ilişkisinin yüksek duvarlı avlu of the house with the street. kapısından sağlandığı söylenebilir. This type of houses is an ar- Bu konut tipi, Mezopotamya böl- chetype of residence that has been gesinde, Neolitik dönemden günü- shaped according to the lifestyle in müze devam eden bir yaşam biçimi- the Mesopotamia region, from the ne bağlı olarak şekillenen bir konut Neolithic period to the present day. mimarisi tipidir. Bölgenin mimari This type of construction which was kültür açısından merkezi konumun- built before the Ottoman period can daki Halep kentinde, Osmanlı dö- be seen in Aleppo city, which is the neminden önce de inşa edilegelmiş cultural center of region, and also olan bu konut tipinin, Gaziantep other cities in the region such as Ga- ve Antakya kentlerinde olduğu gibi, ziantep and Antakya. bölgedeki diğer yerleşimlerde çeşitli The common characteristics of uygulamaları görülmektedir. settlements such as Mosul and Kirkuk SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 143

Mimaride taş yapı malzemesinin in the Northern Mesopotamia region egemen olduğu Kuzey Mezopotamya where stone building materials are bölgesindeki Musul ve Kerkük gibi dominant in architecture, and cities yerleşmelerle, Güneydoğu Anado- such as Şanlıurfa and Mardin, where lu’da yine taş mimarinin yaygın stone architecture is also common in olduğu Şanlıurfa, Mardin gibi Southeastern Anatolia, with Aleppo kentlerin Halep ile ortak özellikleri should also be taken into account. de dikkate alınmalıdır. Özellikle bu Cooperation between these regions bölgeler arasında yapılacak işbirliği- may have beneficial consequences for nin, bu kentlerdeki mimari mirasın the preservation and restoration of the korunması ve restorasyonu açısından architectural heritage in these cities. yararlı sonuçları olabilir. Giderek There is no doubt that this cooper- tarihe karışan geleneksel taş işçiliği ation between the regions will also gibi el sanatlarının korunmasında be effective in the protection of the da etkili olacak bölgeler arasındaki regional craftsmanships, such as tra- bu işbirliğinin, ortak deneyimlerin ditional stonemasonry which is almost paylaşılması ve taş mimarinin yeni- extinct. This makes sharing of same den gelişmesine olanak sağlayacağı experiences avaliable and the re-devel- şüphesizdir. opment of stone structure.

KAYNAKÇA/REFERENCES

1. El-Rifai, M. F., 1996, Halep Beynel Tarih vel Hendese, Camiyet Halep - Mahad El-Turas El-İlmi El-Arabi.

2. Hamide A., 2006, Muhafazat Halep, Menşurat Vezaratül Sakafa, Şam.

3. Şimşek, N., 2013, Mardin Geleneksel Konutlarında Değişimin Mekân Dizimi Yöntemiyle İrdelenmesi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.

4. Yarcı Güler, 2014, “Halep Vilayetinde Ecnebi Vakıflar”,Uluslararası Antep - Halep Vakıfları Sempozyumu, Gaziantep-Halep 21-24 Aralık 2009, , c. II, s. 87-115.

5. Zeyn el Abidin M., 2006, Halep Amaratül Medine El-Kadime, Namazec va Tecareb, Halep. 144 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Yemen’de Savaş Sonrasi Rekonstrüksiyon Projeleri: 2018-2020 Postwar Reconstruction Projects in Yemen: 2018-2020 Salma Samar DAMLUJİ, Mira KFOURY*

ÖZET Bu bölümde sunulacak proje, Yemen’de 2015 yılından beri devam etmekte olan savaşın neden olduğu yıkımı ele almaktadır. Bu süreçte yüksek derece önem taşıyan yapıların bazıları yıkılmış, böylece hem yerel kültür mirası hem de dünya kültür mirası için büyük bir kayıp oluşmuştur. Hedef alınan ve bombalanan ilk alanlar, Yemen’in Hadramut Eyaleti sınırları içerisindeki sufi türbeleri ve camilerdir. Hadramut, Yemen’in en büyük eyaletidir ve kentsel miras ve kaynaklar konusunda oldukça zengin bir bölgedir. Projeler ise bu eyaletin iki büyük kıyı kentinde yer almaktadır; Al-Mukalla (eyalet başkenti) ve Al-Shihr (eyaletin eski kentsel merkezi). Çalışma alanları ise, Mukalla’daki Şeyh Yakup Türbesi, İsmail Camii Kubbesi, Şaklanza Camii ve Al-Shihr’deki El Habib Ebu Bekir Türbeleri’dir. Proje inisiyatifi bu yapıların tehdit eden yıkılma riskine karşı acil müdahale ihtiyacına bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Bu sunumda alandaki hasarın durumunu, restorasyon ve rekonstrüksiyonları değerlendirmek üzere Mayıs 2019’da başlanan ve yapısal hasar ve boyutları üzerine halen devam eden araştırmalar paylaşılacaktır. Uygulama faaliyetleri, Eylül 2019’da kısmen yıkılmış olan iki yapıdan hasarlı duvarların güçlendirilmesiyle başlamıştır. Zarar görmüş tüm alanların güçlendirilmesi ve dengelenmesi için önemli olan bu süreç, yapıların hasar görmüş, çöken veya risk altındaki bölümlerinin kaldırılması için gerekli olan askıya alma işlemlerini de içermektedir. Tamamen tahrip olmuş iki yapıda rekonstrüksiyon işlemleri devam etmektedir. Ayrıca proje Al-Mukalla ve Al-Shihr kıyı kentlerinin nemli bölgeleri bağlamında çeşitli yapı malzemesi süreçleri hakkında araştırma ve dökümantasyon çalışmasını gerektirmektedir. Bölgede kullanılan geleneksel yapı malzemeleri sadece ve doğa kaynaklı (toprak, çamur, şeyl, kireç ve ahşap) olsa da teknikler, yapım yöntemleri ve tasarımları karmaşık ve çok yönlüdür. Proje, hedef alınmış olan bu önemli kültürel anıt ve yapıları restore etmeyi, yeniden canlandırmayı, yeniden inşa etmeyi veya yenilemeyi ve bu yeniden inşa yöntemlerini gelecekte geleneksel yapım tekniklerinin ve miras öğelerinin korunması amacıyla belgelemeyi amaçlamaktadır. Proje, yukarıda belirtilen çalışmaların sürdürülebilirliği, yürütülmesi ve yerel zanaatkarlar ile yapı ustalarının kabiliyetlerinin geliştirilmesi için hayati önem taşıyan yerinde eğitim ve kapasite geliştirme çalışmalarını da kapsamaktadır.

* Salma Samar Damluji, Baş Mimar ve Danışman, DAW’AN KERPİÇ MİMARİ VAKFI, İslam Mimarisi Profesörü, Maroun Semaan Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi, Beyrut Amerikan Üniversitesi, Lübnan Chief Architect and Advisor, DAW’AN MUD BRICK ARCHITECTURE FOUNDATION, Professor of Architecture in the Islamic World,, Maroun Semaan Faculty of Engineering and Architecture, American University of Beirut, Lebanon, e-mail: [email protected]; Mira Kfoury, Mimar, Proje Araştırma Görevlisi/ Architect and Research Assistant on Project, e-mail: [email protected] Sn. Kfoury ve Sn. Damluji’nin yazısı elimize geçmediğinden yayımlıyamıyoruz / As we do not receive Mrs. Kfoury and Mrs. Damluji’s paper, we cannot publish it. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 145

Proje, Mukalla’da bulunan Daw’an Kerpiç Mimari Vakfı ile Hadramut Valiliği Ofisi tarafından Hollanda Prince Claus Vakfı Kültür için Acil Durum Fonu ve British Council Kültürel Koruma Fonu desteğiyle gerçekleştirilmektedir. Anahtar Sözcükler: Savaş Sonrası Koruma, Kerpiç, Yerel Mimari

ABSTRACT The project to be presented in this session concerns the destruction caused by the ongoing war in Yemen (2015-present). Some of the most important landmarks have been destroyed in the process, resulting in considerable loss to both the local and world cultural heritage. The primary sites targeted are bombed Sufi shrines and mosques in the Hadramut Governorate of Yemen. Hadrmaut is the largest governorate in Yemen and is rich in its urban heritage and resources, the projects are located in the two principal coastal cities of the governorate; Mukalla its Capital and Shihr the former urban centre of Hadramut. The sites are the Shaikh Ya’qub Dome in Mukalla; the Ismail Mosque Dome, Shaklanza mosque, and the Al Habib Abu Bakr Domes in Al Shihr. The initiative stemmed from an urgent need for intervention to arrest imminent danger threatening the collapse of these structures. We will be sharing the work in progress, on the projects, since its initiation in May 2019 along with the surveys of structural damage and its extent, as a means of assessing the destruction, the restoration, and the rebuilding of these sites. Implementation of the projects commenced in September 2019 with the reinforcement of weakened and damaged walls in two of the sites where the destruction is partial. This crucial process for sustaining and stabilising all the damaged areas includes the shoring of buildings to remove damaged, collapsing, or threatened parts of the building. Reconstruction is currently underway on the other two completely destroyed edifices. Furthermore, the project entails research and documentation on several building material processes in the context of the coastal humid areas of towns of Al-Mukalla and Al-Shihr. Although these materials that are traditionally used for building are basic and rely on natural resources (earth, mud, shale, lime and wood), the techniques, construction methods and design are both complex and sophisticated. The project aims to restore, resuscitate, and reconstruct or renovate these important cultural landmarks and buildings that were targeted and to document these reconstruction methods in an effort to safeguard traditional building technique and heritage in future. The project encompasses in-situ training and capacity building, which is vital to the sustainability and execution of the afore- mentioned projects and in investing in the capability of local craftspeople and master builders. The project is conducted with the Daw‘an MudBrick Architecture Foundation, based in Mukalla with the support of the Office of the Governor of Hadramut, and funded by the Cultural Emergency Response programme of the Prince Claus Fund, in partnership with the Cultural Protection Fund of the British Council. Keywords: Architect and Research Assistant on Project 146 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

2009 ve 2019 Yangınları Sonrası Tebriz Çarşısı Afet Yönetim Stratejilerinin İki Kapılı Han ve Koridorlarının (Dalan) Rekonstrüksiyon ve Restorasyon Deneyimleri Üzerinden İncelenmesi**/ Investigation of Post-Disaster Management Strategies in Tabriz Bazaar Using Reconstruction and Restoration Experiences of Iki Gapili Saray (Do-Dari Sarai) and Peripheral Dalans (Corridors) after Fire in 2009 and 2019 Hossein Esmaeili SANGARİ*

ÖZET Tarihi Tebriz Çarşısı, UNESCO Kültürel Miras Komitesi’nin takibi ve devam eden araştırmaları ile dünya çapındaki kültürel miras değerlerini listelemek üzere oluşturulmuş özel çalışma gruplarının değerlendirmeleri sonucunda; İran’ın on ikinci ulusal anıtı olarak UNESCO Dünya Miras Listesi’ne 2010 Ağustos ayında 1346 numara ile kaydedilmiştir. Tebriz Çarşısı’nı oluşturan yapılardan bazıları şunlardır: 5000 hücre, yani dükkân (Hojreh), 24 kervansaray, 20 kapalı çarşı (Timche /Tim ya da Timcha: Merkezi bir plan etrafında sıralanmış dükkânlardan meydana gelen, üstü kapalı han), beş geçit (çarşının belli bir ticarete -örneğin bakırcılar, ayakkabıcılar vd., ayrılmış akslarından her biri: Rastehbazaar), 19 koridor (Dalan), 31 bedesten, bir meydan, 7 pazarçe (küçük pazar yeri), 8 kapı, 29 cami, üç anıt, 4 okul, bir Zurkhaneh (Geleneksel sporların yapıldığı yer), iki kütüphane, iki köprü, 5 müze, bir ev, altı hamam ve bir buzhane yapısı (Yakhchal: Yakh, buz, chāl, çukur anlamına gelir). “Do-dari Sarai”, yani İki Kapılı Han; Miani Dalanı, Kumpani Dalanı ile Metghalchi Dalan’ına, kuzeybatıdan da diyagonal bir koridorla Hajim Rahim Timcha’sına bağlanır. Tebriz Tarihi Çarşısı UNESCO tarafından tescillenmeden önce 2009 yılında bir yangın geçirmiş, 2012 yılında yeniden kullanılmaya başlanmıştır. 2009 yılındaki yangından sonra alınan dikkatli önlemlere rağmen, 2019 yılında tekrar çıkan yangında, Miani Dalanı ile Saqatforooshan Dalanı’nın çökmesine neden olmuştur. Bunun temel nedeni; UNESCO Dünya Miras Alanları’nda yakıcı ve yanıcı maddelerin depolanması hakkındaki yasakların bilinmemesi veya görmezden gelinmesidir. Bu makalede 2009 ve 2019 yılında gerçekleşen yangınların üzerinden yangın önleme ve yangınla başa çıkma stratejilerinin incelenmesi amaçlanmaktadır.

Anahtar Sözcükler: İki Kapılı Han, Yangın, Yönetim, Koruma, Restorasyon.

* Hossein Esmaeili SANGARI, Kültürel Miras ve Turizm Araştırma Enstitüsü, Tahran, İran / Research Institute of Cultural Heritage and Tourisme, Tehran, Iran, e-mail: [email protected]. ** Bu bildiri Türkçeye Cemal Can Ansen ve Merve Saruhan tarafından çevrilmiştir. Merve SARUHAN, Şehir Plancısı İBB KUDEB, e-mail: [email protected]; Cemal Can ANSEN, İnşaat Mühendisi İBB KUDEB, e-mail: [email protected]. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 147

ABSTRACT Tabriz Historic Bazaar, through continuous research and follow-up of the Cultural Heritage Organization, and the formation of special working groups for compiling the global registration, succeeded in adapting the world’s leading values in August 2010 and registered as the twelfth national monument of Iran, no. 1346, of UNESCO World Heritage Sites List. Some of the elements that make up the Tabriz Bazaar complex include: about 5,000 Hojreh (shop), 24 caravanserai, 20 Timche (Plaza), 5 Rastehbazar (passway), 19 corridors, 31 bazaars, 1 square, 7 bazarche (mini bazaar), 8 gates, 29 mosques, 3 monuments There are 4 schools, 1 zurkhaneh (Traditional sport centre), 2 libraries, 2 bridges, 5 museums, 1 house, 6 baths, and 1 yakhchal (yakh meaning “ice” and chāl meaning “pit”) ice house. The “Do-dari Sarai” connects with the “Dalan Miani”, the “Dalan Company”, and the “Dalan Metghalchi”, and from the northwest, with a diagonal corridor with the Hajim Rahim Timche. It was once caught fire in the year 2009 before the worldwide registration has happened and was re-exploited in the year 2012. After the fire in 2009, despite some thoughtful measures, another fire in 2019 caused to collapse of “Dalan Miani” and “Dalan Saqhat-Forooshan” abortion vendors. The main reason for this is the ignorance of World Heritage site warnings about the prohibition of the storage of flammable and incendiary materials. This article intends to examine fire prevention strategies and, in the event of a fire, strategies to deal with them based on the experiences of 2009 and 2019.

Keywords: Iki Gapili Saray, Fire, Management, Protection, Restoration.

1. GİRİŞ 1. INTRODUCTION En geniş anlamıyla afet, insanlara, Hazard in the widest sense is a natural hayvanlara ve doğaya ekonomik, or of human origin that causes physical, sosyal ve fiziksel açılardan zarar social and economic damage to humans, veren, doğal ya da insan kaynaklı animals and the nature. These events olaylardır. Afetler, gündelik hayatı disrupt or stop ordinary life and human ve insan faaliyetlerini engeller ve activities, and the society at risk does risk altındaki toplum, kimi zaman not alone be able to take advantage of all kaynaklarından tam anlamıyla its resources. yararlanamaz. There are times when natural, tech- Doğal, teknolojik veya insan nological, or human-generated events are kaynaklı faaliyetlerin tehlike al- at risk, which can lead to damage and tında olduğu durumlar; topluma, loss to human communities and their toplumun yaşam alanlarına ve mev- habitats and the ability to cope with cut yerel kaynakları değerlendirme existing local resources. In other words, yeteneğine zarar verip kayıplara yol the risk was not the accident itself, açabilir. Yani risk, kazanın kendisi but the consequences. The hazards are 148 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

değil bir sonucudur. Afetler mey- divided into two parts: immediate and dana geliş hızına bağlı olarak ikiye sudden as well as slow and gradual based ayrılır; doğrudan ve ani olanlar ile on the speed of occurrence. Immediate yavaş ve kademeli olanlar. Doğ- risks include flood earthquake, rock fall, rudan riskler; sel, deprem, kaya volcanic explosions, storms and more. düşmesi, volkan patlamaları, kasır- Generally in these hazards, since there ga, hortum vb. olayları içerir. Bu is no estimation, prior warning and olayların öngörülemez olması, uyarı evacuation in case of inadequate safe- ve tahliye gerçekleştirilememesi guards and prevention, the community nedeniyle, toplum mali kayıplara ek against such hazards, in addition to the olarak sosyal ve fiziksel olarak da major casualties and financial losses, the büyük zararlara maruz kalır. extent of social damage, it will also be Yavaş ve kademeli olarak gerçek- economical and psychological. leşen afetlere kuraklık, kontrol edi- Slow and gradual hazards such as lemeyen yangınlar, kıtlık, erozyon, drought, wildfire, hunger, erosion, küresel ısınma örnek verilebilir. global warming and so on can be men- Bunların sonuçlarına bakıldığın- tioned. Looking at the consequences of da, mali kayıplar ve ölümlerin ön the risks, we find that casualties and sırada olduğu söylenebilir. Ölü financial losses are at the forefront. The sayısı, insan ve hayvanları; finansal death toll includes the deaths of humans kayıplar da nesneleri, yapıları ve and animals, and financial losses include arazi hasarlarını içerir. objects, buildings and land destruction. Bu olaylardan bazıları meydana Some of the events that are due to geliş zamanlarından ve ortaya çıkan the timing of the event and the resulting tahribatlardan dolayı bu tartışma- damages are not considered hazards that nın kapsamı dışında kalmaktadır. are beyond the scope of this discussion. Afetler oluş nedenine göre dörde The hazards are divided into four ayrılır; jeolojik afetler (depremler, groups according to their origin: geolog- kaya düşmesi, volkanik patlamalar ical hazards (earthquakes, rock fall and vd.), iklimsel afetler (kuraklık, don, volcanic explosions), climatic hazards yıldırım, seller ve fırtınalar, vd.), (drought, frost, lightning, floods, teknolojik ve biyolojik afetler (büyük storms etc.), technological and biologi- yangınlar, iklim değişikliği, çevre cal hazards (nuclear disasters, massive kirliliği, erozyon, hava kirliliği vd.), fires, erosion, air pollution etc.) and insan kaynaklı afetler (açlık, kıtlık, human-caused hazards (hunger, fam- bulaşıcı hastalıklar, terörizm, savaş- ine, communicable diseases, terrorism lar, vd.). Yukarıda kökeni bakımın- and wars). In terms of origin, although dan gruplara ayrılmasına rağmen the risks are divided into the groups risk sonuç olarak, insanların bilinçli mentioned above, whatever the source of ya da bilinçsiz bir şekilde yarattığı the risks, the outcome is closely linked politik, sosyo-ekonomik ve çevresel to the political, social, economic and olaylarla yakından bağlantılıdır. environmental situation that humans SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 149

2. TEHLİKE ve RİSK have consciously or unconsciously creat- OLASILIĞI ed and This basis has all the dangers of Tehlike, güvenlik açığı ve afetin human origin. bir araya geldiği bir durumdur. 2. DANGER and PROBABILITY Risk, alanda belirli bir zaman OF RISK aralığında meydana gelen tehlikeli Danger is a combination of vulnerabil- olayların ölçülmesidir. Tehlike, ity and hazard. The risk of measuring bir olayın olma olasılığı ile onun expected casualties is due to a hazardous negatif sonuçlarının bileşimidir. event occurring in the area over a specif- Bir başka ifadeyle tehlike; riskle- ic time period. The danger is a com- rin, sosyal kırılganlığın ve doğal bination of the probability of an event olayların meydana gelme olasılığı- and its negative consequences. In other dır (Smith, 2009). words, the danger is the probability of Tehlike olasılığı, belirli bir the occurrence of harmful events re- riskin gelecekte belirli bir zaman- sulting from the confrontation of risks, da tehdit altındaki unsurları ve social vulnerability, and nature. That olayları etkilemesini ifade eder. is, the conventional prohibition of risk Yani, olası olayların istenmeyen (Smith, 2009). sonuçlarının toplamını içeren ola- Danger possibility (risk) refers to sılık kavramı kısaca mühendislik losses that the probability of that par- ve sigortacılıkta “hasar veya kaybın ticular risk occurring at a given time in olasılığı’’ olarak tanımlanır. Ipens, the future affects the threatened factors potansiyel bir tehlikenin ortaya and phenomena. In other words, the çıkma olasılığını risk olarak ta- concept of probability, which contains nımlanmaktadır. Chapman’a göre the sum of the unintended consequences hasar görebilirlik, doğal bir tehli- of a probable event, is briefly defined in kenin belirlenebilme olasılığı ile the engineering and insurance sciences sosyal kurumların kırılganlığına / as “probability of loss or damage”. Ac- sistem açığına bağlıdır. Smith’in cording to Ipens (1997), the probability görüşüne göre; risk, bir tehlikenin that a potential hazard may be posed gerçekleşme olasılığıdır; başka by his or her injuries is defined as risk. bir ifadeyle, risk, sıklıkla olasılık Chapman (1980) considers vulnerability ve kayıp kavramlarının bir arada a function of the likelihood of a natural olduğu beşeri sermayenin tehlikeye hazard being identified and the vulner- maruz kalma durumudur. Kaybın ability of social institutions. In Smith’s veya tehlikenin olasılığını tartışa- view, risk is the probability of a danger bilmek için, belirlenmiş bir yerde, occurring, in other words, risk is the belirli bir büyüklükteki kaza ya exposure to something of human capital da tehlike olasılığını hesaplamak that is often expressed as a combination ve etkilenen faktörler ile olayların of probability and loss (Smith, 2009). ne ölçüde tehdit altında olduğunu In order to discuss the possibility of tahmin etmek gerekir. 150 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

2.1. Tehlike Yönetimi danger or probability of loss, it is nec- Afetlerle başa çıkmak ve etkisini essary to estimate the probability of an azaltmak için risk ve kriz yönetim- accident or hazard of a certain size in a lerinden söz etmek gerekir. Lite- given location and to estimate the extent ratürde kriz ve risk yönetimi çok to which the factors and phenomena kapsamlı olduğundan, bu alanların affected are threatened (Zahari, 2018). sınırlarını belirlemek çok önemlidir. 2.1. Hazard Management a. Risk Yönetimi It is worth noting that there are two Risk yönetimi, kurum ve kuruluş- types of management to deal with and larda alınan kararların sistematik mitigate any type of disaster known as bir şekilde yürütülmesini ifade risk management and crisis manage- eder. Doğal, çevresel ve teknolojik ment. Since the literature on risk and afetlerin etkilerinin azaltılmasının crisis management is very extensive, yanı sıra, sosyal veya bireysel poli- determining the scope of these two types tikaları uygulayabilmek için işlevsel of management is essential. yetenek ve becerilerin organizasyo- a. Risk Management nu da sağlanmalıdır. Risk yönetimi, Risk management is the systematic olumsuz ve riskli olayların zaman- management of executive decisions in lamasını tahmin etmek için etkili organizations, and the organization bir mekanizmanın kurulmasıdır; of the functional abilities and skills to başka bir deyişle, böyle durum- implement social or individual policies, larla karşılaşmaya hazır olmak ve strategies and capabilities, along with bunu göz önünde bulundurmaktır mitigating natural, environmental, and (Hekmat, 2009). Risk yönetimi, technological disasters. potansiyel risklerin analizi ve In other words, risk management is tanımlanması, bu risklerin etkisi- the acquisition of effective mechanisms ne uygun yanıtların sunulması ve for estimating the timing of a negative uygulanmasını yapılandırmaktır. and risky event. In other words, being Sonuç olarak, risk yönetimi; risk- prepared to face uncertain and risky sit- lerin ıslahı, azaltılması ve ortadan uations is considered (Hekmat, 2009). kaldırılmasının en uygun maliyet- Risk management is a structured li yolunun tanımlanması, analiz way of identifying and analyzing po- edilmesi, geliştirilmesi ve seçilmesi tential risks, presenting and applying görevidir. Risk yönetimi, riskleri responses appropriate to the impact of kabul edilebilirlik seviyesine indir- the risks. In other words, risk man- geme çabalarını içerir. Bu da, riskin agement is the task of identifying, toplum tarafından dayanılabilir ve analyzing, evaluating and selecting kabul edilebilir olmasını sağlamak the most cost-effective way to correct, demektir. Risk yönetimini düzenle- reduce or eliminate risks. In general, meden önce, tehlikenin ne olduğu- risk management involves efforts to nu belirlemek gerekmektedir. reduce risks to acceptable levels of risk. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 151

Risklerin anlaşılabilmesi için This means ensuring that the risk is analizler, kantitatif değerlendirme- acceptable or tolerable to the public. ler, kazaların sonuçları ile bunların The risks must first be understood olma olasılıkları irdelenmeli ve before management can take place. riskin kabul edilebilirliğine ilişkin This includes risk analysis, quanti- değerlendirmeler yapılmalıdır (Kara- tative assessment, the consequences mi, 2012). of accidents and the likelihood of Risk yönetiminin amacı; kurum, them occurring. After assessing risk, kuruluşun ya da kentin operasyon judgments about risk acceptability sonrası kapasitesini dengelemek ve are needed (Karami, 2012). yeniden inşa etmek için gereken kay- The purpose of risk management nakları etkin bir şekilde planlamaya can generally be to evaluate (collect, ve organize etmeye yarayacak bilgileri classify, analyze) informations on risks geliştirmek, bir araya getirmek, sınıf- in order to effectively planning and landırmak ve analiz etmektir (Parker, organizing the resources, needed to 1995). rebuild and balance the organization’s Afet risk yönetiminin amaçların- or city’s post-operational capability dan bir diğeri de, esneklik yaratmak (Parker, 1995). ve afet riskini azaltmak olmalıdır. One of the goals of disaster risk Esneklik, kabul edilebilir bir per- management is to reduce disaster formans seviyesini sürdürebilmek risk and create flexibility. Flexibility için, bir sistemin, topluluğun ya da is the ability of a system, communi- alınan ortak bir kararın dalgalan- ty, or consensus to adapt to fluctua- malara uyum sağlama kabiliyetidir. tions to maintain an acceptable level Esneklik, toplumun kötü olayların of performance. Flexibility requires sonuçlarına etkin bir şekilde karşı- social, institutional, and informa- lık verebilmesini sağlayan, sosyal ve tion resources that enable society kurumsal bilgi kaynaklarına gerek to respond effectively to disastrous duyar. Risk yönetiminde, belirlenmiş consequences. risk seviyelerine ve risk değerlendir- In risk management, decisions are mesinin karşılaştırmalı sonuçlarına made based on comparing the results dayanan kararlar alınmalıdır. Risk of the risk assessment and the speci- yönetimi açısından; tehlike genellikle fied risk levels. In terms of risk man- ortadan kaldırılamaz ama bilinen ya agement, the danger generally cannot da potansiyel tehditlerden korunarak be eliminated but it can be mitigated zarar azaltılabilir (Maferang, 2011). by protecting known or potential Risk yönetiminin temelleri şun- threats (Maferang, 2011). lardır: The basics of risk management are: Kurum, kuruluş ya da sistemin Identify weaknesses in a compa- zayıf yönlerinin tanımlanması, ny, system or organization Var olan değerlerin korunması Offer a realistic way of deciding için uygun maliyette karşı önlemle- on scarce resources and choosing 152 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

rin seçilmesi ve sınırlı kaynakların cost-effective countermeasures for kullanımı için gerçekçi bir yolun asset protection. önerilmesi, Modify the success of a compa- Yetkili kuruluşlar tarafından ny, the security efforts of organiza- karar alma konusundaki öneriler ve tions by emphasizing the commu- riskler arasındaki ilişkiler vurgulana- nication of risks and suggestions on rak, güvenlik önlemlerini ve şirketin the latest decision-making by compe- hedefini değiştirmek, tent authorities. Kurum yöneticilerine, sahiple- Help facility managers, own- rine ve uzmanlara hangi ölçekteki ers, and professionals to answer the güvenliğin yeterli ve gerekli olduğu question of how much security is konusunda yardımcı olmak, sufficient. Hasar görebilirlik / güvenlik açığı- Vulnerability and Affecting Fac- nı etkileyen faktörler: tors: Latincede ‘’Vulus’’ hasar görebilir- “Vulus” in Latin means vulner- lik ve zarar anlamına gelir ve İngi- ability and harm, and in English lizce literatürde, hasar görebilirlik literature, vulnerability is defined as terimi diğerlerine ilaveten fiziksel inter alia physically or emotionally ya da duygusal açıdan zarar görmek harmed (Kelly & Adger, 2000). That olarak da tanımlanır (Kelly ve Adger, the individual or group is exposed to 2000); yani bireyin veya grubun the adverse effects of a hazard, which riskin olumsuz etkilerine açık olma- is, in fact, an interaction between sıdır; bu aslında toplulukların sosyal spatial hazards and social forms of katmanları ile mekânsal risklerin communities. etkileşimidir. Vulnerability is a term used to in- Güvenlik açığı; potansiyel çevre- dicate the extent and extent of poten- sel hasarların topluma, yapılara ve tial environmental damage to com- coğrafi bölgelere hangi ölçekte etki munities, structures, and geographic edeceğini belirtmek için kullanılan areas. Investigating and analyzing the bir terimdir. Mevcut yapıların gü- vulnerability of existing buildings is, venlik açığını araştırmak ve analiz in fact, a predictor of their damage etmek, bu yapıların potansiyel against potential crises (Zahraie & krizlerde alacağı hasarın boyutunu Ershad, 2005). gösterir (Zahraie ve Ershad, 2005). Vulnerability is a situation whereby Güvenlik açığı, hane halkının kötü the household loses the ability to cope koşullarla başa çıkma yeteneği- with adverse conditions and falls into ni kaybettiği ve sağlık, sosyal ve a situation often associated with food, gıda ile ilgili sıkıntılara düştüğü social and health unrest. durumdur. Herhangi bir alanda According to the theory of vulner- güvenliğin kapsamının ve seviyesi- ability, in any given space, there is a nin eşit olarak sağlanmadığı durum- factor of vulnerability, while the levels larda, güvenlik açığı faktörü vardır and scope of security at that space are SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 153

