2002

POLITIEK WETENSCHAP ESSAY Privatisering Ophouden of doorgaan!

Het oordeel van de c o m m i s s i e v a n t h i j n Devisiesvan PI ETER BOOT, FERD CRONE, ARNOLD HEERTJE, WIBO KOOLE & FRANS VAN WAARDEN ssjb SOCIALISME & DEMOCRATIE Maandblad van de Wiardi Beekman Stichting, wetenschappelijk bureau uan de Partij uan de Arbeid JAARGANG 59 NUMMER 1 2002

REDACTIE UITGEVER René Cuperus (eindredacteur) Uitgeverij Boom Maarten Hajer Prinsengracht 747-751 Paul Kalma (secretaris) 1017 jx Amsterdam Marijke Linthorst www.uitgeverijboom.nl CoenTeulings Margo Trappenburg Bart Tromp ABONNEMENTEN

Bel (0522) 237 555 voor een abonnement RE DACTI ERAAD of kennismakingsnummer. Thijs Wöltgens (uoorzitter) Broer Akkerboom De abonnementsprijs bedraagt £ 60,- Greetjevan den Bergh per jaar. Instellingen en buitenlandse Rein Bloem abonnementen: c n o ,-. Studenten / Jet Bussemaker aio/oio of js-abonnement: e 35,-. Jacobus Delwaide Losse nummers €7,50. Hugo Keuzenkamp Een abonnement kan op elk gewenst Frans Leijnse moment ingaan. Opzeggen kan tot één maand Willem Witteveen voor het einde van de jaargang.

Administratie REDACTIEADRES Boom Distributieentrum Wiardi Beekman Stichting Postbus 400 Postbus 1310 7940 ak Meppel 1000 bh Amsterdam telefoon (0522) 237 555 telefoon (020) 551 21 55 telefax (0522) 253 864 telefax (020) 551 22 50 e-mail s&d(a)pvda.nl Vormgeving internet www.wbst.nl Jos B. Koene (lay-out) René van derVooren (omslag & basisontwerp) De redactie verwelkomt bijdragen ter beoordeling. © 2002 Kopij graag toezenden Uitgeverij Boom, Amsterdam per e-mail (in Word of ISSN 0037-8135 WordPerfect) of per post vergezeld van een diskette. Niets uit deze uitgave mag worden oermenigouldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

OMSLAGFOTO WILLEM MIDDELKOOP | HOLLANDSE HOOGTE COLUMN

De levenslooprekening

Hans Wijers liet als minister indertijd een over­ er is meer nodig. Zo moet er een collectieve zorg- leg met de Tweede Kamer afzeggen omdat zijn verlofverzekering komen voor situaties waarin dochter jarig was. Ad Melkert maakt als het even mensen voor een langere periode te maken krij­ kangeen afspraken voor 10.00 uur ’sochtends gen met een ernstig ziek kind of geliefde. En er is om zijn dochters naar school te kunnen brengen. veel meer tussen- en naschoolse opvang nodig, Deze ‘publieke geheimen’ over vaders in de po­ zodat ouders meer dan alleen gestolen uurtjes litiek zijn nuttig. Ze bieden een interessant rol­ kunnen werken. model en kunnen ook bijdragen aan een andere Dit alles noopt tot een andere ordening van politieke cultuur. rechten en voorzieningen. Modernisering kan Maar soms wordt de inzet van het persoon- immers niet een ongelimiteerde uitbreiding van lijkleven in de politiek iets te veel. Jan Peter nieuwe voorzieningen betekenen. Dat zijn wel Balkenende heeft bij mij de grens nu wel bereikt. leuke dingen voor de mensen, maar passen niet Sinds hij fractievoorzitter van het cda is, wordt bij het idee van een activerende verzorgings­ hij niet moe te vertellen over de deeltijdbaan van staat. Bovendien is het probleem breder, want zijn vrouw Bianca en de sinaasappelhapjes die behalve de combinatie van arbeid en zorg, gaat hij zijn dochter Amelie ’s ochtends geeft. Bal­ het er ook om nieuwe combinaties van werken kenende heeft wat uit te leggen. Hoe kan hij als en leren en van uitrusten en werken beter moge­ drukbezette fractievoorzitter de ideologie van lijk te maken en te spreiden over de levensloop. een ontspannen gezinsleven aan de mensen ver­ Er is geen standaardlevensloop meer; variëteit kopen? Hij doet verwoede pogingen ideologie en solidariteit dienen de beginselen te zijn van en praktijk bij elkaar te brengen. Maar gemak­ een nieuw stelsel. Daarbij valt te denken aan kelijk gaat dat niet. Balkenende verkeert in een een levenslooprekening, een tijdbankwaarje spagaat; hij predikt de moderne gezinsideologie, tijd kunt lenen en beleggen, uitbreiding van maar moet het zelf hebben van quality-hours. verlof- en tijdspaarregelingen, bonuspunten Het CDA-verkiezingsprogramma zal de zo bij het sparen voor goede doelen zoals sparen noodzakelijke verandering niet brengen. Dit voor ouderschapsverlof, flexibilisering van pre­ kenmerkt zich toch vooral door grote lastenver­ pensioen en post-leerplicht vouchers. lichting voor gezinnen, en weinig concrete Vanuit dat perspectief is de Wet arbeid en maatregelen om arbeid en zorg beter te kunnen zorg nog maar het begin van een hernieuwde combineren. Maar het is altijd nog beter dan modernisering van de verzorgingsstaat. 3 de vvd die aan de combinatiestress geen woord vuil maakt. De modernisering van de verzorgingsstaat zal dus echt van de PvdA moeten komen. Een eerste aanzet is gegeven met de Wet arbeid en zorg die vorige maand in werking is getreden, de eerste nieuwe sociale wet sinds vijftienjaar. J ET BUSSEMAKER Met deze wet bestaat nu recht op kortdurend Lid van de Tweede Kamer voor de PudA, zorgverlof, adoptieverlof en kraamverlof. Maar lid redactieraad S&D

sS/v 1 | 2002 0^7 VERKIEZINGSJAAR 2002: DE HETE HANGIJZERS De vloek van de smalle marges Het hete hangijzer volgens Thijs Wöltgens

Zelfs verstandige uitspraken kunnen te vaak zon van zijn uitzicht. En dat is bij de huidige gebruikt worden. Als cliché gaan zij zichzelf in de generatie politici wel anders. Zij houdt in het ge­ weg zitten. Neem de befaamde ‘smalle marges’, heel niet meer van ‘vergezichten’. die Den Uyl in de politiek ontwaarde. Op dat Vergezichten zijn in hun ogen intellectuele moment was dat gezond tegengif tegen het in- Spielerei; als zij al niet gevaarlijk zijn, dan zijn ze dertijd nog virulent maakbaarheidsgeloof. Maar in elk geval gespeend van realisme. Daarin open­ nu bestaat daarover zo’n verpletterende consen­ baart zich een vorm van populisme, die voor sus, dat van s p tot s g p deze Den Uyl met graagte iedere politicus iets verleidelijks heeft en dat is geciteerd wordt. En dat is weer niet onbegrijpe­ anti-intellectualisme.Bolkestein — ook hier niet lijk, want de ‘smalle marges’ waren de moderne ongevoelig voor de veronderstelde vox populi — vertaling van een adagium met een lange ge­ weigerde dan ook zichzelf intellectueel te noe­ schiedenis: de Bijbel, Burke en Bernstein waren men. Het had ook wel iets van een bezwerings­ hem reeds voorgegaan. Na de Tweede Wereld­ formule: op die manier hoopte hij wellicht te oorlog kreeg met name Karl Popper grote ontkomen aan het lot van zovele intellectuelen, bekendheid met zijn pleidooi voor piece-meal- die zich achteraf als politiek dwaallicht ontpopt engeneering, de politiek van de kleine stapjes. hebben. Maar dat helpt niet echt. Ook de niet- In de context van de totalitaire dreiging be­ intellectueel Bolkestein is in zijn opvattingen rustte dit pleidooi op het nuchtere inzicht, dat altijd de erfgenaam van meestal dode denkers, geluk niet maakbaar is en dat we mensen niet zelfs als hij de namen daarvan niet zou (willen) tot hun geluk mogen dwingen (een element, dat kennen. En dat geldt eveneens voor aldiegenen, in de huidige globaliseringsdiscussie nog wel die zich graag als nuchtere pragmatici affiche­ eens vergeten wordt). Buiten die context fun­ ren. In die zin zou je zelfs Dijkstal een intellec­ geert het al gauw als quasi-filosofische onder­ tueel kunnen noemen. bouwing van de onmaakbaarheid van de samen- Er is een groot nadeel aan deze zelf-verordon- 4 leving en derhalve van het meestal impliciete neerde weerzin tegen vergezichten en deze zich­ geloof, dat we nu al in de best denkbare van alle zelf-feliciterende visieloosheid. Zij plaatst je werelden leven. immers buiten spel in de discussie over de vraag Den Uyl zelf verbond aan zijn smalle marges in welke haven de tanker het beste kan landen. echter de metafoor van de oceaan-tanker, die met Als dat ergens zichtbaar wordt, dan is het wel in een graduele koerswijziging uiteindelijk wel een het debat over de toekomst van Europa. volstrekt andere haven binnenloopt. De beperkt­ heid van de koerscorrectie beperkte niet de hori- EUROPEES VERGEZICHT

Over de auteur Thijs Wölttjens is voorzitter van Toen de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, de redactieraad uan S&D en PudA-senator Joschka Fischer, als gastdocent van de Univer­

