Arkusz KRASNYSTAW (825)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011 Autorzy: Sławomir M ądry*, Izabela Bojakowska**, Paweł Kwecko**, Jerzy Miecznik**, Krystyna Wojciechowska***

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski** Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka we współpracy z King ą Małeck ą** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka**

* – Przedsi ębiorstwo Usług Geologicznych „Kielkart”, ul. Starowapiennikowa 6, 25-113 Kielce ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Polgeol” SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN ……………….

Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2011 Spis tre ści I. Wst ęp (Sławomir M ądry) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Sławomir M ądry) ...... 4 III. Budowa geologiczna (Sławomir M ądry) ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (Sławomir M ądry) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Sławomir M ądry) ...... 16 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (Sławomir M ądry) ...... 18 VII. Warunki wodne (Sławomir M ądry) ...... 20 1. Wody powierzchniowe...... 20 2. Wody podziemne ...... 21 VIII. Geochemia środowiska...... 23 1. Gleby (Paweł Kwecko) ...... 23 2. Osady (Izabela Bojakowska) ...... 26 3. Pierwiastki promieniotwórcze (Jerzy Miecznik) ...... 29 IX. Składowanie odpadów (Krystyna Wojciechowska) ...... 31 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Sławomir M ądry) ...... 36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Sławomir M ądry) ...... 38 XII. Zabytki kultury (Sławomir M ądry) ...... 43 XIII. Podsumowanie (Sławomir M ądry, Krystyna Wojciechowska) ...... 44 XIV. Literatura ...... 46

I. Wst ęp

Arkusz Krasnystaw Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowa- ny w latach 2010–2011 w Przedsi ębiorstwie Usług Geologicznych „Kielkart” w Kielcach (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badaw- czym i Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Polgeol” SA w Warszawie (plansza B). Map ę sporz ądzono zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000, w układzie współrz ędnych 1942. Przy opracowywaniu niniejszego arkusza wykorzystana została Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Krasnystaw, wraz z materiałami autorskimi (Kro- gulec, Wierchowiec, 2005). Plansza A jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopalin, hydrogeologii, geo- logii in Ŝynierskiej, przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały niezb ędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w: − Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w War- szawie,

3 − Urz ędach Wojewódzkim i Marszałkowskim w Lublinie, − urz ędach powiatowych, miejskich i gminnych, − nadle śnictwach Lasów Pa ństwowych. Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2010 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Krasnystaw wyznaczaj ą współrz ędne 23°00’–23°15’ długo ści geograficznej wschodniej i 50°50’–51°00’ szeroko ści geograficznej północnej. Jego powierzchnia wynosi około 324 km 2. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza nale Ŝy do województwa lubelskiego. W jego granicach znajduj ą si ę fragmenty dwóch powiatów – krasnostawskiego (gminy: Kra- snystaw, Łopiennik, Rudnik, Izbica, Kra śniczyn, Siennica RóŜana oraz miasto Krasnystaw) i zamojskiego (gminy Nielisz i Stary Zamo ść ). Przez północn ą cz ęść obszaru arkusza Krasnystaw, zgodnie z podziałem J. Kondrackie- go (2002), przebiega granica pomi ędzy dwiema podprowincjami – Wy Ŝyn ą Lubelsko-Lwow- sk ą, a Polesiem. Jest ona jednocze śnie grani ą Ni Ŝu Wschodniobałtycko-Białoruskiego i Wy- Ŝyn Polskich, a tak Ŝe obszarów Europy Wschodniej i Zachodniej. Omawiany obszar jest po- ło Ŝony w obr ębie kilku mezoregionów. Trzy spo śród nich – Wyniosło ść Giełczewska, Działy Grabowieckie oraz Padół Zamojski nale Ŝą do makroregionu Wy Ŝyny Lubelskiej (podprowincja Wy Ŝyna Lubelsko-Lwowska), jeden – Obni Ŝenie Dorohuskie wchodzi w skład makroregionu Polesie Woły ńskie (podprowincja Polesie) (fig. 1). Wyniosło ść Giełczewska stanowi wysoczyzn ę o urozmaiconej rze źbie. Deniwelacje terenu, pomi ędzy górnymi partiami wzniesie ń, a dnami dolin rzecznych si ęgaj ą 70 m. Charakte- rystycznym elementem rze źby jest schodkowo wykształcony system powierzchni zrówna ń, ponad którymi dominuj ą osta ńce erozyjne. Działy Grabowieckie, zbudowane głównie z odpornych na wietrzenie górnokredowych opok, tworz ą równole Ŝnikowe garby, najcz ęś ciej przykryte lessami, cz ęsto poprzecinane nie- wielkimi dolinkami i rozci ęciami erozyjnymi. Padół Zamojski jest rozległym obni Ŝeniem denudacyjnym powstałym wskutek erozji mało odpornych margli i kredy pisz ącej mastrychtu górnego.

4 Obni Ŝenie Dorohuskie obejmuje niewielki północny fragment opisywanego obszaru, w rejonie Krasnegostawu.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Krasnystaw na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica obszaru Europy Wschodniej i Zachodniej, 2 – granice makroregionów, 3 – granice mezoregionów

podprowincja makroregion mezoregion Wy Ŝyna Lubelsko-Lwowska Wy Ŝyna Lubelska 343.16 – Płaskowy Ŝ Świdnicki 343.17 – Wyniosło ść Giełczewska 343.18 – Działy Grabowieckie 343.19 – Padół Zamojski Roztocze 343.21 – Roztocze Zachodnie 343.22 – Roztocze Środkowe Polesie Polesie Woły ńskie 845.31 – Obni Ŝenie Dorohuskie 845.32 – Pagóry Chełmskie Wy Ŝyna Woły ńsko-Podolska Wy Ŝyna Woły ńska 851.12 – Kotlina Hrubieszowska

Charakterystycznymi formami geomorfologicznymi obszaru arkusza s ą pokrywy lessowe, których mi ąŜ szo ść przekracza lokalnie 20 m, dna dolin rzecznych (Wieprza, śółkiewki, Wojsławki i Wolicy oraz mniejszych rzek), niewielkie wydmy wyst ępuj ące na powierzchni tarasu nadzalewowego Wieprza, tarasy nadzalewowe i zalewowe rzek, kraw ędzie i stoki wysoczyzn (dobrze widoczne w dolinie Wieprza) oraz liczne dolinki, parowy i w ąwozy w osa-

5 dach lessowych. Typowe dla Wy Ŝyny Lubelskiej, s ą spłaszczenia wierzchowinowe, pozbawione pokrywy lessowej, wyst ępuj ące na opisywanym obszarze na północ od doliny śół- kiewki oraz w mi ędzyrzeczu śółkiewki i Wieprza. Obszar arkusza znajduje si ę w lubelsko-zamojskim regionie klimatycznym, który kształtuj ą ścieraj ące si ę wpływy klimatu kontynentalnego i atlantyckiego. Charakterystyczn ą cech ą s ą tu stosunkowo krótkie pory przej ściowe, tj. przedwiośnie i przedzimie. Zimy s ą do ść ostre, ale pokrywa śnie Ŝna jest niewielka i nietrwała. Liczba dni pogodnych oraz nasłonecz- nienie nale Ŝy do najwi ększych w Polsce. Średnia temperatura roczna wynosi około 7,5ºC. Wi ększo ść opadów przypada na miesi ące letnie. Maj ą one nierzadko charakter nawałnic z towarzysz ącymi im opadami gradu. Rejon cechuje si ę opadem rocznym wynosz ącym śred- nio 580 mm, natomiast parowanie terenowe wynosi 520 mm (Czerwi ńska-Tomczyk, Sadur- ski, 1997). Arkusz Krasnystaw obejmuje teren typowo rolniczy. Przewa Ŝaj ą grunty orne, stosunkowo mały udział maj ą ł ąki wyst ępuj ące w dolinach rzecznych. Gleby chronione, w postaci ró Ŝnej wielkości kompleksów, wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza, zajmuj ąc ponad 70% jego powierzchni. S ą to głównie gleby brunatne i płowe oraz r ędziny brunatne i czarnoziem- ne, wykształcone na lessach i lessach piaszczystych oraz na wychodniach skał kredowych. Dobre warunki glebowe i klimatyczne pozwalaj ą na upraw ę pszenicy, buraka cukrowego, rzepaku i chmielu, chocia Ŝ w strukturze zasiewów najwi ększy udział maj ą zbo Ŝa, ro śliny przemysłowe i ziemniaki. Du Ŝy odsetek gruntów rolnych stanowi uprawa warzyw i czarnej porzeczki. Wiele gospodarstw specjalizuje si ę w uprawie ziół i produkcji sadowniczej. Funk- cjonuje tu ponad tysi ąc gospodarstw. Wi ększo ść z nich posiada areał poni Ŝej 5 ha, co predys- ponuje je do prowadzenia rolnictwa o charakterze ekologicznym, powi ązanym z agroturysty- ką. W produkcji rolniczej wa Ŝną pozycj ę zajmuje hodowla bydła i trzody chlewnej. Jedynym o środkiem miejskim jest Krasnystaw, licz ący około 19,8 tys. mieszka ńców i skupiaj ący wszystkie wi ększe zakłady przemysłowe. Do najwi ększych z nich nale Ŝą : „Cer- sanit” IV Sp. z o.o. – producent ceramiki sanitarnej eksportowanej do wielu pa ństw Europy, Cukrownia „Krasnystaw” SA, Okr ęgowa Spółdzielnia Mleczarska produkuj ąca artykuły mle- czarskie na rynek krajowy i eksport, Zakład Przemysł Odzie Ŝowego „Coratex” Sp. z o.o. – producent ubiorów i okry ć damskich z przeznaczeniem na rynek krajowy i eksport, zakład „Kartonex” Sp. z o.o., produkuj ący opakowania tekturowe i świadcz ący usługi poligraficzne oraz Fermentownia Tytoniu w Krasnymstawie Sp. z o.o. Miasto jest siedzib ą starostwa powiatowego oraz wa Ŝnym o środkiem handlowo-usługowym dla okolicznych miejscowo ści. Od 40 lat organizowane s ą coroczne do Ŝynki chmielowe tzw. „Chmielaki Krasnostawskie” –

6 świ ęto chmielarzy i piwowarów. W Izbicy zlokalizowany jest zakład produkcyjny „Herbapo- lu” Lublin SA. Ponadto na omawianym terenie rozwija si ę drobny przemysł, głównie spo- Ŝywczy (młyny, piekarnie, mleczarnie, rze źnie i masarnie), zaopatruj ący rynek lokalny. Krasnystaw ma dogodne poło Ŝenie pod wzgl ędem komunikacyjnym, znajduje si ę w bliskiej odległo ści od du Ŝych miast (Chełm – 30 km, Zamo ść – 31 km, Lublin – 55 km) i granicy pa ństwa (przej ście graniczne w Dorohusku z Ukrain ą – 60 km). Przez Krasnystaw przebiega droga krajowa nr 17 Warszawa – przej ście graniczne Hrebenne oraz linia kolejowa Zawada – Rejowiec Fabryczny. Z Krasnegostawu wychodz ą drogi wojewódzkie nr 812, 842 i 846, ł ącz ące miasto z Chełmem, Kra śnikiem i Hrubieszowem. Obszar arkusza z północy na południe przecina projektowana trasa drogi ekspresowej S17.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą terenu arkusza Krasnystaw przedstawiono według Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Harasimiuk i in., 1987, 1988). Obszar opisywanego arkusza jest poło Ŝony w strefie kontaktu wschodnioeuropejskiej platformy prekambryjskiej i platformy paleozoicznej Europy zachodniej. Granic ą miedzy tymi ponadregionalnymi jednostkami geologicznymi stanowi strefa tektoniczna Teisseyra- Tornquista, według niektórych autorów przyjmowana m. in. na uskoku Izbica – Zamo ść . Uskok ten przebiega z północnego zachodu na południowy wschód, przez Wielkopole, Ostrzyc ę i Stary Zamo ść . Na obszarze arkusza w obr ębie platformy prekambryjskiej wyró Ŝnia si ę rów mazowiecko-lubelski, a w obr ębie platformy paleozoicznej, tzw. podniesienie radomsko-kra śnickie. Utwory starszego podło Ŝa znane s ą jedynie z wierce ń. Osady proterozoiku wykształco- ne w postaci bazaltów, piaskowców, mułowców i iłowców zostały stwierdzone w otworze w rejonie miejscowo ści Małochwiej Du Ŝy. Wy Ŝej wyst ępuj ą piaskowce glaukonitowe, mu- łowce i iłowce dolnego i środkowego kambru (1000 m mi ąŜ szo ści) oraz wapienie i wapienie margliste ordowiku (100 m). Na gł ęboko ści około 3100 m zalega strop iłowców i mułowców syluru (1300 m). Osady dewonu i karbonu zostały stwierdzone w kilku wierceniach, w rejonach: Rudki, Małochwieja, Tarnogóry i Tarzymiechów. Utwory dewonu (1500 m) wy- kształcone s ą w postaci piaskowców kwarcytowych, mułowców i iłowców (dewon dolny) oraz dolomitów, piaskowców i mułowców (dewon środkowy). Południowo-zachodnia cz ęść obszaru arkusza charakteryzuje si ę brakiem pokrywy karbo ńskiej. W cz ęś ci centralnej i pół- nocno-wschodniej omawianego terenu osady karbonu wypełniaj ą rów mazowiecko-lubelski. Utwory karbonu dolnego (do 400 m) reprezentowane s ą tu przez wapienie, mułowce