(Alexander, 2002). Buna göre; eğer not uniformly distributed (Alexander, potansiyel tehlike, kırılganlıklar ile 2002). Accordingly, if a threat match- birleşiyorsa, bir risk faktörü vardır es the vulnerabilities, there is a risk (Potansiyel hasar derecesi) (degree of potential damage). b. Kriz Yönetimi b. Crisis Management Birleşmiş Milletler, afetleri bir The United Nations identifies disas- topluluğun ya da toplumun belli bir ters as a serious disruption to the func- kesiminin işleyişini, maruz kaldığı tioning of a community or a fragment- ekonomik zarar ve çevresel hasarlar- ed human society, with economic and la, gücünün çok üzerinde ciddi bir environmental damages affecting more kesintiye uğratan bir durum olarak than the power of the community. tanımlar. Disaster is a combination of the Afet; birtakım tehlikelerin, güven- danger, vulnerability and inadequate lik açıklarının ve potansiyel riskleri performance with measures to reduce azaltmak için alınan önlemlerin the potential risk. Disaster occurs yetersizliğinin toplamıdır. Felaketler, when the effects of the hazard on the tehlike karşısında toplumun savun- community are vulnerable and cause masız olduğu; hasara, can kaybına ve damage, casualties, and disruption bozulmaya maruz kaldığı durumlarda (Himayatollah Khan, 2008). meydana gelir (Himayatollah Khan, The systematic process of using ad- 2008). ministrative guidelines, organizations Yönetimsel rehberler, organi- and operational skills and the capacity zasyonlar ve operasyonel becerileri to implement strategies, policies and sistematik kullanma süreci, gerekli capacity building and coping with politika ve stratejilerin uygulanma stress to mitigate the adverse effects kapasitesi, afetin potansiyel etkisinin of hazards and the potential reduction azaltılması ve tehlikenin kötü etkile- of disaster is called crisis management rini azaltma baskısıyla başa çıkmanın (Mitchell, 2011). yollarını belirlemek, kriz yönetimi In other words, crisis management olarak adlandırılır (Mitchell, 2011). is a dynamic process in the form of Başka bir deyişle, kriz yönetimi; kriz measured actions that take place öncesi, sırası ve sonrasında düzenli before, during, and after the crisis olarak faaliyetlerin sürdüğü, dinamik (reconstruction and restoration). (Dar- bir süreçtir (Yeniden yapılanma; yani bak, 1990). rekonstrüksiyon ve restorasyon) (Dar- Experience over the past few dec- bak, 1990). ades has shown that in many cases, Son birkaç on yıldaki deneyimler, due to the emergency in the process birçok vakada travmatik yeniden of traumatic reconstruction, there are yapılanma sürecinin aciliyeti ne- usually no comprehensive and mul- deniyle çok yönlü ve kapsamlı bir ti-dimensional reconstruction pro- rekonstrüksiyon programının çoğu grams. In post-traumatic reconstruc- zaman olmadığını göstermiştir. Trav- tions, the quantity and the physical 154 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

ma sonrası yeniden yapılanmalarda, dimension of reconstruction are more yapılanmanın niteliği ve fiziki boyutu pronounced, and other aspects of re- daha çok vurgulanmaktadır; yeniden construction such as social, economic yapılanmanın sosyal, ekonomik ya or qualitative dimensions of physical da fiziki rekonstrüksiyonun nitelik- reconstruction are less favored. Thus, sel boyutu gibi diğer yönleri daha az one of the issues that have been con- düşünülmektedir. Dolayısıyla, son sidered in recent years in reconstruc- yıllarda yeniden yapılanma modelle- tion patterns, and most of the recon- rinde ve yeniden inşa edilen kamusal structed public spaces, is the lack of a alanların çoğundaki yaşam kalitesi sense of the quality of life. (Farahani yoksunluğu algısı, ele alınan önemli and Hajipour, 2008). sorunlardan birisidir (Farahani ve Disaster management is discussed Hajipour, 2008). when disaster risk management is Afet yönetimi, afet risk yönetimi considered. Disaster risk management planlandığında tartışılmalıdır. Afet includes all measures that lead to risk yönetimi; risk altındaki unsur- disaster-related casualties such as life, ların güvenlik açıklarını ya da can property or risk reduction or vulnera- ve mal kaybını veya riski azaltma bility of the elements at risk (Himaya- gibi afetle bağlantılı durumlar için tollah Khan, 2008). gereken önlemleri içerir. Ayrıca, kriz The most important tasks of crisis yönetimindeki en önemli görevler, management are to take steps to çevresel risklerin neden olduğu sorun- relieve problems caused by environ- ları çözmek, bunların etkilerini azalt- mental hazards, mitigate their effects mak ve iyileşmeye hazırlanmak için (prevention) and prepare for relief and harekete geçmektir (Rattien, 1990). recovery (Rattien, 1990). 2.2. Kriz Yönetimi Yaklaşımları 2.2. Crisis Kriz yönetimini incelerken, krizler- ManagementApproaches le başa çıkmada iki farklı yaklaşım There are two very different approach- olduğu görülür: es to dealing with a crisis when exam- ining crisis management: a. Geleneksel Yaklaşım Bu bakış açısına göre, kriz yönetimi a. Traditional Perspective belirli bir felaketten sonra yalnız- In this view, crisis management only ca kurtarma faaliyetleri ve o anki looks at the issue of rescue and relief durumu hafifletmeyle ilgilenir. Buna only after a particular disaster. This göre kriz yönetiminin esas görevi means that the main task of crisis afetten sonra başlamaktadır. Bu bakış management begins after the acci- açısıyla; olayın niteliği, ekipman ve dent. Certainly, with this point of organizasyonun türü ile felaketle hızlı view, such as the types of incident, bir şekilde başa çıkabilmek için özel equipment and organization and the eğitim verme gibi hususlar önceden specific training, to deal with the öngörülüp zamanında harekete geçi- incident quickly, was not anticipated SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 155

lememektedir. Öyle ki, bu nedenle and timely implemented, so that rescue kurtarma ekipleri ve sevk görevli- teams and dispatchers, human injuries leri, yaralılara, kurbanlara ve olay and casualties would not arrive until the yerine gereken zamanda ulaşama- moment. And a lot of material goes into yabilir. the affected community. Geleneksel bakışa göre; kazadan In this view, after the accident, sonra her şey unutulmaktadır. Te- everything is forgotten. Basically, it is melde, tüm yerel sosyal grupların ve the character of the collective calamity diğer yabancı toplulukların hemen that suddenly attracts the attention dikkatini çeken, olayın yıkıcı boyu- of all internal social groups and other tudur; ancak olumsuz ve acı dene- external societies, but because of the yim nedeniyle, toplum bir savunma negative and catastrophic experience; mekanizması olarak olayı unutmaya society, as a defense mechanism, forgets meyillidir (Zaheri, 2018). to do so, and it even entangles responsi- ble organizations (Zaheri, 2018). b. Yeni Yaklaşımlar Yeni yaklaşıma göre; tüm bilimsel b. New Approches teoriler ve teknolojik gelişmeler, The new approach, utilizing all the özellikle de yeni tür planlama, or- scientific theories and technical develop- ganizasyon, yönetme ve destekleme ments, in particular, the achievements gibi yönetim başarıları, herhangi of management and the new styles of bir kriz meydana gelmeden önce ani planning, organizing, planning, di- durumların etkilerini bertaraf edi- recting and supporting, eliminates the lebilir. Bu bakışa göre; kurtarma, subject of surprise and unpreparedness rahatlatma ve yardım kriz yönetim in critical situations and before the oc- döngüsünün bir parçasıdır. Ayrıca currence of any crisis is prepared to deal beklemek yerine krizle etkili bir with it. In this view, the issue of relief is şekilde baş etmek ve önlemek için the part of the cycle of various stages of her açıdan hazırlanmak gerektiğine- crisis management and prepares itself in işaret eder (Zaheri, 2018). every way to prevent and deal effective- Bu yaklaşımda; birincil işlem ly with the crisis, rather than waiting. önlemedir ve afetten koruma, bu (Zaheri, 2018). olaylar gerçekleşmeden önce yapıl- In other words, from this perspective, malıdır. Yeni yaklaşımlar, geçmiş prevention is the primary treatment and deneyimlerden ve çevresel olayların the cure must be done before it happens. kesin bilgilerinden yararlanarak, From the modern perspective, it seeks beklenmedik riskleri tahmin etmeyi, to anticipate, exclude unexpected events, önlemeyi ve bundan kaynaklanacak and prevent surprise by drawing on past hasarın minimize edilmesini amaç- experiences and accurate knowledge of lamaktadır. Bu yüzden kriz yöne- natural and environmental phenomena tim döngüsü afet öncesi dönemden and to minimize the damage caused by başlar ve normalleşme ve yeniden them. Hence, the crisis management 156 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

yapılanma dönemine kadar devam eder cycle begins from the pre-disaster (Ministry of Interior of Iran, 2006). period and continues to the normal- Risk yönetim süreci, krizin çok ization and reconstruction phase boyutlu, belirsiz, karışık ve çok kap- (Ministry of the Interior, 2006). samlı doğasından dolayı çok zordur. The crisis management process Bu yüzden, akademisyenler birçok is extremely difficult due to the model geliştirmişlerdir. Bu modeller diverse, complex, ambiguous and zor süreçleri basitleştirmeye yardımcı multidimensional nature of crises. olmaktadır. Bunlardan biri kriz yöne- Therefore, scholars have devised tim modelidir. Modelin ilkeleri, hem various models. These patterns help planlama hem de yönetimi içeren dört simplify difficult and difficult pro- aşamaya ayrılmıştır. Bunlar; önleme cesses. One of the patterns suggested ve azaltma, hazırlıklı olma, yüzleşme is the crisis management model. In ve yeniden yapılanmadır (Asgarizadeh, this model, the principles of crisis 2010). management are divided into four phases (prevention and mitigation, 3. TARİHİ TEBRİZ ÇARŞISI preparedness, confrontation, recon- Tarihi Tebriz Çarşısı, UNESCO struction) that include both plan- Kültürel Miras Komitesi’nin takibi ve ning and management (Asgarizadeh, devam eden araştırmaları ile dünya 2010). çapındaki kültürel miras değerlerini listelemek üzere oluşturulmuş özel 3. EXPLORATION OF çalışma gruplarının değerlendirmeleri TABRIZ HISTORIC BAZAAR sonucunda; İran’ın on ikinci ulusal Tabriz Historic Bazaar, through anıtı olarak UNESCO Dünya Miras continuous research and follow-up Listesi’ne 2010 yılı Ağustos ayında of the Cultural Heritage Organiza- 1346 numara ile kaydedilmiştir. tion, and the formation of special Tebriz Çarşısı’nı oluşturan yapı- working groups for compiling the lardan bazıları şunlardır: 5000 hücre, global registration, succeeded in yani dükkân (Hojreh), 24 kervansa- adapting the world’s leading values ray, 20 kapalı çarşı (Timche /Tim ya in August 2010 (no. 1346) as da Timcha),1 beş geçit (çarşının belli the twelfth national monument bir ticarete -örneğin bakırcılar, ayak- of Iran, registred on UNESCO kabıcılar vd., ayrılmış akslarından World Heritage Sites List. Some her biri: (Rastehbazaar)2, 19 koridor of the elements that make up the (Dalan), 31 bedesten, bir meydan, 7 Tabriz Bazaar complex include: pazarçe (küçük pazar yeri), 8 kapı, 29 about 5,000 Hojreh (cells), 24 cami, üç anıt, 4 okul, bir Zurkhaneh caravanserai (inn), 20 Timche (Geleneksel sporların yapıldığı yer), (Plaza), 5 Rastehbazar (passway), iki kütüphane, iki köprü, 5 müze, bir 19 corridors, 31 bazaars, 1 square,

1 Timcha /Timche: Merkezi bir plan etrafında sıralanmış dükkânlardan meydana gelen, üstü kapalı han (ed. n) 2 Merkezi bir plan etrafında sıralanmış dükkânlardan meydana gelen üstü kapalı han (ed. n) SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 157

ev, altı hamam ve bir buzhane yapısı 7 bazarche (mini bazaar), 8 gates, (Yakhchal: Yakh, buz, chāl, çukur an- 29 mosques, 3 monuments. There lamına gelir). “Dodari Sara”, yani İki are 4 schools, 1 zurkhaneh (hero- Kapılı Han; Miani Dalanı, Kumpani ic sport), 2 libraries, 2 bridges, 5 Dalanı ile Metghalchi Dalan’ına, ku- museums, 1 house, 6 baths, and 1 zeybatıdan da diyagonal bir koridorla yakhchal (yakh meaning “ice” and Hajim Rahim Timcha’sına bağlanır. chāl meaning “pit”) ie ice house. Tebriz Çarşısı, dünyanın tuğla ve Tabriz’s historic bazaar complex harçtan inşa edilmiş en büyük yapı is the world’s largest brick-and- topluluğudur. Bu kompleks, İran mortar interconnected complex. çarşıları içinde sosyal organizasyonu Tabriz bazaar as a city block and en fazla tamamlanmış kent yapısıdır. the most complete social organiza- Tebriz’in tarihi ve kültürel merkezin- tion in Iranian bazaars, it is located de, Doğu Azerbaycan Bölgesi’nde yer in East Azerbaijan, at the histori- almaktadır ve hâlâ işlevini sürdür- cal-cultural center of Tabriz. It still mektedir. Tebriz Çarşısı, ticaret ve dominates its activities. pazarlama faaliyetleri için en önemli Marketing is the highest and odaklardan birisidir; üretim, ürün- most practical center for business, lerin dağıtımı ve alışveriş için en iyi and is in fact the best center for merkez olma niteliğini korumaktadır. the production and distribution Tebriz Çarşısı, pazarlama ve ticaret of products and transactions. In gibi ekonomik işlevlerine ek olarak, addition to economic behavior, çarşının iş erbabı da nesilden nesile, businessmen also transmit many bir etnik gruptan diğerine kültürel cultural behaviors from generation davranış ve bilgilerin aktarılmasına to generation and from one ethnic imkân sağlamaktadırlar. group to another, causing cultural transmission or dissemination. Pazarın Kuzey ve Güney olmak The two main branches of üzere iki ana kolu vardır: Yapı, gü- the bazaar, North-South, start neyde İslam Cumhuriyeti Caddesi ve from Islamic Republic Street and Tarbiat’tan başlar, kuzeyde Meskhar Tarbiat in the south, reaching Çarşısı ve Saheb Al-Amr meydanına Meskhar bazaar and Saheb Al- kadar uzanır. Bu iki kol arasındaki Amr Square in the north. These bağlantı o kadar önemlidir ki, nehir branches have been so important gibi doğal unsurlar tarafından bö- that the complex even collided lünmesin diye köprülere de pazarlar with natural elements such as the yapılmıştır. Doğu-batı aksı üzerindeki river, creating bazaars for bridges ana kollar, çarşının kuzeyinde Ostro- so that branches would not be cut ban Kapısı’ndan başlayıp kuzeyde bazı off. The main east-west branches bölgelere dek uzanan Ostroban Çarşısı start north of the bazaar at the ile SaaHab Al-Amr Meydanı’na kadar gate of the Ostroban and reach the devam eder. SaaHab el-Amr Square with the 158 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 1. Tebriz Çarşısı’nın mülkiyet durumu

Figure 1. Ownership status of Tabriz Bazaar

Şekil 2. Çarşı’nın planı

Figure 2. Plan of the Tabriz Bazaar

3.1. İki Kapılı Han (Do-Dari Sarai) Ostroban bazaar, which extends in İki Kapılı Han, sağ tarafında Kum- some places along the north. pani, Midqalchi ve Miyana Dalanları, 3.1 Ikı Gapılı Saray / Khan batıda Sagatchilar (Saatçiler) Dalanı, (Do-Dari Sarai): kuzeybatıda Haj Rahim Timcha’sına Iki Gapılı Saray (Khan) is connected çapraz bir dalanla bağlıdır. to the Miyānā, Qumpāni and Mid- Bu kervansaray, düzensiz köşe- qālchi Dalani from on its right side, lere sahip bir dörtgen şeklindedir ve Sagatchilar Dalani to its west and Hāj kuzeyden güneye doğru yönlendiril- Rahim Timchasi to its northwest, miştir. İki Kapılı Han’ın yüksekliği through a transverse dalan. 7-12,5 m arasında olup iki ve / This khan is rectangular in shape veya üç katlıdır. Hanın ortasındaki with irregular corners and is orient- dükkânlar tek katlıdır; yükseklikleri ed from north to south. The height üç metredir. Zemin asfalt kaplıdır; of Iki Gāpilār Sarāyi is 7 to 12,5m dükkânların tavanları metal sütun- (two or three storeys). The shops in lar ve ahşap kirişlerden oluşan Kalil the middle of the Khan are one-sto- kemerleriyle3 taşınmaktadır. ried with a height of 3m. The floor

3. Kalil Kemerler: Basık ve yayvan kemerler; yapının daha ziyade zemin ve bodrum katlarında kullanılmıştır. Kalil Arch is the shallow arch and is not pointed. This type of arch was usually used at the ground floor and the basement.(ed. n.) SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 159

Şekil 3a, b. İki Kapılı Han’ın Tebriz Çarşısı’ndaki konumu (D) Figure 3a, b. Location of Do-dari Sarai on the plan of Tabriz Bazaar (D)

Şekil 3c. İki Kapılı Han’da 2009 yılındaki yangından etkilenen bölgeler

Figure 3c. Do-Dari Sarai map of firing areas in 2009

Şekil 4a, b. İki Kapılı Han, yangın öncesi ve sonrası görünüm/ Figures 4a, b. Do-Dari Sarai before and after the fire 160 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 5a, b, c. Sagrat-Forooshan Koridoru (Dalanı); soldaki iki fotoğraf yangın sonrası / sağdaki fotoğraf restorasyon sonraki durumu. Figures 5a, b, c. Sagrat-Forooshan Dalan, two photos in the right (after fire), photo in the left (after restoration)

Dükkânların tavanları metal is covered with asphalt and the ceilings aksamın üzerine kaplanmış eğimli of the shops contain Kalil Arches with seramik plakalardan oluşmaktadır. metal columns and wooden beams. The Sütunlar, makine tuğlası ve harman ceilings of the shops are made of sloped tuğlasından inşa edilmiş olup alçıy- ceramics on metal boxes. The columns la kaplıdır; dükkânların vitrinleri are made of ordinary and machine-made ahşap, metal ve alüminyum malze- bricks covered with plaster, while the melerden yapılmıştır. showcases of the shops are made of wood, metal and aluminum. 3.2. İki Kapılı Han - 2009 It was once brewed in the year Yangını before the worldwide registration of Şekil 5a, b, c Saghat-Forooshan the in the year 2009 and was reused koridorunu (dalan) göstermekte- in the year 2012. dir. Bu koridor, yaklaşık 40 metre uzunluğunda olup hanı eski çarşıya 3.2 Firing of Iki Gapılı Saray bağlar. Bu yangında özgün kori- Figures 5a, b, c show Saghat-Forooshan dorların %70’i hasar görmüştür. Dalan. This corridor, approximately 40 Bu yangından önce, çarşının bu meters long, connects the binary to the old bazaar. Original corridors (dalans) in bölümünün ikinci katındaki bazı ek the 2009 fire were 70 percent damaged. kısımlar özgün haline uygun olarak It should be noted, however, that the restore edilmiştir. Bu koridor iki second floor of this section of the pre- katlı olup merdivenlerle üst kata fire bazaar has extensions that have now çıkılmaktadır. been restored to their original state of SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 161

4. YANGIN SONRASI repair and restoration. The corridor YAPILAN İŞLEMLER has two floors and access to the first floor through the stairwells. 4.1. Belgeleme Yangın sırasında yapıda büyük 4. ACTIONS AFTER THE FIRE hasarlar meydana geldiğinden, 4.1. Documentation yangın öncesi durumun belgelenmesi Due to the extensive damage caused gerekmektedir. Tebriz Çarşısı’ndaki to the building during the fire it mekânların yaklaşık %96’sına ait, needs documentation prior to the 150’den fazla öğenin belgelenmesi accident, which is why more than tamamlanmış olup şu çalışmaları 150 architectural elements of the içermektedir: Tabriz Bazaar have been completed Rölöve, for approximately 96% of the precise Bezemelerin incelenmesi, documentation of spaces, which Yapı detaylarının incelenmesi, include: Yapı malzemelerinin ve strüktü- Relievo, rel durumun incelenmesi, Surveying decorations, Mali Büro’nun işbirliğiyle, Surveying of structural details, dükkânlardaki mülkiyet durumunun Surveying structural status and ve malların dökümünün yazılım construction materials, aracılığıyla kaydedilmesi. Registration of all property and 4.2. Çarşı Kriz Merkezi’ndeki Özel objects of the cells in cooperation with Görev Ekiplerinin Dağılımı the Office of Finance through software Kriz anında dıştan müdahaleyi 4.2 Distribution of Special azaltmak için, aşağıdaki gruplara Task Force For Bazaar Crisis acil ve hemen ihtiyaç duyulacak ve Headquarters değerlendirme toplantıları yapılacak- To reduce the need to address the tır: crisis, we will need immediate and Çarşı bölgesi itfaiye istasyonla- urgent access to the following groups rında görevliler ve uzmanlar, and meetings have been held with the Tebriz Dünya Miras Alanı so- following working group: rumluları ve uzmanlar, Experts and specialists of the Ticaret Odası mütevelli heyeti / bazaar area fire station, Hazine temsilcisi, Experts and specialists of Tabriz Güvenlikle ilgili organlar ile World Heritage Site, adli ve güvenlik makamları arasında Trade Union Board of Trustees / etkileşimin sağlanması görevi, Treasury Representative Bilgileri arşivlemek için bilişim Interface between relevant organs teknolojisi uzmanları, and judicial and security authorities, İran Kızılay Cemiyeti temsilcisi, IT experts for archiving and ar- Kolluk kuvvetleri temsilcisi, chiving information resources, Sigorta acenteleri, Red Crescent representative, 162 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 6a, b, c. Yangın Söndürme vanaları ve yerleri.

Figures 6a, b, c. Photos of hydrant valves and their locations

İl Afet ve kriz merkezinin Law enforcement representative, temsilcisi, Insurance agent, Restorasyonla ilgili uzman Representative of the provincial yönetici personel, crisis headquarters, Acil durumlar için bazı temel Specialist executive workforce relat- malzeme ve araçların depolanması. ed to restoration, 4.3. İç Mekânlardaki Yangın Storage of some basic materials and Nedenlerinin İncelenmesi tools for emergencies. Çarşıda ısınma, yemek pişirme, itfai- 4.3. Investigating The Causes Of ye vb. olarak kullanılan alanlar belir- Fires In Interior Spaces lenmeli ve emniyet altına alınmalıdır. What is used as a heating, cooking, fire- Merkezi Isıtma Sistemi, standart fighter, etc. in the bazaar complex must bir ısıtma sistemi olmadığından, be identified and secured. sorunun giderilmesine ve altyapı Central heating system due to the tesislerinin entegrasyonuna yönelik use of non-standard heating system in çalışmalar yapılmıştır; tüm birim- the bazaar complex, studies were per- ler için merkezi ısıtma sistemi ön formed to solve the problem and with görülmektedir. the integrated design of bazaar infra- 4.4. Çarşıda Yangın structure facilities, central heating Söndürücülerin Kullanımı system was considered for all spaces. Alanın büyüklüğüne bağlı olarak, Collection and prohibition of depot yangın söndürme kitleri bulunmak- goods in the bazaar places as ware- ta; bazıları kamusal, bazıları da houses. Some bazaar stalls had become kişisel alanlar için kullanılmaktadır. depository for some goods that had to Sabit ve hareketli olarak iki çeşit be collected and stored away from the yangın söndürücü bulunmaktadır. depository. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 163

4.5. Gömülü Yangın Söndürme 4.4. Use Of Fire Extinguishers Muslukları In The Bazaar Tebriz Çarşısı’ndaki bazı noktalara Depending on the size of spaces, fire altyapı sistemlerinin tasarımları- extinguisher capsules are used. Some are na uygun olarak yangın söndürme used for personal spaces and some for vanaları yerleştirilmiştir. Ayrıca, public spaces and they are available in yangın söndürme ekipmanları te- two types: fixed and movable. min edilerek 50 metre arayla yerleş- 4.5. Embedding Fire Hydrant Valves tirilmiştir. In some spaces, fire hydrant valves have 4.6. Tebriz Çarşı Kompleksi been installed in accordance with bazaar İtfaiye İstasyonu infrastructure system. Sorunun ve ilgili kurumların haber- 4.6. Fire Station of Tabriz Bazaar leşmesinin önem ve aciliyetinden do- Complex (Station 10) layı, çarşının çevresine itfaiye binası Due to the importance of the issue and yapılarak faaliyete geçirilmiştir. correspondence with the relevant au- 4.7. Yangın Söndürme Ekipmanı thorities, a fire station was built and put Temini ve Donatımı into operation around the bazaar. Birbirinden 50 metre mesafede yer- 4.7. Installing Fire Extinguishers leştirilecek yangın söndürücüler de Provide and equip fire extinguishing dahil olmak üzere, yangin söndürme equipment ıncluding within 50 meters ekipmanlarını temini ve donatımı of each other and purchase fire extin- gereklidir. guisher. 4.8. Çarşıdaki Mekânların Sigortalanması 4.8. Covered by Insurance of Yangın gibi krizlerin en büyük Bazaar Spaces maddi sorunu mali kayıplardır. Financial losses are a major compo- Bu kayıpları telafi etmenin tek nent of a crisis such as a fire. The only yolu, malı ve sermayeyi güvence way to compensate for this damage is altına almaktır. Böylelikle, kaza to insure propertyand capital, which olduğunda tazminat alınmasına in addition to providing compensation imkân sağlamanın yanı sıra, kaza- at the time of the accident, mentally dan etkilenen insanlara fiziksel ve and physically provides the appropri- psikolojik olarak uygun koşulların ate conditions for the injured person yaratılmasına da yardımcı olunur. to experience the accident. We have Bu nedenle güvence altına almanın therefore outlined the importance of önemi, zarar gören mal ve mülk the issue to all proprietors damaged sahipleri ve toplum için ana hatla- because of the fire, and they have rıyla belirlenmiştir. Olası krizlere provided correspondence and consul- hazırlığı kolaylaştırmak için sigorta tations with insurance companies to şirketleri ile yazışma ve müzakere- facilitate the preparation of the subject lerde bulunulmuştur. matter. 164 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 7a, b, c, d. Tebriz Çarşısı İtfaiye İstasyonu Figures 7a, b, c, d. Photos of Tabriz Bazaar Fire Station

Şekil 8. İki Kapılı Han 2019 yılındaki yangından etkilenen bölgeler Figure 8. Do-Dari Sarai map of firing areas in 2019 SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 165

Şekil 9a, b. Yangından sonra İki Kapılı Han Figures 9a, b. Photos of Iki Qapili Saray after fire of 2019. 5. İKİ KAPILI HAN, 5. FIRING OF DO-DARI SARAI 2019 YANGINI (IKI QAPILI KHAN) – 2019 Tebriz Çarşısı’nda, 02.09.2019 On Wednesday night and Thursday tarihinde, çarşamba gecesi çıkan morning, 02/09/2019, Tabriz Bazaar ve perşembe sabahına kadar süren had a difficult night with fire but was yangın altı saatten az bir zaman extinguished in less than six hours. içinde söndürülmüştür. Miani ve Of the 27 hectares of Tabriz Histori- Saqhat-Forooshan Dalanlarını cal Bazaar, 2500 square meters (two da içine alan yangında İki Kapılı floors) of the Iki Qapili, including Han’ın 2500 metrekarelik bir kıs- Miani and Saqat-Forooshan dalans, mı, Tebriz Tarihi Çarşısı’nın da 27 have been set on fire. hektarlık bölümü hasar görmüştür. Existence of water and sewage system Tebriz Çarşısı’nın kanalizas- and hydrant valves, which is one of the yon, su dağıtım şebekesi ve yangın most important infrastructural instal- vanaları gibi altyapı bileşenleri ve lations in Tabriz’s Historical Bazaar zeminin parke taşı döşemesi yan- and also its stone pavement, had a great gının kontrol altına alınmasında impact on fire control. önemli rol oynamıştır. 5.1. Miani Dalan 5.1. Miani Dalanı (Koridoru) The corridor consists of 35 cells in three Miani Dalanı’nda bodrum, zemin levels: basement, ground floor and first ve birinci kat olarak üç katta 35 floor. In terms of unit ownership, these dükkân bulunmaktadır; mülkiyet are 18 stores. This area suffered about sahipliğine göre 18 dükkân vardır; 75 percent of the fire. bu kısım yangında %75 oranında hasar görmüştür. 5.2. Saghat-Forooshan This property corridor consists of 38 5.2. Saghat-Forooshan Dalanı cells that are spread over two floors and (Koridoru) the first floor. Shops and corridors have Bu koridor zemin, birinci ve ikinci suffered about 55 percent of fire damage. 166 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 10a, b, c. İki Kapılı Han’da 2019 yangını sonrası fiziksel hasarlar

Figures 10a, b, c. Physical pathology after the fire of 2019.

katlara yayılan 38 dükkândan 6. PATHOLOGY oluşmaktadır. Mağazalar ve bağlan- In order to resolve the identified issues, tı aksları yangından %55 oranında a pathological list must first be provided hasar görmüştür. to address the World Heritage Site in the restoration plan. 6. YANGINDA OLUŞAN Pre-fire injuries that caused the HASARLAR accident and caused extensive damage to Tanımlanan sorunların çözülmesi the complex: amacıyla, öncelikle restorasyon pla- In-use guild type (Hygienic cosmet- nında Dünya Miras Alanı için bir ics that can quickly burn due to petrole- hasar listesi oluşturulmalıdır. um and chemicals). Yangına neden olan ve komp- Inappropriate use of indoor space lekste büyük hasarlara yol açan in the distant years (about 70 years yangın öncesi hasarlar: ago) and the establishment of 15 shops Petrol ve diğer kimyasalları inside the Iki Qapili which weaken the içeren hijyen ve kozmetik malze- main function of the space. meler, Use flammable canopies in front of Yaklaşık 70 yıldır amacı dı- shops şında kullanılan iç mekânlar ile İki The list of damages to the building Kapılı Han’ın ana işlevini zayıfla- (after the fire accident) can be catego- tan on beş dükkânın yapılması, rized into the following subgroups: Mağazaların önünde yanıcı malzemeden tentelerin kullanılma- 6.1. Physical Pathology sı, vd. nedenlerdir. The most important injuries to the Iki Yangından sonra yapıdaki hasar- Qapili are defined in terms of physical ların nedenleri iki gruba ayrılabilir: injuries. Because much of the bazaar SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 167

Şekil 11a, b, c. Yapıdaki kullanım kaynaklı hasarlar/ Figure 11a, b, c. Photos of practical pathology

6.1. Fiziksel Hasarlar structure is related to its physical val- Yangından sonra İki Kapılı Han’da- ues. In this section, the unauthorized ken önemli sorunlardan biri, fiziksel use of metal and beam on the roof of hasarlardır. Zira, çarşı strüktürünün shops and some foundations has failed, büyük bir kısmı zarar görmüştür. as well as the shaping of some founda- Dükkânların ve bazı yapıların tions and the unauthorized use of iron çatısında uzun yıllar izinsiz olarak (in the distant years) in these areas, the kirişler yapılmış ve demir kulla- general form, and structure, physical nılmıştır; bu da yapı genelinde destruction of the building. Also, unau- olumsuz sonuçlara yol açmıştır. thorized construction in the central part Ayrıca avlunun ortasındaki izinsiz of the courtyard weakens the physical yapılaşma, yapının fiziksel durumu- structure of the building. As can be seen nu zayıflatmıştır. Şekil 11a, b, c’de in the photos (Figures 11a, b, c), metal görüldüğü gibi, metal kirişler hasar beams on the roof are damaged and bent görmüş ve yangından dolayı bükül- by the fire and this increases the severity müş, bu da yangının verdiğihasarı of the fire damage. In summary, this arttırmıştır. Özetle bu bölüm çatı, section of the damages may include roof temel ve döşeme yıkımlarını göster- demolition, foundation, and flooring mektedir. Pazarın yaklaşık %1- demolition. In this complex, which 2’sini oluşturan bu yapıda fiziksel comprises one to two percent of the total hasar oranı %60-70 civarındadır. bazaar, physical damage to the complex is about 60 to 70 percent. 6.2. Kullanım Kaynaklı Hasarlar Deodorantlar, parfümler vb. gibi 6.2. Practical Pathology yanıcı maddelerin depolanması As mentioned earlier, unfortunately, the nedeniyle yangının kontrol altına damage caused by the fire in the Iki Qa- alınması zorlaşmıştır. İki Kapı- pili was also unfavorable. So that during lı Han’daki dükkânların birçoğu the fire, due to the storage of flammable kozmetik alanında faaliyet gös- materials (deodorant sprays, different termektedir ve bu yapı genelinde, types of perfumes, etc.) the fire control 168 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 12a, b, c .Yapıdaki strüktürel hasarlar

Figures 12, a, b, c. Photos of structural pathology

UNSECO Kültürel Miras Alanları was made very difficult by the respected yönetmelikleri göz ardı edilmiştir. firefighters. In fact, the shops operating Bundan dolayı, depolarda bulunan in the Iki Qapili are mostly selling cos- patlayıcı özellikli malzemelerden metics and, as previously stated, due to kaynaklanan yangının kontrol altı- the lack of compliance with the regula- na alınması zorlaşmıştır. tions of the Office of Cultural Heritage, This was overlooked, and this is due 6.3. Strüktürel Hasarlar to the functional damage that the fire Yapının strüktürel durumuna ba- caused by the nature of the explosives kıldığında; yapının karmaşıklığı ve contained in the caches was extremely malzemelerin kullanılma biçimleri difficult to contain during the fire. fiziksel açıdan önem arz etmektedir. Kemerlerin ve duvarlardaki bazı 6.3. Structural Pathology kaidelerin kaldırılması yapı açısın- In the structural part, the complexity of dan olumsuz olarak değerlendiril- the complex can be pointed out in terms mektedir. Ayrıca, fotoğraflarda da of physicality and even the way materi- görüldüğü gibi yıllar boyunca bazı als are used. Removing the arches and kısımlarda yapılan izinsiz bölünme- some of the pedestals in the walls has ler yapının strüktürel tutarlılığını contributed to this. Also, unauthorized bozmuştur. Yapıdaki lineerliğin bo- segregation at some points in the distant zulması, bazı dükkânların yıkılması, years has completely disrupted the muhdes kısımlar ile çarşı bütünün- coherent structure. The uneven skyline, de, konutlarda ve diğer mekânlarda the shattering of shops, mismatches, eskiden var olan homojen yapısal and so on, have caused the previously düzenin bozulmasına yol açan homogeneous structure to be seen in olumsuz uygulamalardan dolayı, İki houses and other constructions, becom- SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 169

