57 Decentralisatie Hans Kazan in Fluwelen culturele revolutie in de Amsterdamse stadsdelen

Joris Vermeulen De opdeling van in veertien stadsdelen was mede bedoeld om kunstspreiding te bevorderen. Decentrali- sering van het bestuur zou publiek en kunst nader tot elkaar moeten brengen. Is dat nobele streven werkelijkheid geworden?

‘Een verbeterde lokale democratie zou de heeft afgeworpen waar het erom gaat kunst participatie van de bevolking verhogen en de dichter bij de bewoners, bij een groter publiek bestuurlijke effectiviteit doen toenemen. De te brengen, ‘de kunstspreiding te bevorderen’. ambtenaren moesten de wijken in en bewoners Ik heb zelf de transformatie ervaren die moesten direct de politici kunnen benaderen Amsterdam-Noord van 2001 tot 2006 door- [...]. Met andere woorden, de deelraden hebben maakte. Bij mijn verhuizing naar het stadsdeel tot taak de kunstspreiding te bevorderen.’ voerde de uitspraak ‘voor kunst moet je in de Aldus Dos Elshout en Annemoon van Hemel in stad wezen’ de boventoon; bij mijn vertrek, vijf Kunstenstad in delen. Amsterdams kunstbeleid na jaar later, liep een veel groter deel van de bevol- de binnengemeentelijke decentralisatie (Elshout king warm voor het thema en was het culturele 1991). Beide onderzoekers noteerden in dezelfde aanbod zichtbaarder geworden en ook duidelijk studie – verschenen vlak na de gemeentelijke gegroeid, in belangrijke mate dankzij de inzet decentralisatie, die rond 1990 plaatsvond1 – van de lokale politiek. uitspraken als: ‘... De wethouder vraagt zich sterk af of culturele activiteiten de buurt- Moeizaam begin bewoners zullen aanspreken’ (Elshout 1991, 22).2 Waar het culturele aangelegenheden betreft Vandaag de dag zullen er ongetwijfeld nog vertoonde de gemeentelijke decentralisatie heel veel Amsterdammers in allerlei stads- van 1990 aanvankelijk grote manco’s. Het delen zijn die weinig ophebben met kunst en ontbrak de stadsdelen aan geld, ambtelijke cultuur. Toch heeft het er alle schijn van dat de capaciteit én ‘ambitie’ voor serieus beleid. Ze decentralisering wel degelijk haar vruchten werden verondersteld met beperkte middelen 58 Boekman 72 Kunst en publiek

uit het stadsdeelfonds hun lokale, vaak enkele plaatselijke kunstenaars, beleidsmakers bescheiden culturele voorzieningen te onder- en/of deskundige bewoners die het stadsdeel houden (vooral bibliotheken en kleine theaters) gevraagd en ongevraagd van cultureel advies en het arsenaal kunst in de openbare ruimte te dienen. onderhouden en uit te breiden, vaak via een De weinige stadsdelen die een beleidsmede- aantal wettelijke percentageregelingen en met werker kunst en cultuur kenden, gunden de steun van het Amsterdams Fonds voor de Kunst. dienstdoende ambtenaar vóór de millennium- Stichting JAM leverde vanuit haar burelen wisseling weinig tijd voor dit takenpakket (een aan de Amsteldijk veelal de programmering luttele uur of acht per week). Logischerwijs van de decentrale theater(tje)s, wat het lokale wisten deze mensen op het kunstzinnige vlak culturele engagement er niet groter op maakte. weinig klaar te spelen, vaak tot hun eigen Behalve en Zuid (nu samen Oud-Zuid) en frustratie. De meeste verantwoordelijke wet- Westerpark constateerden de stadsdelen en hun houders leken niet warm of koud te worden van bevolking dat het stadscentrum zo veel het onderwerp, wat ook voor de meerderheid kwaliteitskunst te bieden had dat zij alleen af van de bevolking gold. Maar gaandeweg kwam en toe een helpende hand hoefden te bieden aan er meer ambtelijke capaciteit en budget vrij, de spaarzame, overwegend kleinschalige lokale zagen diverse kunstnota’s het licht en groeide initiatieven. de belangstelling van lokale kunstenaars en Deze situatie hield bij benadering aan andere bewoners navenant; het thema kunst en tot 2000. Vermoedelijk kon er een – fluwelen – cultuur begon nu ook búiten de grachtengordel revolutie optreden dankzij het feit dat de te leven. stadsdelen toen een jaar of tien achter zich Een zichtbaar bewijs voor deze trend zijn hadden liggen – en Noord wat langer. de vele oude industriële complexen die in rap In die tijd hadden ze hun organisatie, financiën tempo tot cultuurtempels werden of worden en huisvesting op orde kunnen brengen, de verbouwd: de NDSM-werf in Noord, De Hallen lokale politici kenden inmiddels de meeste in Oud-West, Pakhuis De Zwijger in , kneepjes van het vak en de bevolking wist de de Westergasfabriek in Westerpark, het terrein weg naar het stadsdeelkantoor goed te vinden. van het Gemeentearchief in Oud-Zuid, enzo- Dat er meer ruimte kwam voor kunst en voort. cultuur op stadsdeelniveau zal ongetwijfeld tevens iets te maken hebben gehad met de groei Frisse festivals van de Amsterdamse economie en met het besef De lokale festivals vormden deels een uit- dat economie en kunsten niet los van elkaar zondering op de regel ‘keerpunt 2000’. Veel deel- staan. En wie weet had ook het ‘post-Fortuyn- gemeenten koesterden al langer een eigen effect’, het na mei 2002 postvattende idee dat festival, zoals Zuidoost met zijn Kwakoe Festi- de samenleving dringend bijsturing nodig had, val, Noord met het Over het IJ Festival, de nodige positieve gevolgen voor het lokale de Parade in , het Oosterpark- cultuurbeleid.3 festival, je had de optredens in het openlucht- In navolging van Oud-Zuid, dat al vrij snel theater van het Vondelpark, en ga zo maar door. na zijn ontstaan een Adviescommissie voor de In het nieuwe millennium constateerden ook Kunst had gekregen, hebben de andere Amster- andere stadsdelen dat het goed zou zijn om een damse deelgemeenten de afgelopen paar jaar fris, jeugdig, zo multicultureel mogelijk festi- vergelijkbare organen opgericht. Hierin zitten val in het leven te roepen. Zo kreeg 59 Decentralisatie