S&D 1 | 2002 DE HETE HANGIJZERS ThijsWöltgens siteit van Berlijn zijn beeld van het nieuwe Euro­ beleidsterrein behoudt ons land nog politieke pa ontvouwd had, volgde in Nederland een oor­ bevoegdheden? Komt er (wat ik zeer zou toejui­ verdovend zwijgen. Desgevraagd liet Wim Kok chen) een Europees Constitutioneel Hof, dat de weten, dat hij niet zo veel op had met ‘vergezich­ wetgeving mag toetsen aan de nieuwe constitu­ ten’. Onze staatssecretaris voor Europa, Dick tie en dat de regeringen mag dwingen om met Benschop, moet Fischers rede ervaren hebben als wetgeving te komen, als de ‘Verfassungswirk- een ouderwetse oprisping van de doodgewaande lichkeit’ niet overeenkomt met de grondwette­ behoefte aan visie. Zij stond in elk geval haaks op lijke bedoelingen? Je kunt er nu al zeker van zijn, zijn eigen filosofie (nou, ja) van Europa als net­ dat zo’n hof de benoemde burgemeester en com­ werk, dat via ‘benchmarking’, ‘best practices’ en ‘peer reviews’ zijn vorm zou vinden. Wie zo be­ scheiden is in zijn inhoudelijke ambities beleeft Eris een groot nadeel al snel zijnjïnesthourals hij België een stempunt aan de zelf-verordonneerde kan afsnoepen en onze netto-contributie kan verlagen (waardoor we nu te veel Europees geld weerzin tegen vergezichten hebben voor te weinig werklozen). en de zichzelf-feliciterende De verlegenheid met het Fischer-initiatief was in Nederland kamerbreed. Toen het in dat visieloosheid kader kennelijk onvermij delijk was, dat er een soort charta van Europese burgerrechten zou worden geformuleerd, heeft ook de Kamer be­ missaris strijdig zal vinden met het Europese rust in het feit, dat de betekenis daarvan al bij constitutionele recht. Ons gedoogbeleid en onze voorbaat gemarginaliseerd werd. Het mocht euthanasiewetgeving zullen het ook niet makke­ hooguit een inventarisatie zijn zonder nieuwe lijk hebben. Dit illustreert, dat de Europese dis­ rechten en het mocht al helemaal niet dienen cussie over de Grondwet veel belangrijker is in als document, waarop de Europese burger zich haar mogelijke consequenties dan de meeste dis­ bij de rechter zou mogen beroepen. cussies die op de nationale agenda staan. Intussen dendert de trein voort. Duitsland en Afgezien nog van een mogelijk Constitutio­ Frankrijk zijn het erover eens, dat er een Euro­ neel Hof, welk soort staatsidee wordt in die nieu­ pese Grondwet moet komen. Zij hebben daar­ we Grondwet verankerd? Is het een idee van een mee de verreweg belangrijkste staatkundige ver­ Europese nachtwakersstaat, die zich beperkt tot nieuwing van de komende j aren geagendeerd. de klassieke overheidstaken op EU-niveau en Daarmee vergeleken zijn onze vaderlandse peri­ voor de rest vooral toeziet op economische kelen over het referendum even interessant als mededinging? Daarmee openen we wel de deu­ de discussie over het Volksbegehren in Beieren. ren voor een globalisering naar Anglo-Ameri- Maar hebben we ook maar enig idee over wat kaans model. Of wordt het idee van het Rijnlands 5 Nederland en de Nederlandse politieke partijen model naar Europees niveau getild, waarbij ook denken over een Europese Grondwet? En is deze de eu zelf zich als sociale rechtsstaat ziet en zich potentieel zeer ingrijpende staatkundige ver­ daarmee schrap zet tegen de aanpassingsdruk nieuwing ergens onderwerp van debat, binnen vanuit de wereldmarkt? de partijen, maar ook tussen de partijen bij de Juist Nederland heeft er alle belang bij om komende verkiezingen? Ik hoor alleen de echo zich in die discussie te roeren. Duitsland en van de eerdere stilte. En dat is onbegrijpelijk. Frankrijk zullen er ongetwijfeld voor zorgen, dat Want het gaat niet over niks. de consequenties van de nieuwe Grondwet niet Het gaat bijvoorbeeld over de toekomst van al te zeer afwijken van de effecten van hun eigen Nederland als staatkundig fenomeen. Op welke relatief moderne constituties. Nederland daaren- s&D 1 j 2002 DE HETE HANGIJZERS ThijsWöltgens

tegen heeft een wat wonderlijke Grondwet, die eer het product van instabiele, soms bijna revo­ ons in de buurt van het Verenigd Koninkrijk lutionaire simaties en van machtsverschuivin­ brengt, dat het al eeuwen zonder doet. Wij doen gen, die zich buiten het bestaande juridische het weliswaar met, maar laten de wetgever zich­ systeem voltrekken. Grondwetten ontstaan juist zelf toetsen en deze toets is bepaald niet vrij van in een juridisch vacuüm. Dat geldt voor alle be­ politieke willekeur: de invoering van de euro langrijke Grondwetten, te beginnen met de mag zonder grondwetswijziging, maar de geko­ Amerikaanse Grondwet. De verschillende Franse zen burgemeester weer niet. Grondwetten volgen het patroon van revolutio­ In de Nederlandse politiek speelt de Grond­ naire situaties tot en met de huidige Grondwet wet zelden een beslissende rol. Misschien is dat van de Vijfde Republiek. Duitse Verfassungen wel de reden, waarom we de Europese Grondwet vertonen hetzelfde beeld. Weimar was revolutio­ niet serieus genoeg nemen. Bij ons zijn Grond­ nair en de huidige Grondwet van 1949 ontstond wetswijzigingen zelden dramatische verande­ in een juridisch vacuüm en onder niet geringe ringen, wijzigingen vergen immers een heel inwerking van buiten (de westelijke geallieer­ brede gekwalificeerde meerderheid in beide den). Zelfs in Nederland is dat patroon te herken­ Kamers. Afgezien van technische veranderingen nen: in elk geval voldoen de Grondwetten van en vanuit de internationale rechtsorde aange­ 1805/1806 (Bataafse Republiek), van 1848 (Thor- dragen aanpassingen, gaat het dus om codificatie becke), van 1917/18 (revolutiedreiging) en ten­ van al eerder gegroeide consensus. Zulke wijzi­ slotte de reeds genoemde aanpassing als gevolg gingen zijn ondanks de voorwaarde van tussen­ van de Indonesische revolutie. In alle gevallen tijdse verkiezingen voor de definitieve vaststel­ voltrok zich het momentum buiten het bestaan­ ling van de nieuwe Grondwetstekst in het verle­ de politiek-juridische systeem. De legitimatie den zelden onderwerp geweest van electorale van de nieuwe Grondwet komt van buiten het le­ strijd. (De onafhankelijkheid van Indonesië gale stelsel en dus red je het in dit soort simaties vormt de uitzondering.) niet met een beroep op bestaande procedures. De invoering van een EU-Grondwet is echter Onze buren maken een onderscheid tussen iets totaal anders dan onze Grondwetswijzigin­ Ordnungspolitik en Ablaufpolitik. Dat is een beetje gen. We hebben nu nog geen EU-Grondwet vergelijkbaar met wat Jan Tinbergen kwanti­ die regelt hoe een EU-Grondwet tot stand moet tatieve en kwalitatieve politiek genoemd heeft. komen. Het wordt dus een proces suigeneris, Wij Nederlanders voelen ons het meest thuis wellicht vergelijkbaar met de invoering van de bij de kwantitatieve afwikkelingspolitiek. euro. Een verdragstekst wijzigt de facto onze Met cijfers kun je nu eenmaal middelen en dus Grondwet. naar hartelust polderen. Nergens is het geloof in de econometrie dan ook zo verbreid als in ons vaderland. We hebben veel meer moeite met JURIDISCH VACUÜM ordevraagstukken. Die hebben iets digitaals. Het Het lijkt voer voor juristen: hoe komt een Con­ is of privatiseren of socialiseren. Eigenlijk willen stitutie op constitutionele wijze tot stand, als er we ook daar het liefste middelen. Daar hebben nog geen constitutie is? Maar het is allerminst we dan ook de problemen van de spoorwegen en een juridisch vraagstuk. Want de vorming van van de gezondheidszorg aan te danken. een Constitutie is bij uitstek het momentum van De vraag naar een Europese Grondwet stelt het politieke primaat, dat later pas weer gevolgd ons voor een hele reeks van of/of-vragen. En we wordt door de rechtsgeleerdheid. De vorming kunnen ze niet ontlopen, omdat het ontlopen van een Constitutie is niet de uitkomst van een van de Grondwet ook een buitengewoon politie­ behoedzaam proces, dat zich keurig binnen de ke keuze is. Zij is de keuze om het Europees inte­ bestaande juridische kaders afspeelt. Zij is veel­ gratieproces te beperken tot de voltooiing van de

S&D 1 | 2002 DE HETE HANGIJZERS ThijsWöltgens negatieve integratie, dat is de voltooiing van de de vraag naar een model van globalisering, dat de gemeenschappelijke markt. En dat is dus een sociaal-culturele diversiteit beschermt. keuze tegen de eu als slagvaardige politieke ge­ De Europese integratie is zo’n model. Na vele meenschap met een eigen identiteit. Ik word wat onderlinge oorlogen heeft Europa besloten een wantrouwig van de veelvuldige verzekering van eenheid te worden teneinde de diversiteit te be­ Nederland, dat de uitbreiding van de e u tij dig schermen tegen elk hegemoniestreven op het plaats moet vinden. Die verzekering steekt im­ oude continent. Nederland en zijn cultuur kun­ mers schril af tegen de afwezigheid van Neder­ nen zich binnen de e u veiliger voelen dan in de landse inbreng om de waardengemeenschap, die vooroorlogse situatie van een telkens uitgedaagd de eu ook behoort te zijn, te codificeren. Die afwezigheid heeft historische wortels. De vooroorlogse neutraliteit heeft plaats gemaakt Europese gezindheid is voor een soort anti-nationalistisch nationalisme. geen overtreffende trap van Het anti-nationalisme scherpt ons oog voor het nationalisme elders, maar de balkin eigen oog nationalisme. Europese belemmert het zicht op onze eigen zelfgenoeg­ vaderlandslievendheid zaamheid. Wij zijn Europees, omdat Europa het nationalisme van onze buren tempert. Wij zelf is de trots op de gezamenlijke hebben het goed genoeg met elkaar getroffen. Wij hebben dus geen nieuwe waardengemeen­ kracht van onbedreigde schap nodig, zij wordt zelfs als bedreigend erva­ diversiteit. ren. Niet voor niets maakte Den Haag zich in de tijd van Drees bezorgd over de komst van een Vaticaans Europa, met mensen als Adenauer en evenwicht tussen Duitsland, Frankrijk en Enge­ De Gasperi aan het roer. Konden we ookhier land. maar middelen: profiteren van de Europese Europese gezindheid is daarom geen overtref­ markt en toch nog een beetje neutraal blijven. fende trap van nationalisme. Het oude nationa­ We zouden geen Nederlanders zijn, als we lisme homogeniseerde zijn bevolking en sloot voor deze houding geen ethisch welluidende anderen uit. Het Europeanisme berust daaren­ argumenten hadden. Het eerste is het beruchte tegen op de verzoening van verscheidenheid. ‘democratisch tekort’. Maar juist in dat opzicht Europese vaderlandslievendheid is daarom geen kan een Europese Grondwet van grote betekenis etnisch uitvergroot chauvinisme; het is de trots zijn. En het democratisch tekort zou nog meer op de gezamenlijke kracht van onbedreigde verminderen, als politieke partijen de Europese diversiteit. Europees patriottisme is dus vooral agenda onderwerp van de verkiezingsstrijd zou­ Verfassungspatriottismus. Daar zijn we weer bij den maken.(Overigens is dit tekort ook een be­ de Europese Grondwet. 7 langrijk tekort van de media.) De interne diversiteit van de eu maakt haar Een tweede welluidend argument richt zich een geloofwaardige beschermer van de mondiale tegen het dreigende ‘fort Europa'. Je zou toch bij­ diversiteit, voor zover die bedreigd wordt door na verlangen naar zo’n fort, als je ziet hoe knullig een cultuur-nivellerende globalisering. Europa Europa weer eens zijn verdeeldheid geëtaleerd moet wel een mondiale macht zijn om die be­ heeft bij de Afghanistancampagne. Er is mon­ scherming te kunnen bieden. Net zo goed als zij diaal dringend behoefte aan zo’n fort Europa, een macht moet zijn om een rechtvaardiger eco­ net zo goed als er mondiaal dringend behoefte nomische wereldorde te bereiken. De angst voor was aan een reserve-valuta naast de dollar. De een fort Europa betekent niets anders dan de mondiale behoefte aan een eensgezind Europa is onderwerping aan de Pax Americana. De gang