Şekil 13a, b, c, d. Yapısal peyzaj hasarını gösteren fotoğraflar Figures 13a, b, c.. Photos of landscape pathology Kapılı Han düzensiz ve herhangi bir ing irregular masses that do not follow strüktür düzeni olmayan bir kütle any structural order. haline gelmiştir. 6.4. Landscape Pathology 6.4. Yapısal Görünümün Some parts have been broken due to the Zarar Görmesi entry of firefighters, arches, and walls, İtfaiyenin yanlış müdahalesi ne- or foundations, and some of the arches deniyle yapının kimi bölümleri; and ceilings have generally been de- kemerler, duvarlar ve tavanlar zarar molished due to improper use of metal görmüş, yasadışı olarak kullanılan and the bricks used in the roof they metal aksam yüzünden bazı kemer have completely collapsed. The flooring ve tavanlar çökmüş, çatıdaki tuğlalar (paved with stone) and the walls (includ- tamamen harap olmuştur. Taş döşe- ing metal doors, wood, metal shutters) meler, metal kapılar, ahşap ve metal have also been completely demolished. kepenkler tahrip olmuş, duvarlar Doors and windows in the decks, some yıkılmıştır. Bir kısmı özgün ahşap of the original (wooden) and some met- bir kısmı metal olan köprülerdeki al, have also been completely destroyed dükkânların kapı ve pencereleri for 113 shops. 170 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 14a. Çarşıya yerleştirilen bir yangın alarm sistemi / Figure 14:.An example of a pilot fire alarm system at the bazaar; Şekil 15a, b. ICT sertifikalı yangın alarm sistemi örneği/ Figures 15a, b. An example of an ICT certified fire alarm system

de dâhil olmak üzere, toplamda 113 After the fire incident, the ashes dükkân hasar görmüştür. Yangından and fumes that result from sitting sonra ortaya çıkan kül ve dumanlar on the facade have completely un- yapının eşsiz mimari peyzajına zarar dermined the unique beauty of the vermiştir. İzinsiz yapılmış metal complex. The metal canopies (which saçaklar ve dükkânların tavanlarında were improperly constructed) and kullanılan metal kirişler ısı yüzünden the metal beams used on the shops’ eğilip bükülmüştür. Malzeme depola- ceilings have all been added to the mak için kullanılan ahşap çatı girişle- set due to the direct heat of the rinin izinsiz kullanımı, burada yanıcı fire, bending and bad visual effects. maddelerin depolanması hem yapılara Unauthorized use of timber and roof zarar vermiş hem de itfaiye ekiplerinin entrances, which are sometimes is yangınla mücadelesini zorlaştırmıştır. used for storing materials, causes Metal kepenkler ve diğer malzemeler damages to the complex, and fire- yangının saatlerce sürmesine neden fighting team get into difficulties olmuştur. Tuğla ve kemer parçaları- because of flammable materials on nın çökmesi yapıların peyzaj hasarını their passageway. That burns the arttırmıştır. material for hours. Metal shutters Burada belirtilmesi gereken nokta, that have been traded in the mar- yangından önce bazı tezgâhların ve ket from the beginning have been kemerlerin kaldırılmasından dolayı, completely destroyed in this area of yapının fiziki görünümü ve simetrisi- the market. The collapse of parts of nin zaten bozulmuş olmasıdır. Ahşap bricks and arches has also exacerbat- yerine metal kepenklerin veya metal ed the landscape damage to this part çerçevelerin kullanılması da yapının of the bazaar. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 171

Şekil 16a, b, c. Çarşı kompleksinde test edilen ICT sertifikalı yangın alarm sistemi örneği

Figures 16a, b, c. An example of an ICT certified fire alarm system which it has been tested in the bazaar complex.

genel dengesini bozmuştur. Before the fire, due to the Tebriz Çarşısı yangınından bir removal of some of the stands and ay önce Paris’teki Notre Dame Ka- arches, the beauty and symmetry of tedrali’nde de yangın çıkmıştır. Bu the complex was disturbed. The use iki yangındaki ortak güvenlik açığı, of metal shutters, or metal frames yangın alarm sisteminin olmamasıydı. instead of wood, also disturbed the Kamusal alanlara ve geçiş alanları- overall balance of the complex. na yerleştirilen yangın alarm cihaz, The common vulnerability to fire yangın tehlikesi veya yangın anında in Notre Dame Church in Paris, orada bulunan kişiler tarafından ma- which occurred a month before of nuel olarak çalıştırılır, böylece görevli Tabriz bazaar firing in 2019, was personel olabildiğince kısa sürede olay the lack of a fire alarm system. yerine ulaşabilir. The device, which is installed in Yangın alarmı hata olasılığını azalt- public places and passageways, may mak için ana işletim sistemi olarak manually pressed by people present in hem GSM hem de yedekleme sistemi the event of a fire hazard so that se- için de LORA aracılarını kullanılacak- cure team can be present as quickly as tır. Sistem, Doğu Azerbaycan Teleko- possible. The system uses both GSM münikasyon ve Bilgi Teknolojileri Ge- and LORA agents, with GSM as the 172 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

nel Müdürlüğü’nün onayından sonra main operating system and LORA as çarşıda kurulacaktır. Yerel şirketler the backup system to reduce the likeli- tarafından geliştirilen sistemler, yan- hood of a fire alarm error. gın departmanı tarafından finanse The system will be installed in the edildikten sonra kurulacaktır. bazaar after verification and approval by 7. SONUÇ the East Azerbaijan Telecommunication and Information Technology General Tebriz Çarşısında meydana gelen Directorate. yangınlardan şu sonuçlar elde edil- Systems developed by local company, miştir: they will be implemented after funding Kent sakinlerini ve çarşıda mülkü by fire department as it can be seen in olanları, yangın olasılığını artıran fi- following photos: illerde (Yanıcı malzemelerin depolan- ması, ısıtma sistemlerinin uygunsuz- 7. CONCLUSION luğu, metal saçakların kullanılması Following the descriptions and experienc- vb.) bulunmamaları için uyarılması, es of several fires in the Tabriz bazaar, yangın güvenliği konusunda eğitil- the following results were obtained: meleri, bütün aktörlerin işbirliğiyle The need to prevent and prepare for yangına hazırlık ve önleme çalışmala- any fire by training bazaars and engag- rının yapılması gerekmektedir. ing the public to cooperate in actions Akıllı yangın uyarı sistemlerinin that increase the likelihood of a fire kullanılması; (such as the storage of flammable ma- Çarşının her alanında “Odabaşı” terials, the use of non-standard heating yani devriye birimlerinin hizmete systems, the use of canopies with poly- girmesi, meric materials, etc). Çarşının içinde yangın söndür- Using Intelligent Fire Alert (IOT) me istasyonlarının bulunması, systems, Hukuki yaptırımları yürürlüğe Use the circular guard (Oudabashi) sokarak yapının çatılarında kolluk in each spaces of bazaar, kuvvetlerinin gece devriye gezmesi- Use the fire station inside the nin sağlanması, bazaar. Yangın söndürme sistemlerinin Law enforcement night patrol on güçlendirilmesi gerekmektedir. the rooftop of the bazaar, Çarşıda 2009 yılında meydana ge- Strengthening fire extinguishing len yangının kontrol altına alınması systems. yaklaşık 3-4 gün sürmüştür. Ancak As can be seen, the fire control in 2019 yılındaki yangını söndürmek 2009 lasted for about 3 to 4 days, but yalnızca birkaç saat sürmüştür. Bu it took only several hours to extinguish tür afetler, doğru yönetim ve ted- the fire in 2019. It shows that with birlerle daha az hasarla atlatılabilir. proper management and actions, we have Ancak tam bir güvenlik ve iyileştirme achieved good results. But other steps sağlamak için başka alternatif çözüm- can still be taken to achieve complete ler de düşünülmelidir. recovery. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 173

KAYNAKÇA/REFERENCES

1. Alexander, C., 2002, Principles of Emergency and Managements, Oxford University Press. 2. Asgarzadeh, S. M., 2010, “Disaster Management and Environmental Risk Planning for Sustainable Development”, Proceedings of the Fourth International Congress of Islamic Geographers, University of Sistan and Baluchestan. 3. Chapman, C., Ward, S., 2003, Project risk management processes, techniques, and insights, Wiley&Sons Eds. 4. Drabek, T. E., 1990, Emergency Management: Strategies for maintaining organizational integrity, Springer Eds. 5. Farahani, H., Hajipour, M., 2008, “Evaluation of Rural Life Quality in Post-Traumatic Reconstruction Using Fuzzy-Topsis Multivariate Decision Making Technique”, Geographical Thought, no. 3, s. 70-91. 6. Hekmat, M., 2009, “Comparison of Risk Management and Crisis Management in Agriculture”, Agricultural Development and Management, Islamic Azad University of Science and Research. 7. Himayatollah K., Abuturab K., 2008, Natural hazards and disaster management in Pakistan, 12, MPRA Paper. 8. Karami, M. R., 2012, Case Study of Tabriz City, University of Tabriz Geography and Urban Planning Doctoral Thesis. 9. Kelly, P. M., Adger. W. N., 2000, “Theory and practice in assessing vulnerability to climate change and facilitation, adaptation”, Climatic Change, no. 47, s. 325-352. 10. Mefrang, S., 2011, “Risk management”, Payam Journal, c. 8, no. 29, s. 60-80. 11. Ministry of Interior, Department of Municipalities and Rural Affairs, 2006, Introduction to Crisis Management with Emphasis on Rural Areas, Center for the Study of Urban and Rural Specialized Services, Institute of Humanities and Social Sciences, University Jihad. 12. Mitchell, D., 2011, Assessing and responding to land tenure issues in disaster risk management, FAO training manual with the supervision of Adriana Herrea Garibay, Rome. 13. Rattien, S., 1990, The Role of Media in Hazard Mitigation and Disaster Management, Disaster Press, c.1. 14. Smith, B. J., De Sanchez, B. A., 2009, “Erosion hazards in a Brazilian suburb”, Geographical Review, c. 6, s. 37-41. 15. Zaheri, M., 2018, Risk Management and Risk Planning in Rural Areas, University of Tabriz Publications. 16. Zahrayi, S. M., Ershad, L., 2005, “Seismic Vulnerability Study of Qazvin City Buildings”, Journal of University of Tehran, Tehran University Press, c. 29. URL 1: https://whc.unesco.org/en/list/1346/ URL 2: https://whc.unesco.org/uploads/nominations/1346.pdf URL 3: https://academicjournals.org/journal/JGRP/article-full-text-pdf/8F4D6DD40804 174 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Delhi’nin Tarihi Kârgir Yapılarının Korunması Conservation of Historic Masonry Structures of Delhi Sangeeta BAİS*

ÖZET Delhi, bugün olduğu gibi Rajput, Slave, Khilji, Tughlaq, Sayyid, Lodhi, Babürlüler ve Britanya dönemlerinde de önemli bir iktidar merkezi olmuştur. Delhi’de farklı dönemlerde inşa edilmiş ve hâlâ ayakta olan kaleler, saraylar, camiler, türbeler, basamaklı kuyular, kışlalar, köprüler, saraylar geçitler vb. yapılar, inşa edildikleri dönemlerin mimari tarzlarını, strüktür sistemlerini ve bunların gelişimini yansıtmaktadır. 18. yüzyıl öncesine tarihlenen yapılar genellikle kireç harcı kullanılarak kesme taş veya moloz taşla inşa edilmiştir. Yapıların duvarları, kemerleri, kubbeleri, tonozları ve damları farklı boyutlardaki Delhi kuvarsit taşlarıyla inşa edilmiştir. Bu tarihi yapıların çoğunun strüktürel sistemi taşıyıcı duvarlar, sivri kemerler ile kasnak ve kubbelerden oluşmaktadır. 18. yüzyıldan sonra inşa edilen yapılarda kireç harcı örgülü Lakhori tuğlası veya yine kireç harcı örgülü, taş-tuğla almaşık kârgir sistem kullanılmıştır. Bu çalışmada, kârgir strüktürlerde görülen bozulma süreçlerine odaklanılacak ve almaşık duvar örgüsünün korunmasıyla ilgili bir örnek incelenecektir. Bu örnek, durum tespiti, koruma çalışmalarının aşamaları, bilimsel testler ve karşılaşılan zorlukları tanımlayacaktır. Anahtar Sözcükler: Delhi, Kârgir Yapılar, Koruma

ABSTRACT Delhi has always been the seat of power since many centuries till date, whether under the powerful dynasties like Rajputs, Slave, Khilji, Tughlaq, Sayyid, Lodhi, Mughals and British and in today’s modern era. Several historic structures including forts, palaces, mosque, tombs, stepwells, barracks, bridges, sarais, gateways etc. were constructed in Delhi during numerous dynasties which still exists, representing the prevalent architecture style, structural systems and its evolution in different time period. Historic structures till 18th century were mainly constructed with ashlar masonry and random rubble masonry in lime mortar. Delhi Quartzite stones of different sizes were used for constructing walls, arches, domes, vaults and flat roofs. Structural systems of most of these heritage structures is a combination of load-bearing walls with pointed arches, drums and domes. Later structures that were constructed after 18th century were mainly in Lakhori bricks in lime mortar and in many cases we also find composite masonries with a combination of bricks and stones in lime mortar. The present paper would focus on deterioration pattern of these heritage masonry structures including a case study of conservation of composite masonry. The case study would describe the process of condition recording, the process of conservation works, scientific testing and challenges faced during the conservation work. Keywords: Delhi, Masonry Structures, Conservation

* Sangeeta BAİS, ICOMOS ISCS Taş Bilim Kurulu, Başkan Yardımcısı/ Vice President, International Scientific Committee for Stone - ICOMOS, e-mail: [email protected] Sn. Bais’in yazısı elimize geçmediğinden yayımlıyamıyoruz / As we do not receive Mrs. Bais’s paper, we cannot publish it. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 175

Makedonya, Bitola’da (Manastır) Haydar Kadı Camisi’nin Projelendirme ve Restorasyon Uygulama Süreçleri Project Preperation and Restoration Application Processes of an Ottoman Period Building: Haydar Qadi Mosque in Bitola Macedonia Ayşe Nermin UZ TAŞKESEN, Gülşen DİŞLİ*

ÖZET Makedonya, beş yüzyılı aşkın bir süre Osmanlı hâkimiyeti altında kalmış ve bu süreçte bölgede çok sayıda mimari eser inşa edilmiştir. Bu eserler arasında camiler önemli bir yer tutmaktadır. Bugün Bitola olarak bilinen, Osmanlı dönemindeki adıyla Manastır kentinde, günümüze kadar varlığını sürdüren on iki cami bulunmaktadır. Bu araştırmada, kentteki Osmanlı döneminin önemli eserleri arasında sayılan ve onarımı 2014-2017 yılları arasında Türkiye Cumhuriyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü ile Makedonya Cumhuriyeti Üsküp Milli Konservasyon Merkezi, Bitola Milli Enstitüsü, Bitola Müzesi Müdürlüğü ve Makedonya İslam Dini Birliği Riyaseti işbirliğiyle gerçekleştirilen Haydar Kadı Camisi’nin projelendirme safhalarıyla, mimari, güçlendirme, kalemişi bezeme ve mezar taşları üzerinde yapılan konservasyon ve restorasyon uygulamalarına yer verilmiştir. Tek kubbeli ve kare planlı cami tipolojisine sahip yapıya, kuzey cephesindeki üç kubbeli son cemaat yerinden girilmektedir; yapının iç mekânında, beden duvarlarında çeşitli dönemlere tarihlendirilen kalemişi bezemeler bulunmaktadır. Cami, bu çalışmanın da konusu olan son restorasyon faaliyetlerine kadar birçok kez onarım görmüş ve bir takım değişikliklere maruz bırakılarak bakımsız ve metruk bir halde günümüze ulaşmıştır. Projelendirme ve restorasyon uygulama çalışmalarında; bütünleme, temizlik, sağlamlaştırma, güçlendirme ve yeniden yapım müdahaleleri kullanılan başlıca restorasyon teknikleri olmuştur. Bahse konu çalışmanın, ülkemizin yurtdışında gerçekleştirdiği koruma uygulamalarının tanıtılması ve yerel kurum ve uzmanlarla işbirliği içerisinde sürdürülen onarım deneyiminin aktarılması açısından önemli olduğu düşünülmektedir.

Anahtar Sözcükler: Haydar Kadı Camisi, Konservasyon, Makedonya, Manastır, Restorasyon

ABSTRACT Macedonia was under the dominance of Ottoman Empire for more than five hundred years, and during that period a great number of Islamic religious architectural monuments were constructed in the region. Among them, mosques constitute an important number. In Bitola, also called as Manastır by the Ottomans, there are twelve mosques intact today.

* Ayşe Nermin UZ TAŞKESEN, Vakıflar Genel Müdürlüğü Dış İlişkiler Daire Başkanlığı / Directorate General of Foundations, Foreign Relations Department, e-mail: [email protected]; Doç. Dr. Gülşen DİŞLİ; Necmettin Erbakan Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü / Necmettin Erbakan University Faculty of Architecture, e-mail: [email protected] 176 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

In this research, project preparation processes and wall paintings, architecture, strengthening, and grave stone conservation and restoration applications of an important Ottoman period monument, the Haydar Qadi Mosque, conducted between 2014-2017 with the mutual collaborations of Turkish Republic Directorate General of Foundations, Republic of Macedonia Skopje National Conservation Center and Bitola National Institute and Museum Directorate has been explained in detail. The building, with its square plan type covered with a single-dome, is entered via a three-bay late comers’ portico on the north facade, and on its interior walls there are wall paintings dated to various periods. The building was under maintenance and alterations in different periods, and was rather in state of neglect and deserted until its last restoration applications, which is the research area of this study. As part of the project preparation and restoration application studies; reintegration, cleaning, consolidation, reinforcement, and reconstruction were the primary restoration techniques applied. The research is considered important in terms of transferring restoration experience conducted in collaboration with the local institution and experts, and in terms of introducing the restoration applications of Turkey abroad.

Keywords: Haydar Qadi Mosque, Conservation, Macedonia, Bitola, Restoration

1. GİRİŞ 1. INTRODUCTION Makedonya’nın güney batısında, History of the city of Bitola, located Pelister Dağı’nın eteklerinde, Dragor to the South West of Macedonia, and Çayı’nın kenarında kurulan Bitola settled down at the skirts of Pelister (Manastır) kentinin tarihi antik çağ- Mountain, near to Dragor River, goes lara kadar uzanmaktadır. MÖ 148 back to antiquity. The region was yılında Romalılar tarafından istila invaded by Roman Empire in BC 148, edilen bölge, Roma İmparatorlu- and stayed under the control of East- ğu’nun ikiye bölünmesinin ardından, ern Roman Empire after its division th 6. ve 7. yüzyıllardaki Arap akınları until the 14 century, except for Arab th th ve 10. yüzyıldaki Bulgar işgali hariç, invasions in 6 and 7 centuries and Bulgarian raids in 10th century (Prifti, 14. yüzyıla kadar Doğu Roma hâki- 2003). Foundations of Ottoman archi- miyetinde kalmıştır (Prifti, 2003). tectural tradition, on the other hand, Kentte Osmanlı mimari geleneğinin laid around 1400s, and important re- temelleri ise 1400’lerde atılmış, 16.- ligious architectural monuments were 17. yüzyıllarda önemli anıtsal dini constructed in the 16th-17th centuries mimari eserler inşa edilmiştir (Mi- (Mihajlovski, 2003) (Figure 1). hajlovski, 2003) (Şekil 1). Historic buildings are vulnerable Tarihi yapılar, iç ve dış etkenler ne- to deteriorations because of internal deniyle tahribata maruz kalmaktadır. and external reasons. Primary internal SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 177

Şekil 1. Yirminci yüzyılın başında Manastır kentinden görünüm (Kaynak: Mihajlovski, 2007, s. 290).

Figure 1. A view from the City of Bitola at the beginning of the 20th century (Source: Mihajlovski, 2007, p. 290).

Anıtlarda yıpranma ve bozulma- reasons causing deterioration in monu- ya neden olan başlıca iç etkenler; ments include; damages caused by the yapının konumundan kaynaklanan location of the buildings, construction hasarlar, yapım tekniği ve malzeme technique and material problems, sorunları, zemin özellikleri, kötü ground conditions, and poor work- işçilik ve detay kullanımıdır. Başlıca manship and detail usages. Main ex- dış etkenler ise; uzun süreli doğal- ternal reasons, on the other hand, are tahribat (deprem, yağmur, sel vb.) long-term natural factors (earthquake, ve insan kökenli sorunlardır (terk, rain, flood, etc.), and human-caused kötü kullanım ve onarım, yangın, problems (abandonment, poor-usage savaş, vandalizm, trafik vb.) (Ahun- and repairs, fire, war, vandalism, traffic, etc.) (Ahunbay, 2004; Madran bay, 2004; Madran ve Özgönül, and Özgönül, 2005). It is possible 2005). Tarihi belge niteliği yüksek to provide the continuation of those olan yapıların, iç ve dış etkenler yü- buildings, which have high historical zünden “Daha fazla yıkıma uğrama- documentation value, only with the dan devamlılıklarının sağlanması, documentation process during their restorasyon sürecindeki belgeleme restoration works, before they have çalışmalarıyla mümkün olmakta”; highly been devastated because of the böylece yapının o andaki mevcut du- internal and external factors. Thus, rumu belgelenmekte; aynı zamanda the current condition of the building bu çalışmalar, sonraki bir dönemde is documented, and at the same time, tahrip olan pek çok yapı için de these documentation studies provide önemli birer veri teşkil etmektedir important data for many buildings, (Jokilehto, 1986). damaged in later periods (Jokilehto, Rölöve, bir yapının veya alanın 1986). mevcut durumunun belli ölçeklerde Survey is the scaled graphical anlatılması için hazırlanan çizimsel document of the current situation of belgedir. Tarihi fotoğraflar, arşiv a building or area. Different periods ve literatür araştırması ile yapının of interventions/changes of a building 178 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

zaman içinde geçirdiği müdahale during the time have been shown in / değişim dönemleri restitüsyon reconstitution project by using historic projesinde gösterilmekte, yapıyı photographs, archival, and literature tanımaya ve çözümlemeye yöne- survey. In damage assessment project, lik teknik analizler ile yapıdaki deteriorations and deformations of the bozulma ve deformasyonlar hasar building have been identified by means tespit projesinde belirtilmektedir. of technical analyses applied in order Müdahale projesinde ise, malze- to recognize and analyze the build- meye yönelik bozulmalara öneriler ing. In interventions project, on the getirilmekte, yapının bugün mevcut other hand, proposals for the damages olmayan bölümleri ile ilgili tavırlar are brought, and suggestions for the ve yeni işlevin gerektirdiği müdaha- missing parts, and/or re-functioning leler belirlenmektedir (Madran ve proposals are included (Madran and Özgönül, 2005). Bütün bu müda- Özgönül, 2005). The overall picture of haleler sonucunda yapının nasıl the building after all interventions has görüneceği, restorasyon paftasında been shown in restoration project. gösterilmektedir. Therefore, in this research, first of all, project preparation phases of Bu araştırmada, öncelikle Va- cultural properties abroad imple- kıflar Genel Müdürlüğünce ger- mented by Directorate General of çekleştirilen yurtdışı kültür varlığı Foundations have been explained, projelendirme safhaları anlatılmış and then, project planning phases of ve Haydar Kadı Camisi 2013 yılı Haydar Qadi Mosque in 2013 have projelendirme süreci açıklanmıştır. been clarified. Then, wrong resto- Ardından, caminin geçmiş dönem ration applications in Haydar Qadi onarımlarındaki hatalı restorasyon Mosque in previous period repairs, uygulamaları ile iç ve dış etken- and deterioration problems caused lere bağlı bozulma problemlerine by internal and external factors değinilmiş ve 2014-2017 yılları have been mentioned. In addition, arası onarımında, yapının bozul- intervention methods for the deteri- muşluk durumu analiz edilerek, orations implemented during 2014- mevcut sorunlara yönelik müda- 2017 repairs have been explained in hale yöntemleri aktarılmıştır. Bu detail. In this study, condition as- çalışmada, tarihi yapılarda mevcut sessment and conservation program durum analizi ve koruma progra- of historic buildings have been limit- mı, Haydar Kadı Camisi ve yakın ed with Haydar Qadi Mosque itself, çevresi (avlu sınırları) örneği ile and with its surrounding periphery kısıtlı tutulmutur. Yapıdaki başlıca (courtyard) only, and primary repairs onarımlar; sağlamlaştırma, güçlen- have been examined under the head- dirme, temizleme, bütünleme ve ings of consolidation, reinforcement, yeniden yapım yöntemleri olarak liberation/cleaning, reintegration, incelenmiştir. and reconstruction. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 179

2. VAKIFLAR GENEL 2. PROJECT PREPARATION MÜDÜRLÜĞÜ YURT DIŞI WORKS OF CULTURAL KÜLTÜR VARLIKLARI HERITAGE ABROAD BY PROJELENDİRME DIRECTORATE GENERAL OF ÇALIŞMALARI VE HAYDAR FOUNDATIONS AND PROJECT KADI CAMİSİ PROJELENDİRME PHASES OF HAYDAR QADI SÜREÇLERİ MOSQUE 20 Şubat 2008 tarih ve 5737 sayılı Foundation Law of 5737, dated Vakıflar Kanunu’nun 28. maddesi February, 20, 2008, with the Article gereğince “Yurt içi ve yurt dışındaki number of 28, has given the duty of vakıf kültür varlıklarını ihya et- “repairs of domestic and foreign waqf mek” görevi Vakıflar Genel Müdür- cultural heritage” to Turkish Republic lüğüne verilmiş, Genel Müdürlük Directorate General of Foundations, bu tarihten itibaren yurt dışında and from that date on, the Directorate yer alan vakıf kültür varlıklarının started the works on projects prepa- proje, onarım ve rekonstrüksiyon rations, restorations, and reconstruc- çalışmalarına başlamıştır. Yurtdı- tions of waqf cultural heritage abroad. şındaki uygulamalarda, başlangıç First phases before starting the studies öncesi ilk safhalar; bakan düzeyinde abroad include the preparation and mutabakat zaptının hazırlanması ve signing of memorandum of under- imzalanması, ilgili idareler nezdinde standing by the Ministers, and then iyi niyet beyanının hazırlanması ve preparation of declaration of goodwill imzalanması ve ardından ilgili idare- and cooperation protocol by the related lerce işbirliği protokollerinin hazır- institutions. In some other cases, the lanması ve imzalanması aşamaların- works start directly by signing project dan oluşmakta; bazı durumlarda ise based cooperation protocols between doğrudan yapının mülkiyet sahibi ile the title holder and the related insti- iş bazında işbirliği protokolü imzala- tutions. Primary institutions cooper- narak çalışmalara başlanılmaktadır. ated during those phases may include; Bu safhalarda işbirliği yapılan baş- Ministry of Foreign Affairs, Embas- lıca kurumlar; Dışişleri Bakanlığı, sies, Waqf Institution in the related Büyükelçilikler, malik olma duru- country (upon its ownership), Munic- muna göre ilgili ülkedeki Vakıflar ipalities, Ministry of Culture and its İdaresi, Belediye, Kültür Bakanlığı related bodies, Museum Directorates, ve ilgili birimleri, Müze Müdürlüğü and universities. ve üniversitelerden oluşabilmektedir. Project phases of cultural heritage Yurtdışı kültür varlıklarının abroad include: projelendirme aşaması: Making a tender on project Hizmet Alım İhalesi yapılması preparation or, if specified at the pro- veya protokolde belirtilmesi halinde, tocol, made it prepared via the bodies işin (projelerin) ilgili ülke Kültür authorized by the Ministry of Culture 180 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Bakanlığının yetkilendirdiği birim- of related country, and if necessary lerce hazırlanması, gerektiğinde ilgili to do research excavations under the ülke müze müdürlüğü uzmanları de- supervision of Museum Directorate of netiminde araştırma kazısı yapılması, the related country, VGM tarafından oluşturulan Working in cooperation with the yapı denetim komisyonu ile ilgili ülke building audit commission of DGF of proje müelliflerinin projelerin hazır- Turkish Republic and project designer lanması aşamasında ortak çalışması, in the related country all together dur- Projelerin ve raporların ilgili ülke ing the project preparation phase, mevzuat ve formatında en az iki dilde Preparation of projects and hazırlanması, reports proper to the legislations and Projelerin ilgili ülke Kültür Ba- format of the related country and at kanlığınca ve/veya ilgili diğer birim- least in two different languages, lerce onaylanması, Approval of the projects by the Projelerin ilgili ülke Koruma Ministry of Culture and/or its related Kurulunca onaylanması ve onay kara- bodies in the related country, rının VGM’ye iletilmesi safhalarından Approval of the projects by the oluşmaktadır. Conservation Board of the related Yurtdışı kültür varlıklarının ona- country and delivery of the approval rım aşaması ise başlıca şu safhalardan report to DGF. oluşmaktadır; Primary phases of repair of cultural Onaylı projeler doğrultusunda heritage abroad, on the other hand, onarım ihalesinin Genel Müdürlükte include; yapılması, Making tender on repair works Genel Müdürlükçe belirlenen by DGF, suitable to the approved yapı denetim komisyonu ve ilgili ülke projects, uzmanlarının belirli periyotlarda bir Constituting building auditing araya gelerek denetim hizmetlerinin services in cooperation with DGF and yürütülmesi, related country auditors, Onarıma dair kararlarda ortak Preparation of mutual reports raporlamaların yapılması, related to repair decisions, Onarım esnasında çıkan yeni bul- Submission of new data detected, guların ilgili ülke Koruma Kuruluna during the repairs to the related Con- sunulması. servation Board. Haydar Kadı Camisi projelendirme In the context of project prepara- ve onarım çalışmaları kapsamında, tion and restoration application works Türkiye Cumhuriyeti Vakıflar Genel of Haydar Qadi Mosque, its survey, Müdürlüğü finansmanında, Makedon- reconstitution, reconstruction, restora- ya Cumhuriyeti Kültür Bakanlığına tion, statics, and installation projects, bağlı Üsküp Milli Konservasyon Mer- and reports were prepared and labo- kezi tarafından rölöve, restitüsyon, ratory and engineering analyses were rekonstrüksiyon, restorasyon, statik completed by the Republic of Mace- SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 181

ve tesisat projeleri ile raporları hazır- donia, Skopje National Conservation lanmış, laboratuvar ve statik analizle- Center with the financial support of ri yapılmıştır. Yapının onarımı, 2013 Turkish Republic Directorate Gener- yılında onaylanan projeler doğrultu- al of Foundations. Its projects were sunda, uzman bir ekip denetiminde approved in 2013, and restoration 2014-2017 yılları arasında gerçekleş- applications were completed in 2014- tirilmiştir. Mevcut kalemişi katmanı- 2017 under the supervision of expert nın altında onarım esnasında varlığı teams. For the various layers of wall tespit edilen farklı dönem kalemişi paintings and decorations belonging to bezemeler için rölöve, restitüsyon, different periods, uncovered beneath bozulma ve müdahale paftaları ile the existing topping layer during the restorasyon ve detay projeleri hazır- repair works; survey, reconstitution, lanarak Makedonya Cumhuriyeti’nin damage, interventions, restoration, ilgili kurumlarınca onaylanmıştır. and detail projects were prepared and Ardından kalemişi konservasyon çalış- approved by the related bodies in malarına başlanılabilmiştir. Türkiye Republic of Macedonia. Then, conser- Cumhuriyeti Vakıflar Genel Müdür- vation of decorations could have been lüğü ile Makedonya Cumhuriyeti’nin started. Between the years 2012- çeşitli kurumları arasında 2012-2015 2015, in total five cooperation proto- yıllarında Haydar Kadı Camisi’nin cols were signed by Turkish Republic projelendirilmesi, onarımı, denetimi Directorate General of Foundations ve yapıda araştırma çalışmalarının and various institution of Republic yapılması konularında beş işbirliği of Macedonia on different subjects protokolü imzalanmıştır. Restorasyon such as project preparation of Haydar uygulamaları boyunca proje müellifi Qadi Mosque, its repair, auditing, and olarak Üsküp Milli Konservasyon research works. During the restoration Merkezi ve Bitola Müzesi işin dene- application works, Skopje National tim mekanizmasında da aktif görev Conservation Center and Bitola Muse- alarak, restorasyonun tüm karar alma um worked together with the building ve uygulama sürecini Vakıflar Genel control team of Directorate General of Müdürlüğü yapı denetim elemanları Foundations in all decision and appli- ile birlikte yürütmüşlerdir. cation processes. 3. HAYDAR KADI CAMİİ’NİN 3. CONDITION AND PRIMARY 2014-2017 YILLARI ONARIMI DAMAGES OF HAYDAR ÖNCESİ DURUMU VE QADI MOSQUE BEFORE ITS YAPIDAKİ BAŞLICA BOZULMA RESTORATION IN 2014-2017 TÜRLERİ Haydar Qadi Mosque is among the Haydar Kadı Camisi, günümüzde twelve mosques, still existent at Bitola’da (Manastır) halen ayakta present, but mostly used in different olan, ancak pek çoğu farklı işlevlerde functions in Bitola. Although, Bechev kullanılan on iki camiden biridir. (2009) and Petkova (2008) claims 182 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Bechev (2009,) ve Petkova (2008) that its architect was Sinan, neither caminin mimarının Mimar Sinan in Tezkiret’ül Ebniye nor in Tezkiret’ül olduğunu belirtseler de, Tezkiret’ül Bünyan and Tuhfet’ül Mimarin1, Ebniye, Tezkiret’ül Bünyan ve the name of Haydar Qadi Mosque is Tuhfet’ül Mimarin’de Haydar Kadı mentioned. Archival registers re- Camisi’nin adı yer almamaktadır. veal that when first constructed, the Kayıtlardan, caminin ilk yapıldığı mosque was built as part of a mosque dönemde, medresesi ve hamamı da complex including a madrasah and olan bir külliyenin parçası ola- a bath (Tevfik, 1327 H., p. 45-47; rak inşa edildiği anlaşılmaktadır Maarif Salnamesi, 1319 H., p. 892; (Tevfik, H 1327, s. 45-47; Maarif Ayverdi and Yüksel, 2000). It is also Salnamesi, H 1319, s. 892; Ayverdi understood from the registers that, ve Yüksel, 2000). Medrese binasının the madrasah had undergone repairs ilk inşa tarihinden 20. yüzyıla kadar five times between the periods of its geçen süre içinde beş kez onarım first construction and the 20th century gördüğü belgelerden anlaşılmaktadır (Tevfik, 1327 H., p. 45). At present, (Tevfik, H 1327, s. 45). Günü- except for the mosque, other buildings müzde cami dışındaki diğer yapılar are not existent. mevcut değildir. Main prayer area of the mosque Kare planlı cami harimi, on iki has a square plan type and covered köşeli tambur üzerinde oturan bir with a dome resting on a dodecagon kubbe ile örtülüdür. Kubbeye geçişte drum. There are segmented squinches dört köşede dilimli tromplar kulla- on four corners as transition elements nılmıştır. Kuzeyde, üç kubbeli açık of dome. On the north side, there is a bir son cemaat yeri ve kuzeybatı three-bay late comers’ portico, and on köşesinde minare yer almaktadır. the northwest corner raises a minaret. Haydar Kadı Camisi’nin 2014 When looked at conditions of Hay- yılı onarım öncesi durumuna bakıl- dar Qadi Mosque before its restoration dığında (Şekil 2a, b): works in 2014 (Figures 2a, b): Yapının iç ve dış duvarlarının Interior and exterior wall surfac- grafitilerle boyalı olduğu, es of the building were covered with Bitola’da (Manastır), farklı graffiti, yapıların hazirelerinden ve mezar- Grave stones, tughras and inscrip- lıklarından toplanan mezar taşları, tions, gathered from the cemeteries tuğra ve kitabelerin yapının harim and courtyards of various buildings in bölümünün pencere içlerinde ve Bitola were piled inside the window duvar diplerinde istiflendiği, bases and wall bottoms in the main Minare gövdesinin, gövdeye geçiş prayer area of the mosque, bileziğine kadar yıkık durumda olduğu, Minaret body was broken down