7 i piaskowce. Karbon górny (do około 1000 m), wyst ępuj ący na gł ęboko ści 750–1100 m, wy- kształcony jest jako mułowce, iłowce i piaskowce z cienkimi wkładkami w ęgla kamiennego i nielicznymi ławicami wapieni marglistych. Wy Ŝej wyst ępuj ą wapienie piaszczyste i margliste, margle, mułowce oraz piaskowce (ok. 200 m) jury środkowej i górnej. Na jurze le Ŝą osady kredy. W dolnej cz ęś ci s ą one wykształcone w postaci piasków i wapnistych piaskowców glaukonitowych kredy dolnej – albu (12 m), powy Ŝej których rozpoczyna si ę monotonny kompleks (do 1000 m) górnokredowych margli i opok, kredy pisz ącej i wapieni. Najstarsze osady wyst ępuj ące na powierzchni terenu reprezentowane s ą przez najmłod- sze ogniwa kredy górnej (mastrycht górny) – opoki, opoki margliste i margle, miejscami po- jawiaj ą si ę gezy oraz kreda pisz ąca (fig. 2). Około 50% powierzchni arkusza, zarówno wierzchowiny jak i w znacznym stopniu tarasy nadzalewowe, pokrywaj ą lessy oraz pokrywy deluwialnych piasków pyłowatych osadzone podczas zlodowace ń północnopolskich. Lessy, których mi ąŜszo ść wynosi przeci ętnie 10– 15 m, zalegaj ą na zdenudowanej i bardzo urozmaiconej pod wzgl ędem rze źby powierzchni podczwartorz ędowej, wykształconej na skałach kredowych. Sporadycznie w sp ągu lessów wyst ępuj ą zwietrzałe (odwapnione) południowopolskie gliny zwałowe. Osady czwartorz ędowe, wypełniaj ące doliny rzek, charakteryzuj ą si ę odmiennym wy- kształceniem w stosunku do osadów czwartorz ędowych na wierzchowinach. Ich mi ąŜ szo ść w dolinie śółkiewki i Wolicy osi ąga 30–40 m, w dolinie Wojsławki 60 m, a w dolinie Wie- prza ponad 75 m. S ą to głównie rzeczne, rzeczno-peryglacjalne, wodnolodowcowe i deluwialne osady piaszczyste, rzadziej piaszczysto-Ŝwirowe, poprzedzielane jeziorno-rozle- wiskowymi mułkami i iłami. Utwory te akumulowane były w dolinach w okresie od preplej- stocenu, poprzez zlodowacenia południowopolskie, interglacjał wielki, zlodowacenia środ- kowopolskie, interglacjał eemski do zlodowace ń północnopolskich. W czasie zlodowacenia odry w dolinach rzecznych powstał piaszczysto-Ŝwirowy taras nadzalewowy o wysoko ści około 25 m nad poziom rzek. We frakcji Ŝwirowej dominuje mate- riał lokalny. Zlodowacenie bałtyckie zaznaczyło si ę utworzeniem kolejnych dwóch tarasów nadzalewowych, zbudowanych z piasków oraz mułków piaszczystych, o wysoko ści od 10 do 12 i od 15 do 20 m nad poziom rzek. Dna współczesnych dolin – taras zalewowy wy ścielaj ą holoce ńskie piaski, na których zalegaj ą mułki (mady), zaz ębiaj ące si ę z torfami niskimi. Suche doliny wypełniaj ą piaski i mułki deluwialne, powstałe w wyniku akumulacji rozmywanych pokryw lessowych.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Krasnystaw na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; czwartorz ęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; 6 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych; plejstocen; zlodowacenia północnopolskie: 8 – lessy, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne, 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, solifluksyjno-deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, zlodowacenia środkowopolskie: 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 22 – piaski i mułki jeziorne, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, zlodowacenia południowopolskie: 32 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 34 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; Miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, Ŝwiry i piaskowce; Paleocen: 43 – gezy, wapienie, opoki, piaski i piaskowce glaukonitowe, margle, mułki i iły; Kreda: 44 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy; a – uskoki; Drobne formy akumulacji lodowcowej: b – kemy; Zasi ęgi zlodowace ń: c – zasi ęg zlodowacenia odry.

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

9 IV. Zło Ŝa kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Krasnystaw znajduje si ę 15 złó Ŝ, w tym 5 złó Ŝ lessów, 8 złó Ŝ piasków i 2 zło Ŝa opok (Wołkowicz i in., red., 2010). Ich charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Szczegółowe informacje o zło Ŝach zamieszczono równie Ŝ w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych. W latach 2005–2009, ze wzgl ędu na wyczerpanie zasobów, z „Bilansu zasobów ...” zo- stały skre ślone zło Ŝa lessów, udokumentowane jako dodatek korygujący surowiec wysoki przy produkcji cementu, „Izbica I” (Wójcik, Gałus, 2003; Kelman, Wójcik, 2005a), „Izbica II” (Kelman, 2004; Gałus, Wójcik, 2006a), „Izbica III” (Gałus, Wójcik, 2003; Gałus, 2004) i „Izbica IV” (Kelman, 2005; Gałus, Wójcik, 2009) oraz zło Ŝe piasku „Izbica I” (Kelman, 2001; Wójcik, Kelman, 2003; Kelman, Wójcik, 2005b; Gałus, Wójcik, 2007).

1. Kopaliny ilaste

Zło Ŝe lessu „Izbica V” (Gałus, Wójcik, 2006b) udokumentowano dla potrzeb przemysłu cementowego. Zło Ŝe ma form ę pokładow ą i jest niezawodnione. Jego mi ąŜ szo ść waha si ę od 5,0 do 12,6 m, średnio 9,1 m. Nadkład stanowi jedynie gleba o grubości 0,4 m. W sp ągu serii zło Ŝowej wyst ępuj ą piaski oraz rumosz i zwietrzelina opok i margli. Zawarto ści (% wag.)

SiO 2 od 75,36 do 80,93, Al 2O3 od 6,10 do 6,85 i Fe 2O3 od 2,33 do 2,83 kwalifikuj ą kopalin ę z wy Ŝej wymienionego zło Ŝa jako dodatek koryguj ący surowiec wysoki przy produkcji cementu. Surowcami wysokimi są wapienie i wapienie margliste o zawarto ści CaO powy Ŝej

45%, w przeliczeniu na CaCO 3 powy Ŝej 80%.

Rozpoznane wst ępnie (kat. C 2) zło Ŝe glin lessowych i lessów do produkcji glinoporytu „Izbica” ( śurak, Sołtysik, 1972) ma powierzchni ę 16,53 ha, form ę pokładow ą i jest suche. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi od 4,5 do 19,7 m, średnio 12,0 m. Nadkład stanowi gleba i piaski pylaste o średniej grubo ści 0,9 m. W sp ągu serii zło Ŝowej wyst ępuj ą piaski i mułki. Surowiec ilasty charakteryzuje si ę średni ą wydajno ści ą spieku 0,67 m 3/m 2/h i zawiera śred- nio: 77,42% SiO 2, 6,69% Al 2O3. Zawarto ść (badano 2 próbki) Fe 2O3 wynosi 2,52 i 3,53%, CaO 0,64 i 4,18%, a MgO 0,46 i 1,10%. Niski współczynnik p ęcznienia tworzywa ceramicznego kwalifikuje kopalin ę ilast ą ze zło Ŝa „Izbica” tylko do produkcji glinoporytu, którego produkcja w Polsce została zarzucona ze wzgl ędu na niskie parametry jako ściowe tego typu kruszywa lekkiego oraz uci ąŜ liwo ść technologii produkcji dla środowiska naturalnego. Za- warto ści SiO 2, Al 2O3, Fe 2O3, CaO i MgO wskazuj ą na mo Ŝliwo ść zastosowania udokumentowanych lessów jako dodatku koryguj ącego surowiec wysoki przy produkcji cementu.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan Nr Wiek Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja bilansowe zagospodarowania 3 Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu rozpoznania (tys. t, tys. m *) kopaliny złó Ŝ Nazwa zło Ŝa (tys. t, tys. zło Ŝa konfliktowo ści na kopaliny litologiczno- 3 m *) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2009 (Wołkowicz i in., red., 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1) 1 Małochwiej Du Ŝy p Q 7 C1 Z 9 Sd 4 B K, W, N

2 Wał II p Q 60 C1 G 0 Sd 4 B W

1) 3 Wał III p Q 29 C1 Z 4 Sd 4 B W

4 Wał I p Q 30 C1 Z 0 Sd 4 B W 11 1) 5 Izbica o Cr 77 C1* N 0 Sd 4 B K, Gl, W

6 Majdan Średni g(gc) Q 24* C1* Z 0 Scb 4 B Gl, W

7 Wirkowice o Cr 691 C1 N 0 Sd 4 B Gl, W

2) 9 Izbica Piasek p Q 101 C1* Z 0 Sb, Sd 4 B K, W

10 Izbica g(gr) Q 1 958* C2 N 0 Skb 4 B K, Gl, W

12 Izbica – Osada g(gc) Q 1 341* C1+ C 2 Z 0 Scb, Sc 4 B K, Gl, W

2) 3) 15 Stryjów g(gc) Q 39* C1 N 0 Scb 4 B K, Gl, W

16 Wał IV p Q 99 C1 G 0 Sd 4 B W

4) 17 Tarnogóra p Q 69 C1 G brak danych Sd 4 B W

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

18 Izbica V g(gr) Q 966 C1 G 114 Sc 4 B K, Gl, W

19 Tarzymiechy p Q 30 C1 G 14 Sb, Sd 4 B K, W

Izbica III g(gr) Q ZWB

Izbica IV g(gr) Q ZWB

Izbica I g(gr) Q ZWB

Izbica II g(gr) Q ZWB

Izbica I p Q ZWB

Rubryka 3: p – piaski, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, g(gr) – gliny o ró Ŝnym zastosowaniu (dodatek koryguj ący surowca wysokiego do produkcji cementu), o – opoki, opoki i margle, opoki margliste Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Cr – kreda 1) 2)

12 Rubryka 5: – zasoby udokumentowane (Siliwo ńczuk, 1985a), – zasoby udokumentowane (Sierant, 1999) Rubryka 6: C1, C 2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych Rubryka 7: G – zło Ŝe zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z „Bilansu zasobów...” (zlokalizowane na mapie dokumenta- cyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych), 1) – eksploatacja zło Ŝa została zaniechana w 2010 r., 2) – w „Bilansie zasobów...” zło Ŝe figuruje jako niezagospodarowane, 3) – w „Bilansie zasobów...” zło Ŝe figuruje jako zaniechane w rzeczywisto ści nie było eksploatowane (Sierant, 2008) , 4) – zło Ŝe eksploatowane od 2010 r. Rubryka 9: kopaliny skalne: Sc – cementowe, Scb – ceramiki budowlanej, Sb – budowlane, Sd – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych Rubryka 10: 4 – zło Ŝe powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: B – zło Ŝe konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, Gl – ochrona gleb, W – ochrona wód podziemnych, N – specjalny obszar ochrony siedlisk Natura 2000

Czwartorz ędowe lessy jako surowiec do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej udokumentowano w zło Ŝach: „Izbica – Osada” (Milewski, 1962; Siero ń i in., 2004), „Majdan Średni” (Giza, 1977) i „Stryjów” (Sierant, 1999, 2008). Zło Ŝa maj ą form ę pokładow ą i s ą suche. Nadkład stanowi jedynie gleba i less piaszczy- sty. W sp ągu serii zło Ŝowej wyst ępuj ą lessy, miejscami piaski, gliny oraz zwietrzelina opok i margli kredowych. Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ surowców ilastych oraz parametry jako ściowe kopaliny i tworzywa ceramicznego zostały przedstawione w tabeli 2. Z lessów uzyskuje si ę wyroby o du Ŝej nasi ąkliwo ści i niskiej wytrzymało ści mechanicznej. Mo Ŝna z nich produkowa ć tylko cegł ę pełn ą ni Ŝszych klas (zło Ŝa „Majdan Średni” i „Stryjów”). Nie- które odmiany lessów nadają si ę do produkcji klinkieru drogowego (zło Ŝe „Izbica – Osada”). Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ kopalin ceramiki budowlanej (lessów) oraz parametry jako ściowe kopaliny i tworzywa ceramicznego Nazwa zło Ŝa Parametry Majdan Średni Stryjów Izbica–Osasda

powierzchnia zło Ŝa ha 0,25 1,22 14,66 7,9–12,3 2,0–7,2 3,3–11,8 mi ąŜ szo ść zło Ŝa m śr. 10,6 śr. 3,3 śr. 8,7 0,0–0,4 0,2–0,5 0,2–1,2 grubo ść nadkładu m śr. 0,2 śr. 0,4 śr. 0,3 stosunek grubo ści nadkładu 0,02 0,12 śr. 0,03 do mi ąŜ szo ści zło Ŝa parametry jako ściowe kopaliny 0,0–0,8 zawarto ść margla % * * śr. 0,2 0,0–0,3 zawarto ść siarczanów rozp. w wodzie % * * śr. 0,2 woda zarobowa % * * 15,72–20,40

skurczliwo ść wysychania % * * 3,1–4,8 parametry jako ściowe tworzywa ceramicznego temperatura wypału ºC * 950 1180

nasi ąkliwo ść wyrobów % * * 1,1–3,9 11,2–17,5 wytrzymało ść wyrobów MPa * 95,3–162,4 śr. 13,7 zastosowanie wg dokumentacji cegła pełna klasy 100 cegła klinkierowa * – nie badano