S&D 1 | 2002 DE HETE HANGIJZERS ThijsWöltgens van zaken rond het Internationaal Strafhof heeft we weinig te kiezen hebben. Tegelijkertijd blijft ons daarvan een klein voorproefje de kiezer verschoond van de noodzaak om een gegeven. Duitsland en Frankrijk hebben gekozen oordeel te geven over onderwerpen, waar de po­ voor een Europese identiteit zowel naar de Euro­ litiek er inderdaad nog toe doet. pese burgers als ook naar de buitenwacht. Daarin Daarmee hebben Den Uyl’s smalle marges een is de Europese Grondwet van cruciaal belang, het opmerkelijke carrière gemaakt. Begonnen als op­ immaterieel complement van de euro. Het feit, roep tegen te gespannen verwachtingen zijn ze dat het Grondwetsproject gedragen wordt door nu geëvolueerd tot een doel op zich: hoe smaller de as Berlijn-Parijs, maakt het onmogelijk om de marges, hoe beter, want realistischer. Zo krij­ het nog af te doen als intellectuele Spielerei, als gen we dus in Nederland een realistische verkie­ luchtspiegeling voor liefhebbers van vergezich­ zingsstrijd. Die strijd gaat over de realiteit van de ten. Het is ook geen project voor de zo dierbare Haagse kaasstolp. Maar niet over de realiteit van kleine stappen-politiek. Hier versaagt piece-meal- de Europese deelstaat Nederland. engeneering; zoals je ook niet stap voor stap wat zwangerder kunt worden. Dit artikel is voor een deel de bewerking van een De marges van de nationale politiek zijn in­ aantal paragrafen uit het in boekvorm verschenen derdaad smal. Niet alleen de focus-groepen, maar essay 'De overwinning van de erfzonde of de ziel ook de afnemende beleidsvrijheid op nationaal van Europa’, Nijmegen 2001. niveau drijven de partijen naar het smalle mid­ den. De extreme vorm daarvan is het beroemde t inA-woord van Thatcher: there is no altemarive. Als er geen alternatief is, gaat de verkiezings­ strijd alleen nog om de regeringsmacht omwille van de macht zelf. En dat biedt outsiders weer ideale mogelijkheden om alle gevestigde partij­ en op een hoop te gooien. Maar uitgerekend die gevestigde partijen Bovenstaande bijdrage maakt deel uit van de serie maken ook deel uit van Europese politieke for­ beschouwingen, polemieken en terzijdes die S&D maties. En op dat Europees niveau zijn de marges in de afgelopen jaargang is gestart onder het motto veel minder smal. Daar hebben ideologische ver­ ‘De hete hangijzers van verkiezingsjaar 2002’. schillen zeer wel een functie. Op dat niveau zijn Vooruitlopend op de gemeente- en Tweede Kamer- sociaal-democraten en conservatief-liberalen verkiezingen komen in deze serie aan bod: de eikaars tegenvoeter. Daar valt nog veel te kiezen. verkiezingsprogramma’s, de verkiezingscampagne Helaas is dat inzicht geen uitkomst van opi- (de rol van de media en de media-manipulatoren), nie-onderzoek, maar wel van een onderzoek coalitie-bespiegelingen en uiat dies meer zij. naar de Europese werkelijkheid. En daarom zal Wat zijn de netelige kwesties? Waar moet het debat de verkiezingsstrijd gaan over datgene, waarbij echtouergaan?

S&’D 1 | 2002 Q&; CURSIEF

en het versterken van het duurzaam groeivermogen Het evangelie van van de Nederlandse economie’, schrijft Oosterwijk, ‘zullen de komende jaren centraal moeten staan’. Oosteriuijk De verslechterde conjunctuur legt de zwakke plek­ ken bloot van die nationale economie, hoe bevre­ Een secretaris-generaal die de hypotheekrente­ digend ze de afgelopen jaren ook gefunctioneerd aftrek ter discussie stelt! Het leek een prettige heeft. In navolging van de vs zullen markten en verrassing, na een PvdA-congres dat zich op dit instituties flexibeler moeten worden. De arbeids­ punt, na een interventie van Ad Melkert, uiterst markt bijvoorbeeld moeten we beter laten func­ terughoudend opstelde. tioneren door de ‘armoedeval’ voor uitkeringstrek- Maar, anders dan persberichten suggereerden, kers te beperken; lonen te matigen en te differen­ is de hoogste ambtenaarvan het ministerie van tiëren; en door het beleid van lastenverlichting Economische Zaken, J.W. Oosterwijk, in zijn ge­ voort te zetten. Verder moet het grote aantal ar­ bruikelijke nieuwjaarsboodschap in Economisch- beidsongeschikten worden teruggedrongen door Statistische Berichten, bijna netzo voorzichtig als de krachtiger financiële prikkels en door scherpere sociaal-democraten. Hij beperkt zich tot een keuringen. verwijzing naarde al maanden geleden verschenen Gezonde overheidsfinanciën kunnen we volgens fiscale ‘Verkenning’ van het kabinet, waarin voor Oosterwijk veiligstellen door de overheidschuld grondslagverbreding in het belastingstelsel wordt verderafte bouwen en doorzeerterughoudend te gepleit. ‘Diverse opties’, schrijft Oosterwijk, ‘zijn zijn met extra uitgaven voorde publieke sector sec­ daartoe bestudeerd, bijvoorbeeld in de sfeer van tor— ook al omdat het lastenverlichtingsbeleid de oude dagen de eigen woning.’ Hoe serieus hij door moet gaan. Ruimte voor nieuwe investeringen die opties neemt, laat hij jammer genoeg in het in zorg, onderwijs en dergelijke zal gecreëerd moe­ midden. ten worden door efficiencyverbetering, de al ge­ Ook in andere opzichten is de nieuwjaarsbood­ noemde grondslagverbreding en door bezuinigin­ schap, getiteld ‘Kerend tij: de economie op de gen in de sectoren zelf. En tenslotte dient het proef gesteld’, bepaald geen spannend verhaal. marktwerkingbeleid (scherper markttoezicht, Controversiële onderwerpen buiten het gangbare marktwerking in de publieke sector) te worden economische beleidskader heeft Oosterwijk kenne­ voortgezet. De consument zal ‘nog centraler moe­ lijk willen vermijden, ook al liggen ze anno 2002 ten staan’. Individuele keuzevrijheid (van consu­ voor het opscheppen— van het thema arbeidsim- menten, ondernemers en werknemers) is het de­ migratietot de (recentelijk in ondernemerskring vies. 9 gestelde) vraag of Nederland weereen ‘industrie­ Maar was er met die marktwerking in de publie­ beleid’ moet gaan voeren; van de pro’s en contra’s ke sector, bijvoorbeeld bij de spoorwegen en in de van ‘globalisering’ na 11 september tot de verhou- thuiszorg, niet iets aan de hand? Welnee! ‘Stap voor dingtussen economische groei en milieu. In plaats stap’, zo verzekert Oosterwijk, ‘gaan bedrijven en daarvan zet de secretaris-generaal de economi- consumenten de vruchten plukken van de marktor- sche-liberale uitgangpunten waarop het beleid van deningoperaties die in het afgelopen decennium ez al jaren rust, en die experts en geïnteresseerde zijn gestart’. En als er al problemen zijn, zijn dat buitenstaanders inmiddels wel kunnen dromen, ‘transitieproblemen’. Nieuwe marktordeningsope- nog eens uiteen. raties ‘zouden moeten starten met een uitgewerkt ‘Het verbeteren van het aanpassingsvermogen ordeningsplan’(!), terwijl het waarborgen van het

S&D 1 | 2002 CU RSI EF

publiek belang ‘een lastige materie (blijkt), temeer king met andere handicaps als gebrek aan scho­ daar de afbakening van het publiek belang door ling, e.d.? Worden financiële prikkels in het huidige voortschrijdend inzicht een “bewegend doel” is’. beleidsdenken niet overschat? Dergelijke (toegege­ Waarmee de secretaris-generaal het privatiserings- ven: lastige) vragen komen bij Oosterwijk niet op. beleid in ons land afdoende besproken acht. Wat het Ministerie doet, zo suggereert zijn hele Lang niet alles in Oosterwijk’s nieuwjaarsbood­ artikel, is welgedaan— zowel in tijden van hoog- schap is betwistbaar. Dat de Nederlandse economie alsvan laagconjunctuur. Eens gelijk, altijd gelijk. minder ‘robuust’ is dan we dachten, is waarschijn- Is de gewoonte om de nieuwjaarsboodschap van lijk juist; dat hij het vraagstuk van relatief lage de hoogste ambtenaarvan ez in esb te publiceren, arbeidsparticipatie in ons land aan de orde stelt en aan herzieningtoe? Ik denkvan niet. Ze geven de aandacht vraagt voor de ‘productiviteitsagenda’, lezereen goede indrukvan de ruimte die erop is terecht. Uiterst problematisch daarentegen het ministerie bestaat voorwetenschappelijke is de vanzelfsprekendheid waarmee hij, als het om en beleidsmatige innovatie; van d e bereidheid en oplossingen gaat, aan de economisch-liberale het vermogen om van gebaande banen afte wijken beleidsagenda van dejaren negentig vasthoudt. en om het eigen beleid te evalueren. Wat dat Waarom verklaart hij bijvoorbeeld, bij een nog al­ betreft is het artikel van Oosterwijk niet erg hoop­ tijd hoge staatsschuld, het streven naar lastenver­ gevend. lichting heilig? Wat is er mis met het idee dat bur­ gers voor meer en betere publieke dienstverlening, PAUL KALMA hogere belastingen zouden moeten betalen? Directeur van de W m d i Beekman Stichting; Of neem de individuele keuzevrijheid van bur­ redacteur van S&D gers, die Oosterwijk, ook als het om de publieke sectorgaat, zo’n centrale plaats wil geven. Dat klinkt modern, maar de vraag rijst hoe die doelstel- lingzich verhoudt tot de meest dringende proble­ Multicultureel men in die publieke sector, bijvoorbeeld in het onderwijs. Het hoge percentage drop-outs in delen misdaaddrama? van het voortgezet onderwijs (in het bijzonder het beroepsonderwijs) is zo’n dringend probleem. Het Frits Rüter, de even charmante als eigenzinnige heeft ook alles te maken met het vraagstuk van de strafrechthoogleraar, waarschuwde er onlangs in arbeidsparticipatie. Maar met individuele keuze­ Buitenhof voordat mensen het recht in eigen hand vrijheid? Hier wordt een thema dat wellicht voor be­ dreigen te nemen. Onze op zichzelf tolerante paalde groepen (beter-betaalde, hoger opgeleide) samenlevingzou het niet langer meer pikken. burgers relevant is, uitvergroot tot de belangrijkste En ‘het’ staat dan met name voor door allochtone doelstelling op onderwijsgebied in het algemeen - jongeren gepleegde misdaad. Hij doelde op de 10 ten koste van degenen die zich in deze samenleving inmiddels beruchte voorbeelden van Schiphollijn minder goed kunnen redden. en Station Lelylaan; allochtone groepsverkrachtin­ En dan, als laatste voorbeeld, de ‘armoedeval’. gen; het gesloten zwembad in Sloten/Slotervaart. Een probleem, dat is zeker. Maar hoe belangrijk is Eerder sprak de even beminnelijke als eigenzinnige het precies? Als individuele huursubsidie en andere (straf)rechtssocioloog Kees Schuyt in zijn aan inkomensafhankelijke regelingen uitkeringstrek- ‘interpersoonlijk stadsgeweld’ gewijde Volkskrant- kers nog altijd de prikkel tot werken ontnemen, hoe column (2/1) zonder met zijn ogen te knipperen van valt dan te verklaren dat in de afgelopen jaren zo­ ‘het tot farce en fictie geworden geweldsmonopolie veel werklozen weeraan de slag zijn gegaan? En: van de staat’. En dan hebben we het nog niet eens hoe belangrijk is de armoedeval eigenlijk voorde over het weinig geruststellende alarmisme van de huidige groep langdurig werklozen — in vergelij­ politie zelf: geen week en zekergeen nieuwjaars-