1 These books were written by Sâi Mustafa Tchelebi (d. 1595) in which Mimar Sinan’s life and works were described (ed. n). SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 183

Kubbelerin sac levha ile kaplan- up to the body transition ring, dığı, Domes were covered with sheet Almaşık dış beden duvarlarının metal, taş sıralarının çimento katkılı sıva Stone layers of external walls, ile sıvandığı, made up of alternate bonds, were plas- Son cemaat yeri seki zemininin tered with cement mortar, tesviye betonuyla, camiye giriş yolu Platforms of late comers’ portico zemininin ise Osmanlı sanduka- were covered with cement topping, en- lı mezar tipi taşlarla kaplandığı, trance floor of the mosque was covered sekinin mermer parapetlerinin bir with grave stones, and some of the bölümünün mevcut olmadığı, marble parapets of the platforms in Son cemaat yeri kubbe içi ve late comers’ portico were not existent, kemerlerinin çimento katkılı harç Interiors of domes and arches in ile sıvandığı, ayrıca kubbelerin dış late comers’ portico were plastered yüzeyinde dere içlerinin toprak ile with cement mortar, at the same time, doldurulduğu, intervals of domes at the exteriors Özgün hâlinde derzli tuğla örgü were filled with earth, olan son cemaat kubbe kasnaklarının Drums of the domes, which were çimento derzli taşla kaplandığı, made up of brick originally, in late Cami taş silmelerinin önceki dö- comers’ portico, were covered with nem onarımlarında kısmen yenilene- stone with cement pointing, rek formlarının değişikliğe uğradığı Stone cornices of the mosque were ve büyük ölçüde yıprandığı, partly renewed, exposed to formal Yapının özgün avlu duvarı ve changes, and ruined to a great extent, avluya giriş kapısının tamamen yok during the previous period interven- olduğu, tions, Ana kubbe aleminin büyük bö- Original walls and entrance door lümünün kırık ve kayıp, üç adet son of the courtyard were totally lost, cemaat yeri kubbesinin mermer olan Stone finial of the dome in the alemlerinden yalnızca birinin gövde main prayer area was mostly broken kısmının yerinde olduğu, and lost, and marble finials of the Yapının koruma alanı içinde domes of later comers’ portico were işgallerin (konut, barakalar ve çöp totally lost, except for the body part of alanı) bulunduğu tespit edilmiştir. one of them, Yapıdaki 2014 yılı onarımı önce- There were occupations (houses, si başlıca bozulmalar; taş malzemede barracks, and trash pile) inside the biyolojik oluşum, malzeme kaybı, preservation area of the building. yüzeysel erime/aşınma, toz/kir biri- Primary damages of the building kimi, tozuma, grafiti, çimento esaslı before the year 2014 were; biological sıva, derz, harç onarımları, beton formations on stone material sur- dolgular ve doğrusal sapma olarak faces, material lost, surface abrasion belirlenmiştir (Şekil 3a, b). Yapının / erosion, dust / dirt accumulation, 184 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 2a, b. Haydar Kadı Camisi’nin 2014 yılı onarımı öncesi durumu, dış ve iç görünüşü (Kaynak: Yazarlara ait fotoğraf arşivi, 2010) / Figures 2a, b. Conditions of Haydar Qadi Mosque before its 2014 restorations, exterior (a) and interior (b) views (Source: Photo archives of the authors, 2010)

Şekil 3a, b. Son cemaat bölümü güney duvarı onarım öncesi grafitileri; caminin batı cephesi almaşık duvar yüzeyindeki çimento esaslı sıva tamiratları ile birinci sıra pencere aynalarındaki beton dolgu (Kaynak: Yazarlara ait fotoğraf arşivi, 2010, 2013) / Figures 3a, b. Graffities on south wall of late comers’ portico before its restoration (a) and repairs with cement mortar on alternate bonds of west wall of the mosque and concrete filling of first layer window panels (b) (Source: Photo archives of the authors, 2010, 2013)

içinde istiflenen mezar taşlarında da efflorescence, graffiti, cement-based benzer şekilde, kirlilik, kırık, parça plaster, pointing and mortar repairs, ve yüzey kaybı ve renk değişimi göz- concrete filling and linear deviation lenmiştir. Mermer portalde, özgün (Figures 3a, b). Similarly, on the grave bezemelerin varak ve boya tabakasın- stones piled up inside the mosque; da, yoğun dökülmeyle birlikte toz ve dirt, break, material and surface lost, kir tabakası biriktiği tespit edil- and color changes were observable. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 185

Şekil 4. Mermer minberin onarım öncesi görünüşleri (Kaynak: Yazarlara ait fotoğraf arşivi, 2013) Figure 4. Views from the marble minbar before its restoration (Source: Photo archives of the authors, 2013) miştir. “Bir vandalizm örneği” olan On marble portal, intensive loss of minberde ise, başlıca bozulmalar; original silver leaf and paint, as well kırıklar ve kayıp, yüzeyde kirlilik ve as dust and dirt accumulation were aşınma, yüzeyde boya katmanları, detected. On the minbar, which can be boya dökülmesi ve tozuma ile dönem “named as a vandalism example,” on ekidir (Şekil 4). Tuğla yüzeylerde de the other hand, primary damages were kayıplar, parçalanma, yüzey erozyo- detected as; broken parts, material nu, toz/kir birikimi, çimento esaslı loss, dirt and abrasion on the surfaces, onarımlar başlıca bozulma türle- paint loss, dust, and paint layers (Fig- ridir. Yapıda az sayıda kullanılan ure 4). On brick surface; material lost, ahşap elemanlarda ise kurt yenikleri, broken parts, surface abrasion, dust / çürüme, malzeme kaybı, grafiti ve dirt accumulation, and cement-based boya katmanları gözlenmiştir. Metal repairs were the primary damages. On malzemede de paslanma ve kayıplar a small number of wooden parts of tespit edilmiştir (Dişli ve Uz Taşke- the building, wormholes, corruptions, sen, 2018). material lost, graffiti, and paint layers Yapıda 2014-2017 yılları ona- were observable. On metal surfaces, rımında yapılan raspa çalışmaları similarly, rust and material lost was sonucunda, içte ve dışta toplam dört detected (Dişli & Uz-Taşkesen, 2018). döneme ait kalemişi ve duvar resmi As a result of the research rasps belirlenmiştir. Bunlardan IV. dönem on the building during 2014-2017 olarak adlandırılan en üst katman, restorations, in total four periods of yapılan analiz ve karşılaştırmalı decorations and wall paintings were araştırmalar sonucunda 19. yüzyıl determined both at the interior and sonu veya 20. yüzyıl başlangıcına exterior wall surfaces. Among them, tarihlenmiş, son cemaat yeri güney the uppermost layer, also called as duvarının pencere aynasında tespit the IVth period, was dated to late 19th edilen vazo içindeki çiçek motifi ise century or early 20th century by means III. dönem olarak adlandırılarak, of analyses results and comparison 186 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 5a, b, c, d. Harim güney cephe, IV. dönem kalemişi ve duvar resimlerinden görünüş; III. dönem duvar resmi; II. dönem duvar resminden bir örnek; I. dönem yapının özgün bezemesinden bir örnek. (Kaynak: Yazarlara ait fotoğraf arşivi, 2013) Figures 5a, b, c, d. South elevation of main prayer area interior, a view from IVth period decorations and wall paintings (a), IIIrd period wall painting (b), example from IInd period wall paintings (c) and example from Ist period original decorations of the building (d). (Source: Photo archives of the authors, 2013)

19. yüzyıla tarihlendirilmiştir. studies, and the flower motive inside a Yine, cami içinde ve son cemaat vase on the first layer window panel of yeri güney duvarında yapılan ras- south wall of late comers’ portico was palar sonucu ortaya çıkarılan S ve called as the IIIrd period and dated to C kıvrımlı, yıldız kompozisyonlu the 19th century. Similarly, as a result ve cami tasvirli duvar resimlerin- of the rasps on the interior wall surfaces den oluşan II. dönem kalemişi ve of the mosque, and on the south wall bezemelerin, 18. yüzyıl sonuna of the late comers’ portico, IInd period ait olabileceği değerlendirilmiştir. of decorations and wall paintings were Birinci dönem kalemişi bezemeler detected including; S and C motives, ise, yapının ilk inşa edildiği döne- star compositions, and wall paintings me ait portal, minber ve mihrapta depicting mosques, and dated possibly tespit edilen rumi, hatai, penç vb. to late 18th century. On the other hand, motifler ile altın varak kaplamalar- 1st period decorations, detected on the dır (Şekil 5a, b, c, d). Bahse konu entrance portal, minbar, and mihrab in kalemişi ve duvar resimlerindeki the form of rumi, hatai, penç and such başlıca bozulma türleri; farklı ornamentations, and also include sheet SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 187

dönem katmanları, dönem ekleri, leaf covers on those surfaces (Figures hatalı restorasyon müdahaleleri, 5a, b, c, d). Primary damages on above sıva arkasında boşalma, sıvada ve mentioned decorations and wall paint- boyada malzeme kaybı, yüzeyde ings were; different period layers, addi- kirlilik, boyada tozuma ve pullan- tions, wrong restoration interventions, ma olarak belirlenmiştir (Dişli ve material lost at the back of plaster Uz Taşkesen, 2018). surfaces and also on plaster and paint surfaces, dust and peeling on paint sur- 4. HAYDAR KADI CAMİSİ’NİN faces (Dişli & Uz-Taşkesen, 2018). 2014-2017 YILLARI ONARIMINDA UYGULANAN 4. PRIMARY RESTORATION BAŞLICA MÜDAHALE INTERVENTIONS DURING THE TÜRLERİ 2014-2017 RESTORATION Haydar Kadı Camisi’nde 2014- WORKS IN HAYDAR QADI 2017 yılları onarımında başlıca MOSQUE müdahaleler; geçici çatı yapılması, Primary restoration interventions in statik güçlendirme, bütünleme, Haydar Qadi Mosque in 2014-2017 temizlik (ayıklama ve yüzey te- have been examined under follow- mizliği), sağlamlaştırma ve ye- ing headings; temporary roof, statics niden yapım başlıkları altında reinforcement, reintegration, cleaning incelenmiştir. Kalemişi ve duvar (surface cleaning and removal of later resmi konservasyonu kapsamında, unoriginal additions), consolidation, öncelikle kısmi raspa ve analiz and reconstruction. In the context of çalışmaları yapılmış, çıkan sonuç- conservation of decorations and wall lar doğrultusunda kalemişi bezeme paintings, first of all, partial rasps and projesi hazırlanmıştır. analyses were conducted, and then Onarımın her türlü iklim şart- wall paintings’ projects were prepared larında gerçekleştirilebilmesi için according to the search results. ana kubbe üstüne, yapının beden In order to perform the repairs duvarlarına mesnetlenmiş çelik under all type of climate conditions, strüktürlü bir geçici çatı, son cema- a steel-structure temporary roof was at kubbe yeri üstlerinde ise üzeri applied, supported by the main body sac kaplı, ahşap konstrüksiyon bir walls, over the main dome structure, geçici çatı yapılmıştır. and a wooden temporary roof, covered Geçici çatıların yapımından with metal sheet, was built over the sonra, yapıda statik güçlendirme domes of late comers’ portico. çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Bu After the construction of temporary kapsamda; yapısal analiz ve model- roof, statics reinforcement works were lemeler sonucunda, yığma duvar implemented. In that context, accord- aralarındaki çürümüş taşıyıcı ahşap ing to the results of structural analyses hatıllar değiştirilmiş, beden duvar- and modeling studies, decayed wooden ları ve kubbelerdeki çatlaklar için beams inside the masonry main body 188 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

hidrolik kireç enjeksiyonu uygulan- walls were changed, cracks on the walls mış, kubbe etekleri karbon kumaşla and domes were filled with hydraulic sarılmıştır. Duvarlarda ve kubbe lime injection, and dome skirts were kasnağında karbon çubuklarla, mu- wrapped with carbon fabric. Walls and kavemetini ve formunu kaybeden drums of the domes were reinforced saçak silmelerinde ise tij, lama ve with carbon ties, and cornices were kenetlerle güçlendirme yapılmıştır strengthened with tie-rod, steel-bar, and (Dişli ve Uz Taşkesen, 2018). clamps (Dişli & Uz-Taşkesen, 2018). Yapıda, bir onarım müdahalesi Reintegration works as a repair in- olarak bütünleme; analiz sonuçları tervention in the building were applied göz önünde bulundurularak özgün only by using compatible materials malzeme ile uyumlu malzeme ve and mixture with the original materi- karışımlar kullanılarak gerçekleşti- al and taking into account the result rilmiştir. Bu kapsamda; öncelikle of analyses. In that context, first of Üsküp Milli Konservasyon Merkezi all, conservation project of the min- tarafından minberin restorasyon bar was prepared by Skopje National projesi hazırlanmıştır. Uygulama Conservation Center, broken parts of aşamasında minberin kırık par- it were detected during the restora- çaları tespit edilmiş ve bu özgün tion process, and original pieces were parçalar, yeni mermer parçalar ile reintegrated with the new ones (Figure bütünlenmiştir (Şekil 6a). Mezar 6a). Similarly, in broken grave stones, taşlarında da benzer şekilde par- after their match with the correct ça-bütün ilişkisinin kurulmasının ones, missing parts were reintegrated ardından, eksik bölümler taş ve with a mixture including stone and mermer tozu ile yapılan karışımla marble powder with or without using donatılı (metal depluvaye) ya da do- reinforcement fittings (İnci Fırat et. natısız olarak bütünlenmiştir (İnci al., 2016). On rubble stone and brick Fırat vd., 2016). Caminin moloz alternate bond of exterior wall surfaces taş ve tuğla karışık almaşık dış of the mosque, the ones having serious beden duvar yüzeylerinin bozulmuş material lost and / or damage were ve ciddi malzeme kaybı olan alan- removed and then replaced with the larında çürütmeler yapılmış, bu new stone and brick materials applied kısımlarda hidrolik kireç harcıyla with hydraulic lime (Figure 6b). The yonu taşı ve el yapımı klasik tuğla concrete layers adhered to the brick ile kaplama yapılmıştır (Şekil 6b). material of the main dome and above Ana kubbe ve son cemaat kubbele- the domes of late comers’ portico, as rinde ve yer yer tromp ve mukar- well as on the squinches and muqarnas naslarda tuğla yüzey ile aderans surfaces were replaced with new half- sağlamış beton katmanlar (betonla brick layer, if necessary. The revitali- bütünleşmiş tuğla dâhil) sökülerek, zation / reintegration works on decora- gerekli görülen yerler yarım tuğla tions and wall paintings, on the other kalınlığında kaplanmıştır. Kalemişi hand, were implemented only on the SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 189

Şekil 6a, b. Minberde bütünleme; almaşık duvar örgüsünde taş malzemede bütünleme (Kaynak: Yazarlara ait fotoğraf arşivi, 2016, 2015) / Figures 6.a, b. Reintegration of minbar (a) and on the alternate bonds of stone material on exterior wall surfaces (b) (Source: Photo archives of the authors, 2016, 2015) ve duvar resimlerinde ihya / bütün- surfaces of paint spills with pointing leme çalışmaları ise, yalnızca boya- technique. nın döküldüğü alanlarda, tuşlama Cleaning method as a conservation tekniğinde bütünlemeler şeklinde intervention was applied in the form yapılmıştır. of surface cleaning and removal of Müdahale yaklaşımı olarak later unoriginal additions. Both me- temizlik; muhdes eklerin yapıdan chanical and chemical surface cleaning ayıklanması ve yüzey temizliğidir. were implemented on decorations and Kalemişi ve duvar resimlerinde wall paintings. Cement based plasters mekanik ve kimyasal temizlik and repointing were removed from the yapılmış, yapı iç duvarlarında, interior wall surfaces of the building, kubbe içi ve dışında, kemerlerde ve on interior and exterior surfaces of the almaşık dış duvar yüzeylerindeki domes, arches, and on alternate bonds çimento katkılı derz ve sıvalar ras- of wall surfaces. Concrete screed de- pa edilmiştir. Harim ve son cemaat tected above the original brick flooring yeri seki zeminlerinde, özgün tuğla of the main prayer area and above the döşemenin üzerindeki beton şap platforms of late comers’ portico, and sökülmüş, son cemaat yeri kubbe earth filling between the domes of late aralarında yapılan dolgu temizlen- comers’ portico at the top level were all miştir (Şekil 7). Harim zemininde removed from the building (Figure 7). yapılan araştırma hafriyatları so- Thanks to the research excavations on nucunda, kuzeybatı köşede mahfi- floor surfaces of main prayer area, orig- lin özgün taş ayakları bulunmuştur inal stone foots of the maksurah were (Dişli, 2017). Yapıda mermer detected (Dişli, 2017). Marble surfaces 190 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 7. Harim zemininde beton şapın sökülmesi ile açığa çıkarılan kare formlu özgün tuğla döşemeden görünüm (Kaynak: Yazarlara ait fotoğraf arşivi, 2015) Figure 7. Removal of concrete screed on the floor of main prayer area, and unearthed square- form original brick flooring beneath the cement layer (Source: Photo archives of the authors, 2015)

yüzeyler (mezar taşları, son cemaat in the building (grave stones, balusters seki korkulukları, mermer söveler, of platforms of late comers’ porti- portal, minber, mahfil vb.) AB57 co, marble window frames, entrance malzemesi uygulanarak; kalemişi ve portal, minbar, mahfil, and such) were duvar resimlerindeki is ve kir taba- cleaned by using AB57 material, and kası mekanik yöntemler ve kimyasal dust/dirt layer on decoration and wall çözeltiler kullanılarak temizlenmiş- paintings were cleaned both by using tir. Yapılan temizlik çalışmalarıyla, mechanical methods and chemical caminin kitabesi, minber ve portal solutions. As a result of surface clean- süslemelerinde altın varak uygula- ing, sheet leaf application was detected ması tespit edilmiş, bu bölümlerde on inscription panel of the mosque, dökülen yerlere bütünleme yapılmış, minbar, and portal decorations, and kalemişi motiflerde ise renk kulla- reintegration was applied on missing nılmadan yalnızca konturla motif- parts. The contours of motives on lerin hatları belirginleştirilmiştir. decorations were made clear without Dış duvarlardaki yüzey temizliği, using new colors. Surface cleaning was mekanik el aletleri ve atomize su applied on exterior walls with mechan- püskürtülerek yapılmıştır. Özgün ical hand tools, and by spraying atom- ahşap kapı üzerindeki değersiz boya ized water. Worthless paint and polish ve cila katmanları kimyasal yön- layers above original wooden door were temle temizlenmiş, lokmalı demir cleaned with chemical methods, and parmaklıklarda da antipas ve boya on original metal railings, antipas temizliği yapılmıştır (Dişli ve Uz and paint cleaning were implemented Taşkesen, 2018). (Dişli & Uz-Taşkesen, 2018). SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 191

Şekil 8. Kırık mezar taşlarının yapıştırılarak birleştirilmesi (Kaynak: Yazarlar ve VGM fotoğraf arşivi, 2015) / Figure 8. Consolidation of broken grave stones with adhesives (Source: Photo archives of the authors and VGM archive, 2015); Şekil 9. Saçak silmelerinde yenileme ve güçlendirme fotoğrafları (Kaynak: Yazarlara ait fotoğraf arşivi, 2014) / Figure 9. Renovation and reinforcement photos on cornices at the eaves level (Source: Photo archives of the author, 2014).

Mikroenjeksiyon yöntemiyle Worthless paint and polish lay- üzerinde kalemişi bulunan ve arkası ers above original wooden door were boşalan sıva katmanları bütünlene- cleaned with chemical methods, and rek yenilenmiş, tozuma ve kavlama on original metal railings, antipas olan kalemişi yüzeylerde Primal and paint cleaning were implemented AC33 malzemesi uygulanarak sağ- (Dişli & Uz-Taşkesen, 2018). lamlaştırma yapılmıştır. Mezar taşı Plaster layers, on which wall paint- konservasyonu kapsamında, kırık ings and decorations were observable, mezar taşlarından dar cidarlı olanlar and whose back parts were empty, yapıştırılarak sağlamlaştırılmış, bü- were consolidated with micro injection yük cidarlı mezar taşlarının birleş- technique, and on flaked and spalled tirilmesinde ise karbon çubuklarla surfaces with decorations, Primal A33 güçlendirme yapılmıştır (Şekil 8). coating was applied. In the context Yeniden yapım saçak silmelerin- of grave stone conservations, the thin de, duvar kornişlerinde, minarede, ones were consolidated with adhesives, kubbe alemlerinde, son cemaat yeri- and the thick ones were reinforced seki ve harim döşemelerinde, pencere with carbon ties (Figure 8). içlik ve dışlıklarında ve mahfilde Reconstruction intervention tech- yapılmış; harimin özgün ahşap giriş nique was implemented on cornices, kapısının mevcut olmayan üst tab- minaret, stone finials, floor cover- lası, mevcut örneğine göre yeniden ings of the main prayer area and late imal edilmiştir (Şekil 9). Kubbealtı comers’ portico, exterior and interi- çamur sıvaları ile kubbe kurşunları or windows, and maksurah (Figure da yenilenmiştir. Yapılan araştırma 9). The missing upper panel of the 192 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 10a, b. Restorasyon sonrası avluda yer alan mezar taşları sergileme alanı; yapının dıştan görünümü (Kaynak: Yazarlara ait fotoğraf arşivi, 2017) / Figures 10a, b. Grave stone exhibiton area in the courtyard (a) and exterior view of the mosque(b) after the restoration (Source: Photo archives of the authors, 2017)

kazıları sonucunda avluda suyolu original entrance wooden door of the izleri bulunmuş, bu doğrultu- main prayer area metal dome coverings, da onaylı projesi doğrultusunda and lead covers were also renewed. As a avluda bir şadırvan yapılmıştır. result of research excavations, traces of Kuyu, avlu duvarı, wc / abdest alma terracotta pipelines were detected, and mekânları da yine onaylı projesi an ablution fountain was built, accord- doğrultusunda uygulanan diğer ingly. A well, courtyard walls, and wc imalatlar olmuştur. Avlu içerisinde / ablution spaces were the other parts yer alan mezar taşları sergileme constructed according to the approved alanı ve yapının restorasyon sonrası projects. The photos of the grave stone durumu Şekil 10a, b’de görülmek- exhibition area in the courtyard, and tedir. the mosque after the restoration are given in Figures10a, b. 5. SONUÇ Taşınmaz kültür varlıklarının 5. CONCLUSION malzeme ve yapısal özellikleri Condition assessment of immovable açısından mevcut fiziksel durum cultural heritage in terms of their analizinin yapılması ve geçmiş material and physical conditions and dönem onarımlarının iyi anlaşıl- well understanding of past pervious ması hususu, bu yapıların müda- period repairs are important in order to hale öncelikleri, boyutları, koruma determine the intervention priorities, programı ve kapsamının belirlen- conservation program, its extent, and SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 193

mesinde önemlidir. Bu araştırma scope. In this research, primary deteri- ile Manastır Haydar Kadı Cami- orations in architectural and decorative si’nin mimari ve dekoratif öğele- components of Haydar Qadi Mosque rindeki başlıca bozulma türleri ve and their reasons have been explained, nedenleri aktarılmış, 2014-2017 and its conservation program and inter- yılları arasındaki koruma programı ventions in 2014-2017 conservations ile müdahale türleri belirtilmiştir. have been described. Different layers of Konservasyon çalışmaları ile ortaya wall paintings and decorations detected çıkarılan kalemişi ve duvar resim- during the conservation studies, their lerindeki katmanlar, değişimler ve alterations, and detections such as bu katmanların pigment, boya vb. pigments and paints of those layers are tespitleri, bölgedeki benzer yapı- important parameters in order to un- lardaki katmanları anlamak için derstand the layers in similar buildings önemli verilerdir. Yine, onarım ön- in the region. In addition, it is impor- cesinde yapı içinde depolanan me- tant to make the conservations and zar taşlarının konservasyonlarının transcriptions of grave stones, stored ve transkripsiyonlarının yapılarak inside the building before the restora- avluda sergilenmesi, farklı kültürle- tion works, and to exhibit them in the rin bir arada yaşatılması açısından courtyard of the mosque, thus to keep değerlidir. Türkiye Cumhuriyeti different cultures alive all together. ile Makedonya Cumhuriyeti’nin Conservation and restoration applica- başarılı işbirliğiyle gerçekleştirilen tions of Haydar Qadi Mosque carried Haydar Kadı Camisi 2014-2017 out in 2014-2017 with the successful yılları konservasyon ve restorasyon cooperation of Turkish Republic and uygulamalarının, Balkan coğraf- Macedonian Republic is evaluated to be yasındaki onarıma muhtaç diğer a model practice for the other historic yapılar için de örnek bir uygulama buildings in need of conservation in olacağı düşünülmektedir. Balkan Peninsula.

KAYNAKÇA/REFERENCES

Ahunbay, Z., 2004, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul.

Ayverdi, E. H., Yüksel, İ. A., 2000, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri: Yugoslavya, c. III, 2. baskı, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul.

Bechev, D., 2009, Historical Dictionary of The Republic of Macedonia (Historical Dictionaries of Europe, Lanham, Scarecrow Press.

Dişli, G., 2017, “Cultural Heritage and Gender: On the Traces of Women’s Prayer Space in Bitola Mosques”, Online Journal of Art and Design, c. 5, sayı 2, s. 20-37.

Dişli, G., Uz Taşkesen, A. N., 2018,“Makedonya, Bitola’daki (Manastır) Haydar Kadı Camisi’nin 2014-2017 Yılları Konservasyonu ve Restorasyonu”, Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, c. 7, sayı 1, s. 31-85. 194 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

İnci-Fırat, N., Dişli, G. ve Taşkesen, A. N., 2016, “Tarihi Mezar Taşları Envanteri ve Konservasyonu: Makedonya, Manastır Haydar Kadı Camii’ndeki Mezar Taşları”, 3. Ulusal Yapı Kongresi ve Sergisi, Kasım 2016, Ankara, s. 45-56.

Jokilehto, J., 1986, A History of Architectural Conservation, D. Phill. Thesis, University of York, England.

Madran, E. ve Özgönül, N., 2005, Kültürel ve Doğal Değerlerin Korunması, TMMOB Mimarlar Odası Yayınları, Ankara.

Mihajlovski, R., 2003, “The Sixteenth Century Mosques of Bitola / Toli Manastır”, УДК. 726.71(497.774), s. 351-366.

http://www.makedonika.org/whatsnew/024%20-% 2003 20Spisanie%202010%20Robert%20 Mihajlovski%20 01%20ok(2).pdf (Erişim tarihi: Ekim 2015).

Mihajlovski, R., 2007, “The Seventeen Century Ottoman Religious Architecture of Bitola/ Manastir” УДК. 726.2.033.39(497.774)“16“, s. 289-301.

Petkova, R., 2008, “Gazi Haydar Kadi Mosque”, Macedonian Cultural Heritage Ottoman Monuments, UNESCO Office in Venice, Skopje, s. 18-21.

https://www.academia.edu/1934192/Macedonian_Cultural_Heritage_OTTOMAN_MONUMENTS (Erişim tarihi: Ekim 2019).

Prifti, K., 2003, Manastır”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 27, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, s. 562-563.

https://islamansiklopedisi.org.tr/manastir--makedonya (Erişim tarihi: Ağustos 2017).

Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye/Maarif Salnamesi, H. 1319 /M. 1901, c. 4, Matbaai Âmire, İstanbul.

Tevfik, M., H. 1327/ M. 1910-11,Manastır Vilayetinin Tarihçesi, Beynelmilel Ticaret Matbaası, Manastır.