2. Piaski

Kruszywo piaszczyste udokumentowano w 8 zło Ŝach: „Małochwiej Du Ŝy” (Łoza, 2004a), „Wał I” (Smuszkiewicz, 2000; Kelman, Wójcik, 2005d), „Wał II” (Łoza, 2004b), „Wał III” (Kelman, Wójcik 2005c), „Wał IV” (Hałasa-Kogut, 2006), „Izbica Piasek” (Sili-

13 wo ńczuk, 1985b), „Tarnogóra” (Stec, 2009) i „Tarzymiechy” (Szyma ński, 2009). Zło Ŝa pia- sków maj ą form ę pokładow ą i nie s ą zawodnione. Udokumentowano w nich drobnoziarniste piaski rzeczne doliny kopalnej Wieprza, charakteryzuj ące si ę przede wszystkim wysok ą zawarto ści ą pyłów mineralnych. Nadkład stanowi ą gleba i namuły rzeczne lub gleba i piaski pylaste. Kruszywo nadaje si ę do zastosowania głównie w drogownictwie (budowa i renowacja dróg), podrz ędnie w budownictwie ogólnym. Szczegółow ą charakterystyk ę geologiczno-górnicz ą tych złó Ŝ oraz parametry jako ściowe kopaliny przedstawiono w tabeli 3.

3. Opoki

Kredowe opoki, opoki margliste i margle do produkcji kamienia łamanego, udokumentowano w zło Ŝach: „Izbica” (Siliwończuk, 1985a) i „Wirkowice” (Kelman, 2001b). Zło Ŝa maj ą form ę pokładow ą i nie s ą zawodnione. Nadkład stanowi gleba, iły i gliny zwietrzelinowe. W sp ągu serii zło Ŝowej wyst ępuj ą opoki margliste. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ opok zostały przedstawione w tabeli 4. Ze wzgl ędu na niekorzystne parametry jako ściowe opoki ze zło Ŝa „Izbica” kwalifikuj ą si ę jedynie jako surowiec do produkcji kamienia łamanego do budowy dróg lokalnych. Kopalina ze zło Ŝa „Wirkowice” charakteryzuje si ę lepszymi parametrami i mo Ŝe by ć stosowana do produkcji kruszyw łamanych dla drogownictwa i budownictwa. Zło Ŝa opisane na obszarze obj ętym arkuszem Krasnystaw zawieraj ą kopaliny pospolite, powszechnie wyst ępuj ące oraz łatwo dost ępne (klasa 4). Klasyfikacj ę sozologiczn ą opisanych złó Ŝ przeprowadzono uwzgl ędniaj ąc stopie ń kolizyjno ści eksploatacji górniczej danego zło Ŝa w odniesieniu do ró Ŝnych komponentów środowiska przyrodniczego i elementów zagospodarowania przestrzennego. Za konfliktowe (klasa B) uznano wszystkie zło Ŝa, gdy Ŝ połoŜone s ą one w granicach obszarów ochronnych GZWP nr 406 Niecka Lubelska (Lublin) i GZWP nr 407 Niecka Lubelska (Chełm – Zamo ść ). Ponadto zło Ŝa: „Izbica” (less), „Izbica – Osada”, „Stryjów” i „Izbica V” (cz ęś ciowo) zlokalizowane s ą w granicach Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego, a zło Ŝa: „Izbica” (opoki), „Tarzymiechy” i „Izbica Piasek” w jego otulinie. Zło Ŝe „Małochwiej Du Ŝy” znajduje si ę w obszarze Natura 2000 „Izbicki Przełom Wieprza”, a tak Ŝe w granicach Pawłowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Na obszarach złó Ŝ: „Majdan Średni”, „Izbica” (opoki), „Wirkowice”, „Izbica” (lessy), „Izbica – Osada”, „Stry- jów”, „Izbica V” wyst ępuj ą gleby chronione wy Ŝszych klas bonitacyjnych.

14 Tabela 3 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i parametry jako ściowe piasków Nazwa zło Ŝa Parametry Małochwiej Wał I Wał II Wał III Wał IV Izbica Piasek Tarnogóra Tarzymiechy Du Ŝy

powierzchnia zło Ŝa ha 1,04 1,41 1,27 1,57 1,97 1,04 1,08 1,20

1,0–4,5 2,2–4,2 2,0–4,5 2,8–4,1 2,2–4,3 2,6–10,3 3,4–5,1 2,0–3,1 mi ąŜ szo ść zło Ŝa m śr. 2,8 śr. 3,4 śr. 3,8 śr. 3,5 śr. 3,4 śr. 6,1 śr. 4,1 śr. 2,3 0,4–0,8 0,2–0,6 0,4–0,8 0,2–0,6 0,3–0,9 grubo ść nadkładu m 0,5 0,5 0,4 śr. 0,6 śr. 0,5 śr. 0,5 śr. 0,4 śr. 0,6

stosunek N/Z 0,24 0,17 0,13 0,15 0,15 0,06 0,15 0,17

punkt piaskowy 98,6–100 % 100 100 100 100 100 100 100 (zawarto ść frakcji poni Ŝej 2 mm) śr. 99,6

15 9,0–14,5 4,2–8,0 7,6–21,4 4,4–15,0 2,5–11,1 zaw. pyłów mineralnych % 20,4 8,3–11,8 5,10 śr. 11,8 śr. 6,1 śr. 14,5 śr. 8,0 śr. 5,5

zaw. zaniecz. obcych % brak brak brak brak brak brak brak brak

Tabela 4 Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ opok kredowych Nazwa zło Ŝa Parametry Izbica Wirkowice powierzchnia zło Ŝa ha 1,50 2,06 1,9–4,4 3,5–23,7 mi ąŜ szo ść zło Ŝa m śr. 3,4 śr. 12,5 0,6–1,3 0,8–2,5 grubo ść nadkładu m śr. 1,0 śr. 1,0 stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa 0,30 0,08

gęsto ść pozorna g/cm 3 1,51–1,54 1,55–1,61

nasi ąkliwo ść % * 23,7–25,1

porowato ść % 36,0–43,5 *

mrozoodporno ść cykle 4–8 20

ścieralno ść na tarczy Boehmego cm 0,76–0,94 *

ścieralno ść w b ębnie Devala % 11,3–14,8 14,8

wytrzymało ść na ściskanie na sucho MPa 10,4–16,2 23,2–27,7 kamie ń łamany kamie ń łamany wykorzystanie wg dokumentacji dla drogownictwa do budowy dróg lokalnych i budownictwa * – nie badano

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Krasnystaw górnictwo kopalin koncentruje si ę na eksploatacji kruszywa piaszczystego ze złó Ŝ: „Wał II”, „Wał IV”, „Tarnogóra” i „Tarzymiechy” oraz lessów dla przemysłu cementowego ze zło Ŝa „Izbica V” (cementownia poza granicami arkusza). UŜytkownicy wszystkich eksploatowanych złó Ŝ posiadaj ą wa Ŝne koncesje, a zło Ŝa maj ą za- twierdzone obszary i tereny górnicze. Od 2004 roku eksploatowane jest zło Ŝe „Wał II”, a od 2008 roku zło Ŝe „Wał IV”. Wy- dobycie prowadzi okresowo firma Zenona Bobrowskiego z Siennicy Królewskiej Du Ŝej. Koncesja na eksploatacj ę dla zło Ŝa „Wał II” była wa Ŝna do 31.08.2010 r., dla zło Ŝa „Wał IV” do 31.10.2013 r. Dla zło Ŝa „Wał II” ustanowiono obszar i teren górniczy (pokrywaj ą si ę) o powierzchni 1,27 ha (obszar zło Ŝa). Obszaru górniczy zło Ŝa „Wał IV” pokrywa si ę z obszarem zło Ŝa (1,97 ha). Teren górniczy jest nieco wi ększy i ma powierzchni ę 2,67 ha. Na obszarze obu złó Ŝ znajduje si ę jedno wspólne, niezawodnione wyrobisko wgł ębne. Eksploatacja odbywa si ę przy u Ŝyciu koparki. Zwały zdj ętego nadkładu znajduj ą si ę poza granicami zło Ŝa oraz w północno-zachodniej cz ęś ci wyrobiska.

16 Zło Ŝe piasków „Tarnogóra” jest eksploatowane od pocz ątku 2010 r. U Ŝytkownikiem zło Ŝa jest firma PHU „Tytan” z Krasnegostawu, posiadaj ąca koncesj ę na eksploatacj ę wa Ŝną do 30.12.2019 r. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy odpowiadaj ący obszarowi zło Ŝa. Wydobycie prowadzone jest przy u Ŝyciu koparki w niezawodnionym wyrobisku wgł ębnym. Nadkład został przemieszczony poza południowo-wschodni ą granic ę zło Ŝa. Od 2009 roku eksploatowane jest zło Ŝe „Tarzymiechy”. U Ŝytkownik PHU „Bud-Kop” z Zamo ścia posiada koncesj ę na eksploatacj ę kruszywa wa Ŝną do 30.09.2019 r. Granice obszaru i terenu górniczego pokrywaj ą si ę z granicami zło Ŝa. Eksploatacja odbywa si ę przy u Ŝy- ciu koparki. W dnie powstałego wyrobiska wgł ębnego znajduj ą si ę zagł ębienia wypełnione wod ą. Nadkład składowany jest wewn ątrz wyrobiska, a tak Ŝe poza północn ą granic ą zło Ŝa. Eksploatowane na obszarze arkusza piaski nie s ą podawane przeróbce. Wykorzystuje si ę je w drogownictwie, najcz ęś ciej do budowy nasypów. Zło Ŝe lessów „Izbica V” jest eksploatowane od 2009 r. UŜytkownikiem zło Ŝa jest Gminny Zakład Komunalny w Izbicy, posiadaj ący koncesj ę na eksploatacj ę wa Ŝną do 31.12.2013 r. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy (pokrywaj ą si ę) o powierzchni 25,33 ha, które obejmuj ą tylko cz ęść obszaru zło Ŝa. Wydobycie odbywa si ę przy u Ŝyciu koparki, trzema poziomami, w wyrobisku stokowym, znajduj ącym si ę w zachodniej cz ęś ci zło- Ŝa. Nadkład został przemieszony poza wschodni ą granic ę zło Ŝa. Pozyskany surowiec wyko- rzystywany jest jako dodatek koryguj ący surowiec wysoki przy produkcji cementu w Cemen- towni „Chełm” SA. Eksploatacja złó Ŝ piasków: „Małochwiej Du Ŝy”, „Wał I” i „Wał III” i zło Ŝa lessów „Majdan Średni” została zako ńczona. Wyrobisko poeksploatacyjne zło Ŝa „Wał I” zostało zrekultywowane przez zalesienie. W wyrobisku zło Ŝa „Majdan Średni” znajduje si ę oczko wodne. Eksploatacji zło Ŝa „Izbica Piasek” zaniechano w 1988 r. ze wzgl ędu na nisk ą jako ści kopaliny. Wyrobisko poeksploatacyjne wykorzystywane jest obecnie jako nielegalne składo- wisko odpadów. Wydobycie lessu ze zło Ŝa „Izbica – Osada” zaniechano w 2000 r. z powodu likwidacji klinkierni, dla której było ono miejscem pozyskiwania surowca. Zasoby zło Ŝa „Izbica – Osa- da” zostały rozliczone (Siero ń i in., 2004). Jednocze śnie została zmieniona nazwa tego zło Ŝa na obecn ą (pierwotnie „Izbica”). Pozostało ści ą rozpocz ętej na pocz ątku lat trzydziestych dwudziestego wieku eksploatacji s ą wymagające rekultywacji wyrobiska poeksploatacyjne (cz ęś ciowo uległe samorekultywacji) oraz nieczynna cegielnia.