S&D 1 | 2002 CURSIEF rede gaat voorbij of een hoge ome van de politie heden bij de drugscriminaliteit — enkeletientallen meldt dat het water aan zijn lippen staat. ‘We procenten van de volwassen Turkse en Koerdische redden het nauwelijks meer, het loopt allemaal uit mannen zouden in bepaalde wijken in Amsterdam- de hand, de burgerij zelf moet de ordebewakers West, Arnhem en Nijmegen betrokken zijn bij de assisteren wil ervan ordebewaking überhaupt nog drugshandel — gaven aanleidingvoorveel publi­ sprake zijn’, zo wordt ons telkenmale in uniform citair misbaar. In zijn studie De maffia van Turkije meegedeeld. (1998) heeft Bovenkerk, samen met Yücel Yesilgöz, Misdaad begint ook in de betere kringen een al deze bevindingen overigens niettemin verder maar hotter topic te worden en dan gaat het vooral onderbouwd. om bezorgdheid over door allochtone nieuwkomers Het thema van de ‘betrokkenheid van etnische bedreven criminaliteit. Oud politie-commissaris minderheden bij nieuwe vormen van misdadigheid’ Nordholt heeft school gemaakt. voertinzijn recent verschenen boek Misdaadpro- Watje ziet is dat van het door Paul Schefferop fe le n (Meulenhof, 2001) opnieuw de boventoon. het toneel gebrachte multicultureel drama een Bovenkerk neemt daarin enerzijds afstand van zijn tweede bedrijf steeds meer op de voorgrond treedt. eigen politiek correcte verblinding uit het verleden Hoe intellectueel-moedig Scheffers interventie (de affaire-Entzinger), tegelijk verbaast hij zich over ook was, laverend tussen de klippen van politieke de mate waarin het discours over immigratie en de correctheid en xenofobie, zijn benaderingvan het multiculturele samenleving is opgeschoven: ‘Intel­ multicultureel drama was toch wel ergcultura- lectueel Nederland doet, zeker sinds Paul Scheffers listisch en intellectualistisch van toonzetting. Je beroemde essay in NRC Handelsblad in het voorjaar hoeft er De Telegraaf o f Elsevier maar op na te slaan van 2000 over het drama van de multiculturele of Opsporing Verzocht voorte kijken, om te zien dat er samenleving, zijn best om de meest intolerante ook altijd een volksere variant van het multicultu­ opinies met nog meer onwelgevallige uitspraken reel drama in omloop is geweest. Namelijk één die over minderheden te overtreffen. (...) Het is nu de dramatiek nietzozeerzoekt in het verzaken van politiek correct om tégen de multiculturele samen- de Nederlandse culturele waarden door autochto­ levingte zijn. Tien jaar geleden werden de politieke nen en allochtonen gezamenlijk, maar in het feno­ vertegenwoordigers van extreem rechts strafrech­ meen van multiculturele criminaliteit. Iets waar- telijk vervolgd om de meningen die de scribenten doorde gemiddelde burgerzich platweg bedreigd van nu heel gewoon vinden’. voelt. En nietten onrechte. Het valt niet mee met Het zou nu mijn stelling zijn dat de deels zeer criminaliteit in het algemeen en allochtone crimi­ wel verdedigbare, deels doorschietende verschui­ naliteit in het bijzonder. ving van het minderheden-discours medeterugte Iemand die in dit tweede bedrijfvan het multi­ voeren is op onderzoeksbevindingen van het type cultureel drama een curieuze gastrol speelt, is zoals Bovenkerk die zelf naarvoren brengt. De criminologie-hoogleraar Frank Bovenkerk. Naar empirische werkelijkheid inzake ‘misdaad & boete’ eigen zeggen had hij ‘in de jaren tachtig een zekere maakt dat al te goedgelovige en naïeve voorstellin- 11 reputatie opgebouwd als onderzoeker die de belan­ gen over‘de nobele vreemdeling’ of de ‘deernis­ gen van minderheden verdedigde’, tegenwoordig wekkende vluchteling’ helaas ontregeld en ver­ staat hij te boek als de aanzegger bij uitstek van het stoord zijn geraakt. Zelfziet hij dit verband ook. probleem van allochtone criminaliteit. Hij kwam Doelend opzijn rol als boodschappervan het slech­ destijds in opspraak bij de werkzaamheden van de te nieuws overTurks-Koerdische criminaliteit: Parlementaire Enquêtecommissie Opsporingsme­ ‘Achteraf spijt mij nog het meest dat ik hiermee thoden, de Commissie Van Traa, waarvoor hij onderdeel ben geworden van de verschuiving van onderzoek deed naarde aard en om vang van de het spectrum van meningen waarin het minder- georganiseerde misdaad in Nederland. Zijn onthul­ heidsdebat op dit moment wordt gevoerd’. lingen over de betrokkenheid van etnische minder­ Nou moet worden gezegd dat zijn Misdaadpro-

S&D 1 I 2002 CURSIEF

fielen wat dat aangaat niet bepaald nuance en gelijk moet worden onderkend en geproblemati­ tegendruk oplevert. Verre van dat. Dat boek bevat seerd dat die houding wordt ontregeld en verstoord onder het motto ‘waarom etnische minderheden doorfenomenen als allochtone criminaliteit, ‘asiel- zo scherp geprofileerd zijn in de georganiseerde misbruik’ e.d. Meer dan de islam, schotelantennes, misdaad’ een uiterst gewelddadig portret van de hoofddoekjes of dubbele nationaliteiten heeft juist joego-scene van Amsterdam (hoezo is criminaliteit criminaliteit ‘wigdrijvende’ potentie. Strategisch een zaak van ‘sociale marginalisering’; in dit geval bevindt ‘links’ zich wat dat aangaat in dezelfde po­ spreekt hetjungle-rechtvan de sterkste) en van de sitie als de gemiddelde, bonafide Turken, Koerden, Antilliaanse jeugdcriminaliteit in Nederland. Joe- Antillianen, Joegoslaven ofMarokkanen die mis­ goslaven blijken in de Nederlandse ‘multiculturele schien nogwel het meeste te duchten hebben van onderwereld’, zoals Bovenkerk dat noemt, traditio­ negatieve allochtone criminaliteits-beeldvorming. neel de rol te spelen van geweldsspecialisten: body­ Zij voelen aan den lijve wat stigmatisering kan be­ guards, afpersers, huurmoordenaars. ‘Anders dan tekenen. bijvoorbeeld Turken Toch valt aan een stigmatiseringsparadox niet (heroïne), Marokkanen (hasj) ofColombianen (co­ te ontkomen. Want juist daar waar de onderbuik, caïne) beschikken de voormaligjoegoslaven niet reëel en ingebeeld, hooggestemde gevoelens van overeen eigen hulpbron in hetdrugscircuit’. Van de solidariteit in de weg dreigt te gaan zitten, hebben Antilliaanse jongeren die afkomstigzijn uit de be­ mensen van goede wil baat bij het zo onbevangen ruchte volkswijken van Willemstad roept Bovenkerk mogelijk onder ogen zien en bestrijden van pro­ een schrikaanjagend beeld op. Steden als Den Hel­ blemen als ‘allochtone criminaliteit’. Politieke der of Dordrecht hebben feitelijk te maken met hypercorrectheid is ‘antropologisch’ netzo naïef als Noord-Amerikaanse ofCaraïbische getto-crimina- geen rekening houden met reëel bestaand racisme. liteit, waarbij vooral het ‘onnodige’ surplus aan ge­ Dit besef is van belang om uiteindelijk de multi­ welddadigheid opvalt. culturele werkelijkheid te kunnen de-dramatiseren. De enig echte nuance die dit boek bevatten aan­ zien van het allochtone misdaadprofiel, is de schets RENÉ CUPERUS van een serieuze autochtone misdaadcasus: de ge­ Medewerker Wiardi Beekman Stichting, organiseerde inpandige teelt van nederwiet in redacteurS&D zwak-sociale buurten van de Nederlandse steden, ondertirannieke regie van mensen uit het woon­ wagenmilieu (‘kampers’). Bovenkerk spreekt hier van ‘de nieuwe economie van de onderklasse’ en Duits kiesstelsel: van het meest letterlijke voorbeeld van ‘georgani­ seerde misdaad’ in Nederland. remedie of kwaal? Hoe dit alles ook zij: het door Bovenkerkzo pijn- 12 lijk aan de oppervlakte gebrachte vraagstuk van de Aan de vooravond van het PvdA-congres in decem­ ‘multiculturele onderwereld’ stelt met name een ber bracht de Volkskrant het grote nieuws dat de progressieve solidariteitspartij als de PvdA voor PvdA zich had uitgesproken vooreen nieuw kies­ problemen. De PvdA ontkomt in een politiek spec­ stelsel, naar Duits model. De ochtendkrant trok trum, waarin extreem-rechts (ondergronds), For- hieruit de slotsom dat er nu een meerderheid in de tuyns Leefbaar Nederland en Henk Kamps w d in Tweede Kamer bestond voorde invoering van zo’n sterk aflopende mate hun voordeel wensen te doen semi-districtenstelsel in Nederland. De basis van met racistische danwel xenofobe sentimenten, niet dit alles was een interview in dezelfde krant met aan een zekere politiek correcte (tegen)positie. En partijvoorzitter Ruud Koole, waarin deze een eris niets mis meteen houdingvan politieke cor­ discussie over bijvoorbeeld het Duitse kiesstelsel rectheid tegenover dit soort sentimenten. Maarte­ voor wenselijk hield. Op het PvdA-congres werd

S&D 1 | 2002 CURSIEF vervolgens het verkiezingsprogramma voorde aan­ ne kiezers en zelfs voor politici en kiesrechtdeskun- staande Tweede Kamerverkiezingen vastgesteld. digen en het nodigt uit tot gesjoemel’). Die verdien­ Dit bevat geen enkel voorstel tot verandering van sten zijn trouwens ook niet aan de orde gesteld het kiesstelsel. De dag daarna verscheen minister door de voorstanders. Nee, wat de aandacht trekt is Klaas de Vries op de televisie (Buitenhof) om daarte het gemak waarmee de democratie, in en buiten de verklaren dat het Duitse kiesstelsel in de formatie- partij, met voeten wordt getreden teneinde die­ besprekingen betrokken moest worden en dat dit zelfde democratie te redden, althans een ander moest leiden tot opname in het regeerakkoord van kiesstelsel in te voeren. Uit zorg over de gebrekkige het besluit om dit nieuwe stelsel vóór de volgende invloed van de kiezer op de politiek, wordt zomaar, Kamerverkiezingen in te voeren. Kamerlid Peter buiten program en regeerakkoord om, de invoering Rehwinkel kondigde de dinsdag daarop alvast aan van een nieuw kiesstelsel verordonneerd zonder dat met andere fracties overdit thema in overlegte diezelfde kiezer de kans krijgt zich daarover bij ver­ treden. kiezingen uit te spreken. Een betere illustratie van De dubieuze verdiensten van het Duitse kies­ wat er in Nederland mis is met de verhoudingtus- stelsel blijven hier buiten beschouwing (zie Gerard sen een kiezer en zijn gekozene valt moeilijk te ver­ Visscher, ‘Is het kiessstelsel aan veranderingtoe?, zinnen. S&D, 7/8,1991. Zijn belangrijkste conclusie: ‘Het Duitse tweestemmensysteem werkt niet — alleen BART TROM P als fopspeen; het is veel te ingewikkeld voor gewo­ RedacteurS&D

CURSIEF: HET ‘OPEN PODIUM’ VAN S&D

Cursief is de naam van een nieuwe & wetenschap in algemene zin. langer dan 750 woorden. Zij rubriek in S&D. Het is in zekere Redactie-en redactieraadsleden vallen onder de S&D-kwaliteits- zin de opvolgervan ‘Hoofden zullen zich niet onbetuigd laten, beoordeling, wat zoveel wil zeg­ &Zinnen’ uit voorgaande jaar­ maar bijdragen van abonnees en gen dat de redactie zich het gangen. Cursief is voor hen lezers van S&D zijn van harte recht voorbehoudt om bijdragen die iets te cursiveren hebben. welkom (op s&d(a) pvda.nl of te weigeren, in te korten danwel Het is de S&D-rubriek bij uitstek op het postadres: Redactie S&D, te redigeren. voor korte, al dan niet tegen­ Wiardi Beekman Stichting, Post­ draadse commentaren op de bus 1310,1000 bh Amsterdam). Cursief is er niet voor recht­ actualiteit of het‘lopende publie­ streekse reacties op artikelen ke debat’. Of voor verrassende Cursief wil nadrukkelijk als ‘open in S&D; daarvoor is de rubriek gedachten over PvdA-beleid en podium’ van S&D fungeren. ‘S&D Polemiek’ (de opvolger -program of over politiek Bijdragen zijn bij voorkeur niet van ‘Pen op papier’).