een Juni Kunstmaand, Osdorp vertelde mij: ‘Als je op een feestje laat weten en omgeving het Waterval- Het dat je op het stadsdeelkantoor van Noord festival annex de Osdorpse werkt, kun je twee verschillende reacties te Parade, en Zeeburg Aqua thema horen krijgen: “O, lekker rustig zeker”, naar Musica in en rond het nieuwe ook: “Wat leuk!” Die laatste reactie snijdt hout, Muziekgebouw. kunst en want Noord is tegenwoordig een heel spannend Ongetwijfeld nam de belang- stadsdeel.’ Om van het ‘Siberië boven het IJ’ stelling voor kunst op lokaal cultuur een ‘spannend’ stadsdeel te maken, hebben niveau eveneens toe omdat talloze Noordse ambtenaren en bewoners heel politici en anderen zich bewus- begon na wat werk moeten verzetten. ter werden van de kracht van Verder groeiden kunst en cultuur uit tot een kunst als ‘bindmiddel’ voor 2000 ook economische factor van belang. Beter gezegd: de verschillende bevolkings- dat waren ze al langer, maar de meeste stads- groepen. Vandaar ook het buiten delen hadden het zich niet eerder gerealiseerd. nadrukkelijk multiculturele karakter van veel Amster- de Oppepper voor kunsten damse festivals. Menig lokale Het valt op dat de lokale kunsten vooral daar beleidsmaker kunst en cultuur grachten- een oppepper krijgen waar belangrijke ruim- maakt tegenwoordig dank- telijke ontwikkelingen gaande zijn. In Noord baar gebruik van groot- gordel te is dit heel duidelijk het geval. De ontwikkeling stedelijke projecten op het van de noordelijke IJ-oevers heeft inmiddels al raakvlak van cultuur- en leven gezorgd voor de transformatie van het gebied diversiteitsbeleid, zoals ‘Wij rond de NDSM-werf tot een hip, kunstzinnig Amsterdammers’, die allerlei gebied van broedplaatsen, studenten en grote community-artachtige resul- jongens uit de creatieve industrie als MTV en taten opleveren. IdtV. Daarbuiten gebeurt ook het een en ander; In hun beginjaren riepen het stadsdeel broedt op plannen voor een de stadsdelen zoals gezegd dat ‘cultuurcluster’ inclusief bioscoop in het nieuw ze vooral niet wilden concur- te bouwen Centrumgebied Amsterdam-Noord reren met het overweldigende op en rond het Buikslotermeerplein. Twee oude kunstaanbod in het centrum. stadsparken worden momenteel aaneengesmeed Na een jaar of tien konden ze tot een groter Noorderpark met daarin plaats pas op de plaats maken en voor een vast buitenpodium met technische constateerden ze na een blik in faciliteiten en horeca. De maatschappelijk de spiegel dat hun imago best bevlogen bewonersvereniging Angsaw (Amster- wat aandacht kon gebruiken. dam-Noord Groene Stad Aan het Water) ging de Zo schreef Oud-West in zijn boer op met plannen voor een Karel Appel kunstnota uit 2002: ‘We kunnen Museum en een Muziekinstrumentenmuseum het Montmartre van Amster- in de oude Shell-gebouwen, plannen die nu dam worden’ (Stadsdeelraad mogelijk leiden tot een Lucebert Centrum in Oud-West 2002, 3). Sanne Peek, het voormalige bedrijfsrestaurant. Dat het huidig beleidsmedewerker Filmmuseum neerstrijkt in de schaduw van de kunst en cultuur in Noord, markante Shell-toren, staat ongetwijfeld niet 60 Boekman 72 Kunst en publiek