17 Pozostałe zło Ŝa: „Izbica” (opoki), „Wirkowice”, „Izbica” (lessy) i „Stryjów” nie zostały dotychczas zagospodarowane. W „Bilansie zasobów ...” zło Ŝe „Izbica” mylnie figuruje jako zaniechane. W terenie nie stwierdzono śladów eksploatacji. Obszar zło Ŝa wydaje si ę by ć nienaruszonym. Równie Ŝ we- dług informacji ustnej, uzyskanej w Urz ędzie Gminy Izbica, zło Ŝe nie było nigdy eksploatowane. Na obszarze zło Ŝa „Stryjów” znajduj ą si ę wyrobiska powstałe przed udokumentowa- niem zło Ŝa w 1999 r. Przedsi ębiorca posiadaj ący koncesj ę, w okresie jej obowi ązywania w latach 2000 – 2007, nie rozpocz ął eksploatacji. Wykazywana wielko ść wydobycia pocho- dziła w rzeczywisto ści z eksploatacji hałdy surowca zgromadzonego na terenie cegielni w minionych latach. Z „Bilansu zasobów ...” skre ślono eksploatowane w latach 2004–2007 zło Ŝe piasku „Izbica I” oraz eksploatowane w latach 2003–2008 zło Ŝa lessu: „Izbica I”, „Izbica II”, „Izbi- ca III” i „Izbica IV”. Wyrobiska poeksploatacyjne tych złó Ŝ zostały zrekultywowane lub s ą w trakcie rekultywacji. W rejonie miejscowo ści Wał i Tarzymiechy, w niewielkich odkrywkach eksploatowane s ą piaski, wykorzystywane przez okoliczn ą ludno ść na potrzeby własne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy surowcowe obszaru obj ętego arkuszem Krasnystaw dotycz ą głównie kruszywa piaskowego i lessów jako dodatku koryguj ącego surowiec wysoki przy produkcji cementu. Perspektywy w ęgla kamiennego w Lubelskim Zagł ębiu W ęglowym oceniane s ą do gł ę- boko ści 1000 m. Zaznaczony na mapie obszar perspektywiczny wyst ępowania w ęgli kamien- nych obejmuje północno-wschodnie naro Ŝe arkusza Krasnystaw. Przy nadkładzie od 750 do

1000 m s ą to zasoby umownie zaliczane do kategorii D 2. Sumaryczna mi ąŜ szo ść bilansowych pokładów w ęglaw wyznaczonym obszarze zmienia si ę od 1,0 m do ponad 2,0 m (Zdanowski 2010a). W LZW stwierdzono wyst ępowanie w ęgla płomiennego (typ 31), gazowo-płomien- nego (typ 32) i gazowo-koksowego (typ 34). Najni Ŝszy stopie ń metamorfizmu w ęgla jest w północnej cz ęś ci LZW, a najwy Ŝszy w południowo zachodniej cz ęś ci (Zdanowski 2010b). W obr ębie omawianego arkusza wyst ępuje w ęgiel typu 34. Na podstawie bada ń zwiadowczych i poszukiwawczych, prowadzonych w obrębie arkusza, przy wykorzystaniu Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Harasimiuk i in., 1987) wyznaczono 2 obszary perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ piasków, mo Ŝliwych do

18 wykorzystania, ze wzgl ędu na du Ŝe zapylenie, jedynie w drogownictwie do budowy i renowacji dróg. W rejonie miejscowo ści Wał poszukiwano piasków kwarcowych przydatnych do produkcji cegły wapienno-piaskowej (Manterys, 1971). Wynik tych bada ń jest negatywny. Znaczna zawarto ść frakcji ilastej i pylastej dyskwalifikuje piaski z tego obszaru jako surowiec tak dla cegły wapienno-piaskowej jak i betonów komórkowych. Z tego powodu nie mo Ŝna ich równie Ŝ wykorzysta ć w budownictwie. Prace poszukiwawcze wykonane w tym rejonie dały podstaw ę do wyznaczenia obszaru perspektywicznego piasków dla drogownictwa. W nadkła- dzie występuje gleba piaszczysta i piaski pylaste o grubo ści 0,3–0,4 m. Kompleks surowcowy le Ŝy na glinach zwałowych i osi ąga mi ąŜ szo ść od 3,6 do 8,2 m. Piaski nie s ą zawodnione. Pozostał ą cz ęść przebadanego terenu, na którym nie stwierdzono wyst ępowania piasków za- znaczono na mapie jako obszar negatywny. Projektowana budowa zbiornika wodnego na Wieprzu przy uj ściu Poru spowodowała podj ęcie licznych prac geologiczno-poszukiwawczych za kruszywem naturalnym (Borz ęcki, Sokoli ńska, 1980), w celu wykorzystania go do budowy zapór. Północna cz ęść rozpoznanego terenu znajduje si ę na obszarze arkusza Krasnystaw. W trakcie bada ń stwierdzono, Ŝe piaski wyst ępuj ą pod grubym kilku, a nawet kilkunastometrowym nadkładem oraz charakteryzuj ą si ę w wi ększo ści przypadków ponadnormatywnym zapyleniem. Nie określono zatem obsza- rów kwalifikuj ących si ę do dokumentowania złó Ŝ, a wyniki prac w badanym obszarze uznano za negatywne. Na podstawie trzech profili otworów zamieszczonych w wy Ŝej omówionym opracowaniu archiwalnym (Borz ęcki, Sokoli ńska, 1980), Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Harasimiuk i in, 1987) i wizji terenowej (punkty wyst ępowania kopaliny), w sąsiedz- twie udokumentowanych złó Ŝ wyznaczono obszar perspektywiczny dla udokumentowania złó Ŝ piasków przydatnych w drogownictwie do budowy i renowacji dróg. W nadkładzie wyst ępuje jedynie gleba piaszczysta i piaski pylaste o grubo ści 0,2–0,6 m. Kompleks surowcowy le Ŝy na mułkach piaszczystych i osi ąga mi ąŜ szo ść od 2,0 do 4,5 m. Piaski nie s ą zawodnione. Kruszywa piaskowego poszukiwano równie Ŝ w rejonie Gorzkowa (Czaja-Jarzmik, 1985). Wyst ępowanie piasków ogranicza si ę tu jedynie do dna w ąskiej dolinki denudacyjnej, któr ą przebiega droga do Kolonii Chorupnik. Charakteryzuj ą si ę one znaczn ą zawarto ści ą pyłow do 10% i domieszk ą skał marglistych w postaci ostrokraw ędzistych okruchów. Ze wzgl ędu na bardzo ograniczone rozprzestrzenienie i niekorzystne parametry jako ściowe obszar nale Ŝy uzna ć za negatywny. Powszechne na obszarze arkusza pokrywy lessowe reprezentowane s ą głównie przez lessy pierwotne pochodzenia eolicznego, charakteryzuj ące si ę ilo ściow ą dominacj ą frakcji

19 pyłowej oraz bardzo małym (nieprzekraczaj ącym 5 – 10%) udziałem frakcji iłowej. S ą to tzw. lessy chude niemaj ące znaczenia gospodarczego jako surowiec do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej. Korzystniejsze parametry jako ściowe od lessów chudych maj ą gliny lessowe, wyró Ŝniaj ące si ę zwi ększonym udziałem minerałów ilastych oraz śladowymi ilo ściami węglanów. Prace poszukiwawcze za tego typu surowcem prowadzono w rejonach Majdanu Krzywskiego, Niemienic, Latyczowa (Doroz, 1988) oraz Kolonii Góry i Kolonii Zastawie (Cywicka, 1981). Wszystkie te badania dały wynik negatywny. W rejonie Majdanu Krzyw- skiego wyst ępuj ą lessy chude i lessy gliniaste z du Ŝą ilo ści ą okruchów margla (kukiełki lessowe). W Niemienicach i Latyczowie mułki i lessy gliniaste, które mogłyby by ć przydatne do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej, zalegaj ą pod grubym nadkładem (do 20 m) lessów chudych. W rejonach Kolonii Góry i Kolonii Zastawie stwierdzono wyst ępowanie lessów o zbyt małej mi ąŜ szo ści (poni Ŝej 2 m) dla udokumentowania zło Ŝa. Torfy wyst ępuj ą w dolinie Wieprza, na południowy wschód od miejscowo ści Stara Wie ś i dalej z biegiem rzeki, w rejonie Izbicy, Dworzyska i Latyczowa oraz w dolinie jego prawobrze Ŝnego dopływu Wolicy. śadne z tych torfowisk, ze wzgl ędu na poło Ŝenie w granicach obszarów chronionych (Skierbieszowski Park Krajobrazowy i Grabowiecko-Strzelecki Obszar Chronionego Krajobrazu) i na terenach cennych hydrologiczne, nie spełnia wymogów stawianych obszarom potencjalnej bazy surowcowej (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Cały obszar arkusza jest obszarem potencjalnym występowania niekonwencjonalnych złó Ŝ gazu łupkowego w utworach dolnego paleozoiku, których strop zalega na gł ęboko ści 1 500–2 000 m w cz ęś ci południowo-zachodniej i centralnej (podniesienie radomsko-kra śnic- kie) oraz 3 000–3 500 m w cz ęś ci północno-wschodniej (rów mazowiecko-lubelski). Na obszarze arkusza koncesje na poszukiwanie gazu łupkowego posiadaj ą firmy Chevron Polska i DPV Service.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Cały obszar arkusza poło Ŝony jest w dorzeczu Wisły, w obr ębie zlewni Wieprza i jego dopływów. Osi ą hydrograficzn ą opisywanego obszaru jest Wieprz, który płynie dolin ą o szeroko ści od 2 do 4 km, przecinaj ącą obszar arkusza z południa na północ. Zbocza doliny s ą strome, cz ęsto urwiste, a dno charakteryzuje si ę licznymi podmokło ściami. U podnó Ŝa tara- sów okresowo wyst ępuj ą źródła, wycieki i wysi ęki. Do Wieprza uchodz ą jego lewobrze Ŝne dopływy – w południowej cz ęś ci arkusza Rakówka, w centralnej cz ęś ci Łopuszanka, a w pół-

20 nocnej śółkiewka. Prawobrze Ŝnymi dopływami Wieprza s ą Wolica i Wojsławka. Na obszarze opisywanego arkusza znajduje si ę szereg niewielkich zbiorników wodnych, najcz ęś ciej s ą to stawy hodowlane, zlokalizowane głównie w dolinie śółkiewki (rejon: Gorzkowa, Wielobyczy i Niemienic) oraz w dolinie Wolicy. W opisywanym rejonie brak jest naturalnych zbiorników wodnych. Wydajno ści źródeł wyst ępuj ących w dolinach rzecznych i w ąwozach s ą ró Ŝne, od 0,06 l/s w rejonie Majdanu Sitanieckiego do 14,1 l/s w dolinie Wolicy (Czerwi ńska-Tomczyk, Sadurski, 1997). W 2009 r. na obszarze arkusza Krasnystaw w 3 punktach pomiarowo-kontrolnych (nie- zaznaczone na mapie) prowadzone były badania stanu ekologicznego wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r., DzU nr 162, poz. 1008). Znajdo- wały si ę one w: Krasnymstawie na Wieprzu i Wojsławce oraz w Kolonii Ro ńsko na śółkiew- ce. W przebadanych punktach stan wód Wieprza i Wojsławki był umiarkowany, a śółkiewki słaby. Na wynik klasyfikacji wpływ miała wysoka koncentracja zwi ązków organicznych.

2. Wody podziemne

Na obszarze arkusza Krasnystaw wody podziemne eksploatowane s ą z kredowego i czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego (Czerwi ńska-Tomczyk, Sadurski, 1997). W dolinach rzecznych, gł ęboko wci ętych w podło Ŝe kredowe, wyst ępuje czwartorz ę- dowa warstwa wodono śna zbudowana z: piaszczysto-Ŝwirowych i piaszczystych osadów aluwialnych. U Ŝytkowe znaczenie maj ą wody wyst ępuj ące w dolinie Wieprza, w pozostałych dolinach eksploatowane s ą one lokalnie studniami kopanymi. Wody czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego pozostaj ą w bezpo średnim kontakcie hydraulicznym z kredowym poziomem wodono śnym. Zasilanie czwartorz ędowego poziomu wodono śnego odbywa si ę poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych, a w obr ębie gł ębszych dolin, najcz ęś ciej pogrzebanych, takŜe poprzez dopływ lateralny z kredowego poziomu. Zwierciadło wody stabilizuje si ę na gł ębo- ko ści od 1 do 18 m p.p.t. Kredowy poziom wodono śny tworz ą utwory kredy górnej (górny mastrycht) wykształ- cone w postaci opok i opok marglistych oraz margli i kredy pisz ącej, a tak Ŝe lokalnie gez (rejon wysoczyzn). W zale Ŝno ści od typu skał, z których zbudowana jest strefa aeracji, wyst ępu- ją zró Ŝnicowane warunki zasilania wód podziemnych poprzez infiltracj ę wód opadowych. Na opokach i gezach, do gł ęboko ści od 1 do 4 m wyst ępuje rumosz skalny sprzyjaj ący infiltracji. Na skałach marglistych i kredzie pisz ącej wyst ępuj ą gliny zwietrzelinowe o niewielkiej przepuszczalno ści, utrudniającej infiltracj ę (Krajewski, 1970). Strefa intensywnego kr ąŜ enia wód