20.02.2008 Tarih ve 5737 Sayılı Vakıflar Kanunu, Resmi Gazete sayı 26800.

https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2008/02/20080227-2.htm (Erişim tarihi: Kasım 2019). SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 195

Mağusa Kent Surları ile Anıtlarında Koruma Çalışmaları Conservation Works on Famagusta City Walls and Monuments Ceren KÜRÜM*

ÖZET Mağusa Kent Surları, 800 yıllık tarihi ve her teknolojik geçişte eklenen katmanlarıyla Ortaçağ savunma mimarisinin Akdeniz’deki en etkileyici örneklerindendi. Özellikle Lüzinyan ve Venedik dönemlerinde muazzam bir ticari akın yaşayan liman kenti, birbiriyle yarışan tüccarların yaptırdığı etkileyici dini yapılarla surların içinde de yüksek nitelikli mimari eserlere sahiptir. Ne var ki, son 50 yılda bu muazzam kültürel miras eserleri konjonktürel nedenlerden gereken bakımı göremediği için kısmen ileri derecede yıpranmış, ve toplumsal koruma bilinci de taşlarla birlikte erozyona uğramıştır. Yerel kaynaklarla ancak kısmi temizlik ve acil tamir işlerinin yürütülebildiği kent surları ve dahilindeki eserlerde 2013 yılından bu yana dış kaynaklarla kapsamlı koruma çalışmaları gerçekleştirilmektedir. “Minimum Müdahale, Maksimum Etki” felsefesiyle, her anıta en acil koruma çalışmasına yetecek kadar bütçe ayrılarak, mümkün olduğunca fazla toplumsal farkındalık yaratılmaya çalışılmaktadır. Eserlerin tamamında kullanılmış olan yerel taşın çok gözenekli olması ve yapıların denize olan yakınlıkları yıpranmayı hızlandıran doğal etmenler olarak görülmektedir. İleri düzeyde taş kaybının olduğu durumlarda laboratuvar testlerinde tam uyum gösteren taşlar kullanılsa da surların hemen yakınındaki taş ocağının işletilemiyor olması bu değerli yapıların kurtarılabilmesini güçleştirmektedir. Bu tebliğde eserlerin koruma çalışmalarıyla ilgili detaylar yanında, kargir yapılarda korumanın doğal ya da teknolojik etmenlerden öte bürokratik ve toplumsal faktörlere bağlı sorunları da anlatılacaktır.

Anahtar Sözcükler: Kıbrıs, Ortaçağ Savunma Mimarisi, Koruma Bilinci

* Y. Mimar Ceren Kürüm, Eski Eserler ve Müzeler Dairesi, KKTC/ MArch, Depratment of Antiquities and Museums, Turkish Republic of Northern Cyprus, e-mail: [email protected] Sn. Kürüm’ün yazısı elimize geçmediğinden yayımlıyamıyoruz / As we do not receive Mrs. Kürüm’s paper, we cannot publish it. 196 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

With their 800-year-old foundations and technological evolution over the years, Famagusta City Walls are among the most impressive examples of medieval defence architecture in the Mediterranean. The city was a busy trade hub especially during the Lusignan and Venetian periods, thus accommodating wealthy traders who competed to build impressive religious buildings within the Walls. However, in the past half century due to conjunctural reasons, these monuments have been seriously worn and weathered, and social consciousness on conservation has eroded along with the stones. While only partial cleaning and urgent repair can be managed with local resources, the city walls and monuments have been conserved in stages with foreign funding and expertise since 2013. “Minimum Intervention, Maximum Impact” is the motto of these works in which the minimum amount of budget is channelled into projects that may trigger the maximum level of awareness in the community. The high porosity of the local stone and the monuments’ proximity to salt water are natural reasons behind the weathering. In cases of advanced loss of material, only stones which are tested to be fully compatible with the original are used, however conservation efforts are hindered by the inactivity of the local quarry right by the Walls. This paper will explain the conservation projects in Famagusta monuments, further exploring the social and bureaucratic hindrances to conservation efforts in masonry buildings.

Keywords: Cyprus, Medieval Defence Architecture, Conservation Awareness SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 197

Sümela Örenyeri Restorasyon ve Kaya Islahı Uygulamaları/ Sumela Archaeological Site Restoration and Rock Securing Applications Beyhan SARICAOĞLU*

ÖZET Trabzon’un Maçka ilçesinin Altındere köyü sınırları içinde, Altındere vadisine hâkim Karadağ’ın eteklerinde sarp bir kayalık üzerine kurulmuş olan Sümela Manastırı, halk arasında “Meryem Ana” adı ile anılmaktadır. Rivayete göre Bizans döneminde (375-395) iki rahip tarafından kurulan manastır, 6. yüzyılda onarılarak genişletilmiştir. Resmi kaynaklarda bilinen en eski kuruluş tarihi, 14. yüzyıla dayanmaktadır. Manastırın 18. yüzyılda birçok bölümü yenilenmiş, bazı duvarlar fresklerle süslenmiştir. On dokuzuncu yüzyılda, öğrenci odaları olduğu düşünülen binaların ilave edilmesiyle manastır en büyük, en zengin ve en parlak dönemini yaşamıştır. Trabzon’un, 1916-1918 yıllarında Ruslar tarafından işgalinden sonra manastıra el konulmuş; yapı 1923’den sonra tamamıyla boşaltılmıştır. Uzun yıllar harap durumda kalan manastır, 1962 yılında turizme açılmıştır. Yapının, 1987 yılında projelendirme çalışmalarına, 1998 yılında da restorasyon uygulamalarına başlanmıştır. Günümüzde mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğüne ait olan Sümela Manastırı, 2000 yılından itibaren Kültür ve Turizm Bakanlığına tahsis edilmiştir. Manastırın bütüncül restorasyonunun yapılması ve tüm mekânlarının ziyarete açılması amacıyla, 2014 yılında Rölöve, Restitüsyon, Restorasyon, Yapısal Güçlendirme, Makine Mühendisliği, Elektrik Mühendisliği ve Çevre Düzenleme Projeleri hazırlatılmıştır. Yapıda 2015 yılında meydana gelen taş düşmeleri için; Kayaların Jeolojik ve Jeoteknik Bakımdan Araştırma ve Güçlendirme Projeleri hazırlatılmış, 2016 yılında da restorasyon uygulamalarına başlanmıştır. Ancak manastır kompleksinin üzerindeki dağlık alandan düşen kaya parçası nedeniyle, kaya ıslah çalışmaları da restorasyon işine dahil edilmiştir. Restorasyon uygulamalarının ilk etabı tamamlanan Sümela Manastırı, kısmi olarak ziyaretçiye açılmış olup Sümela Manastırın iç avlu bölümünde ise kaya ıslah çalışmaları devam etmektedir. Bu bildiride, söz konusu restorasyon ve kaya ıslahı çalışmaları süreci anlatılarak, yapılan ve yapılacak uygulamalardan bahsedilecektir.

Anahtar Sözcükler: Sümela Manastırı, Restorasyon, Kaya Islahı

* Y. Mimar Beyhan SARICAOĞLU, Trabzon Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü Dipl. Architect Beyhan SARICAOĞLU; Regional Directorat of Fondations in Trabzon e-mail: [email protected]; [email protected] 198 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

ABSTRACT According to a rumour; Sumela Monastery was founded by two priests during the Byzantine period (375-395). The monastery was carved on steep rocks at the hillside of Karadağ mountain overlooking Altındere Valley within the borders of Altındere Village of Maçka District of Trabzon, is called “Virgin Mary” by locals. Monastery was repaired and expanded in 6th century. In official sources, the oldest known date of establishment dates back to the 14th century. Many parts of the monastery were renovated in the 18th century and some walls were decorated with frescoes. In the 19th century, the monastery experienced its greatest, richest and brightest period with the addition of buildings which were thought to be student rooms. During the Russian occupation of Trabzon between 1916 and 1918, the monastery was confiscated and completely evacuated after 1923. The monastery, which remained as ruins for many years, was opened to tourism in 1962. In 1987 and 1998, project design works and restoration applications were started respectively. Sümela Monastery, which is currently owned by Directorate General of Foundations, has been allocated to Ministry of Culture and Tourism since 2010. In 2014, relief, restitution, restoration, structural reinforcement, mechanical engineering, electrical engineering and landscaping projects were prepared in order to carry out the complete restoration of the monastery and make all the sections accessible for visitors. “Geological and Geotechnical Research and Strengthening Projects of Rocks” were prepared in 2015 despite the stone falls. In 2016, restoration works were started, but the rock falling from the steep area above the monastery made the rock rehabilitation operations to be included in the restoration also. The first part of restoration was completed and the Sumela Monastery was partially opened to the visitors. In the inner courtyard section of the monastery, rock improvement operations are still running. In this study, the restoration and rock breeding applications will be explained and the current and future works will be covered. Keywords: Sumela Monastery, Restoration, Rock Securing

1. GİRİŞ 1. INTRODUCTION Sümela Manastırı; Trabzon’un gü- Sumela Monastery is located on neyinde, Maçka ilçesinin Altındere a steep rock in the foothills of köyü sınırları içerisinde; Altındere Karadağ, in the Altindere Valley, in vadisinde ve Karadağ’ın eteklerindeki the borders of the village of Altin- sarp bir kayalık üzerine kurulmuştur. dere in the town of Macka in the Halk arasında “Meryem Ana” adı ile south of Trabzon. It is also called de anılmaktadır. “Virgin Mary” by local people. Sümela Manastırı’nın adını, The name of Sumela is believed üzerinde kurulmuş olduğu dağın to have taken its name from the tarihteki adından, Mela’dan aldığı mountain on which it was founded, söylenmektedir. Günümüzde Karadağ Mela, its historical name. The name SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 199

Şekil 1. Sümela Manastırı genel görünüm

Figure 1. Sumela Monastery overview

olarak isimlendirilen Mela Dağı’nın of the mountain Mela, now called adı kara, siyah, karanlık anlamlarına Karadağ, comes from the word Mel- gelen “Melas” kelimesinden gelmek- as, which means black and dark. In tedir. Bunun yanı sıra, Sümela’nın addition to this, the name of Sumela manastırdaki Meryem ikonasının is an adjective of the icon of Mary in bir sıfatı olduğu da bilinen efsaneler the monastery (Eyice, 1966). arasındadır (Eyice, 1966). According to a rumor; the Rivayete göre 4. yüzyılda iki monastery, which was founded keşiş tarafından kurulan manastır, by two monks in the 4th century, 6. yüzyılda onarılarak genişletilmiş- was restored and expanded in the tir. Ancak bu bilgilerin doğruluğunu 6th century. However, there is no kanıtlayacak bilgi ve belge bulunma- information and document to prove maktadır. Sümela Manastırı’nın resmi the accuracy of this information. In kaynaklarda bilinen en eski kuruluş official sources, the oldest known tarihi 14. yüzyıla dayanmaktadır. Ma- date of establishment dates back nastırın 18. yüzyılda birçok bölümü to the 14th century. Many parts of yenilenmiş, bazı duvarlar fresklerle the monastery were renovated in süslenmiştir. On dokuzuncu yüzyılda, the 18th century and some walls öğrenci odaları olduğu düşünülen ya- were decorated with frescoes. In pıların ilave edilmesiyle, manastır en the 19th century, the monastery parlak dönemini yaşamıştır. (Bryer, experienced its greatest, richest and 2002). Trabzon’un 1916-1918 yılla- brightest period with the addition rında Ruslar tarafından işgalinde ma- of buildings which were thought to nastıra el konulmuş, yapı 1923’den be student rooms (Bryer, 2002). sonra tamamıyla boşaltılmıştır. Uzun During the Russian occupation of yıllar harap durumda kalan manastır, Trabzon between 1916 and 1918, 1962 yılında turizme açılmıştır. the monastery was confiscated and 200 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 2. 1889’da yayınlanmış bir gravür

Figure 2. An engraving published in 1889

2. YAPISAL DEĞİŞİMLER completely evacuated after 1923. In Sümela Manastırı’nın geçirdiği the 60s, it was opened to tourism. yapısal ve mekânsal değişimler altı 2. STRUCTURAL CHANGES dönemde ele alınmıştır. The structural and spatial changes Birinci dönemi kapsayan IV. ve of the Sumela Monastery were dis- XIV. yüzyıllar arasında geçen bin cussed in six periods. yıllık süreçte; ilk olarak mağara During the Ist Period, which is tapınağının (Kaya Kilisesi), daha a 1000-years period between the 4th sonra da yine kaya kütle oyularak and 14th centuries; it is estimated oluşturulmuş keşiş hücrelerinin inşa that the cave temple (rock church) edildiği tahmin edilmektedir. İkin- first and then the monk cells were ci dönemde, yani 1360’lı yıllarda carved from rock mass. In the IInd pe- 17 metre yüksekliğinde, 40 metre riod, it was found in various sources uzunluğunda, 14 metre genişliğinde that the monastery building, which ve 72 odadan oluşan manastır ya- was 17 meters high, 40 meters long, pısının inşa edildiği bilgisine çeşitli 14 meters wide with 72 rooms, was kaynaklarda rastlanmaktadır; alt katlarda mahzenler ve zindanların built in 1360. Cellars and dungeons olduğundan, gezginlerin tasvirlerinde on the lower floors, and a wooden de manastıra girişi sağlayan ahşap bir staircase leading to the monastery merdivenden bahsedilmektedir (Tüfek, have been mentioned in the depic- 1978). Üçüncü dönemde, 1700’lü tions of travelers (Tüfek, 1978). In rd yıllarda kaya kilisesinin önüne bir the III period, it is known that a şapel eklendiği bilinmektedir. Ayrıca, chapel was added in front of the rock 1747 yılında kilise duvarlarındaki church in the 1700s. It is mentioned fresklerinin yenilendiğinden de bahse- that the frescoes of the church walls dilmektedir (Succi da Verica, 1970). were renewed in 1747 (Succi da Bunun dışında, bu dönemde yapısal Verica, 1970). Apart from this, there olarak esaslı bir değişiklik olmamıştır. has been no structural change in SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 201

Şekil 3. I. Dönem restitüsyon planı

Figure 3. Period I, restitution plan

Şekil 4. II. Dönem restitüsyon planı

Figure 4. Period II, restitution plan

Şekil 5. II. Dönem restitüsyonu (cephe)

Figure 5. Period II, restitution (facade)

Şekil 6. III. Dönem restitüsyon planı

Figure 6: Period III restitution plan 202 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 7 IV. Dönem restitüsyon planı

Figure 7. Period IV, restitution plan

Şekil 8. IV. Dönem restitüsyonu (cephe)

Figure 8. Period IV, restitution- (facade)

Şekil 9. V. Dönem restitüsyon planı

Figure 9. Period V, restitution plan

Şekil 10. V. Dönem restitüsyonu (cephe)

Figure 10. V. Period restitution- (facade) SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 203

Şekil 11. VI. Dönem restitüsyonu (cephe)

Figure 11. Period VI, restitution (facade)

Dördüncü dönemde, yani on doku- this period. In the 19th century, that zuncu yüzyılda, bugünkü kütüphane is IVth period, wooden terrace hous- ve muhafız odalarının bulunduğu es were found in the places, where kısımlarda ahşap teras evlerin varlığı today’s library and guard rooms are tespit edilmiştir. Su kemerlerinin, located. It is believed that aqueducts, ayazmanın ve çan kulesinin de yine springs and bell tower were added in 19. yüzyılda eklendiği düşünülmek- the 19th century. In the Vth period, in tedir. Beşinci dönemde, 1860’larda the 1860s, instead of the demolished yıkılmış olan ahşap teras evlerin wooden terrace houses, a library yerine kütüphane, görevli odalarının building, buildings with student and bulunduğu binalar ile öğrenci odaları staff rooms were added; the monas- eklenmiş; ana siluette görülen manas- tery building, which was visible in tıra eklemeler yapılmış ve yapı kısmen the main silhouette, was partially bugünkü halini almıştır. Manastıra replaced. The wooden steps to which girişin sağlandığı ahşap basamaklar the entrance to the monastery was bu yıllarda kaldırılmış, yerine günü- provided were also removed during müzdeki taş basamaklar eklenmiştir. these years, and today’s stone steps Altıncı dönemde, yani 1914-1923 were added instead. In the VIth peri- yılları arasında; öğrenci odalarının od between 1914-1923; It has been bulunduğu kısma toplam üç odadan found that two floors consisting of a oluşan iki kat, hemen yanında misafir total of three rooms are added to the odalarının bulunduğu kısma da dört part where the student rooms are lo- odadan oluşan bir katın daha eklen- cated, and another floor consisting of diği tespit edilmiştir. Tüm bu eklen- four rooms is added to the part where tilerle birlikte manastır son halini the guest rooms are located next to almıştır. it. With all these additions, the mon- astery has taken its final form. 3. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI ÇALIŞMALARI 3. WORKS OF THE MINISTRY Sümela Manastırı’nda, ziyarete açıl- OF CULTURE AND TOURİSM dığı 1962 yılından 1987 yılına kadar There was no record of any work herhangi bir çalışma yapıldığına dair from 1962 to 1987, when the Sume- bir kayda rastlanmamıştır. Yapıda, la Monastery was opened to visitors. 204 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

1987-1997 yılları arasında proje ça- Between 1987-1997, project works lışmaları, 1998 ve 2006 yıllarında ise and in 1998 and 2006 implemen- uygulama işleri yapılmıştır. Manastır tation works were carried out. In kompleksinin tamamının ziyarete 2013, “Sümela Archeological Site, açılması ve bütüncül bir restorasyon Sümela Monastery Survey, Restitution, yapılması için, 2013 yılında “Sümela Restoration, Structural Reinforcement, Ören Yeri Sümela Manastırı Rölö- Mechanical Engineering, Electrical ve, Restitüsyon, Restorasyon, Yapısal Engineering and Landscaping Project Güçlendirme, Makine Mühendisliği, Construction Service” was procured to Elektrik Mühendisliği ve Çevre Düzen- open the entire monastery complex leme Projeleri Yapımı Hizmet Alım İşi” to visitors along with a complete res- ihale edilmiştir. Yaşanan taş düşmele- toration. In 2015, due to the stone ri nedeniyle 2015 yılında da, “Trabzon falls, “Geological and Geotechnical Sümela Manastırı Çevresindeki Kaya- Investigation and Strengthening Rocks ların Jeolojik ve Jeoteknik Bakımdan Projects” were went out to the tender. Araştırma ve Güçlendirme Projeleri” In 2016, the tender for the restora- hazırlatılmıştır. Restorasyon projeleri tion projects was initiated with the 2016 yılında “Trabzon “Sümela Ma- name of “Trabzon Sümela Monastery nastırı Restorasyonu ve Çevre Düzenle- Restoration and Landscaping Work” mesi İşi” başlığıyla uygulama ihalesine and the first stage was completed in çıkılmış ve 2019 yılında ilk etap 2019. In 2019, “Stone Fall Hazard tamamlanmıştır. Yine 2019 yılında Measures in the Vicinity of Trabzon “Trabzon Sümela Ören Yeri Çevresindeki Sümela Ruins” were went out to the Taş Düşme Tehlikesi Önlemleri” ihalesi tender and the works started. yapılarak çalışmalara başlanmış olup uygulamalar sürmektedir. 4. GEOLOGICAL AND GEOTECHNICAL RESEARCH 4. SÜMELA MANASTIRI AND STRENGTHENING OF ÇEVRESİNDEKİ KAYALARIN ROCKS PROJECTS AROUND JEOLOJİK VE JEOTEKNİK THE SUMELA MONASTERY BAKIMDAN ARAŞTIRMA VE A reporting and project work was GÜÇLENDİRME PROJELERİ YAPIMI carried out in order to identify the Sümela Manastırı ve giriş yapılarını sources of the problems and evaluate tehdit eden taş düşmeleri nedeniyle, the slope in terms of these risks due sorunların kaynaklarının belirlen- to stone falls threatening the Sumela mesi ve yamacın bu riskler açısından Monastery and entrance structures. değerlendirilmesi için bir raporlama In this study, close examination ve projelendirme çalışması yaptırıl- findings were obtained by providing mıştır. Bu çalışmada, havadan görün- aerial imaging, laser scanning and tüleme, lazer tarama ve iple erişim rope access. During these studies, sağlanarak yakın inceleme tespitleri many hanging rock fragments, gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalar altered surfaces, dry trees stuck on SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 205

Şekil 12, 13. Askıda duran bloklar / Figures 12, 13. Suspended blocks Şekil 14. Setlerde birikmiş döküntüler / Figure 14. Accumulated debris in sets

Şekil 15. Kurumuş- kopmuş ağaçlar Figure 15. Dried- severed trees Şekil 16. Setlerde birikmiş yığınlar Figure 16. Accumulated stacks in sets sırasında, alanda; askıda duran çok the slope, heaps accumulated in sets sayıda kaya parçasına, altere olmuş and emptied parts were found in yüzeylere, yamaçta takılı kalmış kuru the area. Following the observations ağaçlara, setlerde birikmiş yığınlara ve and measurements, a project and altı boşalmış bölümlere rastlanmıştır. reporting study was prepared and Yapılan gözlemsel tespitler ve ölçüm- approved by the scientific advisory lerden sonra, bir projelendirme ve committee and Trabzon Regional raporlama çalışması hazırlanmış ve bu Board for the Protection of Cultural belge bilimsel danışma heyeti ve Trab- Heritage. zon Kültür Varlıklarını Koruma Bölge After the restoration and rock Kurulu tarafından onaylanmıştır. securing projects were prepared, the Restorasyon ve kaya ıslahı pro- tender for restoration application jeleri hazırlatıldıktan sonra, resto- work was went out. “Sümela Mon- rasyon uygulama işi ihale edilmiş astery Restoration and Landscaping ve 19.02.2016 tarihinde “Sümela Work” was delivered on 19.02.2016, Manastırı Restorasyonu ve Çevre Dü- but rock securing works were also zenleme İşi’nin yer teslimi yapılmıştır. included into restoration work due Ancak çalışmalara başlanmadan to a serious rock falling incident. 206 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 17, 18. 2016 yılında yaşanan taş düşmesi.

Figures 17, 18. Stone fall in 2016.

alanda yaşanan ciddi bir taş düşme- 5. RESTORATION OF si nedeniyle, kaya ıslahı imalatları SUMELA MONASTERY AND da restorasyon işi kapsamına dahil ENVIRONMENTAL WORKS edilmiştir. Aqueducts have been taken under pro- 5. SÜMELA MANASTIRI tection since the works will start with RESTORASYONU VE ÇEVRE slope cleaning. For this purpose, a DÜZENLEME İŞİ steel protection structure and a barrier Çalışmalara öncelikle yamaç temiz- for bouncing stones were construct- liği ile başlanacağından ilk aşamada ed. On the rocky surface, free surface su kemerleri korumaya alınmıştır. cleaning was done to a great extent, Bunun için çelik bir koruma yapısı the stones which were about to fall ve sekecek taşlar için de bir sekme were broken and the stones which were bariyeri yapılmıştır. Kayalık yüzeyde found suitable for fixation were fixed. büyük oranda serbest yüzey temizliği Rock barrier was constructed for the yapılmış, düşmek üzere olan taşlar stones that may come from above. kırılarak alınmış, uygun görülenler ise Since working on the rock surface sabitlenmiştir. Yukarıdan gelebilecek makes it impossible to manufacture taşlar için kaya bariyeri yapılmıştır. underneath, restoration works have Kaya yüzeyinde çalışmak, altında been started in as safe areas as possi- imalat yapmayı imkânsız hale getir- ble. Wooden stairs were constructed diğinden, restorasyon çalışmaları- at the footpath of the entrance of na olabildiğince güvenli bölgelerde the monastery to facilitate access. başlanmıştır. Manastırın girişindeki Joints were emptied and mossed patika yolda; erişimi kolaylaştırmak stone walls were arranged by reha- için ahşap merdivenler yapılmış; bilitation. The rotting parts of the SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 207

Şekil 19. Su kemerleri koruma çatısı / Figure 19. Aqueduct protection roof Şekil 20. Sekme bariyeri / Figure 20. Bouncing barrier

Şekil 21. Kaya sabitleme çalışmaları / Figure 21. Rock fixing works Şekil 22. Kaya bariyeri / Figure 22. Rock barrier derzleri boşalmış, yosunlanmış taş balustrades were changed and their duvarlar ıslah edilerek düzenlenmiş- paints were renewed. The aqueducts tir. Korkulukların çürüyen kısımları were cleaned off the plants, the değiştirilmiş, boyaları yenilenmiştir. joint was renewed and unnecessary Su kemerleri bitkilerden arındırılmış, completed stones were changed. Box derzleri yenilenmiş, niteliksiz bir şe- office and toilet buildings have been kilde tamamlanan taşlar değiştirilmiş- rearranged. Broken sections of the tir. Gişe ve tuvalet binaları yeniden stone staircase leading to the monas- düzenlenmiş, manastıra girişi sağla- tery were renovated, wall joints were yan taş merdivenin kırık bölümleri made and the warfare was renewed. onarılmış, duvar derzleri yapılmış ve In the inner part of the monastery, harpuştası yenilenmiştir. Manastırın grouting and roof repair works were iç bölümündeki mutfak, ayazma, ye- carried out in the area including mekhane bölümlerinde derz yenileme kitchen, spring, dining hall. Stone ve çatı onarımı, kemerlerde de taş de- exchange and reinforcement were ğişimi ve sağlamlaştırma yapılmıştır. made in the arches. 208 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 23, 24. Restorasyondan önce patika yol/ Figures 23, 24. Path before restoration

Şekil 25, 26. Restorasyondan önce patika yol / Figures 25, 26. Path after restoration

Şekil 27. Restorasyondan önce su kemerleri / Figure 27. Aqueducts before restoration Şekil 28. Restorasyondan sonra su kemerleri/ Figure 28. Aqueducts after restoration SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 209

Şekil 29. Dış avlu, restorasyon öncesi genel görünüş/ Figure 29. Overview of the outer courtyard before restoration Şekil 30. Dış avlu, restorasyon sonrası genel görünüş/ Figure 30. General view of the outer courtyard after restoration.

Şekil 31. Aya Varvara Kilisesi Figure 31. Aya Varvara Church

Şekil 32. Aya Varvara Kilisesi, 1978 (Tüfek, 1978) Figure 32. Aya Varvara Church, 1978 (Tüfek, 1978)

5.1. Aya Varvara Kilisesi 5.1. Aya Varvara Church Manastırdan 300 metre uzaklıkta, kay- In the first phase, a small chap- naklarda küçük bir şapel ve “Aya Barba- el known in the sources as Aya ra” olarak adlandırılan, günümüzde Aya Barbara within 300m of Sumela Varvara Kilisesi adıyla bilinen yapının Monastery, which is now named as restorasyonu da 1. Etap çalışmalarında Aya Varvara Church was restored. yapılmıştır. Yapıya ulaşımı sağlayan There was a narrow path leading dar bir patika bulunmaktaydı ve yapı to the building and the building kısmen harap durumdaydı. Alanda was partially ruined. Excavations yapılan kazılar sonucu yapı duvarla- in the area yielded remains of the 210 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 33. Restorasyondan önce Aya Varvara Kilisesi / Figure 33. Aya Varvara Church before restoration; Şekil 34, 35. Restorasyondan önce Aya Varvara Kilisesi / Figures 34, 35. Aya Varvara Church before restoration.

Şekil 36. Restorasyondan sonra Aya Varvara Kilisesi / Figure 36. Aya Varvara Church after restoration; Şekil 37. Restorasyondan sonra Aya Varvara Kilisesi / Figure 37. Aya Varvara Church after restoration.

Şekil 38, 39. Restorasyondan sonra Aya Varvara Kilisesi

Figures 38, 39. Aya Varvara Church after restoration SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 211

Şekil 40. Şapel (Köse, 2010) / Figure 40. The Chapel (Köse, 2010) Şekil 41. Şapel, 2019 / Figure 41. The Chapel, 2019 rının kalıntılarına rastlanmıştır. Bu building walls. These remains are kalıntılar mevcut halinde korunmuştur. preserved in situ. The church was Kilisenin restorasyonu yapılmış, etrafı restored and encircled; turned into çevrilerek ziyaretçilerin Sümela Manas- a viewing place where visitors can tırını karşıdan görebilecekleri bir seyir see the Sumela Monastery. alanı haline getirilmiştir. 5.2. Chapel on the Rock 5.2. Kayadaki Şapel There is another chapel known in Basında çok kez “Sümela’da gizli şapel the press as “Sümela has a hidden bulundu” şeklinde yer alan, aslında chapel”. This chapel is known, bilinen ama ulaşımı olmayan bir şapel but it’s not accessible. During the daha bulunmaktadır. Restorasyon restoration works, climbers had uygulama işleri sürerken dağcıların the opportunity to photograph the iple erişim sağlayarak şapelde yer alan frescoes in the chapel by provid- freskleri fotoğraflamışlardır. Kaynak- ing rope access. As a result of the larda yapılan incelemeler sonucunda, investigations, there are opinions bu şapeldeki fresklerin Sümela Manas- that the frescoes in this chapel are tırı’ndakilerden daha güzel ve daha eski better and older than the ones in olduğuna dair görüşler bulunmaktadır. Sümela. Today, due to environ- Günümüzde çevre koşullarından dolayı mental conditions, this chapel, oldukça harap durumda olan bu şapelle which is in a very ruined condition, ilgili gerekli çalışmaların yapılması is planned to be carried out. planlanmaktadır. The first stage of the restora- Sümela Manastırı restorasyon çalış- tion of the Sumela Monastery was malarının ilk etabının açılışı 25 Mayıs inaugurated on 25 May 2019. As 2019 tarihinde yapılmıştır. Çalışma- the rest of the work continues in- ların kalan kısmı yoğun bir şekilde tensively, visitors can visit a part of devam ettiğinden, güvenlik önlemleri the monastery for security reasons. nedeniyle ziyaretçiler manastırın bir After passing the stairs to the mon- kısmını gezebilmektedirler. astery, the first one of the terraces 212 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 42-44. Şapel (2016) / Figures 42-44. The Chapel (2016) Manastıra çıkan merdivenlerden on the left stands under a covered geçildikten sonra, soldaki ilk terasta steel porch and has the opportunity üzeri kapalı çelik bir sundurmanın to see the area. altında durarak alanı görme imkânı bulunmaktadır. 6. PRECAUTIONS OF STONE FALL HAZARD IN SUMELA 6. SÜMELA ÖREN YERİ ARCHAEOLOGICAL SITE ÇEVRESİNDEKİ TAŞ DÜŞME The site delivery of the Stone Fall TEHLİKESİ ÖNLEMLERİ Hazard Measures around the Sume- “Sümela Ören Yeri Çevresindeki Taş la Ruins was made on 06.03.2019. Düşme Tehlikesi Önlemleri” işinin yer The work started with a rock mass teslimi 06.03.2019 tarihinde yapı- called wedge block due to the shape larak çalışmalara başlanmıştır. Ça- of the staircase and the passageway lışmalara ilk olarak, manastıra çıkan leading to the monastery. In this merdivenin ve geçiş kısmının üzerinde block, connection anchors with bulunan ve şeklinden dolayı kama bolts are mounted around the rock. blok olarak adlandırılan kaya kütlesiy- Then, high strength steel wire mesh le başlanmıştır. Bu blokta öncelikle, was laid and frame and bonding bulonlarla kaya çevresinde bağlantı ropes were made. ankrajları monte edilmiştir. Daha Application projects of rock recla- sonra yüksek dayanımlı çelik tel ağ mation productions to be made simul- serilerek çerçeve ve kuşaklama halatla- taneously with these productions and rı yapılmıştır. scaffolding projects to be prepared to Bu imalatlarla eş zamanlı yapıla- protect the monastery structures were cak kaya ıslahı imalatlarının uygula- prepared. The projects were exam- ma projeleri ile manastır yapılarını ined in cooperation with the advisory korumak için hazırlanacak iskelenin boards of both the General Directorate projeleri hazırlatılarak, hem Vakıflar and the contractor firm. The projects Genel Müdürlüğünün hem de yükle- are approved by two consultant com- nici firmanın danışman kurullarıyla mittees and Conservation Board, and işbirliği içerisinde incelenmiştir. the works are started. First of all, the SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 213

Şekil 45. Kayalık yüzey genel görünüm (2019) / Figure 45. Rocky surface overview, 2019

Şekil 46, 47. Kama blok genel görünüm

Figures 46-47. Wedge block overview

Projeler, her iki danışman kurul ta- scaffolding was manufactured. Despite rafından onaylanarak koruma kurulu- the fall of the stones during the works, na sunulmuş, koruma kurulu onayın- the buildings were protected. Attention dan sonra çalışmalara başlanmıştır. has been paid to ensure the minimum Öncelikle iskele imalatı yapılmış, contact of the scaffold with the struc- çalışmalar esnasında yaşanabilecek tures. To protect the frescoed surfaces taş düşmelerine karşı yapılar koru- from environmental conditions, they maya alınarak iskelenin yapılarla are covered with moisture barrier. minimum temas etmesine özen The work on the rock surface was 214 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 48. Kama blok imalat detayları / Figure 48. Wedge block manufacturing details

Şekil 49. Kama blok imalat tel ağ uygulaması / Figure 49. Wedge block manufacturing wire network application; Şekil 50. İmalat sonrasında Kama blok / Figure 50. Wedge block after manufacturing.

gösterilmiştir. Freskli yüzeyleri çevre started with network laying. Trans- şartlarından korumak için nem bari- actions performed; bolt anchoring yeri ile örtüleme yapılmıştır. with steel rope, top, heel and frame Kaya yüzeyindeki çalışmalara rope making, covering with high öncelikle ağ serimi ile başlanmıştır. strength steel wire mesh, verti- Yapılan işlemler sırasıyla; bulon ile çe- cal rope knitting for joining steel lik halat bağlantı ankrajı, tepe, topuk grating and anchoring the steel grid ve çerçeve halatı yapılması, yüksek to the rocky surface. Approximately dayanımlı çelik tel ağ ile örtüleme, half of the rock surface in Figure 57 çelik gridlerin birleştirilmesi için dikey has been completed and the restora- halat örme ve çelik gridin kayalık tion still continues. yüzeye sabitlenmesi için yüzey ankrajı Concurrently with the covering yapılmasıdır. Şekil 57’de görülen kaya works, the work of fixing the risky yüzeyinin yaklaşık yarısı tamamlanmış blocks identified during the project olup çalışmalar devam etmektedir. phase is ongoing. In these areas, SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 215

Şekil 51-56. Manastır yapıları koruyucu iskele imalatı

Figures 51-56. Manufacturing protective scaffolding of monastic structures

Örtüleme çalışmalarıyla eşzamanlı respectively; steel wire rope an- olarak, proje aşamasında tespit edilen chor with anchor bolts, frame rope riskli blokların sabitlenmesi işi sür- construction, covering with high mektedir. Bu alanlarda da sırasıyla; strength steel wire mesh, horizon- bulon ile çelik halat bağlantı ankrajı tal steel rope line and IBO bolts ve çerçeve halatı yapılması, yüksek fixing to the bedrock are manufac- dayanımlı çelik tel ağ ile örtüleme, tured. 216 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 57. Örtüleme yapılacak alan

Figure 57. The area to be covered.