los van alle nieuwbouw binnen het naburige Met zo’n magere pot subsidiegelden was het in project en de komst van de Noord/ feite vleugellam. En dat pakte misschien nog Zuidlijn. niet eens zo negatief uit voor veel stadsdelen: Iets vergelijkbaars zie je in Zeeburg. In het die hadden in al die jaren een soort verslaving herontwikkelde Oostelijk Havengebied tref je opgebouwd aan hun trouwe consulent en sub- nu SBS aan met om de hoek cultureel getinte sidiënt; nu moesten ze, opgezadeld met een cold gelegenheden als Panama en Pakhuis De turkey, hun heil elders zoeken. Zwijger. Iets verderop, naast de uitgebreide Maar met het financiële welzijn van het AFK Passenger Terminal Amsterdam en het is het tegenwoordig weer beter gesteld, zodat onlangs opgeleverde Mövenpick Hotel, ligt het het zich kan permitteren om zes zogenaamde fenomenale nieuwe Muziekgebouw, waar Jan Cultuurverkenners betaald de Amsterdamse Wolff en de zijnen niet te versmaden concerten stadsdelen in te sturen. Deze vaak jonge, en aanverwante manifestaties organiseren. enthousiaste deskundigen hebben als taak Dennis Straat (VVD), portefeuillehouder kunst lokale kunstenaars en collectieven aan te en cultuur van Zeeburg, gaf onlangs tegenover sporen vooral aanvragen in te dienen bij het mij te kennen: ‘Het onderwerp leeft enorm, fonds, zodat dit een keuze kan maken uit een hier. De culturele initiatieven komen als warme groter, diverser, kleurrijker en minder elitair broodjes op ons af. Het is eerder een geval van scala aan subsidieverzoeken.4 l’embarras du choix. Vooral in een nieuwe wijk De stadsdelen reageren wisselend op dit als IJburg is dat heel sterk het geval.’ fenomeen. Sommige beleidsmedewerkers en In Nieuw-West heeft de grootschalige stede- wethouders zijn van hun bestaan niet eens op lijke vernieuwingsoperatie Parkstad er mede de hoogte, en een wethouder/beleidsmedewer- toe geleid dat de betrokken stadsdelen Osdorp, ker liet mij weten behoorlijk nijdig te zijn dat -, Slotervaart en Bos en de Cultuurverkenner die in haar stadsdeel Lommer ook op cultureel gebied de handen rondneusde zich nog niet eens aan haar had ineenslaan, zoals met het project ‘De Imagi- voorgesteld. ‘In het nieuwe beleid van het AFK naire Verbouwing’. Die samenwerking heeft als worden wij niet gekend. Het is gemakkelijker bijkomend voordeel dat de deelgemeenten om samen te werken met onze collega’s in het sterker staan tijdens het portefeuilleoverleg stadhuis dan met het AFK.’ Floor Ziegler, met de Amsterdamse wethouder van cultuur huidig AFK-verkenner in Noord, vertelde me (momenteel Carolien Gehrels). dat ze het verkennersproject op zich een mooi beleidsinstrument vindt, dat ook echt andere Verkenners en makelaars geluiden aan bod laat komen, uit de Amster- Andersom zoekt een belangrijke groot- damse culturele periferie. Het is wel jammer, stedelijke instantie als het Amsterdams Fonds zegt ze, dat de verkenners maar voor een klein voor de Kunst (AFK) de laatste tijd toenadering jaar worden aangesteld (om kliekvorming te tot de stadsdelen. In de jaren negentig kenden voorkomen), zodat bij ontstentenis van een de stadsdelen het AFK vooral als bemiddelaar goed documentatiesysteem veel vergaarde en medefinancier bij de aanschaf van kunst in kennis en contacten na het vertrek van een de openbare ruimte. Nadat het fonds in 2005 scout weer verloren gaan. onder wethouder Hannah Belliot een groot deel Het stadsdeel Oud-Zuid heeft sinds juli 2006 van zijn budget had moeten inleveren, ver- een eigen ‘cultuurbemiddelaar’ die contacten keerde het een tijdlang in een benarde situatie. met vooral individuele kunstenaars legt, klein- 61 Decentralisatie