21 podziemnych si ęga na Lubelszczy źnie do gł ęboko ści 150 m, w zale Ŝno ści od wykształcenia litologicznego warstwy wodono śnej (Krajewski, 1970, 1972). Ponad 70% wód pochodz ących z infiltracji opadów atmosferycznych bierze udział w lokalnych systemach kr ąŜ enia, wyko- rzystuj ąc około 35–60% mi ąŜ szo ści zawodnionej strefy (Herbich, Krajewski, 1977; Herbich, 1987). Zawodnione utwory wykazuj ą du Ŝą anizotropi ę parametrów filtracyjnych, co zwi ązane jest ze szczelinowym charakterem wodono śca jak równie Ŝ jego zró Ŝnicowaniem litologicz- nym. Ze wzgl ędu na niewielk ą mi ąŜ szo ść strefy aeracji, najcz ęś ciej o dobrej przepuszczalno- ści oraz szczelinowy charakter wodono śca, wody podziemne omawianego obszaru s ą szcze- gólnie podatne na zanieczyszczenia. Zwierciadło wód podziemnych ma najcz ęś ciej charakter swobodny (tylko lokalnie jest notowane napi ęte zwierciadło wody), stabilizuje si ę na gł ębo- ko ści od 37 do 66 m. Wydajno ści potencjalne studni wynosz ą od 10 do 70 m 3/h. Eksploatowane wody reprezentuj ą wody typu wodorow ęglanowo-wapniowego. Minera- lizacja okre ślona na podstawie suchej pozostało ści zawiera si ę w przedziale od 330 do 600, średnio 425 mg/dm 3. Ze wzgl ędu na podwy Ŝszon ą zawarto ść manganu (0,5 mg Mn/dm 3) i Ŝelaza (do 12 mg Fe/dm 3), niekiedy wymagaj ą prostego uzdatniania. Pozostałe składniki mineralne na ogół nie przekraczaj ą norm obowi ązuj ących dla wód pitnych, zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. (DzU nr 61, poz. 417). Zawar- 3 3 to ść chlorków wynosi 1,0–167,0 mg Cl/dm , siarczanów 1,0–80,0 mg SO 4/dm , amoniaku do 3 3 3 0,5 mg N-NH 4/dm , azotynów do 0,02 mg N-NO 2/dm i azotanów do 12,0 mg N-NO 3/dm . Na mapie zostały zaznaczone wa Ŝniejsze uj ęcia komunalne i przemysłowe. śadne z uj ęć nie posiada wyznaczonej strefy ochrony po średniej. Zachodnia cz ęść arkusza Krasnystaw jest poło Ŝona w obr ębie GZWP 406 – Niecka lubelska (Lublin), a wschodni ą cz ęść opisywanego obszaru obejmuje GZWP 407 Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ) (Kleczkowski, red., 1990) (fig. 3). Granica pomi ędzy tymi zbiornika- mi przebiega wzdłu Ŝ Wieprza. S ą to kredowe zbiorniki szczelinowe, o szacunkowych zaso- bach dyspozycyjnych, wynosz ących odpowiednio 1052,70 tys. i 1127,50 tys. m 3/dob ę. Dla obu zbiorników opracowano dokumentacje hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych (Zezula i in., 1996; Czerwi ńska-Tomczyk i in., 2008). Na omawianym terenie obszary ochronne zbiorników pokrywaj ą si ę z ich obszarami zasobowymi.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Krasnystaw na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (red.) (1990) 1 – granica GZWP w o środku szczelinowym, 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO). Numer i nazwa GZWP: 406 – Niecka lubelska (Lublin), 407 – Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ), Cr – kreda.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU Nr 165, poz. 1359). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 825 – Krasnystaw, umieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

23 Tabela 5 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść Warto ść zawarto ści przeci ętnych przeci ętnych w glebach na (median) (median) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu 825 – w glebach na w glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Krasnystaw arkuszu 825 – niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Krasnystaw Polski 4) Metale

N=10 N=10 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 19–51 33 27 Cr Chrom 50 150 500 3–12 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 19–66 35 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,7 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3–3 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 3–9 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 3–12 6 3 Pb Ołów 50 100 600 7–31 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,06 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 825 – Krasnystaw 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 10 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 10 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 10 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 10 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 10 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 10 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 10 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynika- jące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 10 2) Pb Ołów 10 grupa B – grunt y zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 10 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrze- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- wione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zur- sza 825 – Krasnystaw do poszczególnych grup u Ŝytko- banizowane z wył ączeniem terenów przemysło- wania (ilo ść próbek) wych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunika- cyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- 10 ny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5×5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

24 Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5×0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały, wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuj ą zawarto ści: baru, cynku, chromu, kobaltu, miedzi, niklu i rt ęci, przy czym w przypadku niklu wzbogacenie jest dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych.

25 Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Osady na dnie jezior i rzek powstaj ą w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych. Osadzaj ący si ę materiał pochodzi przede wszystkim z erozji skał i gleb na obszarze zlewni. Składnikami osadów s ą równie Ŝ substancje wytr ącające się z wody oraz za- wiesiny wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunal- nymi. W osadach unieruchamiana jest wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali ci ęŜ kich oraz trwałych zwi ązków organicznych trafiaj ących do rzek i jezior. Osady o wysokiej zawar- to ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć prze- mieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Bojakowska i in., 1996; Miller i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55, poz. 498). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szko- dliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 6 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych,

26 obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i war- to ści PEL . Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D i in. (2000) *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde- no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych ada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głów- nego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), tak Ŝe z roztwo- rów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawarto ści wielopierścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, ben-

27 zo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, inde- no(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichloro- wanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC- ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwo- wego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbo- lami pierwiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany s ą jeden punkty obserwacyjny PM Ś (Pa ństwowy Monitoring Środowiska) na rzece Wieprz w Krasnymstawie, z którego próbki do bada ń pobierane s ą co trzy lata. Osady rzeki charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, porównywalnymi z wartościami ich tła geochemicznego (tabela 7). S ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., a tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

28 Tabela 7 Zawarto ść pierwiastków śladowych w osadach rzecznych (mg/kg) Wieprz – Krasnystaw Pierwiastek (2008 r.) Arsen (As) 7 Chrom (Cr) 13 Cynk (Zn) 45 Kadm (Cd) <0,5 Mied ź (Cu) 8 Nikiel (Ni) 10 Ołów (Pb) 9 Rt ęć (Hg) 0,05

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 ( Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszach s ąsiaduj ących wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy (fig. 4). Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

29 825W PROFIL ZACHODNI 825E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5653853 5644633

5651472 5643691 5642690 m 5648818 m 5638849

5640913 5637817

5637967 5636982

0 10 20 30 40 50 60 70 80 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 30

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5653853 5644633

5651472 5643691 5642690 m 5648818 m 5638849

5640913 5637817

5637967 5636982

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Krasnystaw (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wyniki Warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w granicach 37–67 nGy/h. Wysokie war- to ści w pierwszym rz ędzie s ą zwi ązane z pospolitymi tu lessami, a poza tym z opokami i marglami mastrychtu. Ni Ŝsze warto ści odpowiadają osadom rzecznym Wieprza i jego do- pływów. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie, maksymalnie osi ąga 3,6 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów typuje si ę uwzgl ęd- niaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity z 2010 r. – DzU nr 185, poz. 1243) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549, z pó źn. zmian ą). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjmuje si ę zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk od- padów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk.

31 Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 8). Tabela 8 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 8), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Krasnystaw Mapy hydrogeolo- gicznej Polski w skali 1:50 000 (Czerwi ńska-Tomczyk, Sadurski, 1997). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpa- dów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

32 Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Krasnystaw bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: − zabudowa Krasnegostawu b ędącego siedzib ą starostwa powiatowego, urz ędów miasta i gminy, miejscowo ści gminnych Izbica i Gorzków oraz zwarta zabudowa Tarnogóry, − zabytkowy zespół architektoniczny w Krasnymstawie, − obszary pokryw lessowych (Izbica – Kolonia Orłów Murowany – Majdan Sitaniecki – Tarzymiechy III – Izbica), tereny po wschodniej stronie Wieprza i du Ŝe wydzielenia w cz ęś ci zachodniej (Harasimiuk i in., 1988), − obszary zagro Ŝone podtopieniami (wzdłu Ŝ doliny Wieprza) (Nowicki i in., 2007), − obszary w zasi ęgu stref ochrony udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 406 Niecka lubelska (Lublin), − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Wodny Dół” PLH 060026, „Izbicki przełom Wieprza” PLH 060030, „Las Orłowski” PLH 060061 (ochrona siedlisk), − rezerwat przyrody „Wodny Dół” (krajobrazowy), − obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, − tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach organicznych, − strefy (do 250 m) wokół źródeł w rejonie miejscowo ści: Olesin, Wielobycz, Orłów Mu- rowany, Stryjów, Majdan Krynicki, Gorzków, Wi śniów, Wielkopole I, Majdanek Wid- niówka, Białka, Niemienice, Borsuk, Witkowice, Majdan Sitaniecki, − strefy (do 250 m) wokół akwenów, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Wieprza, Wojsławki, Wolicy, śółkiewki i pozostałych cieków, − tereny o nachyleniu powy Ŝej 12°, − liczne obszary zagro Ŝone ruchami masowymi: Przysiółek – Tarnogóra, Majdan Średni, Majdan Kobyla ński – Wygon, Nowa Wie ś, Tarzymiechy II, Ujazdów, rejony na północ, południowy wschód i południowy zachód od Krasnego, Kolonia Wierzba II, rejony na północ i południowy zachód od Stryjowa, Majdan Sitaniecki, Majdan Krzywski, Boro- we, Olesin, Kolonia Wielobycz, Las Niemienice, Wodny Dół, rejon na północny zachód od Niemienic, Kolonia Zastawie, rejon od Małochwieja Małego do Krasnegostawu, Dworzyska – Ro ńsk, Wółka – Orłowska, Gorzków Wie ś, Góry, Wi śniów, rejony na

33 północ od Piasków Szlacheckich, Romanów, Borsuk – Wirkowice – Bobliwo, Górecko – Ostrówek, Okr ęglak – Tarnogóra (Grabowski, red. i in., 2007), − miejsca wychodni opok kredy górnej (mastrycht) b ędących stropowymi partiami udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ).

Problem składowania odpadów W strefie gł ęboko ści do 2,5 m na obszarach mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla budowy obiektów uci ąŜ liwych dla środowiska. Na mapie wskazano obszary pozbawione naturalnej izolacji. S ą to miejsca powierzchniowych wyst ąpie ń osadów przepuszczalnych – plejstoce ńskich mułków i iłów zlodowace ń środkowopolskich oraz osadów zlodowace ń północnopolskich – mułków i mułków piaszczystych rzeczno-peryglacjalnych i piasków ze Ŝwirami tarasów nadzalewowych 15 – 20 m n.p. rzeki. Obszary zostały wyznaczone na terenach wyra źnie „wyniesionych” w stosunku do poziomu wód rzeki. Mułki nie reprezentuj ą typowego zastoiska na przedpolu l ądolodu, przewarstwiaj ą jedynie starsz ą seri ę piaszczysto-Ŝwirow ą. Osady te maj ą do kilkunastu metrów mi ąŜ szo ści, maksymalnie 20 m (dolina rzeki Wojsławki). S ą to mułki sinostalowe z przewarstwieniami mułków piaszczystych o laminacji poziomej. Bardzo liczne s ą smu Ŝki detrytusu ro ślinnego. W profilach dominuje frakcja 0,1–0,05 mm (około 50%) lub 0,05–0,01 mm (30–50%), zawar- to ść frakcji iłowej przekracza 10%. S ą to mułki w ęglanowe z zawarto ści ą CaCO 3 4,6–18,8%. Osady opisane jako mułki (pyły), mułki piaszczyste rzeczno-peryglacjalne oraz piaski ze Ŝwirami tarasów nadzalewowych, najcz ęś ciej wykształcone s ą jako pyły piaszczyste i piaski pyłowate Ŝółtawe lub Ŝółtoszare, a tak Ŝe jako warstwowane pyły Ŝółtawej barwy. Ich warstwowanie jest najcz ęś ciej zaburzone, podkre ślone za Ŝelezieniem, w partiach sp ągowych przewa Ŝa warstwowanie poziome niezaburzone, wyst ępuj ą tu liczne konkrecje w ęglanowe.