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan?

Hoe moet de publieke sector georganiseerd worden, nu de vergaande verzelfstandiging c.q. privatisering van sommige overheidsdiensten ronduit mislukt is, tegenvallende resultaten oplevert dan wel nieuwe vragen oproept? De Commissie Van Thijn van de Wiardi Beekman Stichting, die aan een rapport over marktwerkingen de hervorming van de verzorgingsstaat werkt, meent dat er geen simpele weg terug is naarde overheid als enige publieke dienstverlener. Marktwerking in de publieke sector, schreef ze in een discussienota ten behoeve van het op 6 oktober 2001 gehouden Politiek Forum van de PvdA, mag niet afgeschreven worden. Wel zal de hervorming van die publieke sector ‘een veel pluriformer karakter moeten krijgen dan indejaren negentig het geval is geweest. Privatisering is maar één (en in veel gevallen niet het beste) middel om kwaliteit en effectiviteit van de publieke dienstverleningte verbeteren.’ S&D publiceert de discussienota van de Commissie Van Thijn integraal, samen met commentaren van Pieter Boot, Ferd Crone, Arnold Heertje, Wibo Koole en Frans van Waarden. Het definitieve rapport van de commissie zal in het voorjaarverschijnen.

s £/d 1 I 2002 FOTO ROB HU1BERS | HOLLANDSE HOOGTE

Privatisering: ophouden of doorgaan? (1) Privatisering en de hervorming van de publieke sector

COMMISSIE VAN THIJN /WIARDI BECKMAN STICHTING

Marktwerking in en rond de publieke sector - Het zijn niet de enige problemen. Het gevoer­ heeft jarenlang op brede politieke instemming de beleid roept vragen op die beleidsmakers en kunnen rekenen. Daarin is inmiddels verande­ beleidsadviseurs indertijd vergaten te stellen. ring gekomen. Optimisme over het nut van li­ Kan het kortgeleden nog zo bloeiende kp n fail­ beralisering en privatisering heeft, ook onder- liet gaan — en wat gebeurt er dan met het lokale coalitiepartijen, plaatsgemaakt voor een terug­ telefoonnet? Hoe groot blijft op lange termijn de houdender stemming. zeggenschap van ons land over de energievoor­ Voor een dergelijke terughoudendheid be­ ziening, als de elektriciteitsproductiebedrijven staan ook goede argumenten. Veel privatise- geheel in buitenlandse handen komen? Wat zijn ringsoperaties die in de j aren negentig zijn ge­ de maatschappelijke en economische kosten en start of doorgevoerd, blijken niet het verwachte baten van internationalisering van Schiphol? resultaat op te leveren en/of negatieve effecten te Wat betekent de verdere commercialisering van sorteren. Dat geldt niet alleen voor de Neder­ de markt voor vrije beroepen als notarissen en landse Spoorwegen, maar ook bijvoorbeeld voor advocaten voor de publieke taak die zij in onze de Vrijgemaakte’ energiemarkt, die de consu­ rechtsorde te vervullen hebben? Welke normen ment (nog) niet de toegezegde prijsvoordelen en waarden dienen voormalige overheidsbedrij­ lijkt te gaan opleveren. Het geldt voor de (nu ven te hanteren in hun bedrijfsvoering? Was de ijlings weer ter discussie gestelde) privatisering privatisering van nutsbedrijven en zorginstel­ van de bewaking van Schiphol; voor de teleur- lingen werkelijk bedoeld om het management 16 stellende experimenten met marktwerking in aan vorstelijke beloningen te helpen en om voet­ de thuiszorg; en voor de geprivatiseerde bedrijfs­ balclubs te sponsoren? gezondheidszorg, die in het geheel niet aan de Toch is er ons inziens geen reden om, onder verwachtingen voldoet en die het hoge aantal het motto: ‘beter ten halve gekeerd dan ten hele arbeidsongeschikten in ons land niet heeft we­ gedwaald’, liberalisering en privatisering overal ten terug te dringen. een halt toe te roepen. Om te beginnen zijn er ook redelijk geslaagde vormen van marktwer­ Over de auteurs Leden uan de commissie zijn: king, zoals in de volkshuisvesting (we komen Ed uan Thijn (voorzitter), Willem Salet, Hans daar straks op terug). Verder is marktwerking in Simons, Margo Trappenburg, Lenny Vulperhorst, de publieke sector een internationale ontwikke­ Paul Kalma en Frans Becker (secretaris) ling, waaraan Nederland zich niet zo maar kan

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Com m issie Van Thijn Priuatiserincj en de publieke sector onttrekken. Maar het belangrijkste is wel dat dooi houden voor ‘publiek ondernemen’, dat wel met het afwijzen van liberalisering en privatise­ ruimte voor ondernemen veronderstelt (met de ring de problemen niet verdwijnen waarvoor ze bijbehorende vrijheid inbedrijfsvoering), maar geacht werden een oplossing te bieden: ondoor­ tegelijkertijd gebonden is aan publieke taakver­ grondelijke beleidssystemen, onvoldoende con­ richting en waarvoor andere regels kunnen gel­ trole op de uitvoering en gebrekkige toedeling den dan in het'gewone’ bedrijfsleven — bijvoor­ van verantwoordelijkheden; oplopende kosten beeld met betrekking tot de bestemming van de en achterblijvende productiviteit en innovatie in winst en de beloning van het management. delen van de publieke sector; onvoldoende kwa­ Met dat alles komt ook de rol van de overheid liteit en variëteit van de dienstverlening. Er is in een nieuw licht te staan. Liberalisering en pri­ geen simpele weg terug naar de overheid als eni­ ge publieke dienstverlener; het is noodzakelijk een nieuwe verantwoordelijkheidsverdeling te Privatisering verdient een vinden tussen overheid, maatschappelijke orga­ belangrijke plaats in de komende nisaties, private ondernemingen en individuele burgers. verkiezingscampagne — In dat licht bezien is het privatiseringspro- minstens zo belangrijk als gramma zoals dat de afgelopen jaren op natio­ naal en lokaal niveau is uitgevoerd, niet zozeer de begrotingsregels waaraan een vergissing geweest, als wel een hervor- mingsproject a. dat te snel en vaak ook noncha­ een volgend kabinet lant is uitgevoerd; b. dat onvoldoende doordacht zich zou moeten houden is op negatieve bijwerkingen en op strijdigheid met andere, in integrale beleidskaders vastgeleg­ de doelstellingen op lange termijn; c. dat te wei­ vatisering suggereerden al gauw vermindering nig gedifferentieerd en onvoldoende op specifie­ van politieke bemoeienis, terwijl ze in de prak­ ke situaties toegesneden is uitgevoerd; en d. dat tijk ook om meer bemoeienis c.q. om een scher­ veel te sterk gefixeerd is op één einddoel, name­ pere omschrijving van doelstellingen en midde­ lijk op hoog rendement gerichte exploitatie door len kunnen vragen. De kunst zal zijn om nieuwe particuliere ondernemingen — met voorbijgaan vormen van aansturing en toezicht te ontwik­ aan andere vormen van verzelfstandiging (waar­ kelen, die enerzijds een zelfstandige bedrijfs­ onder overheids-Nv’s, non-profitorganisaties), voering mogelijk maken, maar die anderzijds maar bijvoorbeeld ook aan een grotere medezeg­ recht doen aan de verantwoordelijkheid van de genschap van gebruikers bij de vormgeving van politiek inzake publieke goederen. In dat kader, publieke voorzieningen. zo zullen we betogen, kunnen vraagtekens gezet De hervorming van de publieke sector, zo worden bij de gangbare, te eenzijdige opvattin- 17 luidt de stelling die we in het navolgende zullen gen over mededingingsbeleid (‘zoveel mogelijk verdedigen, moet een veel pluriformer karakter concurrentie') en over de publieke taak en orga­ krijgen dan in de jaren negentig het geval is ge­ nisatievorm van toezichthoudende organen (‘zo weest. Privatisering is maar één (en in veel geval­ onafhankelijk mogelijk’). Daarmee gaat het aan len niet het beste) middel om de kwaliteit en ef­ mogelijkheden voor politieke sturing, controle fectiviteit van de publieke dienstverlening te en verantwoording ontbreken — een risico dat verbeteren. En waar ze wordt toegepast, zal de zich ook voordoet bij de (niet-commerciële) zelf­ wijze van ondernemen aangepast moeten wor­ standige bestuursorganen (ZBO’s). den aan de publieke doelstellingen die worden Wij hopen met dit stuk een zinvolle bijdrage nagestreefd. In dat verband zullen we een plei­ te leveren aan de aanzwellende discussie over

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Com m issie Van Thijn Priuatiserinij en de publieke sector

privatisering en marktwerking in ons land, en toren als onderwijs, gezondheidszorg en sociale aan de discussie in de Partij van de Arbeid in het zekerheid te handhaven, met alle voor- en nade­ bijzonder. Privatisering, zo voegen we daar aan len van dien. Wie de gewenste medische zorg toe, is een thema dat zowel voor het dagelijks le­ niet (op tijd) in Nederland kan betrekken, kan ven van burgers als voor de inrichting van onze binnen een paar uur in Duitsland, België of sociaal-economische orde (en de balans tussen Spanje zijn om zich daar te laten behandelen. ‘publiek’ en 'privaat’ in het algemeen) van grote Sommige vormen van onderwijs kunnen via betekenis is. Het verdient dan ook een belangrij­ de eigen p c of via de televisie gevolgd worden en ke plaats in de komende verkiezingscampagne raken zo hun gebondenheid aan een bepaalde — minstens zo belangrijk als, bijvoorbeeld, de plaats (en daarmee hun gevoeligheid voor natio­ begrotingsregels waaraan een volgend kabinet nale regulering) kwijt. En op verzekeringsgebied zich zou moeten houden. dringt een internationaal, aan de behoefte aan keuzevrijheid appellerend aanbod van individu­ ele risicodekking de gevestigde, collectief geor­ DE CONTEXT ganiseerde sociale zekerheid in het defensief. Alvorens de problemen die marktwerking in Dat wil niet zeggen dat de wijze waarop en de de publieke sector blijkt op te roepen, nader te mate waarin het ‘private' in de publieke sector analyseren, schetsen we in het kort de context doordringt logisch uit de genoemde ontwikke­ waarin het beleid tot stand kwam — en waarmee lingen voortvloeit. De verzorgingsstaat in zijn ook bij herziening van dat beleid rekening ge­ traditionele vorm staat onder druk. Maar hoe houden zal moeten worden. die drukt verwerkt wordt, is mede een politieke Een belangrijke ontwikkeling vormt de veel­ kwestie. Als de balans tussen ‘publiek’ en ‘pri­ besproken internationalisering van de econo­ vaat’ de afgelopen decennia is verschoven, dan mie. De ontwikkeling en toepassing van nieuwe is dat in belangrijke mate door politieke besluit­ technologieën, in het bijzonder op het terrein vorming op nationaal en internationaal niveau van de informatie- en communicatietechnolo­ beïnvloed. gie; het nationale en internationale beleid van liberalisering van het handels- en kapitaalver­ DE EUROPESE INVLOED keer; en de verder toegenomen internationalise­ ring van het bedrijfsleven hebben een proces in Een illustratie daarvan vormt de tweede 'externe’ gang gezet dat in twee opzichten van invloed is ontwikkeling die op het liberaliserings- en pri­ op de publieke sector. In de eerste plaats vermin­ vatiseringsproces in ons land van invloed is ge­ dert het internationaliseringsproces de beleids­ weest: de vrijmaking van de Europese markt en vrijheid van de nationale overheden op het ter­ de bijbehorende regelgeving van de Europese rein van de financieel-economische (inclusief de Unie met betrekking tot marktwerking en mede­ 18 fiscale) politiek. De onderlinge concurrentie- dinging. De Europese integratie heeft, meer dan strijd om de gunst van buitenlandse investeer­ menigeen in Nederland zich realiseert, in het ders leidt tot een zekere mate van beleidsconver- teken gestaan van een vergaande en onvoor­ gentie. De ruimte om op nationaal niveau afwij­ waardelijke liberalisering van de Europese kende financieel-economische keuzen te maken markt. Het Europese Hof en, later, de Europese is afgenomen. Commissie verwierven zich ingrijpende be­ In de tweede plaats beperkt de internationa­ voegdheden om de lidstaten tot aanpassing van lisering van de economie, in combinatie met de hun wetgeving op dit gebied te dwingen. De technologische vernieuwing en met het sterk economische vrijheden, en het daarop gebaseer­ gestegen welvaartspeil, de mogelijkheden het de mededingingsbeleid, hebben min of meer de publieke monopolie op (de regulering van) sec­ stams van constitutionele rechten gekregen, die