Bij tabel: Opvallend is, dat er weinig gezegd kan worden vergelijkend onderzoek naar buitenlands cultuurbeleid blijkt over de relatie tussen de politieke kleur van de zittende coalitie en ook hier dat het vrijwel onmogelijk is een zinnige uitspraak over het cultuurbeleid inclusief budget van het stadsdeel. (NB: De ‘rode’ de beschikbare cijfers te doen; vrijwel alle stadsdelen hanteren stad Amsterdam telde ook vóór 2000 veel stadsdeelcoalities met andere indelingen van incidentele en structurele middelen. de PvdA en GroenLinks erin.) Wat de budgetten betreft, net als bij Adviescommissie (o.i.d.) Nee Ja Ja Nee Ja Ja Ja Nee Ja Ja Ja Nee Ja Onbekend Cultuurverkenner (o.i.d.) Ja Ja Ja Ja Ja Ja Onbekend Ja Ja Ja Ja In voorbereiding Ja Ja Beleids- medewerker Kunst & Cultuur (uren/week) Ja (32) Ja (16) Ja (6-7) Ja (32) Ja (32) Ja (21) Ja (onbekend) Ja (onbekend) Ja (32) Ja (8-15) Ja - SVP kunst; 5 medewerkers (meer dan 40) Ja (24) Ja (4-12) Ja (onbekend) 2 3 4 6 5 190.000 (incl. stedelijke vernieuwing) 245.000 540.000 50.000 (excl. Meervaart) 1.100.000 770.000 Onbekend Onbekend 150.000 (excl. Kunst openbare ruimte) 543.000 (incl. Meervaart) 1.000.000 100.000 60.000 onbekend Budget 2007 Periode meest recente kunstnota 2003–2006 2007–2011 2005 2004–2008 2005–2008 2001 2005 2002 2005 2003 2005 - 2005 onbekend Wethouder Kunst & Cultuur (politieke partij) Mirjam Smeets (VVD) Jeroen Broeders (PvdA) Wil Codrington (Groen Links) de Ruijter Tys (Groen Links) Rob Post (PvdA) Germaine Princen (PvdA) Martje Postma (CDA) Lammers Yvonne (Groen Links) Eddy Linthorst (PvdA) Paulus de Wit (Groen Links) Dick Jansen (Groen Links) Dennis Straat (VVD) Erik Koldenhof (VVD) Elvira Sweet (PvdA) 480.000,- samen met Slotervaart en Osdorp. € Dagelijks bestuur (mei 2007) PvdA/VVD PvdA/Groen Links PvdA/VVD/Groen Links PvdA/Groen Links PvdA/CDA/Groen Links PvdA/Groen Links/ Méérbelangen PvdA/CDA/Groen Links PvdA/VVD/Groen Links PvdA/Groen Links PvdA/Groen Links PvdA/Groen Links PvdA/VVD/Groen Links PvdA/CDA/VVD PvdA/VVD 1 miljoen voor muziekschool Noord. € ) 1 540.000,- voor Centrum Beeldende Kunst. € aantal inwoners op 1 januari 2006 (Bron: www.os.amsterdam.nl/feitenencijfers/stadsdelenincijfers2006/23230). cijfers (vaak schatting) afkomstig van beleidsmedewerker of wethouder stadsdeel (excl. Bibliotheken). subsidie theater De Meervaart 2007, daarnaast ca. incl. incl. begroting bureau SVP-Kunst (5 medewerkers en freelancers). 1 2 3 4 5 6 Stadsdeel (aantal inwoners De Baarsjes (34.247) Bos en Lommer (30.443) Centrum (81.980) Geuzenveld- Slotermeer (41.222) Noord (87.794) Oost- (58.628) Osdorp (45.465) (31.719) Oud-West Oud-Zuid (83.594) Slotervaart (44.227) Westerpark (34.080) Zeeburg (43.501) Zuider- (46.885) Zuidoost (78.907) 62 Boekman 72 Kunst en publiek