Zawarto ść CaCO 3 nie przekracza 9%. Mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi 7,5 m w dolinie Wie- prza do 11 m w dolinie Wojsławki. Cały kompleks tych osadów mo Ŝna okre śli ć jako lessy aluwialne, jednak zawarto ść CaCO 3 wyra źnie odró Ŝnia je od lessów typowych (Harasimiuk i in., 1998). W razie konieczno ści budowy składowiska odpadów na terenie obj ętym arkuszem de- cyzj ę o lokalizacji obiektu w granicach wskazanych obszarów pozbawionych naturalnej izo-

34 lacji musz ą poprzedzi ć badania geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne, które pozwol ą na wybór optymalnej przesłony podło Ŝa i skarp obiektu – sztucznej lub mineralnej. Analizowany teren poło Ŝony jest w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ), który pełni tu rol ę głównego poziomu u Ŝytkowego. Skałami zbiornikowymi s ą sp ękane w ęglanowe utwory kredy górnej. Zró Ŝnicowany charakter odkształce ń tektonicznych górotworu, brak izolacji od zanieczyszcze ń powierzchniowych sprzyja ich migracji do środowiska wodnego. Zasilanie poziomu uŜytkowego odbywa si ę głównie drog ą bezpo średniej infiltracji opadów atmosferycznych, lub sporadycznie przez przepuszczalne utwory pokrywy czwartorz ędowej. Szczelinowy charakter ośrodka skalnego stwarza dogodne warunki do infiltracji wód (Czerwi ńska-Tomczyk, Sadur- ski, 1997). Dla terenów obj ętych arkuszem Krasnystaw stopie ń zagro Ŝenia wód u Ŝytkowego poziomu wodono śnego okre ślono na bardzo wysoki, podrz ędnie wysoki (fragment obszaru na wododziale mi ędzy Wieprzem i Wolic ą). W profilu otworu wykonanego w rejonie Tarzymiechów III stwierdzono wyst ępowanie 8 metrowej warstwy iłów czwartorz ędowych (3–11 m). Teren w bezpo średnim s ąsiedztwie otworu mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć pod k ątem ewentualnej lokalizacji składowiska odpa- dów. Konieczne jest potwierdzenie wykształcenia litologicznego, rozprzestrzenienia i własno- ści izolacyjnych wyst ępuj ących tu iłów. Poniewa Ŝ jest to teren w zasi ęgu głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ), z okre ślonym bardzo wysokim stopniem zagro Ŝenia zanieczyszczeniami, nale Ŝy przeprowadzi ć badania hydrogeologiczne, które pozwol ą na potwierdzenie lub eliminacj ę mo Ŝliwo ści lokalizacji obiektu w tym rejonie. Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wspólne wyrobisko złó Ŝ kruszywa naturalnego „Wał II” i „Wał IV” znajduj ące si ę na obszarze pozbawionym naturalnej izolacji. Jest to niewielki powierzchniowo, suchy obiekt. W przypadku decyzji o przeznaczeniu wyrobisk na składowiska konieczne jest dodatkowe uszczelnienie. Rozpoznanie geologiczno- in Ŝynierskie i hydrogeologiczne pozwoli na wybór optymalnej przesłony (sztucznej lub mineralnej) obiektów. Środowiskowym ograniczeniem warunkowym jest zabudowa miejscowo ści, poło Ŝenie wyrobiska w granicach udokumentowanych złó Ŝ oraz w zasi ęgu głównego zbiornika wód podziemnych nr 407. Na południe od Izbicy udokumentowano zło Ŝe czwartorz ędowych glin ilastych (lessowych) ceramiki budowlanej „Izbica” (Milewski, 1962). Zło Ŝe ma powierzchni ę 16 ha, form ę pokładow ą i jest suche. Kopalina zawiera śladowe ilo ści margla ziarnistego. Seria zło Ŝowa

35 ma mi ąŜ szo ść od 4,5 m do 19,7 m ( średnio 12 m). Nadkład o grubo ści około 80 cm stanowi ą piaski pylaste. W sp ągu serii zło Ŝowej wyst ępuj ą piaski i mułki. Eksploatacj ę wstrzymano w 2000 r. Zło Ŝe poło Ŝone jest na obszarze pokryw lessowych (bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści lokalizowania składowisk odpadów). Kopalin ę mo Ŝna wykorzysta ć do tworze- nia sztucznych przesłon obiektów zlokalizowanych w innym miejscu. Konieczne jest zbada- nie faktycznych własno ści izolacyjnych glin. W Niemienicach (Krakowskie Przedmie ście) znajduje si ę zrekultywowane składowisko odpadów komunalnych. Jest to teren w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 406 Niecka lubelska (Lublin).

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Krasnystaw opracowano na podstawie map topograficznej w skali 1:10 000, Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Harasimiuk i in., 1987) i obserwacji terenowych. Z analizy wył ączono obszary: rezerwatów, Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego, lasów, gleb chronionych, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, złó Ŝ kopalin mineralnych zaznaczonych na mapie obsza- rowo (powierzchnia powy Ŝej 5 ha), a tak Ŝe teren zwartej zabudowy Krasnegostawu. Obszary, dla których oceniono geologiczno-in Ŝynierskie warunki podło Ŝa budowlanego stanowi ą około 15% powierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduj ą: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, a takŜe poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych i ewentualne zagro Ŝenie procesami geodynamicznymi. Uwzgl ędniaj ąc te kryteria wydzielono rejony korzystne i niekorzystne (utrudniaj ące) dla budownictwa. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych to przede wszystkim wychodnie opok i margli kredowych. Utwory kredowe to grunty skaliste, bardzo sp ękane. W ich stropie na ogół zalegaj ą zwietrzeliny i rumosze gliniaste – grunty spoiste, w stanie zwartym, półzwartym lub twardoplastycznym. Posadowienie na obszarach wyst ępowania opok i margli kredowych wymaga ć mo Ŝe oceny geologiczno-in Ŝynierskiej z uwagi na potencjaln ą mo Ŝliwo ść p ęcznie- nia i skurczu skał (Dr ągowski, 1981). Do obszarów o korzystnych warunkach budowlanych zaliczono równie Ŝ grunty niespo- iste, najcz ęś ciej średniozag ęszczone i zag ęszczone środkowo- i północnopolskich tarasów nadzalewowych. Zwierciadło wód gruntowych na wymienionych wy Ŝej obszarach kształtuje si ę poni Ŝej 2 m p.p.t.

36 W zachodniej, centralnej i północnej cz ęś ci obszaru arkusza wyst ępuj ą deluwialne gliny oraz pyłowate gliny i piaski, a w dolinie Wieprza redeponowane lessy aluwialne, osadzone na powierzchniach tarasów nadzalewowych (Latyczów, Izbica, Tarzymiechy, Stara Wie ś), gra- nulometrycznie nale Ŝą ce do gruntów spoistych. Znajduj ą si ę one w stanie półzwartym i twardoplastycznym, chocia Ŝ sporadycznie mo Ŝna natrafi ć na niekorzystne dla budownictwa, grunty w stanie plastycznym lub mi ękkoplastycznym. Niekorzystne warunki budowlane mog ą by ć zwi ązane z wyst ępowaniem lessów. Pod wpływem nasycenia wod ą, np. przy awariach sieci wodoci ągowych lub kanalizacyjnych, a tak Ŝe w wyniku nagromadzenia si ę wody w wykopach fundamentowych, mo Ŝe nast ąpi ć zmiana struktury lessu i szybkie zmniejszenie si ę jego obj ęto ści (osiadanie zapadowe). Skłon- no ść do osiada ń zapadowych wykazuj ą szczególnie lessy wyst ępuj ące na zboczach dolin. Lessy aluwialne oraz lessy wyst ępuj ące na powierzchniach szczytowych s ą dobrym podło Ŝem pod warunkiem niedopuszczenia do ich zawodnienia i stagnowania wody. Rejonami o niekorzystnych warunkach budowlanych są obszary wyst ępowania: torfów, namułów torfiastych i piasków aluwialnych, reprezentuj ących grunty słabono śne z wodami agresywnymi. Pokrywaj ą one znaczn ą powierzchni ę den dolin rzecznych, które s ą ponadto terenami płytkiego wyst ępowania wód gruntowych, na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Nieko- rzystne dla budownictwa s ą stoki o nachyleniu powy Ŝej 12%. S ą to obszary zagro Ŝone po- wstawaniem powierzchniowych ruchów masowych, szczególnie po pozbawieniu ich szaty ro ślinnej oraz w przypadku prowadzenia tam robót ziemnych i obci ąŜ enia obiektami budow- lanymi. Przed przyst ąpieniem do prac budowlanych w takich rejonach wymagane jest sporz ą- dzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. Na obszarze arkusza ruchy masowe (obrywy i spływy gleb) wyst ępuj ą na stromych kraw ędziach doliny Wieprza koło Tarzymiechów, Tarnogóry, Izbicy, Romanowa, Latyczowa i Krasnegostawu, a tak Ŝe na obszarze Wyniosło ści Giełczewskiej w rejonie Olesina i Bryczó- wek oraz na Działach Grabowieckich koło Kolonii Zastawie (Grabowski, red. i in., 2007). W sąsiedztwie w ąwozów nale Ŝy spodziewa ć si ę obecno ści procesów sufozji. Na obszarze miasta Krasnystaw wyst ępuje lokalne zagro Ŝenie szkodami górniczymi w zwi ązku z wyst ę- powaniem pod zabudowaniami śródmiejskimi starych wyrobisk w utworach kredy.

37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru obj ętego arkuszem Krasnystaw s ą znacz ące w skali regionalnej i krajowej. Tereny prawnie chronione zajmuj ą około 30% jego powierzchni. Znajduje si ę tu zachodnia cz ęś ci Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego (SPK) wraz z otulin ą oraz zachodnia Grabowiecko-Strzeleckiego Obszaru Chronionego Kra- jobrazu. Prawie cał ą powierzchni ę obszaru arkusza zajmuj ą gleby chronione wysokich klas bonitacyjnych b ędące najwa Ŝniejszym bogactwem przyrodniczym tego rejonu Polski. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą w szerokich dnach dolin: Wieprza, Wolicy, Siniochy, śółkiewki oraz ich mniejszych dopływów. Lasy zajmuj ą jedynie około 15% powierzchni terenu arkusza. Najwi ększe obszary le śne wyst ępuj ą w północnej-zachodniej oraz we wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru. Wschodnia i południowo-wschodnia cz ęść obszaru arkusza wchodzi w skład Skierbie- szowskiego Parku Krajobrazowego (SPK). Park został zało Ŝony w 1995 roku dla ochrony warto ści przyrodniczych, krajobrazowych i historycznych. Całkowita powierzchnia parku wynosi 35 488 ha. Głównym jego walorem jest falisto-pagórkowata rze źba terenu z systemem gł ębokich w ąwozów erozyjnych, wci ętych w grub ą, miejscami na kilkana ście metrów, warstw ę lessu. Lasy zajmuj ą w nim jedynie 11% powierzchni. Dominuj ą lasy gr ądowe z du Ŝym udziałem buka. Innymi gatunkami tworz ącymi drzewostan są: grab, lipa, wi ąz, jawor i sosna. Na zboczach wzgórz wyst ępuj ą świetliste d ąbrowy, a w wąwozach wilgotne gr ądy i łęgi z udziałem jesionu, olchy, klonu i jawora. Odsłoni ęte, nasłonecznione zbocza wzgórz i wą- wozów oraz miedze i pobocza dróg porastaj ą zespoły ro ślinno ści ciepłolubnej, bogate w rzadkie gatunki stepowe, dobrze rozwijaj ące si ę na Ŝyznym lessowym podło Ŝu. W runie lasów spo- tyka si ę rzadkie gatunki górskie, takie jak: paprotnik górski, Ŝywiec gruczołowaty, przetacznik górski, parzydło le śne i widłak wroniec. Najwi ęcej rzadkich gatunków stwierdzono jednak wśród ro ślin stepowych i ciepłolubnych. Nale Ŝą do nich m.in.: wisienka karłowata, ró Ŝa francu- ska, i kosaciec bezlistny. Fauna Parku ze wzgl ędu na stosunkowo niedu Ŝą ilo ść lasów i wód jest do ść uboga. Park otacza otulina, której całkowita powierzchnia wynosi 12 479 ha. Północn ą i wschodni ą cze ść obszaru arkusza Krasnystaw obejmuje, utworzony w 1983 roku, Grabowiecko-Strzelecki Obszar Chronionego Krajobrazu. Jego całkowita powierzchnia wynosi 26 963 ha. Ł ączy on ze sob ą dwa parki krajobrazowe – Skierbieszowski i Strzelecki, fragmentami stanowi ąc ich otulin ę. Przyrodniczo charakteryzuje si ę podobnymi walorami, co Skierbieszowski Park Krajobrazowy.