Şekil 58-61. Kaya örtüleme imalatları / Figures 58-61. Rock covering works SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 217

Şekil 62. Sabitleme yapılacak kayalar / Figure 62. Rocks to be fixed Şekil 63. Sabitleme yapılan 35 no.lu blok / Figure 63. Block 35 with fastening done yatay çelik halat hattı ve IBO bulon- For example; production de- larla ana kayaya sabitleme imalatları tails can be seen in rock block 35 yapılmaktadır. (Figures 64, 65). Anchors, a rope Örnek olarak; 35 no.lu kaya surrounding the rock, a network bloğunda imalat detayları görülebil- system covering the rock and finally mektedir (Şekil 64, 65). Çalışmalar- fixing bolts are made. These opera- da; ankrajlar, kayayı saran bir halat, tions will be performed in all identi- kayayı örten bir ağ sistemi ve en son fied risk blocks. 10 rocks have been olarak sabitleme bulonu işlemleri completed so far. yapılmaktadır. Bu işlemler, tespit In addition to risky blocks, edilen tüm riskli bloklarda yapılacak there are surfaces that have a lower olup bugüne kadar on kayanın işlem- risk ratio but need protection. Cov- leri tamamlanmıştır. ering operations will also be done Riskli blokların yanı sıra, risk in the areas seen in Figure 69. oranı daha düşük ancak korumaya The only varying will be the mesh alınması gereken yüzeyler de bulun- ranges of the wire network accord- maktadır. Şekil 69’da görülen alanlar- ing to the risk group. This process da ise, örtüleme işlemleri yapılacaktır. will start after the fixing process is Değişen tek husus, risk grubuna göre finished. yalnızca tel ağın göze aralıkları olacak- Another production for rock tır. Bu çalışmaya sabitleme işlemleri rehabilitation will be rock barri- bittikten sonra başlanacaktır. ers. As a result of the calculations Kaya ıslahına yönelik yapılacak and observations made in the area, bir diğer imalat ise, kaya bariyer- the materials of the barriers to be leridir. Yapılan hesaplamalar ve placed in the lines shown in the alanda yapılan gözlemler sonucunda, project (Figure 70) were also pro- projede gösterilen hatlara (Şekil 70) vided and their transfer to the site 218 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 64, 65. Sabitleme imalat detayları / Figures 64, 65. Fixing manufacturing details

Şekil 66-68. 35 no.lu blokun imalat fotoğrafları / Figures 66-68. Block 35 production photos

Şekil 69. Sabitlenecek yüzeyler

Figure 69. Surfaces to be fixed SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 219

Şekil 70, 71. Bariyer hatları / Figures 70, 71. Barrier lines yerleştirilecek bariyerlerin malzeme- started. Barrier installation will be leri temin edilmiş, sahaya transferle- started soon. ri tamamlanmış olup yakın zamanda Considering all the productions bariyer montajına başlanacaktır. to be made; It can be said that Yapılacak tüm imalatlar göz önüne 25% of the rock breeding works are alındığında; kaya ıslahı çalışmalarının completed. % 25’inin tamamlandığı söylenebilir. Ongoing rock improvement works Devam etmekte olan kaya ıslah do not allow working under rock. çalışmaları, kaya altında çalışmaya Due to the priority of safety of life imkân vermemektedir. Can ve mal gü- and property, restoration works will venliği önceliği nedeniyle, kaya sabit- be initiated after rock fixing and leme ve bariyer imalatları tamamlan- barrier manufacturing is completed. dıktan sonra restorasyon çalışmalarına Productions continue in the cafete- geçilecektir. Dış avludaki kafeterya bi- ria building in the outer courtyard. nasında imalatlar devam etmektedir. Later, terracing arrangements and Daha sonra manastır alanında terasla- drainage will be made in the monas- ma düzenlemeleri ve drenaj ile öğrenci tery area. In the building of student odaları binasında çatı değişimi, sıva rooms, productions such as roof, ve derz yenilenmesi, niteliksiz ahşap plaster renovation, joint renova- ve taş elemanların değişimi gibi ima- tion, unqualified wooden and stone latlar yapılacaktır. Hava şartları ve elements will be replaced. There is çalışma koşulları el verdiğince, hızlı an intensive effort to complete the bir şekilde kalan imalatların tamam- remaining productions as quickly lanması için yoğun bir çaba gösteril- as the weather and working condi- mektedir. En kısa zamanda Sümela tions allow. We hope that the entire Manastırı’nın tamamının ziyaretçilere Sumela monastery will be opened to açılması hedeflenmektedir. visitors as soon as possible. 220 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

KAYNAKÇA/REFERENCES

1. Bryer, A., 2002, The Post - Byzantine Monuments of the Pontos, Ashgate Variourum, United Kingdom.

2. Bryer, A., Winfield D., 2007,The Byzantine Monuments & Topography of the Pontos, Dumbarton Oak Publication, Washington.

3. Eyice, S., 1966, “Trabzon Yakınında Meryem Ana (Sümela) Manastırı”, Türk Tarih Kurumu Belleten Dergisi, c. XXX, sayı 118, s. 243-264, Ankara.

4. Köse, İ., 2010, Bulutların Ötesinde Saklı Manastır, Akademi Kitabevi, Trabzon.

5. Succi da Verica, T., 1970, Sumela, Becid Basımevi, İstanbul.

6. Tüfek, Ö., 1978, Sümela Meryemana, Trabzon. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 221

Amasya II. Beyazıt Külliyesi 2016-2019 Yılları Restorasyonu/ Restoration of Amasya Beyazıt II Complex for Years 2016-2019

Özkan ÖNER, Mustafa UZUN*

ÖZET Bu yazının konusunu, Amasya ili, Merkez ilçesi Hacı İlyas Mahallesi’nde yer alan II. Beyazıt Külliyesi’nin 2016-2019 yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yaptırılan restorasyonu oluşturmaktadır; çalışmada tarihsel süreçte külliyenin durumu da irdelenecektir. Restorasyon sırasında yapılan çalışmalar, külliye içerisinde bulunan yapılara göre sınıflandırılmıştır. Külliye içerisinde cami, medrese, imarethane, muvakkithane, türbe, şadırvan bulunmaktadır. Külliye’nin camisi, Osmanlı İmparatorluğu’na başkentlik yapmayan kentlerdeki ilk ve tek padişah camisidir. Külliye içerisindeki yapılar, özgün mimarileriyle İmparatorluğun mimari gelişiminin temel taşı olmuştur. Ayrıca Amasya II. Beyazıt Külliyesi’nin Topkapı Sarayı Arşivlerinde 1997 yılında bulunan yapım belgesi de ayrı bir önem taşımaktadır.

Anahtar Sözcükler: Kârgir yapılar, Koruma, Onarım, Restorasyon, Kalemişi Süsleme, Çini, Amasya 2. Beyazıt Külliyesi.

ABSTRACT The subject of this article is the restoration of complex situated in the City of Amasya, District of Merkez, Quarter of Haci Ilyas for the years of 2016-2019 as contracted by the General Directorate for Foundations. Works performed during the restoration will be classified by the structures inside the complex. The status of complex throughout historical process will also be examined. The complex consists of mosque, madrasah, almshouse, a building for determining time for prayer (muvakkithane), a tomb and a water-tank with a fountain. The mosque of the complex is the first and only sultan’s mosque in the Ottoman cities that did not become the capital of the Empire. The structures within the complex, with their authentic architecture, have been the keystones in the architectural development of the Empire. Furthermore, the certificate of construction of the complex in 1997 kept with the Topkapi Palace Archives is of the great importance.

Keywords: Masonries, Preservation, Repair, Restoration, Hand-Drawn Ornaments, Tiles, Amasya Beyazıt II Complex.

* Özkan ÖNER, Mimar, VGM Tokat Vakıflar Bölge Müdürlüğü, / Özkan ÖNER, Dipl. Architect, Regional Directorat of Fondations in Tokat, e-mail: [email protected]; Mustafa UZUN, Y. İnşaat Müh., VGM Tokat Vakıflar Bölge Müdürlüğü / Mustafa UZUN, Civil Engineer, m. sc., Regional Directorat of Fondations in Tokat, e-mail: [email protected] 222 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 2. Beyazıt Camii, 1943 Depremi sonrası (VGM Arşivi)

Figure 2. Beyazıt Mosque, after the 1943 earthquake Şekil 1. Albert Gabriel, Gravür çizimi / Figure 1. Albert Gabriel, Engraving (VGM Archive)

1. GİRİŞ 1. INTRODUCTION II. Beyazıt Külliyesi, Amasya ili, Beyazıt II Complex is registered on Merkez ilçesi, Hacı İlyas Mahallesi, behalf to the General Directorate for 278 ada, 72 no.lu parselde, Vakıflar Foundations (VGM), in the City of Genel Müdürlüğü adına kayıtlıdır. Amasya, District of Merkez, Quarter Külliye, Sultan II. Beyazıt’in em- of Hacı Ilyas on block 278,parcel 72. riyle, Amasya Valisi Şehzade Ahmet The complex was built by the Gover- tarafından 1481-1486 yılları arasın- nor of Amasya, Shahzadah Ahmed, da yaptırılmıştır. Sultan Beyazıt’ın between years 1481 and 1486 by kendi adına yaptırdığı diğer külliye- command of Sultan Beyazıt II. Other ler; Edirne (1484-1488) ve İstan- complexes built in the name of Sultan bul’dadır (1501-1506). Beyazıt are in Edirne (1484-1488) Tarihsel döneme bakıldığında; and Istanbul (1501-1506). külliyenin camisi 999 Muharremin- Considering the historical period, deki (Kasım 1590) depremde zarar Beyazit Mosque was damaged by the görmüş, son cemaat yeri kubbe ve earthquake in 999 Muharram (No- kemerleri ile imaretin kubbeleri vember 1590) and its narthex and kısmen yıkılmış ve derhal tamir arches as well as the domes of the edilmiştir. Hicri 1079 (1668-1669) almshouse were partially demolished depreminde ise tahribat daha büyük before immediate repair. The earth- olmuş, kubbeler yıkıldığı gibi her quake in 1079 AH (1668-1669) was iki taraftaki minareler de eğrilmiş, highly devastative, not only the domes imaret ve tabhanenin kubbele- toppled over but also the pair of mina- ri çökmüştür. Ancak mütevellisi rets were bent and domes of almshouse Merzifonlu İbrahim Ağa tarafından and hospice collapsed. However, all bir yıl içinde bütün zararlar gide- damages were recovered within one rilmiştir. Külliye, 1939 yılında year by the trustee Ibrahim Aga of meydana gelen Erzincan depremi ile Merzifon. Complex suffered great 26-27.11.1943 tarihli depremden damages due to the Erzincan earth- dolayı büyük hasar görmüştür. Bu quake in 1939 and the earthquakes depremlerde, caminin orta kemeri,- on 26-27.11.1943. The central arch SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 223

bazı kubbeleri ve son cemaat yerinin and some domes of the mosque, a large büyük bir kısmı ile minare külâhları part of narthex and spires were totally yıkılmıştır. demolished during those earthquakes. Ayrıca, cami içerisindeki kalem In addition, hand-drawn orna- işi bezemeler ve pencere alınlıkla- ments and tiles on window pediments rında yer alan çiniler de deprem suffered substantial damages due to nedeniyle büyük zarar görmüş; the earthquake. Cover coats of ma- medrese, imaret ve türbenin de üst drasah, almshouse and tomb also örtüleri yıkılarak kullanılamaz hale collapsed and became useless. After a gelmiştir. Uzun süre harap bir du- long time in wreck and ruin, complex rumda kalan külliye, Vakıflar Genel was repaired between 1952 and 1971 Müdürlüğünce 1952-1971 yılları by the General Directorate for Foun- arasında onarılarak restorasyon ön- dations to achieve its appearance prior cesi görünümüne kavuşmuştur. to restoration. Külliyenin restorasyonu için Restoration works were launched 2016 yılında ihale yapılmış, çalışma- by the Tokat Regional Directorate for lara Tokat Vakıflar Bölge Müdürlü- Foundations after a tender in 2016. ğünce başlanmıştır. 2. AMASYA II. BEYAZIT 2. AMASYA II. BAYEZİD COMPLEX, RESTORATION KÜLLİYESİ 2016-2019 BETWEEN YEARS 2016-2019 YILLARI RESTORASYONU 2.1. Madrasah 2.1. Medrese The building is situated on the west Medrese yapısı Yeşilırmak nehrinin of Beyazıt II Complex and by the kıyısında, II. Beyazıt Külliyesi’nin Yeşilırmak river and is included in batısında yer almaktadır. U plan the group of Ottoman Madrasahs with şemasına sahip Osmanlı medrese- U plan scheme. In the middle of the leri grubundadır. Yapının güney southern wall, a square-planned and duvarının ortasında kare planlı, domed classroom-prayer room is lo- kubbeli bir dershane-mescit yer cated. When perceived as a whole with almaktadır. Her iki uçtan kuzeye its shape lying on the north from both uzanan şekli ile bir bütün olarak ends, the madrasah has a classical algılandığında; U biçimli, revaklı plan scheme consisting of a U-shaped avlulu, on sekiz hücreden ibaret cloister and eighteen cells. Each room klasik medrese plan şemasına sahip covered with domes is equipped with a olduğu görülür. Hücreler kubbeyle furnace and access to domes is ena- örtülü olup her odada birer ocak bled through pendants. The building mevcuttur; kubbeye geçişler pan- is now used as a Provincial Public dantiflerle sağlanmıştır. Yapı gü- Library and a Manuscript Library. nümüzde İl Halk Kütüphanesi ve Applications at the madrasah can Yazma Eserler Kütüphanesi olarak be categorized under the following kullanılmaktadır. main topics: 224 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 3. Medresenin restorasyon öncesi görünümü Figure 3. Madrasah Before Restoration Şekil 4. Medrese örtüsündeki muhdes eklerin kaldırılması Figure 4. Removal of recent layer on the madrasa cover Medresede yapılan uygulamaları a- Renewal of cover coat;, ana başlıklar halinde; b- Removal and renovation of sub- a- Üst örtünün yenilenmesi, sequent built-ons under cover coat, b- Üst örtü altında bulunan muh- c- Facade works and injections. des eklerin kaldırılması ve yenilen- 2.1.1. Cover Coat mesi, The cover coat of the building is c- Cephe işlemleri ve enjeksiyon; leaded. The most challenging issue in olarak toplamak mümkündür. the building prior to restoration was 2.1.1. Üst Örtü water intake on cover coat due to slope Yapının üst örtüsü kurşunla kaplı- and labor. Existing lead plates were dır. Restorasyon öncesi yapıdaki ön collected and smelted. Roof slope was önemli sorun, üst örtünün eğim ve increased after necessary actions and kötü işçilikten dolayı su almasıydı. lead plates were refurnished. Mevcut kurşun levhalar toplanarak 2.1.2. Removal and Renovation izabe edilmiş, gerekli müdahale- of Subsequent Built-Ons under lerden sonra çatı eğimi arttırılarak Cover Coat kurşun levhalar tekrar döşenmiştir. The cover coat of the building was 2.1.2. Üst Örtü Altında Bulunan removed because clay and straw plas- Muhdes Eklerin Kaldırılması ve ter underneath the lead plates after Yenilenmesi they are removed failed to maintain Kurşun levhalar söküldükten son- their characteristics. Levelling con- ra altındaki çamur sıva özelliğini crete surfaced underneath clay and kaybettiği için yapının üst örtüsü, straw plaster upon cleaning of which, alınmıştır. Çamur sıvanın altında dü- hearthstones surfaced on vault arch zeltme betonu, bunun da temizlenme- junctions. Hearthstones were replaced siyle tonoz kubbe birleşimlerinde ocak with pumice fillers to lighten dead SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 225

Şekil 5. Medresenin kurşun üst örtüsü / Figure 5. Madrasah Lead Cover Coat Şekil 6. Restorasyon sonrası medresenin üst örtüsü Figure 6. Cover Coat of the Madrasah After Restoration taşı ortaya çıkmıştır. Üst örtü ölü load on cover coat. Missing parts on yükünün azaltılması amacıyla ocak dome cornices were renewed with au- taşları alınarak yerine ponza dolgu thentic materials. yapılmıştır. Yapı kubbe kornişlerinde- Domes and vaults were checked for ki eksik kısımlar özgün malzeme ile cracks. After applying levelling coat yenilenmiştir. with lime reinforced brick dust mortar Kubbe ve tonozların gerekli çatlak on the building, clay and straw plaster kontrolleri yapılmıştır. Yapı örtü- was applied and smelted lead was süne hidrolik kireç katkılı horasan refurnished. harcıyla tesviye tabakası uygulan- 2.1.3. Facade Works and Injection dıktan sonra çamur sıvayla kaplan- After opening wall pointings on the mış ve izabe edilen kurşun yeniden facade of the building, joint filling döşenmiştir. was made with the material specified 2.1.3. Cephe İşlemleri ve in decisions for intervention. The Enjeksiyon stones found to have lost their fea- Yapının dış cephesinde derz açma tures on the facade were coated for işlemi yapıldıktan sonra müdahale decomposition-covering with authen- kararlarında belirtilen malzeme ile tic materials. Hydraulic injection was derzleme işlemi yapılmıştır. Cephede applied on the facade. Granulated özelliğini yitirmiş taşlar belirlenerek cleaning was performed with sand- özgün malzemeyle çürütme-kaplama blasting. uygulanmıştır. Cephede hidrolik en- Granulated cleaning was per- jeksiyon uygulaması ve kumlama ile formed on surfaces observed as stone granüllü temizlik yapılmıştır. on cover coat and on fumaroles with Üst örtüde taş görünen yüzeylerde sandblasting. Subsequent reinforced ve baca tütekliklerinde kumlama ile concrete chimneys on cover coat was granüllü temizlik yapılmıştır. Bu demolished and rebuilt with authen- kısımdaki muhdes betonarme baca tic material. 226 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

yıkılarak özgün malzeme ile yeniden Concrete plasters on arches inside inşa edilmiştir. portico and within entrance door were Revak içlerindeki kemerler üze- removed and pointed to make brick- rinde ve giriş kapısı içinde yer alan work apparent. Brick dust mortar was beton sıvalar sökülerek derzleme also applied on entrance door. yapılmış ve tuğla örgü görünür hale Iron parts in the building were also getirilmiştir. Giriş kapısının üzeri- serviced. ne horasan sıva uygulanmış, ayrıca 2.2. Almshouse yapıda yer alan demir aksamların The building is located on the east of bakımları yapılmıştır. Beyazit II Complex by the Yeşilırmak 2.2. İmarethane river. Almshouse is an “L” shaped İmarethane yapısı Yeşilırmak kıyı- building. There are lancet and domed sında 2. Beyazıt Külliyesi’nin doğu- porticos leaning against the columns sunda yer almaktadır. İmarethane in front of the facades facing the “L” biçiminde bir yapı olup avluya court. The building functions now in bakan cepheleri sivri kemerli ve three sections as Amasya Miniature kubbeli revaklarla çevrilidir. Günü- Museum, Turkish and Islamic Arts müzde, Amasya Minyatür Müzesi, Museum and Teahouse. Türk-İslam Müzesi ve Çayhane Applications on the almshouse can olmak üzere üç işlevle hizmet ver- be categorized as follows: mektedir. a- Renewal of cover coat İmarethanede yapılan uygulamalar; b- Removal and renovation of subse- a- Üst örtünün yenilenmesi, quent built-ons under cover coat; and b- Üst örtü altında bulunan muh- c- Facade works. des eklerin kaldırılması ve yenilenmesi, c- Cephe işlemleridir. 2.2.1. Renewal of Cover Coat and Removal and Renovation of 2.2.1. Üst Örtünün ve Üst Subsequent Built-Ons under Cover Örtü Altındaki Muhdes Eklerin Coat Kaldırılması ve Yenilenmesi The cover coat of the building is lead- Yapının üst örtüsü kurşunla kaplı- ed. Existing lead plates were collected dır; mevcut kurşun levhalar toplana- and smelted. rak izabe edilmiştir. The cover coat of the building was Yapının üst örtüsündeki kurşun removed because clay and straw plas- levhalar alındıktan sonra, alttaki ter underneath the lead plates after çamur sıva özelliğini kaybettiği için they are removed failed to maintain kaldırılmıştır. Yeniden çamur sıva their characteristics. Smelted lead yapıldıktan sonra izabe edilen kur- plates were laid after repeating clay şun levhalarla döşenmiştir. and straw plaster. 2.2.2. Cephe İşlemleri 2.2.2. Facade Works Yapının dış cephesinde derz açma After opening wall pointings on the işlemi yapıldıktan sonra müdahale facade of the building, joint filling was SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 227

Şekil 7. Restorasyon öncesi imarethane Figure 7. Almshouse before restoration Şekil 8. Restorasyon esnasında imarethane Figure 8. Almshouse during restoration Şekil 9. Restorasyon sonrası imarethane Figure 9. Almshouse after restoration kararlarında belirtilen malzeme ile made with the material specified in derzleme işlemi uygulanmış ve kum- decisions for intervention. Granulated lama ile granüllü temizlik yapılmış- cleaning was performed with sand- tır. Yapıda bulunan demir aksamla- blasting. Iron parts in the building rın bakımları yapılmıştır. were serviced. 2.3. Şehzade Osman Türbesi 2.3. Shahzadah Osman Tomb Külliyeye sonradan ilave edilen Various sources mention that the türbenin, II. Beyazıt’in torunu ve tomb, which had been subsequently Amasya Valisi Şehzade Ahmet’in annexed to the complex, was owned by oğlu Osman Çelebi’ye ait olduğu Osman Celebi, son of Shahzadah Ah- çeşitli kaynaklarda belirtilmektedir. met, Governor of Amasya and grand- Kitabesine ebcet hesabıyla düşülen son of Beyazıt II. tarihten, H. 919/ M.1513 yılında According to the date added in the inşa edildiği anlaşılmaktadır. Yapı numerical values of Arabic letters in külliye içerisinde, caminin güney its epigraph, it is indicated to be built doğu köşesinde, imaret ile cami ara- in 919 (Islamic Calendar) / 1513. The sına gelecek şekilde konumlanmıştır. building is positioned in between the Ana mekân kare planlı olup kubbeyle almshouse and mosque, on the south- 228 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

örtülüdür. Kare plandan kubbeye eastern corner of the mosque within geçişler trompludur. Yapının ku- the complex. The main space is square zey yönündeki giriş kapısı önünde, planned and covered with dome. sekiz ahşap direğin taşıdığı, üzeri Access from square plan to dome has ahşap çatıyla kapatılmış yarı açık bir squinches. A semi-open space is cre- mekân oluşturulmuştur. ated in front of the entrance door on Şehzade Osman Türbesi’nde yapı- the north of the building, carried by lan uygulamalar; eight wooden posts and covered with a a- Üst örtünün yenilenmesi, wooden roof. b- Üst örtü altında bulunan muh- Applications on Shahzade Osman des eklerin kaldırılması ve yenilen- Tomb can be listed as follows: mesi, a- Renewal of cover coat; c- Cephe işlemleridir. b- Removal and renewal of subse- 2.3.1. Üst Örtünün ve Üst quent built-ons under cover coat; and Örtü Altındaki Muhdes Eklerin c- Facade works. Kaldırılması ve Yenilenmesi 2.3.1. Renewal of Cover Coat Yapının üst örtüsü kurşun kaplı and Removal and Renovation of olup mevcut kurşun levhalar Subsequent Built-Ons under Cover kaldırılarak izabe edilmiştir. Yapının Coat üst örtüsündeki kurşun levhalar The cover coat of the building is lead- kaldırıldıktan sonra, altındaki ed. Existing lead plates were collected çamur sıva, özelliğini kaybettiği and smelted. için sökülmüştür. Yeniden çamur The cover coat of the building was sıva yapıldıktan sonra izabe edilen removed because clay and straw plas- kurşun levhalar döşenmiştir. ter underneath the lead plates after they are removed failed to maintain 2.3.2. Cephe İşlemleri their characteristics. Smelted lead Yapının dış cephesinde derz açma plates were laid after repeating clay işlemi yapıldıktan sonra müdahale and straw plaster. kararlarında belirtilen malzemeyle derzleme işlemi ve kumlama ile gra- 2.3.2. Façade Works nüllü temizlik yapılmıştır. After opening wall pointings on the Türbenin girişinde yer alan ahşap facade of the building, joint filling was sundurma üzerindeki yağlı boyanın made with the material specified in raspası yapılmıştır. Ahşap elemanlar decisions for intervention. Granulated üzerindeki yedi kat yağlı boyanın cleaning was performed with sand- mekanik ve kimyasal temizliğinden blasting. sonra, bakımları yapılarak su bazlı Oil paint scraping was applied on ahşap koruyucu uygulanmıştır. wooden cantilever at the entry of the 2.4. Şadırvan tomb. 7-coats of oil paint was found Şadırvan külliye içinde, caminin ku- on wooden elements, which were zeyinde ve mihrap aksına gelecek serviced after mechanic and chemical SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 229

Şekil 10. Restorasyon öncesi Şehzade Osman Türbesi / Figure 10. Shahzadah Osman Tomb before restoration; Şekil 11. Restorasyon sonrası Şehzade Osman Türbesi Figure 11. Shahzade Osman Tomb after restoration.

Şekil 12. Restorasyon öncesi şadırvan

Figure 12. Fountain before restoration

şekilde konumlandırılmıştır. Şa- cleaning. Water based wood preserv- dırvan; kesme taş kaideler üzerine ative paints were applied on wooden oturtulmuş on iki dairesel ahşap elements. taşıyıcıyla desteklenen, içten bağdadi 2.4. Fountain kubbeli, dıştan sivri külahlı, dışa The building is located on altar taşkın geniş saçaklı, onikigen planlı bir yapıdır. Ortada geniş bir mermer axis on the north of the mosque havuz, havuzun ortasında küçük bir within the complex. The building fıskiye bulunmaktadır. İçteki bağ- is largely canopied externally with a dadi kubbe yüzeylerinde, Merzifon pointed cone on the outside with a Kara Mustafa Paşa Camii şadırva- plasterboard dome placed on twelve nındaki bezemelerle aynı teknikte circular wooden bearings on ashlar 230 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 13-15. Şadırvan içi kalemişi konservasyonu/ Figures 13-15. Hand-drawn ornament conservation within the fountain

yapılmış kalemişi bezemeler ve ayet bases. The building has dodecagon kartuşları bulunmaktadır. Bağdadi plan. In the middle, there is a wide kubbenin ve dış kısımdaki geniş marble pool and a small fountain at ahşap saçakların uçlarında ahşap the core of the pool. On the internal ajurlu kirpikler sıralanmıştır. plasterboard domes surfaces there are Şadırvanda yapılan uygulamalar; hand-drawn ornaments and cartridges a- Üst örtünün yenilenmesi, of verses of Koran, made in the same b- Üst örtü altında bulunan çatı- technique with the ornaments at Mer- nın bakımının yapılması, zifon Kara Mustafa Pasha Mosque. c- Bağdadi kubbe içerisindeki Wooden open-works align on the ends kalemişlerinin bakımı, of large wooden eaves of the plaster- d- Ahşaplar elamanların bakımı board dome and external section. ve eksiklerinin tamamlanması, Applications on fountain include e- Taş elemanların ve demir mainly; aksamların bakımıdır. a- Renewal of cover coat; 2.4.1. Üst Örtünün Yenilenmesi b- Maintenance of the roof under ve Çatının Bakımının Yapılması cover coat; Şadırvan üzerindeki kurşun kapla- c- Maintenance of hand-drawn orna- ma toplanmış, kurşun altı kaplama ments within plasterboard dome; tahtasının çürüyen parçaları değiş- d- Maintenance wooden elements tirilmiş ve dövme yün keçe ile kap- and completion of any deficiencies; and landıktan sonra izabe edilen kurşun e- Maintenance of stone elements levhalar yeniden döşenmiştir. and iron parts. 2.4.2. Bağdadi Kubbe İçerisindeki 2.4.1. Renewal of Cover Coat and Kalemişlerinin Bakımı Maintenance of Roof Restorasyondan önce, bağdadi kub- The lead sheathing on the fountain benin kalemişi süslemeleri ve ayet was picked up. Any decomposed parts yazıları üzerinde yoğun bir is ve of the panel under lead sheathing was kir tabakası bulunuyordu. Bağdadi replaced. Lead plates, which were coat- SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 231

yüzeyler üzerindeki sıvalarda da ed with wool felt hammered on board yer yer çatlaklar vardı. Restorasyon and then smelted, were laid again. esnasında önce çatlaklara müdaha- 2.4.2. Maintenance of le edilmiş, derin çatlaklara mikro Hand-Drawn Ornaments within enjeksiyon, ince çatlaklara primal Plasterboard Dome uygulaması yapılmıştır. Kalemişi A thick layer of soot and dirt had been süslemeler üzerindeki is ve kir taba- covering hand-drawn ornaments and kasının temizliği yapıldıktan sonra, verse writings within plasterboard dome noktasal rötuşlamayla mevcut süsle- before the restoration. There had been melerin ihyası sağlanmıştır. local cracks on plasters on plasterboard 2.4.3. Ahşaplar Elemanların surface. First, cracks were treated Bakımı ve Eksiklerinin during restoration. Deep cracks were Tamamlanması subject to micro-injections while thin Restorasyondan önce, şadırvanın cracks were subject to primal applica- bütün ahşap elemanları yağlı bo- tion. After cleaning the layer of soot yayla boyalıydı; ahşap ajurlarda da and dirt, hand-drawn ornaments were eksik parçalar bulunuyordu. Resto- improved with point retouches. rasyon esnasında ahşap elemanlar 2.4.3. Maintenance of Wooden üzerindeki yağlı boyalar temizlene- Elements and Completion of rek eksik kısımlar tamamlanmış ve Deficiencies su bazlı ahşap koruyucu uygulaması All wooden elements had been oil yapılmıştır. painted prior to restoration. There were 2.4.4. Taş Elemanların ve Demir missing parts on wooden open-works. Aksamların Bakımı Oil paints on wooden elements were Şadırvan içerisindeki mermer ha- cleaned during restoration. Missing vuzun AB57 ile mermer temizliği parts of wooden elements were complet- yapılmış, havuz üstündeki demir ed and subjected to water-based wooden parmaklık sökülerek temizlenmiştir. preservative. 2.5. Cami 2.4.4. Maintenance of Stone Yapı, 15. yüzyılın son çeyreğinde Elements and Iron Parts inşa edilmiş olup yan mekânlı cami The marble pool inside the fountain mimarisinin gelişmiş bir örneğidir. was cleaned with AB57. Grab rails over Yapı; kuzeyinde altı adet sütunun the pool were removed and cleaned. taşıdığı kemerlere dayalı beş kubbe- li son cemaat yeri, içeride mihrap 2.5. Mosque ekseni üzerinde büyük ve geniş bir The mosque is an advanced example kemer açıklığıyla birbirine bağlan- to side-placed mosque architecture for mış, iki kubbeyle örtülü dikdörtgen the last quarter of 15th century. On bir mekân ve buraya açılan üçer the northern side of the building, there kubbeli yan mekânlardan ibarettir. is the five-dome narthex over arches Mihrap, minber ve taç kapısı sade carried by six columns and inside, there 232 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 16, 17. Restorasyon sonrası şadırvan / Figures 16, 17. Fountain after restoration

bir üsluptadır; beyaz mermerden is a rectangular space covered with two itinalı bir biçimde yapılmıştır. İhti- interconnected successive domes to şamlı taç kapısı; kitabesi, silmeleri, where side places each having three stalaktitleriyle zarif ve özenlidir. domes open. Altar, pulpit and crown Ayrıca yapının pencere kanatları, gate are plain and carefully made of 15. yüzyıl ahşap kündekâri tekniği- white marble. The magnificent crown nin en güzel örneklerindendir. gate, epitaph, molding and statics Yapıdaki restorasyon çalışmaları are elegant and elaborate. Moreover, başlamadan önce, caminin tarihçe- wooden window sashes stand as the si, belgeler ve fotoğraflar ayrıntılı most beautiful examples to wooden olarak incelenmiştir. Topkapı Sarayı “kündekâri” technique1 of 15th centu- Müzesi arşivinde 1997 yılında ortaya ry. Prior to launching restoration at çıkarılan, Amasya II. Beyazıt Külli- the mosque, the history of the mosque yesi’ne ait yapıların tanıtıldığı belge, and all related documents and photo- VGM fotoğraf arşivi ve Alman Arkeo- graphs have been examined in details. loji Enstitüsü arşivindeki fotoğraflar, During the examination, a document restorasyon çalışmalarının yeniden introducing the buildings appertain- şekillenmesini sağlamıştır. ing to Amasya Beyazıt II Complex, as Camide yapılan uygulamalar ana determined in 1997 at the Topkapi başlıklar halinde; Palace Museum archives, General a- Üst örtünün ve altında bulu- Directorate for Foundation photo nan muhdes eklerin kaldırılması ve archives and photographs by the yenilenmesi, German Archeology Institute helped b- Cami cephe uygulamaları, reshaping the restoration. c- Cami kubbelerinde muhdes Applications on the mosque can be sıvalarının kaldırılarak özgün mainly listed as;