S &D 1 j 20 02 Privatisering: ophouden of doorgaan? Com m issie Van Thijn Priuatiserinci en de publieke sector

niet meer, zoals vroeger, tegen andere rechten coördinatiepunt staatssteun decentrale overhe­ en belangen kunnen worden afgewogen. De eu- den van het ministerie van Binnenlandse Zaken regels, zo concludeert de Duitse politicoloog te vervoegen. Pritz Scharpf, geven de voorstanders van ver­ Overigens is hetliberaliserings- en privatise- gaande marktwerking in en rond de publieke ringsbeleid van de Europese Unie niet vrij van sector een grote voorsprong op degenen die ambivalenties en bovendien inzet van politieke daar kritisch of afwijzend tegenover staan. strijd. De onwil van Frankrijk bijvoorbeeld om 'Interventionist politics, and the interests they haar traditie van een sterke publieke dienstverle­ could serve, are systematically disadvantaged in ning waarin de overheid herkenbaar aanwezig is the process of European integration.’ (de zgn. ‘service public’) op te geven, wordt voor­ De landen van de Europese Unie hebben in­ lopig getolereerd en leidt op termijn wellicht tot middels besloten tot gefaseerde, meer of minder andere afspraken. In het algemeen valt, sinds het vergaande liberalisering in sectoren als die van Verdrag van Amsterdam, een grotere gevoelig­ de post, de telecommunicatie en de elektriciteits­ heid waar te nemen (zowel bij de lidstaten als bij voorziening. Daarnaast kunnen de lidstaten re­ de Europese Commissie) voor de risico’s van een kenen op permanente bemoeienis vanuit Brus­ ongeremd privatiseringsstreven. Des te opval­ sel met die onderdelen van het beleid waarop het lender is het dat Nederland, althans tot voor kort, etiket ‘concurrentievervalsing’ zou kunnen wor­ vaak voorop liep bij de implementatie van het den geplakt. Dat geldt bijvoorbeeld voor voor­ Europese privatiseringsbeleid — en de marges stellen om publieke en private organisaties in voor behoedzaamheid en nadere afweging niet sectoren als het onderwijs en de gezondheids­ heeft verkend, laat staan benut. zorg te laten samenwerken. Dergelijke voorstel­ len zijn al gauw strijdig met de EU-regel dat STAAT EN MAATSCHAPPIJ VERVLECHT commerciële en overheidsactiviteiten strikt ge­ scheiden moeten blijven. Het geldt ook voor Tenslotte wijzen we, in de derde plaats, op het overheidssubsidies, voor zover die als een ver­ specifieke karakter van de verhouding die er in kapte vorm van staatssteun aan eigen (nationale Nederland, door de eeuwen heen, tussen het of lokale) bedrijven opgevat zouden kunnen ‘publieke’ en het ‘private’ resp. tussen overheid, worden. markt en maatschappij is gegroeid. In ons land Het begrip 'bedrijf’ wordt daarbij door de eu is de regulering van overheidswege, in vergelij­ opvallend ruim opgevat; het is ook van toepas­ king met veel andere landen, sterk ontwikkeld; sing op semi-overheidsbedrijven, op ziekenhui­ we zijn een gereglementeerde natie. zen en zelfs op voetbalclubs. Overheidssubsidie Maar dat wil niet zeggen dat de uitvoerende voor een containerterminal van een regionale rol van de overheid hier zwaar is aangezet. Zeker, huisvuilcentrale, is, zo blijkt uit een overzicht in in het Interbellum hebben sociaal-democraten HetFinancieele Dagblad (10 september 2001) al een activistische gemeentepolitiek gevoerd, 19 gauw strijdig met Europese regelgeving en moet waarbij de overheid een belangrijke rol kreeg op z’n minst bij de rijksoverheid aangemeld wor­ toebedeeld in, bijvoorbeeld, de levensmiddelen- den. Een gemeentelijke bijdrage aan de finan­ politiek, de volkshuisvesting en de gezondheids­ ciering van een nieuwe stadion voor de plaatse­ zorg. Maar op nationaal niveau is van overheid- lijke voetbalclub mag het van EU-wege gestelde sactivisme op economisch gebied (in de vorm maximum van 10% van de totale investeringen van nationalisaties of van overheidsdeelnames niet overschrijden. En wie als gemeentebestuur in grote bedrijven) zelden sprake geweest. En bij beperkte bedragen beschikbaar stelt om buurt- de opbouw van het huidige stelsel van publieke winkels, ten behoeve van de leefbaarheid in be­ voorzieningen lag, als het om de uitvoering van paalde wijken, open te houden, dient zich bij het het beleid ging, sterke nadruk op het particuliere

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Commissie Van Thijn Privatisering en de publieke sector

(vaak: verzuilde) initiatief. Maatschappelijke de gerealiseerd dat uitbesteding van publieke organisaties hebben een sterk stempel op de taken om helder omschreven, toetsbare publieke Nederlandse verzorgingsstaat gedrukt — van doelstellingen vraagt (‘wat willen we precies?’). het onderwijs tot de sociale zekerheid, van de Ze hebben zich anderzij ds door een veel te roos­ gezondheidszorg tot de volkshuisvesting. kleurige visie op marktwerking als instrument Een dergelijke vervlechting van staat en maat­ van overheidsbeleid laten leiden. schappij heeft haar nadelen (zoals gebrek aan Explicitering en afweging van de doelstellin­ transparantie en particuliere belangenbeharti­ gen die men met privatisering wilde bereiken, ging op maatschappelijke kosten), die onder an­ hebben in de besluitvorming onvoldoende aan­ dere met bepaalde vormen van marktwerking dacht gekregen. Die doelstellingen werden vaak bestreden kunnen worden. Maar die vervlech­ op een hoog abstractieniveau geformuleerd en ting belichaamt ook een traditie waaruit, op zoek droegen, indien geconcretiseerd, niet zelden het naar vernieuwing van de publieke sector, inspi­ karakter van modieuze management-statements ratie valt te ontlenen; waarmee een alternatief (‘Schiphol moet de wereldmarkt op'). Soms wer­ kan worden geboden voor het ééndimensionale den de beleidsdoelen al genuanceerd vóór de 'markt, markt en nog eens markt’. betreffende privatisering goed en wel op gang was gekomen (zoals bij het prijsvoordeel dat kleinverbruikers van de liberalisering van de EEN ROOSKLEURIGE VISIE OP DE MARKT elektriciteitsmarkt zouden hebben); soms wis­ Na aldus de context te hebben geschetst, waarin selden ze elkaar in hoog tempo af (zoals bij het privatiseringsbeleid van de afgelopen perio­ de Nederlandse Spoorwegen, die nu eens geacht de moet worden geplaatst, willen we de gebre­ werden treinreizigers, ook in de spits, markt­ ken van dat beleid nader onder de loep nemen. prijzen in rekening te brengen, dan weer als Waaraan schortte het precies? Wat is er de oor­ belangrijkste taak kregen om de Nederlandse zaak van dat één van de hoofdpunten van het bevolking uit de auto te krijgen). paarse programma inmiddels als een ‘misluk­ Bij de vraag of en vooral: op welke termijn tot king’ (de Volkskrant, 19 september) te boek is ko­ privatisering moest worden overgegaan, speel­ men te staan? den financiële motieven een minstens zo grote Vooropgesteld zij dat lang niet alles wat de af­ rol als sectorinhoudelijke doelstellingen. Bezui- gelopen jaren op het terrein van marktwerking nigingsoverwegingen vormden bijvoorbeeld een en deregulering in gang is gezet, die kwalificatie belangrijke factor bij de verzelfstandiging van de verdient. De starre wet op de winkelsluitingstij- n s . En bij de verkoop van energie- en kabelbe­ den werd terecht versoepeld; startende onder­ drijven was de gretigheid van lokale en provinci­ nemers kregen met minder bureaucratische, ale bestuurders om voor hun gemeente of pro­ overzichtelijker regelgeving van doen; en het vincie groot geld binnen te halen, aanzienlijk — 20 zgn. persoonsgebonden budget in de gezond­ en lang niet altijd evenredig met hun kennis van heidszorg heeft de handelingsvrijheid van be­ de betreffende (buitenlandse) markt. Dergelijke paalde groepen patiënten vergroot. Ook wat de financiële belangen maakten verbetering van de grote verzelfstandigings- en privatiseringsope- kwaliteit van de betreffende productie of dienst­ raties betreft is niet alles kommer en kwel, verlening tot een afgeleide in plaats van een zoals de toegenomen efficiency en dienstverle­ hoofddoelstelling. ning in de telecommunicatiesector laten zien. Ook een psychologische factor zal een rol heb­ Maar de balans van deze operaties als geheel valt ben gespeeld. Beleidsmakers meenden dat zij toch negatief uit. Daarvoor kunnen twee algeme­ met het ‘afstoten’ van overheidstaken naar de ne oorzaken worden aangewezen. De betrokken markt nu ook van de bijbehorende verantwoor­ beleidsmakers hebben zich enerzijds onvoldoen­ delijkheden waren verlost, en deze binnen be-