38 Na obszarze arkusza znajduje si ę jeden, poło Ŝony w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, krajobrazowo-le śny rezerwat przyrody „Wodny Dół”. Został utworzony w 1996 roku, na powierzchni 185,85 ha (tabela 9). Przedmiotem ochrony jest zachowanie ze wzgl ędów na- ukowych, dydaktycznych szczególnego krajobrazu Wyniosło ści Giełczewskiej, w tym ma- lowniczych rozci ęć erozyjnych pokrytych lasem. W rezerwacie wyst ępują rzadkie i chronione gatunki ro ślin, takie jak: zawilec gajowy i Ŝółty, przylaszczka pospolita i podkolan biały. Jed- nak najwi ększ ą osobliwo ści ą przyrodnicz ą jest tu cieszynianka wiosenna – unikatowa ro ślina w skali kraju. Na obszarze arkusza, w 15 miejscach, rosn ą 32 drzewa pomnikowe (15 lip drobnolistnych, 6 d ębów szypułkowych, d ąb błotny, 5 jesionów wyniosłych, 2 wi ązy górskie, topola biała, sosna wejmutka i modrzew polski). Dwa pomniki przyrody Ŝywej to stanowiska ro ślin- no ści stepowej, znajduj ące si ę w Tarnogórze (skarpa nad dolin ą Wieprza) i Zalesiu (zbocze suchej doliny) (tabela 9). Tabela 9 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody

Numer Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdz (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Krasnystaw K, L – „Wodny Dół” 1 R Niemienice 1996 krasnostawski (185,85 ha) Krasnystaw Krasnystaw PŜ 2 P 1998 ul. Jabłonkowa krasnostawski lipa drobnolistna Krasnystaw Krasnystaw PŜ 3 P 1999 ul. Poniatowskiego krasnostawski lipa drobnolistna Siennica RóŜana PŜ 4 P Rudka 1979 krasnostawski dąb szypułkowy Gorzków PŜ 5 P Gorzków 1989 krasnostawski jesion wyniosły Gorzków PŜ 6 P Gorzków 1989 krasnostawski 5 lip drobnolistnych Gorzków PŜ 7 P Gorzków 1989 krasnostawski lipa drobnolistna Gorzków PŜ 8 P Gorzków 1989 krasnostawski lipa drobnolistne Gorzków PŜ 9 P Wi śniów 1991 krasnostawski 2 d ęby szypułkowe Izbica PŜ 10 P Wólka Orłowska 1987 krasnostawski dąb szypułkowy Izbica PŜ 11 P Ostrzyca 1983 krasnostawski dąb szypułkowy

39 1 2 3 4 5 6 PŜ Izbica 12 P Tarnogóra 1989 stanowisko ro ślinno ści stepowej krasnostawski (0,95) Tarnogóra Izbica PŜ 13 P 1988 w parku pałacowym krasnostawski 2 wi ązy górskie, d ąb błotny PŜ Izbica 14 P Orłów Murowany 1992 modrzew polski, sosna krasnostawski wejmutka, lipa drobnolistna PŜ Izbica 15 P Zalesie 1989 stanowisko ro ślinno ści stepowej krasnostawski (1,37) Stryjów Izbica PŜ 16 P 1976 w parku pałacowym krasnostawski jesion wyniosły PŜ Rudnik 17 P Maszów Dolny 1980 2 lipy drobnolistne, krasnostawski topola biała, jesion wyniosły PŜ Ujazdów Nielisz 18 P 1980 3 lipy drobnolistne, w parku podworskim zamojski 2 jesiony wyniosłe Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: K – krajobrazowy, L – le śny; rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej

Krajowa sie ć ekologiczna ECONET (Liro, red., 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezen- tatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Na obszarze arkusza Krasnystaw znajduje się zachodni fragment Obszaru Zamoj- skiego. Przez jego centraln ą cz ęść przebiega krajowy korytarz ekologiczny Wieprza (fig. 5). Na obszarze arkusza znajduj ą si ę 3 specjalne obszary ochrony siedlisk Natura 2000: „Wodny Dół”, „Izbicki Przełom Wieprza” i „Las Orłowski”. Informacje na ich temat, przedstawione w tabeli 10, zaczerpni ęto ze strony internetowej http://www.gdos.gov.pl . Poło Ŝony na północ od Niemienic obszar Natura 2000 „Wodny Dół” (PLH 060026) pokrywa si ę z rezerwatem przyrody o tej samej nazwie. „Izbicki Przełom Wieprza” (PLH 060030) obejmuje fragment doliny Wieprza od Ta- rzymiechów do Krasnegostawu. Koryto rzeki zachowało tu swój naturalny charakter (liczne meandry). W dnie doliny dominuj ą ekstensywnie u Ŝytkowane ł ąki. Miejscami wyst ępuj ą inte- resuj ące ziołoro śla nadrzeczne i okrajkowe. Na stromych zboczach doliny, na podło Ŝu lessowym, wykształciły si ę murawy kserotermiczne. S ą one jedynym miejscem w Polsce, gdzie wyst ępuje przetacznik zwodny – bardzo rzadki, nara Ŝony na wygini ęcie gatunek flory naczy- niowej.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Krasnystaw na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998) 1 – granica mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego: 33M – Obszar Roztocza ński, 2 – granica krajowego obszaru węzłowego: 22K – Obszar Zamojski,3 – krajowy korytarz ekologiczny: 64k – Wzniesie ń Urz ędowskich, 65k – Kory- tarz Wieprza.

„Las Orłowski” (PLH 060061) obejmuje gr ąd subkontynentalny, w którym dominuje buk i grab. Osobliwo ści ą jest wyst ępowanie w runie gatunków typowych dla gr ądów i buczyn. Tereny o południowej ekspozycji o podło Ŝu wapiennym porasta odmiana gr ądu o składzie gatunkowym nawi ązuj ącym do świetlistej d ąbrowy. Na skraju kompleksu le śnego wykształciły si ę zaro śla kserotermiczne oraz w ąski pas murawy z rzadkimi gatunkami ro ślin, w tym storczyków: obuwika pospolitego, buławnika wielkokwiatowego, listerii jajowatej i podkolanu białego.

41 Tabela 10 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obszaru Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ Kod i symbol punktu obszaru Powierzchnia w granicach arkusza Lp obszaru obszaru oznaczenia Długo ść Szeroko ść obszaru Kod Województwo Powiat Gmina na mapie geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Wodny Dół 1 B PLH060026 23º03’42”E 50º59’00”N 188,4 ha PL312 lubelskie krasnostawski Krasnystaw (S)

Izbicki Krasnystaw 2 B PLH060030 Przełom Wieprza 23º08’19”E 50º55’16”N 1 778,1 ha PL312 lubelskie krasnostawski Izbica (S)

42 krasnostawski Izbica Las Orłowski 3 B PLH060061 ok. 23º16’E ok. 50º53’N 367,3 ha PL312 lubelskie (S) zamojski Skierbieszów

Rubryka 2: B – specjalny obszar ochrony siedlisk, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Osadnictwo na obszarze arkusza Krasnystaw ma bardzo dług ą histori ę, czego świadec- twem s ą liczne znaleziska archeologiczne. Na opisywanym terenie znajduje si ę wiele zabyt- ków obj ętych ochron ą konserwatorsk ą, głównie na terenie Krasnystawu. Pojedyncze obiekty zlokalizowane s ą równie Ŝ w innych miejscowo ściach. Pocz ątek miastu Krasnystaw dał jedenastowieczny gród obronny Szczekarzew (Szcze- karzów), który 1 marca 1394 r. uzyskał od Władysława Jagiełły prawa miejskie. Nazwa Kra- snystaw po raz pierwszy pojawiła si ę w dokumencie pa ństwowym w 1462 r. Miasto obdaro- wano licznymi przywilejami w II połowie XIV wieku. W 1490 r. biskup Maciej z Łom Ŝy przeniósł z Chełma do Krasnegostawu siedzib ę diecezji chełmskiej, co podniosło znaczenie miasta jako lokalnego o środka handlowego. Rozwój Krasnegostawu został przejściowo za- hamowany w 1524 r. przez ogromny po Ŝar. Po III rozbiorze Polski, miasto znalazło si ę w granicach cesarstwa austriackiego, a w 1809 r. włączono je do Ksi ęstwa Warszawskiego. W mie ście zachował si ę, obj ęty ochron ą konserwatorsk ą, zabytkowy układ architektoniczny z pozostało ści ą obwałowa ń i terenem przyzamkowym. W obr ębie starego miasta kilka kamie- nic poło Ŝonych przy placu 3 Maja posiada status zabytków. Na list ę zabytków wpisano rów- nie Ŝ zespoły klasztorne jezuitów i augustianów. Zespół klasztorny jezuitów przy ul. Piłsud- skiego 3 składa si ę z: barokowego ko ścioła parafialnego pw. św. Franciszka Ksawerego, zbu- dowanego w latach 1695–1715, przebudowanego pó źniej w 1850 roku oraz w latach 1879– 1881, klasztoru z I połowy XVIII w., pałacu biskupiego (obecnie dom zakonny) z II połowy XVIII w., kapliczki przed ko ściołem oraz z budynków dawnego seminarium i wikariatu. W skład „starego” zespołu klasztornego augustianów przy ul. Zamkowej 1 (obecnie szkoła z internatem) wchodz ą: ko ściół z XVI w., oraz klasztor z II połowy XVII w. „Nowy” zespół klasztorny augustianów przy ul. Okrzei obejmuje: kościół parafialny pw. Świ ętej Trójcy wy- budowany w latach 1837–1839, klasztor (obecnie dom dziecka) z 1829 r. i dzwonnic ę. Wiele obiektów zabytkowych zachowało si ę w Orłowie Murowanym, s ą to: kościół murowany neoroma ński wzniesiony latach 1923–1929, ruiny fortalicji z pierwszej połowy XVII wieku oraz pałac zbudowany w 1842 r., niestety ze znacznym zatarciem cech stylowych, wraz z dwoma oficynami i parkiem. Na obszarze arkusza znajduje si ę wiele zabytkowych, otoczonych parkami, pałaców i dworów. Kilka z nich zostało wpisanych do rejestru zabytków. S ą w śród nich: pó źnoklasy- cystyczny pałac (w ruinie) i park w Tarnogórze z I połowy XIX w., zespół dworski w Wiel- kopolu z II połowy XIX w. z zachowanymi ogrodami u Ŝytkowymi, 4 budynkami gospodar-

43 czymi i młynem, zespół dworski (dwór, spichlerz i park) w Dworzyskach z przełomu XIX i XX w., dwór i park w Maszowie Dolnym z przełomu XVIII i XIX w., pałac (w ruinie) i park w Stryjowie z I połowy XIX w. oraz zespół dworski (dwór, oficyna i park) w Ujazdowie z II połowy XIX w. Po wi ększych zespołach pałacowo-dworskich zachowały si ę w kilku miejscowo ściach parki i ogrody, z po śród których ogród dworski w Ostrzycy oraz park krajobrazowy w Wirkowicach zostały wpisane do rejestru zabytków. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęte s ą tak Ŝe zabytkowe ko ścioły w: Gorzkowie z 1623 r. z dzwonnic ą, Tarnogórze (ko ściół o cechach orientalnych) z 1544 r. oraz kapliczka cmentarna w Gorzkowie. Zabytkiem techniki jest wiatrak ko źlak z II połowy XIX w. w Tuligłowach. Do obiektów zabytkowych nale Ŝą tak Ŝe cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej poło Ŝone w: Kolonii Tarnogóra, Izbicy i Tarzymiechach.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Krasnystaw charakteryzuje si ę nieznacznym zró Ŝnicowaniem pod wzgl ędem zagospodarowania przestrzennego. Jest to typowy obszar rolniczy z wi ększy- mi kompleksami le śnymi. Jedynym o środkiem miejskim jest Krasnystaw, licz ący około 19,8 tys. mieszka ńców i skupiaj ący wszystkie wi ększe zakłady przemysłowe i pełni ący jednocze śnie rol ę administracyjno-usługow ą dla okolicznych wsi. Ochron ą obszarow ą obj ęte jest około 30% powierzchni arkusza (rezerwat, park krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu). Znajduj ą si ę tu równie Ŝ 3 obszary, nale Ŝą ce do europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000. W ramach niniejszego opracowania przedstawiono stan bazy surowcowej na obszarze omawianego arkusza, obejmuj ącej kruszywo piaszczyste, lessy i opoki. Spo śród 15 złó Ŝ eksploatowane s ą 4 zło Ŝa piasków – „Wał II”, „Wał IV”, „Tarnogóra” i „Tarzymiechy” oraz 1 zło Ŝe lessów „Izbica V”. Zło Ŝa piasku „Izbica Piasek” i lessu „Majdan Średni” nie s ą eksploatowane od ko ńca lat osiemdziesi ątych XX w., a zło Ŝe „Izbica – Osada” od 2000 r. Wydo- bycie piasku ze złó Ŝ „Małochwiej Du Ŝy” i „Wał III” jest od niedawna zaniechane. Wyrobisko poeksploatacyjne zło Ŝa „Wał I” zostało w cało ści zrekultywowane przez zalesienie. Zło Ŝa opok „Wirkowice” i „Izbica” oraz lessów „Izbica” i „Stryjów” s ą niezagospodarowane. W latach 2005–2009 z „Bilansu zasobów ...” skre ślono 4 zło Ŝa lessów. Omawiany obszar charakteryzuje si ę stosunkowo du Ŝym deficytem kopalin naturalnych, zwłaszcza kruszywa naturalnego. Zasoby kopalin ilastych ceramiki budowlanej ograni- czaj ą si ę jedynie do lessów, z których mo Ŝna jedynie produkowa ć cegł ę klinkierow ą. Brak jest perspektyw udokumentowania złó Ŝ surowców ilastych do produkcji dobrej jako ści wyro-