1 Kündekâri: Wooden decoration technique where geometrically cut small wooden pieces are intermeshed to create a larger surface (ed. n.) SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 233

Şekil 18. Restorasyon öncesi caminin durumu / Figure 18. Mosque before restoration Şekil 19. Caminin 1944 yılı fotoğrafı (VGM Arşivi) / Figure 19. A photo of mosque in 1944 (Archives of General Directorate for Foundations) sıvanın yapılması, a- Renewal of cover coat d- Caminin 1943 öncesi fotoğraf- b- Removal and renewal of subse- larından özgün durumunun tespiti, quent built-ons under cover coat e- Cami içi kalemişi projelerinin c- Mosque façade applications yeniden yapılması, d- Removal of subsequent plas- f- Cami içi kalem işi uygulama- ters on mosque domes and applying ları, authentic plaster g- Ahşaplar üzerindeki muhdes e- Determination of the original yağlı boyaların temizlenmesi, conditions of the mosques from the h- Ahşaplar üzerindeki kalemişi photographs before 1943 süslemelerin projelendirilmesi ve f- Remaking hand-drawn projects of the mosque ihyası, g- Hand-drawn applications within i- Caminin içinde ve dışındaki the mosque çini panoların projelendirilmesi ve h- Cleaning subsequent oil-paints konservasyonu, on wooden parts j- Caminin giriş kapısı ve ke- ı- Projecting and improving hand- penklerin konservasyonu, drawn ornaments on wooden k- Caminin giriş kapısı mermer- i- Projecting and conservation of lerinin konservasyonu. tile boards inside and outside the 2.5.1. Üst Örtünün ve Altında mosque Bulunan Muhdes Eklerin j- Conservation of mosque entrance Kaldırılması ve Yenilenmesi door and shutters Yapının üst örtüsü kurşunla kaplı k- Conservation of mosque en- olup mevcut kurşun levhalar sökü- trance door marbles. 234 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

lerek izabe edilmiştir. Bu levhalar 2.5.1. Renewal of Cover Coat alındıktan sonra, kubbe altındaki ça- and Removal and Renovation of mur sıvada kısmi onarım yapılmıştır. Subsequent Built-Ons under Düz alanlarda, çamur sıvanın altın- Cover Coat daki muhdes beton sökülmüş, çıkan The cover coat of the building is lead blokaj temizlenmiştir. Bu kısımda, sheathed. Lead plates were removed and eğime göre ponza dolgu yapılmış, smelted. daha sonra hidrolik katkılı horasan After removing lead plates under harcıyla tesviye edilerek izabe edilen the cover coat of the building, clay and kurşun yeniden döşenmiştir. straw plaster under the dome were part- 2.5.2. Cami Cephe Uygulamaları ly repaired. The subsequent concrete Caminin iç ve dış cephelerinde 1943 under clay and straw plaster on level depreminden sonra yapılan çimentolu areas was removed and blockage under- derzler kaldırılarak yerine taş tozlu neath was cleaned just like the madras- derz uygulanmış; granüllü temizlik ah. Level areas were filled with pumice ve dış cephede su itici uygulaması according to their slopes and levelling yapılmıştır. Caminin muhdes dışlık coats were made with hydraulic-added pencereleri itinayla yerinden alınmış, brick dust mortar and smelted lead was içlik ve dışlık arasında kalan boşluk- laid again. taki beton sıvalar sökülerek yerine 2.5.2. Mosque Façade Applications derz yapılmıştır. Pencere aralarındaki Cement joints applied on the internal dövme demir gergilerin bakımları ya- and external façade of the mosque pılmış; paslanmaz çelik donatılı, tatlı after 1943 earthquake were replaced kireç harçlı dışlık yapılarak montajı with stone powder joints. Water-re- tamamlanmıştır. pellent application was performed 2.5.3. Cami Kubbelerinde on façade after granulated cleaning. Muhdes Sıvalarının Kaldırılması Subsequent external windows of ve Özgün Sıvanın Yapılması the mosque were removed carefully. Cami kubbelerindeki mevcut sıvalar Concrete plasters in the gap between incelenmiş; yapılan sıvaların beton the internal and the external sections olduğu ve çatladığı tespit edilmiştir. were replaced with joints. Forged iron Mevcut sıvalar tehlike arz ettiği için tie-rods in between the windows were raspalanmış; daha sonra hidrolik kat- serviced. Slight lime reinforced with kılı horasan harcıyla, kaba sıva üzeri- stainless steel was made for the exter- ne tatlı kireç sıvası uygulanmıştır. nal section and assembled. 2.5.4. Caminin 1943 Öncesi 2.5.3. Removal of Subsequent Fotoğraflarından Özgün Plasters at Mosque Domes and Durumunun Tespiti Application of Original Plaster Caminin 1900-1926, 1927-1939 The existing plasters on mosque domes ve 1939-1952 yılları arasında were examined. Cracks were observed SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 235

Şekil 20. Caminin onaylı kalem işi projesi I / Figure 20. Mosque approved hand-drawn ornaments project I.

çekilen fotoğrafları dikkatlice ince- on plasters of the domes and plasters lenmiştir. Topkapı Saray Müzesi were found to be concrete. Existing arşivinde bulunan külliyeye ait bir plasters were scraped due to possible belgeden yararlanılarak, cami içi danger. Slight lime plaster was applied kalem işi süslemelerin yeniden pro- on rough cast with hydraulic-added jelendirilmesine karar verilmiştir. brick dust mortar. 2.5.5. Cami İçi Kalemişi 2.5.4. Determination of the Original Projelerinin Yeniden Yapılması Conditions of the Mosque from Yapıdaki deprem takvimine Photos Prior to 1943 göre restitüsyon dönemleri yeniden The photos of the mosque between belirlenmiştir. 1900 and 1926, between 1927 and 1. Dönem: 1486 -1591 1939 and between 1939 and 1952 2. Dönem: 1591 - 1668 were carefully examined. In light of the 3. Dönem: 1668 - 1971 document kept with Topkapi Palace 4. Dönem: 1971 - 2016 Museum Archive, it was decided to yılları arasıdır. re-project hand-drawn ornaments inside Birinci Dönem belgesi olarak the mosque. Topkapı Sarayı Müzesi arşivlerin- de 1997 yılında bulunan külli- 2.5.5. Re-Projecting Hand-Drawn yenin yapım belgesi esas alınmış Ornaments Inside the Mosque ve buna göre orta göbek yazıları According to the earthquake calendar, yazılmıştır. VGM arşivlerindeki restitution periods were determined. 236 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 21. Caminin onaylı kalem işi projesi II / Figure 21 . Mosque approved hand-drawn ornaments project II.

1944 yılı fotoğrafları ile diğer The periods are between the years: arşivlerde bulunan resimlerden de- 1st Period: 1486 -1591 sen çalışmaları yapılarak, yaklaşık 2nd Period:1591 - 1668 2500m2 lik (yaklaşık 120 farklı 3rd Period:1668 - 1971 desen) kalemişi çizimi, siyah-beyaz 4th Period:1971 - 2016. projelerden çıkarılarak hazırlan- Certificate of construction of the mıştır. Çalışma, bu büyüklükte ilk complex that was found in Topkapi defa yapılan bir uygulamadır. Palace Archives in 1997 was taken st 2.5.6. Cami İçi Kalem İşi as basis for 1 period document in Uygulamaları the above periods and the writings on Cami içerisindeki yeni sıvaların the central hub were written accord- üzerine kazein uygulaması yapıl- ingly. Patterns were studied from the mıştır. Onaylı proje doğrultusunda photos for year 1944 as found in the güney kubbe üzerine, yapım bel- Archives of the General Directorate gesinde belirtilen müsennna hatla for Foundations and pictures found Al-i İmran Suresi 96. ayet, kuzey in other archives and around 2500 kubbe üzerine müsenna hatla m2 of (around 120 different patterns) Tevbe Suresi 23. ayet yazılmıştır. hand-drawn project was prepared Onaylı proje doğrultusunda diğer based upon black and white projects. süslemeler yapılmıştır. This is the first study of such size. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 237

Şekil 22-24. Camideki Kalem İşi Uygulamaları

Figures 22-24. Hand-drawn applications in mosque

2.5.7. Ahşapların Üzerindeki 2.5.6. Hand-Drawn Applications Muhdes Yağlı Boyaların Inside the Mosque Temizlenmesi Casein was applied on new plasters with- Cami içinde; mahfil, paravan ve in the mosque. In accordance with the kürsü üzerindeki muhdes yedi kat approved project, Al-I Imran Sura Verse yağlı boyanın kimyasal ve mekanik 96 was written on the southern dome temizliği yapılmıştır. with laminar calligraphy as mentioned in the certificate of construction while 2.5.8. Ahşaplar Üzerindeki Tevbe Sora Verse 23 was written on Kalemişi Süslemelerin northern dome with laminar calligraphy. Projelendirilmesi ve İhyası Other ornaments were also performed in Ahşaplar üzerindeki özgün kalem accordance with the approved project. işleri yeniden projelendirilerek bu 2.5.7. Cleaning the Subsequent Oil süslemelerin ihyası yapılmıştır. Paints on Wooden Pieces 2.5.9. Caminin İçinde Subsequent 7-coat oil paint, chemical ve Dışında Bulunan Çini and mechanical cleaning was performed Panoların Projelendirilmesi ve on the gathering-place, screen and pul- Konservasyonu pit within the mosque. Camide, iç mekânda ve son cema- 2.5.8. Projecting and Improving at yeri pencere üstlerinde toplam Hand-Drawn Ornaments on the on dört adet, 15. yüzyıl çinileriyle Wooden Pieces yapılmış pano bulunmaktadır. Kıb- Hand-drawn ornaments on the wooden leye bakan ve son cemaat yerinde were re-projected and improved. 238 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

bulunan panolar üzerinde, etrafları 2.5.9. Projecting and Conservation kalem işi nakışlarla bezeli, lâcivert of Tile Boards Inside and Outside zemin üzerine beyaz sülüs hatla the Mosque yazılmış çini yazılar yer almakta- There are a total 14 pieces of panels dır. Bu bölümün restorasyonunda; made with 15th century tiles both inside onaylı restorasyon projesi doğrultu- the mosque and on top of narthex sunda, kıble cephesindeki muhdes windows. There are tile writings on dört seramik pano sökülmüştür. the panels facing Mecca located in the Eski panolardan düşen parçalardan narthex, with white a third line on navy alınan numunelere kimyasal analiz, background decorated with hand-drawn SEM görüntüleme ve panoların embroideries. kimyasal analizine göre de dönemle- During the restoration, four subse- me çalışması yapılmıştır. quent ceramic panels on the direction Sökülen dört panonun yerine, of Mecca were removed in accordance özgün çinilerin özelliklerinde ve with the approved restoration project. deprem öncesi fotoğraflardan yarar- The samples taken from the parts lamılarak özgün yazıları yazılmış falling from the old panels were subject yeni panolar üretilmiştir. Diğer pa- to chemical analysis and SEM imag- nolardaki muhdes parçalar alınmış; ing. Panels were categorized by periods eksik parçalar, özgün parçalara göre according to chemical analysis. yeniden üretilerek tamamlanmıştır. Four panels removed were repro- Özgün parçaların arka kısımlarına duced at the properties of the original mikroenjeksiyon yapılarak sağlam- tiles and by writing the lettering accord- laştırılmış; çini panolara is ve kir te- ing to the photos before earthquake. mizliği yapıldıktan sonra, sırlardaki Subsequent parts on the other pan- dökülmeyi önlemek üzere koruyucu els were taken and missing parts were uygulanmıştır. reproduced and completed with origi- nal parts. Microinjection was applied 2.5.10. Cami Giriş Kapısının ve behind the original parts for reinforce- Kepenklerin Konservasyonu ment. After cleaning tile boards from Caminin ana giriş kapısı basık soot-dirt, a protective layer was applied kemerli ve mermer sövelidir. Ba- to prevent glazing from flaking. sık kemer, dokuz parçadan oluşan makaralı (geçmeli) tiptedir. Kemer 2.5.10. Conservation of Mosque taşları, siyah ve beyaz renklerde şa- Entrance Door and Shutters şırtmalı olarak dizilmiştir. Taç kapı The main entrance door of the mosque iki kanatlı ve ahşaptandır; kündekâri has a drop arch and a marble jamb. tarzında yapılan kapı, döneminin Drop arch is made of a roller (push- en nadide örneklerinden biri olarak on) arch consisting of nine parts. Arch kabul edilmektedir. Kapı kanatları stones are aligned in a checker pattern yaklaşık 0,98 m x 2,97 m boyutunda in black and white. Crown gate has olup yatayda üç parçaya bölünmüş- two wings and is wooden. Made in SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 239

Şekil 25. Restorasyondan sonra caminin iç mekânı

Figure 25. Inside the mosque after restoration

tür. En alttaki kısımlar işlemesiz ola- “kündekâri” style, it is accepted as one rak bırakılmıştır. Ortadaki kısımlar of the precious examples of its age. ise, üst ve alt parçalara göre düşeyde Door wings are around 0,98 m x 2,97 daha uzun bir şekilde tasarlanmıştır. m in size and divided into three parts Bu kısımlarda, klasik Selçuklu ve horizontally. The undermost parts are Osmanlı eserlerinde sıklıkla kulla- left without ornaments. The sections nılan geometrik sonsuzluk desenleri in the middle are left a bit longer than kündekâri teknikle işlenmiştir. Tam upper and lower parts vertically. These merkezine, üzeri çeşitli motiflerle sections are processed with geometric in- işlenmiş, dışarı doğru uzantılı birer finity designs in “kündekâri” technique, yarım küre yerleştirilmiştir. Kapı ka- which is frequently used in the classical natlarının en üstünde kalan bölüm- Seljuq and Ottoman artworks. One each de ise, dört sıra düz silme içerisine rosette, engraved with various motives çerçevelenmiş ve kûfi hatla yazılmış and projected in hemisphere form, is yazı kuşakları bulunmaktadır. placed at the exact center of this section. Restorasyonda, kapı üzerindeki Belts of Kufic scripts were written on muhdes yağlı boya ve vernik taba- the section on top of the door wings, kası temizlenmiştir. Kapı kanatları framed in four lines within fillets. üzerine ilaçlama yapıldıktan sonra, Subsequent oil paint and lacquering kurt yenikleri doldurulmuştur. Son on door were cleaned during restora- olarak eksik parçaları tamamlana- tion. Worm holes were filled in after ap- rak kanat üzerine renksiz su bazlı plying insecticide on the wings. Finally, ahşap koruyucu uygulanmıştır. missing parts were completed and the Caminin pencere içlerinde çift wing was applied colorless water-based kanatlı kepenkler yer almaktadır. wood preservatives. Amasya Müzesi’nde sergilenmekte There are double wing shutters in- olan üç adet kepengin replikası side the windows of the mosque. Three 240 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 26a, b. Restorasyon öncesi minareler/ Figure 26. Minarets before restoration Şekil 27. Restorasyon sonrası kuzeydoğu köşesindeki minare / Resim 27. Minaret in the northeast corner after restoration.

yapılmış, diğer kepenklere de taç pieces of shutters displayed at Amasya kapıda yapılan işlemlerin aynısı Museum were replicated. Other shutters uygulanmıştır. were also treated the same way with the crown gate. 2.5.11. Cami Mermerlerinin Konservasyonu 2.5.11. Conservation of Camide mihrap, minber, mahfil Mosque Marbles ayakları, pencere söveleri ve son ce- Altar, pulpit, the legs of the gathering maat yeri sütunları mermerdendir. place, window frames and narthex col- Bu külliyede fazla süslü olmayan bu umns of the mosque are made of mar- mimari elemanların kullanılması, ble. Use of less embellished elements Osmanlı camilerinin sade tasarım stands as the first example to design anlayışının ilk örneklerindendir. style of Ottoman mosques. Camide, mermer elemanlar üze- Marble elements in the mosque were rinde AB57 ile temizlik yapıldıktan cleaned with AB57, after which preserv- sonra koruyucu uygulanmış, ayrıca atives were applied. giriş kapısı üzerindeki stalaktitlerin Missing parts on the pendants above eksik parçaları tamamlanmıştır. entrance door were completed. 2.6. Minareler 2.6. Minarets Caminin kuzeydoğu ve kuzeybatı There are two minarets on northeast köşelerinde iki minare yer almakta- and northwest corners of the mosque. dır. Kuzeybatı köşesindeki minare The height of the minaret on the alemi, ucuna kadar 41,84m’dir. northwest corner up to the end of Cephesi kırmızı taş kakma olup finial is 41,84m. Its façade is red taşların ucu rumi motiflerle süs- stone fitted. The tips of red stones are lüdür. Bu palmetler, İstanbul II. decorated with Rumi patterns. These Beyazıd Camii’nin şerefe altında da palmettes can be observed in single SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 241

Şekil 28. Muvakkithanenin iç mekânı / Figure 28. Muvaakkithane, before restoration Şekil 29. Muvakkithane çıtalı ahşap tavan temizliği / Figure 29. Muvakkithane, lath wooden ceiling cleaning tek sıra halinde görülmektedir. Ku- file under the balcony of Beyazid II zeydoğu köşesinde yer alan minare Mosque in Istanbul. The mosque on ise, 41,93m.’dir. Minare, bedeni northeast corner is 41,93m. The min- boyunca yükselen kırmızı-beyaz bir aret is constructed as a red and white kule şeklinde inşa edilmiştir. tower rising up through its body. Restorasyon sürecinde minare The surface of the minaret was yüzeyinde granüllü temizlik yapıl- applied granulated cleaning during res- mıştır. Derzler açılarak hidrolik toration. Points were opened and then katkılı horasan harcıyla yenilenmiş, mortared with hydraulic-added brick minare yüzeylerine su itici uygula- dust mortar. Minaret surfaces were ması yapılmıştır. applied water-repellent. 2.7. Muvakkithane 2.7. Building For Determining Muvakkithane, 1856 tarihinde, Ka- Prayer Times (Muvakkithane) pancızade Hacı Hüseyin Zeki Efendi The building was constructed on the tarafından medresenin kuzeyine north of the Madrasah upon order by inşa ettirilmiş olup kare planlı bir Kapancızade Hadji Hüseyin Zeki Efendi yapıdır. Yapının beden duvarından in 1856. The building has a square çıtalı ahşap tavana “C” kıvrımlı bağ- plan. Access from the main wall of the dadi silme ile geçiş yapılmıştır. Bu building up to the lath wooden ceiling silme üzerinde, kalemişi süslemelerle was enabled through “C” curled lath Amasya tasvirleri yapılmıştır. Mekâ- molding. Amasya figures are hand-drawn nın ahşap tavanı “C” ve “S” kıvrımlı ornaments on “C” curled lath molding. ahşap çıtakâriler ile bezelidir. The wooden ceiling of the place is orna- Restorasyon çalışmalarında, mented with “C” and “S” curled wooden yapının üst örtüsü ve dış derzleri “çıtakâri”2 Cover coat and external joints de yenilenmiştir. Muvakkithanenin were renewed during restoration.

2 Çıtakâri: a ceiling coffer made with wooden laths to create a certain motive (ed. n.) 242 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 30. Restorasyon sonrası cami ile şadırvan arasındaki döşemenin görünümü. Figure 30. The view of the flooring between the mosque and fountain after restoration.

içinde, tavanın yağlı boya temizliği Oil paint on the ceiling was also yapılmıştır. Altan çıkan kalemişi cleaned in the building. Revealed hand- süslemelerin konservasyonu ile drawn ornaments were conserved. After bağdadi silme üzerindeki kalemiş- cleaning the hand-work ornaments on lerinin temizliği yapılmış ve daha lath molding, they were smelted. sonra ihya edilmiştir. 2.8. Landscaping 2.8. Çevre Düzenlemesi Travertine floorings, which had been Külliye içerisinde daha önceki ona- made in previous repairs within the rımlarda yapılmış traverten döşeme- complex, were removed. Blockage and ler sökülmüş; altındaki blokaj ve alt infrastructure underneath were also yapı kaldırılmıştır. Yeniden kotlama removed. Elevation was also remade yapılarak cami çevresine su drenajı to enable water drainage around the döşenmiştir. Bu yolla, su iki kuyuda mosque. Water collected through drain- toplanarak Yeşilırmak’a atılmakta- age is collected at two wells into Yesilir- dır. Yeni kotlama ile yürüyüş yolları mak river. Walking trails were covered 10 cm.lik travertenle kaplanmıştır. with 10 cm travertine with new eleva- SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 243

Cami ile şadırvan arasındaki döşeme tion. Flagstones between the mosque taşları incelenmiş ve özgün olanlar and fountain were examined to tespit edilmiştir. Özgün döşeme taş- determine the original ones. Original ları 30-40 cm kalınlıktadır; bu taşlar flagstones are 30-40 cm in thickness. yeniden düzenlenerek blokaj ve hora- These stones were re-improved and san harcıyla düzeltme yapılmış, özgün original floorings were laid again on bölümler yeniden döşenmiştir. brick dust rectification.

3. Şekil ve Tablo Açıklama Metinleri

Tablo 1. Çini pano analizi I/ Table 2. Tile board analysis I

Tablo 2. Çini pano analizi II/ Table 2. Tile board analysis II 244 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

KAYNAKÇA/REFERENCES

1. Abdi-Zâde Hüseyin Hüsameddin, 1986, Amasya Tarihi c. 1, Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, Ankara.

2. Ahunbay, Z., 1999, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, YEM Yayın, İstanbul.

3. Akurgal, E., 2002, Anadolu Kültür Tarihi, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, İstanbul.

4. Aslanapa, O., 1990, Türk Sanatı, c. 1 ve 2, TC Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.

5. Doğanbaş, M., 2003, Sanatsal ve Kültürel Boyutlarıyla Amasya (Kendi yayını), Ankara.

6. Doğanbaş, M., 2000, Amasya II. Beyazıt Külliyesi, Amasya Valiliği Yayını, Amasya.

7. Dündar A., 2003,“Bir Belgeye Göre Amasya II. Beyazıd Külliyesi”, AÜİFD c. XLIV, sayı 2, s. 131-172, Ankara.

8. Gabriel, A., 1934, Monuments Turcs d’Anatolie II: Amasya - Tokat - Sivas, Edition de Boccard, Paris.

9. Hammer, J. V., 2010, Osmanlı Tarihi, çev., M. Ata, Milliyet Yayınları, İstanbul.

10. Menç, H., 2000, Tarih İçinde Amasya (Kendi yayını), Ankara.

11. Oltulu, E., 2006, Amasya’nın Anıtsal Eserleri ve Hızır Paşa Külliyesi Restitüsyon ve Koruma Önerisi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

12. Özbek, Y., 2002, Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1453), TC Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.

13. Taşkesen, A. N. U., 2011, “Amasya II. Beyazıt Camisi Şadırvanı Duvar Resimlerinin Restorasyonu ve İkonografik Çözümlemesi”,Vakıflar Dergisi, s. 177-189.

14. Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler I, 1983, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, ilaveli II. Baskı, Ankara. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 245

Cihangir Camii Restorasyonu Restoration of Cihangir Mosque Utku YÜCEL*

ÖZET Cihangir Camii 1890 yılında II. Abdülhamit tarafından yaptırılmıştır. Yapının mimarı kaynaklarda Sarkis Balyan olarak geçmektedir. Cümle kapısının üzerinde yer alan kitabeden yapının ilk yapılış tarihinden itibaren geçirmiş olduğu beş yangından sonra, her seferinde yenilenerek, altıncı kez inşa edildiği anlaşılmaktadır. Cihangir Camii restorasyonu 12.08.2015 tarihinde yer teslimi yapılarak başlamış ve 27.06.2018 tarihinde tamamlanarak cami ibadete açılmıştır. Yapılan restorasyon kapsamında bir yıl süreyle yapısal izleme yapılmış ve elde edilen verilere göre güçlendirme imalatlarına karar verilmiştir. Batı minaresi kaideye kadar sökülmüş ve yenilenmiştir. Yapı genelindeki kalem işleri ve ahşap elemanların konservasyonları yapılmıştır. Cami cepheleri ile ihata duvarlarının temizlik ve taş değişimleri tamamlanmış, avluda yer alan muhdes türbe ve müştemilat yapıları sökülerek rekonstrüksiyonu yapılmıştır. İstanbul Vakıflar 1. Bölge Müdürlüğünce yürütülen restorasyon çalışmalarında yapının en az müdahale ile korunması ve gelecek nesillere aktarılması hedeflenmiş, yapılan tüm uygulamalar belgelenerek Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivlerine eklenmiştir.

Anahtar Sözcükler: Osmanlı Mimarisi, Camiler, Restorasyon

ABSTRACT Cihangir Mosque was built by II. Abdülhamit in 1890. Architect of the mosque was Sarkis Balyan according to the written sources. It was written at the epigraph on the main door that since the mosque was first builted it had five fires and after each fire it was rebuilt. The building, that we see today, was built as a sixth mosque. The restoration of the Cihangir Mosque started on 12.08.2015 and finished on 27.06.2018. During the restoration structural monitoring was carried out for one year. According to the data obtained, it was decided to application of strengtening. The western minaret was dismantled and renovated to the base. In this context, wooden elements and hand-drawn decorations were conservated. The cleaning and stone changes of mosque facades and surrounding walls were completed. Tomb and outbuilding - the imam house- in the courtyard were reconstructed. During the restoration works carried out by Istanbul 1st Regional Directorate of Foundations, it was aimed to preserve the building with minimum intervention and transfer it to the future generations. All applications were documented and archived in the General Directorate of Foundations.

Keywords: Ottoman Architecture, Mosques, Restoration

* Y. Mimar Utku Yücel, Vakıflar Genel Müdürlüğü/ Arch. M.Sc., Directorate General of Foundations, e-mail: [email protected]; Sn. Yücel’in yazısı elimize geçmediğinden yayımlıyamıyoruz / As we do not receive Mrs. Yücel’s paper, we cannot publish it. 246 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

İstanbul’daki Tarihi Kârgir Yapıların Koruma ve Onarımında “Küfeki Taşı” Sorunsalı ve Çözüm Önerileri Problematic Issues and Suggestions for “Küfeki Stone” used in Restoration and Conservation of Historical Masonary Buildings in Istanbul O. Serkan ANGI*

ÖZET Uygarlık tarihinde önemli bir yeri olan İstanbul’da, tarihi yapıların kimliğine ve mimari değerine doğal taşlar da önemli katkı sağlamaktadır. Bu yapılarda kullanılan doğal taş mimari elemanlarda zamanla meydana gelen yıpranma ve “taş hastalıkları”, bugün birçoğunda restorasyon ve onarım çalışmalarını zorunlu hale getirmiştir. Öte yandan, mimari özelliklerin ve yapı özgünlüğünün korunması açısından restorasyon çalışmalarında özgün veya alternatif doğal taş kaynaklarına ihtiyaç duyulmaktadır. Kentin tarihi kimliğini oluşturan farklı uygarlık dönemlerine ait su yapıları, saray, kilise, cami, sur, kale, külliye, türbe vd. birçok yapıda, bölgenin jeolojisini oluşturan yerel doğal taşlardan olan “Küfeki Taşı” yaygın bir biçimde kullanılmıştır. Tarih boyunca, İstanbul’daki birçok eserde çoğunlukla “yapı taşı” formunda kullanılan ve literatürde “Bakırköy Küfeki Taşı / Mactra’lı Kireçtaşı” olarak bilinen bu doğal taş türü, jeolojik olarak; Üst Miyosen (Sarmasiyen) yaşlı Çekmece formasyonunun Bakırköy üyesi içindeki, litolojik olarak “fosilli kireçtaşı” seviyelerinde açılmış eski taş ocaklarından çıkarılmıştır. Bölgede bulunan ve geçmiş dönemlerde bu birimlerde açılmış olan bu eski taş ocakları, İstanbul’un Bakırköy ilçesi başta olmak üzere, Haznedar, Güngören, Davutpaşa, Zeytinburnu ve Sefaköy civarlarında yayılım göstermektedir. Günümüzde, bu birim ve diğer eski ocak yerleri plansız ve hızlı şehirleşme sonucunda tamamen yerleşim alanlarının altında kaldığından, orijinal doğal taşın temin edilmesi mümkün olmamaktadır. Buna bağlı olarak, Bakırköy Küfeki Taşı’nın yerine güncel restorasyon çalışmalarında alternatif olarak sıkça kullanılan “Sazlıbosna Taşı” ile “Pınarhisar Taşı”nın üretildiği ocaklarda malzeme kalitesinin jeolojik nedenlerle kısa aralıklarda değişmesi, rezervlerin azlığı, özellikle dış mekânlarda ve yatayda kullanıma yeterince uygun olmaması nedeniyle, restorasyon çalışmalarında kullanılan bu taşların çok kısa bir zaman içerisinde bozulduğu görülmüştür. Bu durum, mevcut ve yapılması planlanan restorasyon çalışmalarında gereksinimleri karşılayabilecek uygun niteliklere sahip, yeni potansiyel doğal taş kaynak alanlarının araştırılıp bulunmasını zorunlu hale getirmiştir. Bu bildiride, İstanbul’daki tarihi kârgir yapıların restorasyon çalışmalarında Bakırköy Küfeki Taşı’nın yerine alternatif olarak kullanılan mevcut doğal

* Dr. O. Serkan ANGI, İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Fakültesi Jeoloji Mühendisliği Bölümü / Istanbul Technical University Faculty of Mines Department of Geological Engineering; e-mail: [email protected] SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 247

taşlarda yaşanan sorunlardan ve bu sorunların yaşanmaması için uygun niteliklere sahip yurtiçi ve yurtdışı yeni potansiyel “özgün doğal taş” kaynak alanları üzerine yapılan araştırmalardan bahsedilecektir.

Anahtar Sözcükler: İstanbul, Küfeki taşı, Tarihi kârgir yapılar, Restorasyon, Jeoloji, Taş hastalıkları, Orijinal taş kaynakları.