Joris Vermeulen studeerde Culturele Studies, Frans en Catalaans aan de Universiteit van Amsterdam. Hij deed onderzoek naar hedendaags cultuurbeleid en was van 2001 tot 2006 actief in de politiek van Amsterdam-Noord

schalige evenementen sector voorbij de . De budgetten begeleidt en de communicatie Lokaal zijn er nog steeds klein, de maatschappelijke daarvoor verzorgt, enzovoort. problemen vaak groot. Maar dat is nu ook zo Zeeburg heeft een ‘cultuur- cultuur- mooi aan lokaal cultuurbeleid: het is vaak een makelaar’ in de pijplijn, een kwestie van goochelen op de vierkante milli- paar stadsdelen kennen een beleid meter, midden tussen de mensen. externe adviseur voor kunst in de openbare ruimte. Wester- is vaak park bevindt zich voor Amster- Literatuur: damse begrippen in een on- goochelen Elshout, D. en A. van Hemel (1991) Kunstenstad in delen. Amsterdams kunstbeleid na de binnengemeentelijke gekend luxe positie met SVP- decentralisatie. Amsterdam: Boekmanstichting. Kunst, een bureau dat groten- op de Enneking, M. en F. Sluiter (1997) Amsterdam gebroken deels zelfstandig, met een stad?Een onderzoek naar het kunstbeleid in de stadsdelen. Amsterdam: De Badcuyp. medewerker of vijf, het lokale vierkante Stadsdeelraad Oud-West (2002) Oud-West Kunstne(s)t. kunstleven van de nodige Kunstnota 2002. Amsterdam: Stadsdeel Oud-West. impulsen en begeleiding voor- milli- Alle beschikbare kunstnota’s van de Amsterdamse stadsdelen en de centrale stad. ziet. En dan hebben de meeste Amsterdamse deelgemeenten meter Noten zoals gezegd een Advies- 1 Osdorp en Noord zagen bij wijze van proefprojecten al begin jaren tachtig het licht. commissie voor de Kunst of 2 De desbetreffende wethouder was werkzaam in iets dergelijks. stadsdeel De Baarsjes. Toch is het niet alles goud 3 In een aan mij gerichte e-mail signaleert Martijn de Graaf, beleidsmedewerker cultuur van Geuzenveld- wat er blinkt, daar in het Slotermeer, een dergelijke trend ook: ‘Het onderwerp Amsterdam buiten de leeft steeds meer en meer, gelukkig ook bij mijn grachtengordel. Er zijn nog collega’s, bij de bewoners en de deelraadsleden. Ik werk hier sinds 2003. In het begin sleutelde ik als enige steeds stadsdelen die hun aan cultureel getinte projecten en probeerde ik in de cultuurbeleid op een laag pitje tussentijd het onderwerp op de kaart te krijgen. Nu hebben staan, zoals Zuider- gaat dat steeds vaker een stuk gemakkelijker. Dit komt ook doordat er tegenwoordig meer geld uit amstel; de tijd lijkt er op dit verschillende – soms incidentele – bronnen afkomstig punt sinds de gemeentelijke is, én doordat ik sinds maart 2006 een nieuwe herindeling van 1990 te hebben portefeuillehouder heb (Tys de Ruijter) die wat kunst en cultuur betreft erg bevlogen is. Het idee dat kunst stilgestaan. Voor een aantal best wat mag kosten, is groeiende. Ook de stadsdelen, zoals Osdorp, geldt samenwerking met de andere westelijke stadsdelen zelfs dat ze over het onderwerp Osdorp, Slotervaart en Bos en Lommer werpt vruchten af; we subsidiëren gezamenlijk projecten en festivals desgevraagd niet of nauwe- en stemmen ze op elkaar af.’ lijks sjoege geven – wat ik niet 4 Het budget van het AFK mag dan sinds 2005 weer iets anders dan als een slecht aangetrokken zijn, het is zeker niet onbeperkt. Het risico van de Cultuurverkenners is dat ze een grote teken kan opvatten. Wie hoeveelheid aanvragen genereren die veel capaciteit zonder de nodige bezieling aan van het fonds vergen, de wachttijd zullen doen oplopen het werk gaat, hoeft niet te en bij lange na niet allemaal gehonoreerd kunnen worden. Op termijn zal dit mogelijk het tegengestelde verwachten wonderen te ver- effect hebben, namelijk dat kunstenaars en richten. Dat geldt zeker voor collectieven zich gefrustreerd van het fonds afwenden. de Amsterdamse cultuur- 63 Decentralisatie

Design God, foto: Space