44 bów ceramiki budowlanej o czerepie porowatym. Wyst ępuj ące na obszarze arkusza lessy znajduj ą zastosowanie jako dodatek koryguj ący surowca wysokiego w przemy śle cemento- wym. Opoki i opoki margliste mo Ŝna wykorzystywa ć jako kamie ń łamany do budowy dróg lokalnych, bardziej zwi ęzłe opoki jako kamie ń budowlany. Na podstawie danych archiwalnych i mapy geologicznej wytypowano 2 obszary perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ piasków dla drogownictwa do budowy i renowacji dróg. Wyznaczono tak Ŝe obszar perspektywiczny wyst ępowania w ęgla kamiennego. Na obszarze arkusza koncesje na poszukiwanie gazu łupkowego posiadaj ą firmy Chevron Polska i DPV Service. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny jest zwi ązany z górnokredowymi osadami w ę- glanowymi. Eksploatowane wody s ą dobrej jako ści, a uj ęcia posiadaj ą du Ŝą wydajno ść . Na terenie obj ętym arkuszem Krasnystaw do gł ęboko ści 2,5 m nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów. Na mapie wskazano tereny pozbawione naturalnej izolacji, s ą to miejsca wyst ępowania na powierzchni terenu osadów przepuszczalnych – plejstoce ńskich mułków, piasków, pyłów piaszczystych. Lokalizacja składowisk odpadów w granicach tych obszarów wymaga rozpoznania geologiczno-in Ŝynierskiego i hydrogeologicznego, które pozwoli na wybór przesłony (sztucznej lub mineralnej) ewentualnych obiektów. Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć teren w bezpo średnim s ąsiedz- twie otworu wykonanego w rejonie Tarzymiechów III, w którego profilu stwierdzono wyst ę- powanie iłów czwartorz ędowych o 8 m mi ąŜ szo ści (3–11 m). Na składowiska odpadów mo Ŝna przeznaczy ć wspólne wyrobisko złó Ŝ kruszywa naturalnego „Wał II” i „Wał IV. Konieczne s ą badania geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne, które pozwol ą na wybór optymalnej przesłony dna i skarp obiektu sztucznej lub mineralnej obiektów). Budow ę obiektów tego typu nale Ŝy rozpatrywa ć tylko w razie bezwzgl ędnej konieczno- ści. Obszary pozbawione naturalnej izolacji znajduj ą si ę na terenach w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ), który stanowi na tych terenach główny u Ŝytkowy poziom wodono śny. Zasilanie tego górno- kredowego zbiornika odbywa si ę drog ą bezpo średniej infiltracji opadów atmosferycznych do osadów kredowych lub poprzez przepuszczalne utwory czwartorz ędowe. Stopie ń zagro Ŝenia wód na całym analizowanym terenie okre ślono na bardzo wysoki, na niewielkim jego frag- mencie jako wysoki.

45 Ocenie warunków budowlanych podlegało tylko około 15% powierzchni arkusza. Na waloryzowanych obszarach panuj ą najcz ęś ciej niekorzystne warunki dla budownictwa, co wynika z obecno ści rozległych terenów podmokłych, mi ędzy innymi w dolinach: Wieprza, śółkiewki i mniejszych rzek. Korzystne warunki budowlane wyst ępuj ą na obszarach tarasów nadzalewowych i na wysoczyznach, np. w rejonie Gorzkowa, Tarnogóry i Małochwieja Du- Ŝego. Ze wzgl ędu na powszechne wyst ępowanie gleb wysokich klas bonitacyjnych podsta- wowymi kierunkami rozwoju i inwestycji dla omawianego obszaru, s ą rolnictwo szczególnie o charakterze ekologicznym i przetwórstwo rolno-spoŜywcze. Liczne zabytki kultury oraz obszary obj ęte ochron ą przyrody sprzyjaj ą rozwojowi turystyki.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man health risk assessment: A Case study involving heavy metal soil contamination after the flooding of the river Meuse during the winter ofn 1993 – 1994 . Environ- mental Health Perspectives 107 (1), 37 – 43. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G. 1995. Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geolog. Quart., vol 40, no. 3, p. 467 – 480. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128, 391 – 400. BORZ ĘCKI L., SOKOLI ŃSKA Z., 1980 – Sprawozdanie z prac geologicznych dla udokumentowania złó Ŝ kruszywa naturalnego na obszarze projektowanego zbiornika wodnego „Izbica”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CYWICKA K., 1981 – Sprawozdanie geologiczne z bada ń zwiadowczych za surowcem les- sopodobnym do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej w województwie chełm- skim, w rejonie miejscowo ści: I Góry, II Zastawie, gm. Krasnystaw, III Kra śniczyn, gm. Kra śniczyn, IV Olszanka, V Popówka, gm. Wojsławice, VI Raciborowice, gm. Białopole. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., 1985 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złóŜ kruszywa naturalnego dla drogownictwa w rejonie Zamo ścia, śółkiewki, Zwierzy ńca i Frampola. Arch. Geol. UMWL, Filia w Zamo ściu. CZERWI ŃSKA-TOMCZYK J., SADURSKI A., 1997 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Krasnystaw. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

46 CZERWI ŃSKA-TOMCZYK J., RYSAK A., ŁUSIAK R., GIL R., ZWOLI ŃSKI Z., 2008 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Niecka Lubelska (GZWP nr 406). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOROZ W., 1988 – Sprawozdanie geologiczne z bada ń zwiadowczych za lessami glinia- stymi dla potrzeb ceramiki budowlanej w południowej cz ęś ci woj. chełmskiego. Miejscowo ści: Majdan Krzywski, Niemienice, Latyczów, Drewniki, Rozi ęcin, Huta, Majdan Ostrowski. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DR ĄGOWSKI A. 1981, In Ŝyniersko-geologiczna charakterystyka niszczenia skał ma- strychskich Wy Ŝyny Lubelskiej w wyniku p ęcznienia i skurczu, Biul. Geol. Uniwersytetu Warszawskiego, t. 29. GAŁUS S., 2004 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa surowca ilastego

(pyłów lessowych) w kat. C1 „Izbica III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GAŁUS S., WÓJCIK L., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowca ilastego (py-

łów lessowych) „Izbica III” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GAŁUS S., WÓJCIK L., 2006a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa surow-

ców ilastych (lessów) „Izbica II” w kat. C 1 (rozliczenie po zako ńczonej eksploatacji wg. stanu na 31.12.2005r.). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GAŁUS S., WÓJCIK L., 2006b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowców ilastych (lessu)

„Izbica V” w kat.C 1 w miejsc. Izbica. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. GAŁUS S., WÓJCIK L., 2007 – Dodatek nr 3 do uproszczonej dokumentacji geologicznej

zło Ŝa piasku „Izbica I” w kat. C 1 z projektem zagospodarowania zło Ŝa (rozliczenie po zako ńczonej eksploatacji wg stanu na dn. 31.12.2006 r.). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GAŁUS S., WÓJCIK L., 2009 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa lessu

„Izbica IV” w kat.C 1 (rozliczenie po zako ńczonej eksploatacji). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GIZA R., 1977 – Karta rejestracyjna zło Ŝa lessów „Majdan Średni”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

47 GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wojewódz- twie lubelskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HAŁASA-KOGUT E., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalne-

go„Wał IV” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HARASIMIUK M., HENKIEL A., KRÓL T., 1987 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, skala 1:50 000 arkusz Krasnystaw. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HARASIMIUK M., HENKIEL A., KRÓL T., 1988 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Krasnystaw. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. HERBICH P. 1987 – Dynamika zwierciadła wód podziemnych w obszarach oddziaływania uj ęć Chełma i Rejowca. W: Problemy hydrogeologii środkowo-wschodniej Polski. HERBICH P., KRAJEWSKI S. 1977 – Okre ślenie horyzontalnej anizotropii warunków filtracji w utworach szczelinowych na podstawie analizy nieustalonego dopływu do stu- dzien. Przeg. Geol. nr 8 – 9. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KELMAN Cz., 2001a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasków „Izbica I” z projektem zagospodarowania zło Ŝa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

KELMAN Cz., 2001b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa surowca węglanowego „Wirkowice” z elementami projektu zagospodarowania zło Ŝa. Arch. UMWL w Lublinie, Deleg. w Chełmie. KELMAN Cz., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowców ilastych (lessów) „Izbica

II” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KELMAN Cz., 2005 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowców ilastych (lessów) „Izbi-

ca IV” w kat. C 1 w miejsc. Izbica. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KELMAN Cz., WÓJCIK L., 2005a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa su-

rowców ilastych (lessów) „Izbica I” w kat. C 1 (rozliczenie po zako ńczonej eksploatacji wg stanu na 31.12.2004). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KELMAN Cz., WÓJCIK L., 2005b – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa pia-

sku „Izbica I” w kat. C 1 (rozliczenie po zako ńczonej eksploatacji wg stanu na 31.12.2004 r.). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

48 KELMAN Cz., WOJCIK L., 2005c – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku „Wał III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KELMAN Cz., WÓJCIK L., 2005d – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa pia-

sku „Wał I” w kat. C 1 (rozliczenie po zako ńczonej eksploatacji wg stanu na 31.12.2004 r.). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KRAJEWSKI S., 1970 – Charakter dróg kr ąŜ enia wód podziemnych w utworach szczelinowych górnej kredy na Wy Ŝynie Lubelskiej. Przegl. Geol. nr 8–9. KRAJEWSKI S. 1972 – Strefowo ść zawodnienia utworów górnej kredy na obszarze Lubel- skiego Zagł ębia W ęglowego. Prace Hydrogeologiczne, Seria Specjalna I.G. War- szawa. KROGULEC E., WIERCHOWIEC J., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Krasnystaw. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B. 2005. Metal contamination of soil and crops affected by the Chenchou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Science of The Total Environment, 339 (1 – 3), 153 – 166.

ŁOZA K., 2004a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „Małochwiej Du Ŝy” w kat. C 1 na działce 458/7. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ŁOZA K., 2004b – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa piasków „Wał II” na działkach nr 344, 346, 347 i 563/2. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39 , 20 – 31.

49 MALINOWSKI J., 1964 – Budowa geologiczna i własno ści geotechniczne lessów Roztocza i Kotliny Zamojskiej mi ędzy Szczebrzeszynem i Turobinem. Prace Inst. Geol., tom 41, Wyd. Geol., Warszawa. MANTERYS A., 1971 – Orzeczenie z bada ń geologicznych wykonanych za piaskami kwar- cowymi do produkcji cegły wapienno-piaskowej w miejscowo ści Izbica. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER. A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MILEWSKI Z., 1962 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa lessów do produkcji klinkieru drogowego w Izbicy. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320 (2 – 3), 189 – 209. NOWICKI Z., PRA śAK J., FRANKOWSKI Z., JANECKA-STYRCZ K., GAŁKOWSKI P., JAROS M., MAJER K., HORDEJUK M., 2007 – Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Obszary Natura 2000 – http://www.gdos.gov.pl . OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw z dnia 14 maja 2002 r., nr 55, poz. 498. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw z dnia 4 pa ździernika 2002 r., nr 165, poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów, wraz ze zmian ą z 26 lutego 2009 r. Dziennik Ustaw z dnia 10 kwietnia 2003 r., nr 61, poz. 549 i z 13 marca 2009 r., nr 39, poz. 320.

50 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych. Dziennik Ustaw z dnia 9 wrze śnia 2008 r., nr 162, poz. 1008. Rozporz ądzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jako ści wody przezna- czonej do spo Ŝycia przez ludzi, wraz ze zmian ą z 20 kwietnia 2010 r. Dziennik Ustaw z dnia 6 kwietnia 2007 r., nr 61, poz. 417 i z 29 kwietnia 2010 r., nr 72, poz. 466.

SIERAT M., 1999 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 (w formie uproszczonej) zło Ŝa su- rowców ceramiki budowlanej dla cegielni „Stryjów”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SIERAT M., 2008 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat.C 1 zło Ŝa lessów dla cegielni „Stryjów” zawieraj ący rozliczenie zasobów w zwi ązku z wyga śni ęciem koncesji. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SIERO Ń G., PTAK E., GÓRA S., SIERO Ń W., 2004 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa lessów „Izbica” stanowi on jednocze śnie dokumentacj ę zło Ŝa lessów „Izbica-Osada”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SILIWO ŃCZUK Z., 1985a – Karta rejestracyjna zło Ŝa opok marglistych i margli kredowych „Izbica”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SILIWO ŃCZUK Z., 1985b – Karta rejestracyna zło Ŝa kruszywa naturalnego – piasków „Izbica”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194.

SMUSZKIEWICZ A., 2000 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasków „Wał”. Starostwo Powiatowe w Krasnymstawie. STEC J., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Tarnogóra”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

51 SZYMA ŃSKI J., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku)

„Tarzymiechy” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ, M., O. MIKANOVA AND L. BORUVKA., 2003 – Effect of heavy metal concentration on biological activity of soil microorganisms. Plant Soil Environment , 49(7): 321–326. Ustawa z 27.04.2001 r. o odpadach (tekst jednolity z 2010 r.). Dz U nr 185, poz. 1243. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WÓJCIK L., GAŁUS S., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowców ilastych

(lessów) „Izbica I” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WÓJCIK L., KELMAN Cz., 2003 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasku „Izbica I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZDANOWSKI A. 2010a (w druku) – W: Zasoby perspektywiczne kopalin Polski (red. Woł- kowicz S.). Wegiel kamienny – Lubelskie Zagł ębie W ęglowe. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Bad. Warszawa. ZDANOWSKI A. 2010b – Jako ść w ęgla w Lubelskim Zagł ębiu W ęglowym. Biul. Pa ństw. Inst. Geol., nr 439. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M.,1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych GZWP nr 407 (Chełm – Za- mo ść ). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

śURAK J., SOŁTYSIK J., 1972 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa lessów do produkcji kruszyw lekkich – glinoporytów „Izbica”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.