ABSTRACT The historical identity of Istanbul, which has an important place in the history of civilizations, consists of natural stones used in its historical landmark buildings. The architectural elements of these buildings, which are made of natural stone, are subject to wear and “stone deteriorations” over time, which necessitate restoration and conservation works in most of these structures. On the other hand, original or alternative natural stone resources are needed for restoration works in order to preserve the architectural features and originality of the historical buildings. In many historical buildings belonging to different civilizations that constitute the historical identity of the city such as water structures, palaces, churches, mosques, city walls, fortresses, complexes, tombs, etc. the Küfeki Stone, one of the local natural stones constituting the geology of the region, has been widely used. This type of natural stone, known as “Bakırköy Küfeki Stone / Mactra-bearing Limestone” in the literature, and geologically occured at the Upper Miocene (Sarmasian) age in the Çekmece formation is formed lithologically; fossiliferous limestone horizons, has been mostly used as “building stone” in many constructions in İstanbul during historical periods. In the past, these stones were acquired from old quarries, which have been opened in the region, are occurring around Bakırköy, Haznedar, Güngören, Davutpaşa, Zeytinburnu and Sefaköy districts of Istanbul. Today, old quarries are completely under the settlements as a result of unplanned and rapid urbanization, thus; it is now not possible to acquire original natural stones. Due that the quality of the material changes in short intervals as a result of local geological factors in the quarries and limited reserves also suitability issues for outdoor and horizontal uses where “Sazlıbosna Stone” and “Pınarhisar Stone” frequently used as an alternative in place of original Bakırköy Küfeki Stone, are used as in current restoration works. As a result of the current restoration works, they are destroyed in a very short time due to mentioned reasons above. This situation has necessitated the need for exploration of new potential resources with appropriate qualifications to standart requirements for the existing and planned restoration projects. In this presentation, the problems experienced in the existing natural stones which are used as alternative to replace the Bakırköy Küfeki Stone in the restoration applications of historical masonry structures in Istanbul and search for new original natural stone resources, domestic and abroad, which have the appropriate qualifications to prevent these problems to occur. Keywords: Istanbul, Küfeki Stone, Historical masonary buildings, Restoration, Geoology, Stone deteriorations, Original stone resources. 248 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

1. GİRİŞ 1. INTRODUCTION İnsanlığın “ortak mirası” olan “Kültür Conservation of historical buildings Varlıklarının” korunması ve gelecek and monuments, which are con- nesillere nitelikli bir biçimde akta- sidered to be the common cultural rılması “evrensel” bir konu ve sorum- heritage of humanity, and transfer luluktur. Bu bağlamda, ülkemizde them to the future generations in yapılan restorasyon uygulamalarında- a qualified manner is an universal ki başlıca iki temel yanlış; issue and responsibility awareness. a. Koruma bilinci, görgü, sorumlu- Two main misconducts are luk, vizyon eksikliği, zihniyet ve bakış practiced in restoration projects in açısından kaynaklı Yaklaşım Sorunu: Turkey as follows; İhale yöntemiyle yükleniciye a. Approach problem: This prob- verilen restorasyon projelerinin, bu lem due to protection consciousness, firmaların birçoğu tarafından basit manners, responsibility, lack of bakım-onarım işi olarak görülmesidir. vision, mentality point of view. b. Bilimsel alt yapı eksikliğinden It is seen by many of the resto- kaynaklı Yanlış Malzeme Seçimi ve ration projects given to contractors Kullanımı: by tender method and they approach Restorasyon uygulamalarında, them as simple (ordinary) repair yapının özgün malzemesinin, yük- work. lenici tarafından çeşitli nedenlerden b. Wrong material selection and dolayı temin edilemediği belirtilerek usage problem: Wrong material selec- kullanılmaması ve nitelik (malzeme tion and use due to lack of scientific özellikleri) bakımından uygun ol- background. mayan ve yapının tarihi, mimari ve In restoration projects, it is estetik kimliği ile uyum göstermeyen stated that the original material of başka alternatif malzemelerin kulla- the building cannot be obtained due nılmasıdır (Eskici, 2007). to various reasons and that other Bilindiği üzere, restorasyon basit alternative materials which are not bir tamir işi olmayıp bir tarihi eserin suitable in terms of quality (mate- yalnızca biçimini değil, kullanılan rial properties) and do not comply malzemeyi ve yaşayan varlığını da with the historical, architectural and korumakla yükümlüdür. Bir tarihi aesthetic identity of the building are yapıda malzeme; biçim ve üslubu used (Eskici, 2007). taşıyan önemli bir unsurdur. Bu da As we all know, restoration work; yapının fiziksel bütünlüğünü oluştur- it is not a simple renovation activity, maktadır. Bu bütünlükte meydana it is obliged to preserve not only the gelen bozulma, malzemenin bozulma- form of a historical monument but sıyla doğrudan ilgilidir. Bu bağlamda, also the material used and its living restorasyonun pratikte temel konusu existence. doğrudan malzemeye yapılan müda- In a historical building, the form haleler ile ilgilidir ve yapılacak hiçbir and style of material is an important SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 249

müdahale yapının özgün malzemesiyle element. This constitutes the physi- uyumsuz ve aykırı olmamalıdır. cal integrity of the structure. In this İşlevsel, estetik (görsel) ve fiziksel integrity, the resulting deterioration bütünlüğünü yitirmiş malzemelerin, is directly related to the deteriora- özgün malzemeye uygun olarak değiş- tion of the material. In this context, tirilip yenilenmesi veya onarılması, the basic issue of restoration in prac- restorasyon ve koruma ilkeleri gere- tice; it is directly related to material ğince temel bir zorunluluktur. Unu- interventions and no intervention tulmamalıdır ki; tarihi eserlerimize has the right to disrespect the origi- bilinçsiz restorasyon uygulamalarıyla nal material of the building. verilen ve bazen geri dönüşü mümkün As it is known within the princi- olmayan zararlar, yılların verdiği tah- ples of restoration and conservation, ribattan çok daha fazla olabilmektedir it is essential to replace the materi- (Ürer, 2006). als that have lost their functional, Doğal taşlar, bilimsel açıdan doğa- aesthetic and physical integrity by nın kendi uzun ve karmaşık hikâye- replacing them with “original” ones. sini yazdığı en güvenilir belge, teknik It should be emphasized that açıdan ise en dayanıklı doğal malze- damages to our historical buildings medir ve insanlık tarihinin, kültürel and monuments by unconscious çeşitliliğin, deneyim ve birikimlerin restoration practices and sometimes günümüze aktarılmasında önemli irreversible damages can be much bir rol üstlenmiştir. Ömürleri uzun more than the destruction of the olsun diye, değerli olan her şey taşa years (Ürer, 2006). işlenmiş, kutsanan imgeler taşta can Natural stones are the most reli- bulmuştur. Güncel uygulamalar ve able document in which the nature taş tüketimi göz önünde tutulduğun- wrote his long and complex story da, bu malzemeye olan rağbet halen in scientific terms, and the most devam etmektedir. Geçmişte daha çok reliable natural material in technical görsel, sanatsal ve mimari özellikleri terms. ön planda tutulan taşın 1980’lerden Natural stones have played an sonra kullanım alanı giderek genişle- important role in transferring the miştir. Farklı uygarlık ve kültürlere history of humanity, cultural di- ait, taşla örülüp bezenmiş tarihi ve versity, experiences and accumula- anıtsal yapılar dünyanın ortak kültür tions. In order to have a long life, mirası olarak görülmekte, korun- everything that is precious has been makta, yıpranan gövdeleri ve eskiyen carved on stone, blessed images have yüzleri yenilenmektedir (Mahmutoğ- come to life in stone. Considering lu, 2014). the current practices and stone Taşı anlamak, onu tanımakla consumption, the trust in the stone mümkündür. Bakmakla görmek still continues. In the past, more arasındaki farkı, taşın içyapısına ve and more visual, artistic and archi- anatomisine girdiğimizde anlamak- tectural features of the stone in the 250 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

tayız. Taşı tanımak; onun dilinden foreground, today (after the 1980s) anlamakla, ancak onu benimsemek ve has expanded use. Historical build- hissetmekle mümkündür. Bu bağ- ings and monuments of different civ- lamda, kültürel miras niteliğindeki ilizations and cultures, adorned with yapılarda kullanılan her doğal taş; stones, are seen as common heritage, türü, kökeni, işlevi ve günümüzdeki their worn bodies and worn faces are korunmuşluk durumu açısından ayrı renewed (Mahmutoğlu, 2014). ayrı irdelenmelidir. Yapının onarımı- Understanding the stone is na ve değişimine gereksinim duyulan possible by recognizing it. We doğal taştan yapılmış mimari eleman- understand the difference between ların, başka tür ve nitelikteki taşlar looking and seeing when we enter kullanılarak restore edilmesi; yapının the internal structure and anatomy tarihi, mimari kimliğine ve mimarına of the stone. Recognizing the stone karşı değer bilmezliktir. is only possible by understanding İstanbul kentinin tarihi kimliğini its characteristic, but by feeling it. oluşturan, farklı uygarlık dönemlerine In this context, every natural stone ait su yapıları, saray, kilise, cami, sur, used in cultural heritage structures; kale, külliye, türbe, medrese vb. bir- its species, origin and function, and çok yapıda, bölgenin jeolojisini oluştu- today’s conservation state should be ran yerel (yöresel) doğal taş türleri examined separately. The restoration arasında en önemlilerinden biri olan of the architectural elements made “İstanbul Taşı (Bakırköy Küfeki Taşı” of natural stone, which is in need başlıca; Tarihi Kent Surları, Ayasof- of repair and replacement by using ya, Topkapı ve Dolmabahçe Sarayları, other types and qualities ones that Süleymaniye ve Sultan Ahmet Camileri ignores the historical and architec- gibi dünyaca tanınan önemli kültürel tural identity of the building and miras yapılarında çoğunlukla “Yapı then the architect of the building. Taşı-Kesme Taş” formunda yaygın bir Istanbul Stone (Bakırköy Küfe- biçimde kullanılmıştır (Angı, 2019). ki Stone), one of the local natu- Bölgede bulunan ve geçmiş dönem- ral stone types that make up the lerde yoğun şekilde işletilen İstanbul geology of the region which was Taşı / Bakırköy Küfeki Taşı’nın eski widely used as “building stone” in ocakları, günümüzde tamamen yerle- water structures, palaces, churches, şim alanlarının altında kaldığından mosques, fortifications, castles, com- özgün doğal taşın temin edilmesi müm- plexes, tombs, madrasahs etc. which kün olmamaktadır. Bu durum, mevcut form the historical identity of the ve yapılması planlanan restorasyon city of Istanbul, belonging to dif- çalışmalarında gereksinimleri karşılaya- ferent periods of civilizations such bilecek uygun niteliklere sahip, özgün as the historical city walls, Hagia ve yeni potansiyel doğal taş kaynak Sophia, Topkapı and Dolmabahçe alanlarının araştırılıp bulunmasını Palaces, Süleymaniye and Sultan zorunlu hale getirmiştir (Angı, 2019). Ahmet Mosques (Angı, 2019). SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 251

2. İSTANBUL TAŞI’NIN Since the old quarries of Istan- (BAKIRKÖY KÜFEKİ TAŞI) bul Stone (Bakırköy Küfeki Stone), ÖZELLİKLERİ which are located in the region and Sözlük anlamı olarak; Köfeki/Kefeki/ operated extensively in the past, are Küfeki Taşı; 1. Sünger taşı, delikli now completely under the settlement taş; 2. Gevrek, yumuşak ve kolay areas, so it is not possible to obtain işlenebilen taş olarak adlandırılan bu original natural stone. This necessi- tated the exploration of new original terim, Eski Yunancada, Koupho lit- natural stone resource areas with the hos; yani kof, hafif ve süngerimsi taş appropriate qualifications to meet olarak tanımlanmıştır. Ayrıca, bu the requirements of the existing and doğal taşın bileşiminde bulunan fosil planned restoration works (Angı, kavkılarından dolayı, taş ocakçılı- 2019). ğında ve halk dilinde; “Midyeli Taş” olarak da adlandırıldığı bilinmek- 2. CHARACTERISTICS OF tedir (Angı, 2019). Bu çalışmada, ISTANBUL STONE (BAKIRKÖY Küfeki Taşı “İstanbul Taşı” olarak KÜFEKİ STONE) anılacaktır. Denotations of Köfeki / Kefeki / Kü- Bizans döneminde de İmpara- feki Stone is 1. Sponge stone, perfo- torluğun kentteki ana taş üretim rated stone; 2. Brittle, soft and easy merkezi olan Küfeki Taşı ocakları, to process stone. In ancient Greek; Osmanlı dönemindeki belgelere it was named as (Koupho) lithos as göre Davutpaşa’daki Mehmet Paşa a light and spongy stone. In additi- çiftliğinden, Haznedar’daki Lütfi on, due to the fossil shells found in Paşa Çiftliği’ne kadar uzanmak- this natural stone composition, it is taydı. Bu taş ocakları, Osmanlıca also known as “Mussel Stone” (Angı, belgelerde “seng-i küfeki karheng-i 2019). In this study, Küfeki Stone miri (devlete ait küfeki taşı ocağı) will be referred to as “Istanbul Stone”. olarak adlandırılmaktaydı (Barkan, During the Byzantine period, Is- 1979; Çelik, 2009; Angı, 2019). tanbul Stone quarries, which were the Bizans döneminde Konstantinopolis main stone production center of the (İstanbul) /Makriköy (Bakırköy) Taşı, empire, according to the documents Osmanlı döneminde Köfeki / Küfeki of the Ottoman Empire ranged from Taşı ve Cumhuriyet öneminde Ba- the Mehmed Paşa farm in Davudpaşa kırköy Küfeki Taşı olarak bilinen bu to the Lütfi Paşa farm in Haznedar doğal taş türü; jeolojik olarak Üst vicinity. These quarries were called Miyosen (Sarmasiyen) yaşlı Çek- “seng-i küfeki karheng-i miri” (sta- mece Formasyonu’nun sığ denizel te-owned küfeki stone quarry) in the ortamda çökelmiş Bakırköy üyesi Ottoman documents (Barkan, 1979; (Bakırköy Kireçtaşı) içindeki (Arıç, Çelik, 2009; Angı, 2019). This type 1955; Özgül vd., 2011) litolojik of natural stone is known as in the olarak “Fosilli (Mactra’lı) Kireçtaşı Byzantine Period; Constantinople’s 252 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

(Kalker)” seviyelerinde açılmış (Istanbul) or Makriköy (Bakırköy) eski taş ocaklarından çıkarılmıştır Stone, in the Ottoman period; Köfeki (Arıç, 1955; Sayar ve Erguvanlı, / Küfeki Stone and the Republican 1955). Bu ocaklar, İstanbul’un Period; Bakırköy Küfeki Stone. Bakırköy ilçesi başta olmak üzere, Istanbul Stone geologically oc- Haznedar, Merter, Güngören, Da- curred in the Upper Miocene (Sar- vutpaşa, Zeytinburnu ve Sefaköy massian) aged Çekmece Formation civarlarında yayılım göstermekte- (Arıç, 1955; Özgül et al. 2011) dir (Şekil 1). and lithologically formed in its the İstanbul Taşı arazide beyaz, Bakırköy Member (Bakırköy Lime- kirli beyaz ve sarımsı bej renkte, stone) deposited in shallow marine çoğunlukla tabakalı, çatlaksız ve environment. It was extracted from yönlenmemiş yapıda olup kesilip the old quarries acquired from the boyutlandırıldığında son derece levels of “Fossiliferous (Mactra) masif bir görünüme sahiptir. Mi- Limestone” stratas (Arıç, 1955; neralojik olarak; bağlayıcı çimento Sayar and Erguvanlı, 1955). These (matriks) yapısı, çok büyük oranda quarries were located in the Bakırköy district and vicinities of Hazne- sparitik kalsit-CaCO (% 93-100) 3 dar, Merter, Güngören, Davutpaşa, ve az oranda da kuvars-SiO (%1- 2 Zeytinburnu and Sefaköy in Istanbul 3) kristallerinden oluşmaktadır. (Figure 1). Bol fosil kavkılı, yer yer karstik The Istanbul Stone is white and boşluklu ve kripto-kristalli olan yellowish-beige color, mostly layered bu doğal taş, başlıca Mactra, and has a very massive appearance in Melanopsis ve Helix kavkıları ile the field. Mineralogically; the struc- Krinoid parçaları içermektedir (Pa- ture of binder cement (matrix) of mir ve Sayar, 1933; Arıç, 1955) this stone mainly consists of sparitic (Şekil 2). İstanbul Taşı, içerdiği bu calcite-CaCO3 (93-100%) and quartz- kavkılar ve mineralojik yapısı saye- SiO2 (1-3%) crystals. This natural sinde ocaktan çıkarıldıktan hemen stone contains abundant fossil shells sonra kolaylıkla işlenebilmekte and fragments such as Mactra, Mel- ve zamanla havayla temas ederek anopsis and Helix shells and Crinoid bünyesine karbondioksit (CO2) fragments, occasionally karstic cavi- alarak ikinci bir hidratasyonla ties and crypto-crystalline structures sertleşmekte, bu da taşa doğal ve (Pamir and Sayar, 1933; Arıç, 1955) dayanıklı kompozit bir malzeme (Figures 2a, b). These shells and niteliği kazandırmaktadır (Arıoğ- mineralogical structure of the stone lu ve Arıoğlu, 1997; Tuğrul vd. causes after being removed from the 1999). İstanbul Taşı, Folk (1962) quarry and can be processed easily as petrografik sınıflandırmasında “Bi- a result of contact with air over time, yosparitik Kireçtaşı” olarak adlandı- carbon dioxide (CO2) to the structure rılmaktadır (Angı, 2019). by taking a secondary “hydration” SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 253

Şekil 1. Bakırköy ve civarındaki İstanbul Taşı’nın üretildiği eski ocaklarının (kırmızı daire içindeki) yayılımı (Sayar ve Erguvanlı, 1955). Figure 1. Old quarry locations of Istanbul Stone (in the red circle area) (Sayar and Erguvanlı, 1955).

Şekil 2a, b. İstanbul Taşı’nın makroskobik (solda) ve mikroskobik (sağda) görüntüleri / Figures 2a, b. Macroscopic view (on the left side) and microscopic view (on the right side) of Istanbul Stone (Angı vd. 2017; Angı, 2019). (Cal: Kalsit; F: Fosil).

3. TARİHİ YAPILARDA hardens and provides a natural and KULLANILAN İSTANBUL durable “Composite” material prop- TAŞI’NIN (BAKIRKÖY erties (Arıoğlu and Arıoğlu, 1997; KÜFEKİ GÜNÜMÜZDEKİ Tuğrul vd. 1999). According to KORUNMUŞLUK DURUMU Folk (1962) classification; Istanbul İstanbul’da bulunan tarihi yapıların; stone is petrographically named beden duvarları, kemerleri, mina- as; “Biosparitic Limestone” (Angı, releri, dış bahçe duvarları, dış avlu 2019). 254 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 3. Sultanahmet Camii’nin beden duvarları ve minarelerinde kesme taş şeklinde kullanılan İstanbul Taşı / Figure 3. General view of Istanbul Stone used as cut-stone in body walls and minerats of the Sultanahmet Mosque.

zemin döşemeleri ve diğer mimari 3. CONSERVATION STATE OF yapı elemanlarında (Şekil 3) özgün ISTANBUL STONE (BAKIRKÖY doğal taş olarak kullanılan İstanbul KÜFEKİ STONE) USED IN Taşı, zaman içinde özellikle atmos- HISTORICAL BUILDINGS ferik faktörlerin (yağış, nem, rüzgâr Istanbul Stone mainly used in body vb.) etkisiyle yıpranmış ve bozunmaya walls, arches, minarets, exterior gar- uğramıştır. den walls, exterior courtyard floors Doğal taşın karbonat bileşimli and other architectural building olmasından dolayı, özellikle de asit elements of the historical buildings yağmurlarının etkisiyle çözünme- and monuments of Istanbul (Figure ye uğrayarak yüzeylerinde erozyon 3). Depending on the time, especial- (aşınma) ve buna bağlı olarak farklı ly due to atmospheric factors such ölçeklerde boşluk yapıları, ufalanma, as rainfall, moisture, wind, etc. it dağılma ve parçalanma sonucunda has been severely deteriorated. Due malzeme kayıpları meydana gelmiş- to the carbonate composition of the tir. Ayrıca, atmosferde bulunan bazı stone that occur erosion (abrasion) gazların (CO , SO , NO vd.) neden ol- 2 2 and hollow structures of different duğu kimyasal reaksiyonlardan dolayı, scales, crumbling, disintegration bu türden doğal taş yüzeylerinde kir, problems effecting by acid rain, so is ve siyah kabuk şeklinde tuz (jips) these problems causes material losses SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 255

Şekil 4. Ayasofya Müzesi dış mekânındaki kemer yapısında kullanılan İstanbul Taşı’nda meydana gelen farklı türdeki bozunma ve yıpranmalar.

Figure 4. Different deteriorations of Istanbul stone seen on the exterior arch structure of the Hagia Sophia Museum. tabakalarının da oluştuğu gözlenmiştir of the stone. In addition, due to (Tuğrul vd. 1999; Angı 2010; 2019); chemical reactions caused by some (Şekil 4). gases in the atmosphere such as

CO2, SO2, NO, etc. it was observed 4. TARİHİ YAPILARIN that dirt, soot and black salt (gyp- RESTORASYON sum) crusts were formed on the UYGULAMALARINDA İSTANBUL stone surfaces (Tuğrul et al. 1999; TAŞI’NIN YERİNE ALTERNATİF Angı 2010; 2019) (Figure 4). OLARAK KULLANILAN DOĞAL 4. CONSERVATION STATES TAŞLAR VE GÜNÜMÜZDEKİ OF ALTERNATIVE NATURAL KORUNMUŞLUK DURUMLARI Günümüzdeki restorasyon uygula- STONES USED INSTEAD malarında, İstanbul Taşı’nın yerine OF ISTANBUL STONE IN alternatif olarak kullanılan “İstan- RESTORATION PROJECTS OF bul-Arnavutköy-Sazlıbosna Taşı” (Şekil HISTORICAL BUILDINGS IN 5) ile “Kırklareli-Pınarhisar Taşı” ISTANBUL (Şekil 6) çıkarılan ocaklarda, mal- In current restoration works, zeme kalitesinin jeolojik nedenlerle “Istanbul-Arnavutköy-Sazlıbosna kısa aralıklarda değişmesi, rezervlerin Stone” (Figure 5) and “Kırklare- sınırlı olması ve teknik ve malzeme li-Pınarhisar Stone” (Figure 6) are özellikleri açısından, özellikle dış used as an alternative to the Istan- mekân ve yatayda kullanıma yeterin- bul Stone. It is clearly seen that ce uygun olmadıkları, “taş mekaniği they are not sufficiently suitable ve anizotropi” özelliklerine dikkat in terms of technical and material edilmediği, bunun sonucunda kul- properties, stone mechanics and lanıldıkları önemli anıtsal yapıların anisotropy behaviors are not paid restorasyon çalışmalarında çok kısa attention to, and that as a result of 256 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

Şekil 5. Eosen yaşlı, fosilli (Nummulit, Mercan) killi kireçtaşı olarak bilinen Sazlıbosna Taşı’nın makroskobik görünümü / Figure 5. Macroscopic view of Eocene aged fossilliferous (Nummulite, Coral) clayey limestone known as the Sazlıbosna Stone. Şekil 6. Oligosen yaşlı, fosilli (Congeria) killi kireçtaşı olarak bilinen Pınarhisar Taşı’nın makroskobik görünümü / Figure 6. Macroscopic view of Oligocene aged fossilliferous (Congeria) clayey limestone known as the Pınarhisar Stone.

Şekil 7. Restorasyon uygulamasında zemin döşemesi olarak kullanılan Sazlıbosna Taşı’nda kısa zaman içerisinde meydana gelen bozunma ve yıpranmalar / Figure 7. View of deteriorations seen on the Sazlıbosna Stone used in flooring in restoration application occured in a very short time; Şekil 8. Restorasyon uygulamasında kesme taş olarak kullanılan Pınarhisar Taşı’nda kısa zaman içerisinde meydana gelen bozunma ve yıpranmalar / Figure 8. View of deteriorations seen on the Pınarhisar Stone used as cut- stone in restoration application occured in a very short time.

zaman içinde yıpranıp tahrip olduk- this, these alternative stones used in ları açıkça görülmüştür (Şekil 7, 8). historical buildings and monuments 5. SONUÇ of Istanbul are deteriorated in a very short time (Figures 7 and 8). İstanbul’da bulunan farklı uygarlıkla- ra ait anıtsal nitelikteki tarihi yapı- 5. CONCLUSION larda, günümüzde ve yakın gelecekte The Istanbul Stone, which was used yapılması planlanan restorasyon ve extensively as the original building onarım çalışmaları için; bu yapıların material in the important historical SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 257

Şekil 9a. Tarafımızca bulunan yurtiçi orijinal doğal taşın potansiyel kaynak alanı (üstte) b. Yurtdışı kaynaklı orijinal doğal taşın makroskobik görünümü (solda).

Figure 9a. General view of originating from domestic new potential resource area of the original stone (on the top), b. Macroscopic view of the original stone originating from abroad (on the left side). hemen hepsinde “özgün yapı malze- buildings and monuments in Istan- mesi” olarak yoğun bir biçimde kulla- bul unfortunately today, its quarries nıllan yerel “İstanbul Taşı”nın sağ- are under the settlement areas due to landığı taş ocaklarının, günümüzde the rapid population growth so it has hızlı nüfus artışına bağlı olarak yoğun been observed that natural stone spe- yapılaşmanın altında kaldığı bilin- cies used as an alternative in today’s mektedir. Günümüzde, restorasyon restoration works are degraded and uygulamalarında bu taşa alternatif worn out in a very short time. For olarak kullanılan doğal taş türlerinin this reason, in the restoration works çok kısa bir zamanda bozunmaya ve in Istanbul, new and potential domes- yıpranmaya uğradıkları görülmüş- tic and international stone resource tür. Bu nedenle, İstanbul’da bulunan areas have been found through de- anıtsal mimari eserlerin restorasyon tailed preliminary scientific research- ve onarımlarında kullanılmak üzere; es which have similar characteristics 258 KARGİR YAPILARDA KORUMA VE ONARIM SEMİNERİ 2019

tarafımızca yapılan detaylı ön bilimsel of the original stone. (Figures 9a, b). araştırmalarla, özgün taşın bire bir If the importance of the issue is benzer niteliklerine sahip yurtdışı ve handled by the pertinent and author- yurtiçi yeni potansiyel kaynak alan- ized institutions of our state, the sci- ları tespit edilmiştir (Şekil 9a, b). entific studies required for the supply Konunun önemi, Devletimizin ilgili of new stone resources determined by ve yetkili kurumları tarafından ele us, will be shared. alındığı takdirde, tespit edilen yeni Historical buildings of Istanbul kaynak alanları ve malzeme temini will be restored in a qualified with için yapılması gerekli olan bilimsel ça- the original natural stones supplied lışmalar kamuoyu ile paylaşılacaktır. from these new resources. Thus, it Bu kaynaklardan temin edilecek olan is undoubtedly that these historical özgün doğal taşlar ile kentin tarihi buildings will be restored and re- yapılarının nitelikli bir şekilde restore paired in a respectful manner to their edilerek, yapıların mimari kimliğine architectural identity and transfer to saygılı ve gelecek nesillere sağlam bir future generations. şekilde aktarılacağı şüphesizdir. It should not be forgotten that; Cultu- Unutulmamalıdır ki; Kültürel Miras ral Heritage Structures are the common Yapıları; İnsanlığın Ortak Mirasıdır. heritage of humanity. We are obliged to Bizler Onları Konusunda Uzman Kişile- protect them in a qualified way, to repair rin Yaptığı Bilimsel Çalışmalara Dayalı them without disturbing their originality Olarak, Nitelikli Bir Biçimde Korumak, and to transfer them to future generations, Özgünlüklerini Bozmadan Onarmak ve Gelecek Nesillere Aktarmakla Yükümlü- based on the scientific studies of the ex- yüz. Sonuç Olarak; İstanbul’daki Tarihi perts. Consequently, as individuals living Yapılarımızı Korumak, Bu Kentte in this city, protecting our historical buil- Yaşayan Bireyler Olarak Önemli Bir dings and monuments in Istanbul must be Vatandaşlık Görevidir. an important citizenship mission.

TEŞEKKÜR Bu çalışmaya yapmış oldukları değerli katkılarından dolayı; Sayın Prof. Dr. Emin ÇİFTÇİ, Sayın Doç. Dr. Yılmaz MAHMUTOĞLU ve Sayın Dr. Orhan YAVUZ’a teşekkürlerimi sunarım.

ACKNOWLEDGEMENT I would like to thank to Prof. Dr. Emin ÇİFTÇİ, Assoc. Prof. Dr. Yılmaz MAHMUTOĞLU and Dr. Orhan YAVUZ for their valuable contributions. SEMINAR ON RESTORATION AND CONSERVATION OF MASONRY STRUCTURES 2019 259

KAYNAKÇA/REFERENCES

1. Angı, O. S., 2010, “İstanbul Tarihi Yarımada’daki Antik Yapılarda ve Anıtlarda Kullanılan Doğal Taşların Özellikleri ve Korunmuşluk Durumları”. İBB-KUDEB Restorasyon ve Konservasyon Çalışmaları Dergisi, sayı 6, s. 31-42.

2. Angı, O. S., Yavuz, O., Çiftçi, E., 2017, “Geçmişten Günümüze İstanbul’daki Önemli Yapılarda Kullanılan Yöresel Yapı ve Kaplama Taşlarının Jeo-Litolojik ve Arki-Tektonik Özellikleri”, İstanbul Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Yerbilimleri Dergisi, c. 28, sayı 1, s. 163-196.

3. Angı, O. S., 2019, “Kentin Tarihi Kimliği İle Bütünleşmiş, Uygarlıkların Anıtsal Yapılarında Kullandığı Yöresel Bir Doğal Taş:“İstanbul Taşı (Bakırköy Küfeki Taşı)”, TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Mavi Gezegen Dergisi, Doğal Taşlar Özel Sayısı, no. 26, s. 65-70.

4. Arıç, C., 1955, Haliç-Küçükçekmece Gölü Bölgesinin Jeolojisi, İTÜ Maden Fakültesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.

5. Arıoğlu, N., Arıoğlu, E., 1997, “Mimar Sinan’ın Seçtiği Taş: Küfeki ve Çekme Dayanımı”, 14. Türkiye İnşaat Mühendisliği Teknik Kongresi Bildiriler Kitabı, s. 1021-1034.

6. Barkan, Ö. L., 1979, Süleymaniye Camii ve İmareti İnşaatı, c. II, Türk Tarihi Kurumu Yayını, Ankara.

7. Çelik, S., 2009, Süleymaniye Külliyesi Malzeme, Teknik ve Süreç, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara.

8. Eskici, B., 2007. “Mimari Onarımlarda Malzeme Kullanımı ve Yöntem Sorunları”, Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu-1 Bildiriler Kitabı, s. 257-268.

9. Folk, R. L., 1962, “Spectral Subdivision of Limestone Types”, in Classification of Carbonate Rocks, (W. E. Ham, eds.,), American Association of Petroleum Geologists Memoir, no. 1, s. 62- 64.

10. Mahmutoğlu, Y., 2014, “İstanbul’un Gerçek Hafızası Küfeki Taşı ve Restorasyonda Kullanılabilecek Trakya Bölgesi Yapı Taşı Olanakları”, Yer Mühendisliği, sayı 4, s. 42-46.

11. Özgül, N., Özcan, İ., vd., 2011, İstanbul İl Alanının Jeolojisi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Deprem ve Zemin İnceleme Müdürlüğü, İstanbul Kent Jeolojisi Projesi Yayını, İstanbul.

12. Ürer, H., 2006i, “Tarihi Eser Resterozyonu”, Sanat Tarihi, c. 15, sayı 2, s. 129-136.

13. Pamir, H. N., Sayar, A. M., 1933, Küçük Çekmece Memeli Fosil Yatağı, Jeoloji Enstitüsü Neşriyatı, no. 6.

14. Sayar, A. M., Erguvanlı, K., 1955, Türkiye Mermerleri ve İnşaat Taşları, İTÜ Maden Fakültesi Yayını, İstanbul.

15. Tuğrul, A., Zarif, İ. H., Yıldırım, M., Gürpınar, O., 1999, “İstanbul’daki Tarihi Anıt ve Yapılarda Kullanılan Kireçtaşlarının Kirlenme ve Ayrışmasında Etkin Faktörler”, İstanbul Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Yerbilimleri Dergisi, c. 12, sayı 1, s. 39-51.