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Com m issie Van Thijn Privatisering en de publieke sector

paalde randvoorwaarden, aan marktpartijen lijke en soms gerechtvaardigde roep om ‘consu- konden overlaten. Daarvan kan, als het om pu­ mentensoevereiniteit’ gingen niet zelden de blieke taken en verantwoordelijkheden gaat, ambities van het nieuwe management van de geen sprake zijn. Niet alleen dient de overheid in te privatiseren ondernemingen schuil, of over­ deze gevallen altijd een eigen (eindverantwoor­ heersten wensen van de nieuwe marktpartijen, delijkheid te behouden; uitbesteding aan de aan de aanbodzijde (banken en verzekerings­ markt vraagt bovendien om een scherp omlijnd, maatschappij en in het geval van de gezondheids­ aan harde beoordelingscriteria gebonden visie zorg en de sociale zekerheid) of aan de vraagzijde op wat er in de betreffende sector moet gebeu­ (industriële grootverbruikers in het geval van de ren. Wat dat betreft is privatisering de afgelopen elektriciteitsproductie) waar de particuliere con­ j aren voor de politiek te vaak een excuus gewor­ den om van een eigen, ambitieus en uitvoerbaar beleidsprogramma af te zien. Privatisering is de afgelopen jaren voor de politiek ONBEDOELDE GEVOLGEN VAN DE MARKT te vaak een excuus Een al te zonnige kijk op de werking van het marktmechanisme, waarbij de nadelen van over- geworden om af te zien heidssturing worden uitvergroot en de nadelen van een eigen, van marktwerking worden gebagatelliseerd, heeft z’n sporen in het Nederlandse privatise- ambitieus en uitvoerbaar ringsbeleid nagelaten. beleidsprogramma Vergeten werd meestal — dan komen we bij de tweede oorzaak voor het gebrek aan succes bij enkele grote privatiseringsoperaties — dat het sument niet speciaal mee gebaat is. Daarmee is verre van eenvoudig is marktprocessen te ‘stu­ het pleit allerminst ten nadele van privatisering ren’ — misschien nog wel moeilijker dan het beslecht. Maar een en ander vraagt wel om een toch al lastige aansturen van overheidsorganisa­ grondiger afweging en om een breder perspec­ ties; en dat het creëren van markten een nog veel tief dan de afgelopenjarengebruikelijkwas. complexere, geduld en maatwerk vergende aan­ Een ander, weinig belicht gevolg van de na­ gelegenheid is. Markten zijn niet simpelweg als druk op privatisering van de uitvoering van instrument van overheidsbeleid aan te wenden; publieke taken is dat alternatieve vormen van zij kennen hun eigen dynamiek en onbedoelde vernieuwing van de publieke sector nauwelijks gevolgen. Hoe het mis kan gaan bewijzen de aan bod kwamen. Het ‘gewone’ bedrijfsleven stel­ Arbo-diensten, die pakketten bedrijfsgezond­ de de norm voor het functioneren van onderne­ heidszorg (preventie, begeleiding van zieke mingen op de nieuwe, voormalige publieke 21 werknemers, reïntegratie) mochten gaan ver­ markten. Op de woningcorporaties na, die wet­ kopen — zonder nadere regels m.b.t. prij sstel- telijk een maatschappelijke taak kregen opgedra­ ling, de omvang en kwaliteit van het pakket, etc. gen, kwam het niet tot (onderzoek naar) meng­ Geen wonder dat veel bedrijven er zich op deze vormen van publiek en privaat initiatief, nieuwe markt met een koopje van afhebben gemaakt. vormen van maatschappelijk ondernemerschap, Het optimisme over het 'in de markt zetten’ experimenten met non-profit organisaties in van publieke goederen heeft het zicht belem­ een markt-setting, e.d. Geen van de grote verzelf- merd op de economische mechanismen en de standigingsoperaties zijn aangegrepen om de machtsverhoudingen die het privatiserings­ medezeggenschap van consumenten verregaand proces mede beïnvloeden. Achter de begrijpe­ te versterken of nieuwe vormen van betrokken-

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Com m issie Van Thijn Priuatisering en de publieke sector

heid van werknemers te stimuleren, bijvoor­ ke sector, en wel om drie redenen. Allereerst beeld via aandelenbezit. heeft de consument niet zoveel profij t van Aldus werd niet alleen het hervormingsper- zijn/haar rugzakje als er onvoldoende aanbod spectief op de publieke sector onnodig versmald, aan collectieve goederen of publieke diensten is. maar werd ook onvoldoende aandacht besteed Als de gezondheidszorg niet aan de vraag kan aan de mogelijkheid van een minder gelukkige voldoen, schiet de patiënt weinig met het per­ afloop van privatiseringsoperaties. Aan de vraag soonsgebonden budget op. De politiek is verant­ hoe negatieve bijwerkingen te bestrijden en hoe, woordelijk voor en aanspreekbaar op het aanbod bij blijvende teleurstelling, decollectivisering van publieke diensten als openbaar vervoer, weer ongedaan kan worden gemaakt. Achterwe­ onderwijs en gezondheidszorg. Deze diensten ge bleef ook een meer principiële discussie over zullen zo moeten worden georganiseerd dat de de inrichting en het functioneren van het markt- gebruikers hun kwaliteit roemen. Maar om dat toezicht, in het bijzonder op publieke en semi- te bereiken is keuzevrijheid niet genoeg; politiek publieke markten. Wie controleert de contro­ en overheid houden een aanbodsverantwoorde- leurs? Wat is de gewenste verhouding tussen de lijkheid. overheid als ‘marktmeester’ en de diverse mede­ In de tweede plaats bestaat er een onvermijde­ dingingsautoriteiten? Waarom zijn deze nieuwe lijke spanning tussen individuele keuzevrijheid organen (al was het maar bij wijze van counter- en collectief resultaat. Mobiliteit en milieu vor­ vailing power tegenover druk uit de eigen sector) men daarvan treffende voorbeelden; burgers er­ niet politiek aanspreekbaar? En in welke mate varen dit spanningsveld dagelijks. Met de ener­ dienen ze (door de Nederlandse en de Europese gievoorziening en het openbaar vervoer zijn niet rechter) juridisch aangesproken te kunnen wor­ alleen individuele, maar ook collectieve voorkeu­ den? ren gemoeid, zoals energiebesparing en andere Agendering van dit ingewikkelde vraagstuk milieudoelstellingen. Sociale zekerheid is niet al­ zou een kabinet dat zoveel marktwerking in zijn leen een kwestie van inkomensbescherming, beleid gedaan heeft, niet hebben misstaan. maar ook van ‘sterkste schouders, zwaarste lasten’. Het is aan de politieke besluitvormers — en daarmee indirect aan de burgers zelf — om CONSUMENTENPERSPECTIEF vast te stellen waar de grens loopt tussen indivi­ Het hier bekritiseerde marktoptimisme reikt duele keuzevrijheid en collectieve zelfbescher­ overigens verder dan het privatiseringsbeleid ming. van achtereenvolgende kabinetten. In de wereld En ten derde: het kenmerk van publieke goe­ van de beleidsadvisering, in ambtelijke kring en deren is nu juist dat zij niet alleen met maatsta­ in de grote politieke partij en heeft een beleids- ven van individueel nut en profijt gemeten kun­ denken postgevat, waarin de markt als vanzelf- nen worden. Goed onderwijs is ook een maat­ 22 sprekend referentiekader geldt. Kenmerkend schappelijk belang. Onderwijs en gezondheids­ voor dit denken is de centrale plaats die aan de zorg laten zich maar gedeeltelijk in economische consument en zijn/haar behoefte aan keuzevrij­ termen van vraag en aanbod, productie en con­ heid en kwaliteit wordt toegekend in de vorm sumptie ‘vangen’ — en overheidstaken die direct van individuele keuzevrijheid (vouchers, rug­ met de inrichting en het functioneren van de zakjes etc.). rechtsstaat verbonden zijn al helemaal niet. Als Hoe belangrijk dit type consumentenperspec­ wij de uitvoering van sommige publieke taken tief voor een goed functionerende, doelmatig in­ binnen het bereik van de overheid willen hou­ gerichte verzorgingsstaat ook is, het is ontoerei­ den, dan is dat niet alleen omdat tegenover fi­ kend als enig en uitsluitend uitgangspunt voor nanciële besparingen (ifany) tal van negatieve het denken over de (re)organisatie van de publie­ maatschappelijke effecten kunnen staan, maar

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Commissie Van Thijn Privatisering en de publieke sector vooral omdat de democratische rechtsstaat en beleidskader; een transparante verantwoorde­ zijn instituties een uitdrukking vormen van ge­ lijkheidsverdeling; een organisatie van het toe­ zamenlijke (politieke) afspraken tussen burgers zicht die zowel voldoende onafhankelijkheid als onderling; van wat die burgers onderling bindt publieke inkadering garandeert. — en dus ten principale in het publieke domein In de volgende vij f stellingen doen we een thuishoren. poging om de contouren van een hervormings- strategie van de publieke sector te schetsen; zo men wil: de kritiek op het marktdenken te ge­ EEN NIEUW PERSPECTIEF: VIJF STELLINGEN bruiken om een stap vooruit te doen, in plaats Het eenzijdige privatiseringsstreven, zoals dat in van op verouderde opvattingen (‘wat de overheid de jaren negentig ook in ons land ingang heeft doet, is welgedaan’) terug te vallen. gevonden, moet worden doorbroken, zonder het instrument zelf terzijde te schuiven. Hoe ziet Stelling 1 een minder ideologisch getinte, breed aangezet­ Een markteconomie, geen marktmaatschappij te hervorming van de publieke sector er uit — en op welke uitgangspunten is ze gebaseerd? Het is de sociaal-democratie er nooit alleen om Wij laten ons daarbij door de volgende uit­ te doen geweest om het functioneren van de gangspunten leiden. De sociaal-democratie kan markt aan bepaalde (sociale, ecologische, demo­ voortbouwen op een traditie waarin publieke cratische) criteria te binden. Ze wil sommige waarden zijn geformuleerd die uitgaan boven maatschappelijke domeinen ook vrijhouden van een louter economische denktrant. Deze publie­ de werking van het marktmechanisme resp. ke waarden of dimensies betreffen a. de demo­ voorkomen dat het er een (te) overheersende cratische rechtsstaat; b. sociale rechtvaardigheid plaats gaat innemen; grenzen stellen aan het eco­ (solidariteit, gelijkwaardigheid en sociale cohe­ nomisch denken en handelen op terreinen waar sie die op een brede maatschappelijke basis steu­ het weinig te zoeken heeft. ‘We willen een nen); c. culturele ontplooiing (waarin traditie en markteconomie, geen marktmaatschappij’, zo vernieuwing, vrijheid en pluriformiteit gevrij­ benadrukken Europese sociaal-democraten als waard van andere motieven de ruimte krijgen); Lionel Jospin en Tony Blair. Wat moet daaronder d. de kwaliteit van het bestaan (op het gebied van worden verstaan? onderwijs, gezondheidszorg, milieu e.d.). Deze Daar zijn in de eerste plaats de dragende insti­ waarden worden niet alleen door de overheid tuties van de wetgevende, de uitvoerende en de bevorderd, maar wortelen in de samenleving als rechterlijke macht: politie, justitie en het gevan­ geheel. Maar de overheid speelt wel een cruciale geniswezen; het leger; ambtelijke kerndiensten. rol bij het garanderen en beschermen van deze De publieke taakvervulling van deze instellingen waarden — zoals de subtiele balans in de wereld die de democratische rechtsstaat dragen, dient van cultuur en onderwijs laat zien. buiten de sfeer van de marktwerking te blijven. 23 De wijze waarop deze waarden of dimensies Zij horen immers een publieke in plaats van lou­ tot gelding worden gebracht laat ons niet onver­ ter economische moraal te vertegenwoordigen. schillig (zie stelling 1), maar is in de discussie Hetzelfde geldt voor politieke partij en en kandi- over privatisering te sterk op de voorgrond ko­ daat-bestuurders en -volksvertegenwoordigers. men te staan. In sommige gevallen is directe Ze zijn op steun, ook financieel, vanuit de sa­ overheidsbemoeienis gewenst, in andere geval­ menleving aangewezen, maar dienen in alle len kan veel aan andere partijen worden overge­ opzichten onafhankelijkheid te bewaren tot laten. Steeds zal het gekozen arrangement aan de economische machten. Een democratie ver­ drie criteria moeten voldoen: een duidelijke for­ wordt, zonder krachtige regelgeving terzake, mulering van publieke doelstellingen en politiek tot een plutocratie.

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Com m issie Van Thijn Privatisering en de publieke sector

Daarnaast gaat het, in de tweede plaats, om ken en handelen m.b.t. de hervorming van de sectoren met een sterke sociale dimensie (solida­ publieke sector overheerst. Wat een beperkt, riteit, toegankelijkheid), waarin de overheid maar nuttig beleidsinstrument was, is een be- doorgaans een belangrijke rol speelt, zoals de leidsideologie geworden. Daar tegenover moet sociale zekerheid, de gezondheidszorg en de het belang van meervoudige, pluriforme beleids­ volkshuisvesting. Marktwerking en commercië­ strategieën (en de bijbehorende experimenten) le exploitatie, inclusief publiek-private samen­ worden benadrukt; een zoektocht worden onder­ werking, kunnen een bijdrage leveren aan het nomen naar een op variëteit gebaseerde, ‘ge­ doelmatig functioneren van deze voorzieningen. mengde’ publieke sector. Daartoe staan op z’n Maar dat vereist wel regulering en toetsing aan minst drie wegen open: maatschappelijke doelstellingen — en daarmee > een herwaardering van die vormen van een kaderstellende rol voor de overheid. ondernemen die noch louter publiek, noch In de derde plaats zijn er de sectoren met een louter privaat en op winst gericht zijn: vrijwil­ belangrijke culturele functie, waarin vrijheid ligerswerk en non-profitorganisaties en (pedagogisch, wetenschappelijk, artistiek, jour­ not-for-profit maatschappelijk ondernemen nalistiek, levensbeschouwelijk) en plurifor­ — met de bijbehorende verplichtingen m.b.t. miteit centraal staan. Het zijn sectoren die in aansturing, overleg en verantwoording. meerdere of mindere mate vormen van markt­ Fixatie op de verhouding mssen ‘markt’ en werking kennen, maar die de sociaal-democratie ‘staat’ heeft in ons land het zicht benomen op wenst te vrijwaren van een dominantie van de de waarde van de ‘derde sector’ (particuliere markt, onder meer door: beperking van machts­ initiatieven, wederdiensten in plaats van concentraties in de mediawereld; beperking van monetaire transacties, ideëel gericht onder­ de rol van particuliere bijdragen (zowel sponso­ nemerschap) voor de organisatie van verzor­ ring als ouderbijdragen) in het onderwijs; verde­ gingsstaat en economie — en dat terwijl diging van het onafhankelijk wetenschappelijk Nederland over een rijke, pluriforme traditie onderzoek; stimulering van vrije, belangenloze op dit gebied beschikt; artistieke expressie; bescherming van de (fysieke > versterking van de positie van de professio­ en digitale) openbare ruimte tegen overmatige nals zowel als van gebruikers/consumenten commerciële uitbating. Ookhier zijn overigens in het onderwij s, de gezondheidszorg, maar interessante mengvormen van publieke en ook in verzelfstandigde of geprivatiseerde private samenwerking, profït- en non-profit- nutsbedrijven. ‘Vraagsmring’, bijvoorbeeld elementen denkbaar. in de vorm van vouchers, persoonsgebonden Met de bescherming van maatschappelijke budgetten, en dergelijke kan hierbij aanslui­ domeinen tegen marktwerking als dominant ten, maar draagt het gevaar in zich dat de principe streeft de sociaal-democratie een type organisatie van het aanbod en de aanbods- 24 samenleving na waarin andere motieven en verantwoordelijkheid van de overheid naar waarden dan economische de maatschappelijke de achtergrond verdwijnen; dynamiek helpen bepalen; waarin het rende- > in het geval van liberalisering en privatise­ mentsdenken aan grenzen gebonden is. ring: stimuleren van vormen van particulier ondernemerschap dat sociale, eventueel wet­ telijke vastgelegde doelstellingen nastreeft — Stelling 2 en waarvoor met betrekking tot de mobilise- Naar een 'gemengde'publieke sector ring van kapitaal, de winstbestemming en Privatisering, dat wil zeggen: het doen verrich­ de beloning van het management andere ten van publieke taken door particuliere onder­ regels gelden dan voor gewone particuliere nemingen, heeft de afgelopen periode het den­ bedrijven.

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Commissie Van Th ij n Privatisering en de publieke sector

De liberalisering van de volkshuisvesting is in bedrijf en een overheidsdienst zou kunnen wor­ dat verband een interessante casus. Ze kan als den voorzien door de 'publieke onderneming’. een geslaagde vorm van verzelfstandiging in de Daarbij kan gedacht worden aan verschillende publieke sector worden beschouwd. Sociaal juridische of organisatorische constructies, zoals ondernemerschap heeft hier de vorm gekregen bijv. de in Nederland niet onbekende, maar met van private ondernemingen die onder publieke de opkomst van het marktdenken uit de mode condities operen. Deze constructie laat tegelij­ geraakte overheids-NV, waarin overheden de kertijd vragen open over de positie die de verzelf­ meerderheid van de aandelen in bezit dienen te standigde woningcorporaties in de toekomst hebben; het intern toezicht in handen blij ft van moeten gaan innemen. Moeten ze verder gepri­ een aan het bedrij fsbelang in algemene zin ge­ vatiseerd worden, zoals de betrokkenen in de bonden, maar onafhankelijke Raad van Commis­ sector zelf willen? Moet er een scherpere grens sarissen; de politieke aansturing van het bedrijf worden getrokken tussen publiek en privaat? plaatsvindt via concessies en/of contracten, met En in welke mate kan medezeggenschap van ge- het overheidseigendom van grond en infrastruc­ bruikers(organisaties) ertoe bijdragen dat priva­ tuur als waarborgen voor het algemeen belang. te organisaties aan hun publieke verantwoorde­ Onderzocht zou moeten worden of een derge­ lijkheid worden gehouden? lijk model van de ‘publieke onderneming’ toe­ Men zou willen dat het lopende debat hier­ pasbaar is op de luchthaven Schiphol en het Ge­ over indertijd ook in de vervoerssector (open­ meentelijk Havenbedrijf Rotterdam (waarvoor baar vervoersbedrijven) en in de energiesector een dergelijk model al in discussie is gebracht). (productie- en distributiebedrijven) was ge­ Zo’n juridische structuur is overigens geen vol­ voerd. doende voorwaarde om goed te functioneren, zo­ als de Nederlandse Spoorwegen laten zien (die overigens geen overheids-N.V. mochten blijven). Stelling3 Waar het bij publieke ondernemingen om gaat is De publieke onderneming dat zij ruimte hebben voor zelfstandige bedrijfs­ Met name op het gebied van de fysieke infra­ voering, maar tegelijkertijd opereren binnen een structuur opereren in ons land bedrijven die duidelijk geformuleerde publieke taakstelling enerzijds op afstand van de (lokale, provinciale, onder een regime van publieke en transparante nationale) overheid dienen te staan — vanwege verantwoording en toezicht. de eisen die de interne bedrijfsvoering stelt; de noodzaak om bij wegvallende grenzen interna­ Stelling 4 tionale samenwerkingsverbanden aan te gaan De rol van de politiek en (investerings)beslissingen te nemen die een specifiek bestuurlijk niveau te boven gaan; etc.; Relativering van het ‘sturend’ vermogen van de maar die anderzijds niet voor privatisering in markt m.b.t. publieke goederen maakt het vraag- 25 aanmerking komen, omdat: stuk dat zich bij de zg. Zelfstandige Bestuurs­ > er veelal van een natuurlijk monopolie sprake organen (z b o ’s) al opdringt, des te urgenter: hoe is; organisaties de voor een doelmatig functioneren > uiteenlopende, soms conflicterende beleids­ noodzakelijke ruimte te verschaffen, maar tege­ doelstellingen in het geding zijn; lijkertijd hun handelen richting te geven en ver­ > de (infrastructurele) betekenis van het be­ volgens effectief toezicht te houden op de resul­ trokken bedrijf te groot is om van een gewo­ taten die zij boeken. ne’ onderneming te kunnen spreken. Het is een ingewikkelde problematiek, ook al omdat zich in de omgang met uitvoerende or­ In deze leemte tussen een normaal particulier ganisaties al gauw tal van dilemma’s en tegen-

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Commissie Van Thijn Piïuatiserincj en de publieke sector

strijdigheden voordoen (wat blijft er van de ge­ met politieke inkadering op duidelijk om­ geven ‘ruimte’ over als betrokkenen nauwkeurig schreven hoofdlijnen, blij ft geboden. op resultaat worden ‘afgerekend’; hoe geleverde prestaties adequaat te meten; hoe ‘op hoofdlij­ De aanpassingen die deze vraagstukken van de nen’ te sturen, terwijl de kloof tussen beleidsvor­ organisatie van politiek en overheid vragen, zijn ming en uitvoering misschien wel het grootste nog maar net begonnen. probleem van de overheidsorganisatie is?). Wat in ieder geval nadruk verdient, is dat dit Stelling 5 alles niet een technisch-bestuurlijke, maar een Het al te liberale Europa politieke aangelegenheid is. En wel in twee op­ zichten: Het streven in ons land naar privatisering van > de noodzaak om politiek-inhoudelijk richting publieke diensten is mede in de hand gewerkt te geven aan het overheidsbeleid is groter door het beleid van de Europese Unie. Liberalise­ dan ooit. De verzelfstandiging van overheids- ring van de Europese markt stond in Brussel en en andere publieke organisaties (w.o. privati­ Straatsburg voorop; het streven naar concurren­ sering) heeft bewindslieden en parlementa­ tie in de nutssector, naar een strikte scheiding riërs tot een sterk procedurele opstelling van publieke en private bedrijfsvoering en naar verleid, terwijl ze juist op een heldere, toets­ verregaande beperking van ‘marktverstorend’ bare visie van het publiek belang op het be­ overheidsoptreden heeft voorrang gekregen — treffende beleidsterrein vraagt. Om een voor­ ook waar het zou kunnen botsen met het waar­ beeld te geven: het falend beleid inzake de borgen van publieke belangen. Nederlandse Spoorwegen, inclusief alle Frontaal stelling nemen tegen deze ontwikke­ zwenkingen van de afgelopen jaren (wel ling is onverstandig. Ze ligt voor een deel veran­ prij scontrole, geen prij scontrole; wel beurs­ kerd in Europese verdragen die niet gemakkelijk gang, geen beursgang; wel concurrentie op te veranderen zij n; ze vraagt in veel gevallen eer­ het spoor, geen concurrentie op het spoor) der om nuancering dan om een complete veran­ is uiteindelijk terug te voeren op het ontbre­ dering van het gevoerde beleid; en ze draagt de ken van een duidelijke, onderbouwde opvat­ sporen van ambivalenties, beleidsaanpassingen ting — bij alle grote politieke partijen — en politieke verschillen van inzicht. De laatste over de toekomst van het spoor (in Nederland jaren valt bij lidstaten en Europese organen een en Europa) en van het openbaar vervoer in grotere gevoeligheid waar te nemen voor de ge­ het algemeen; varen van een ongeremd privatiseringsstreven. > verzelfstandiging in haar verschillende vor­ Nederland zou daarop moeten inhaken door: men ontslaat regering en parlement niet van > in Europees verband op te komen voor een hun verantwoordelijkheid voor wat de betref- grotere handelingsvrijheid van nationale en 26 fende organisaties presteren. De neiging om lokale overheden waar het de afweging van toezichthoudende organen (inspecties, mede­ economische vrijheden tegen andere (sociale, dingingsautoriteiten, voedselautoriteiten) ecologische, culturele) doelstellingen betreft; geheel onafhankelijk van de politiek te ma­ voor de erkenning van de spanning die er, ken, is hiermee in strijd — en maakt deze bijvoorbeeld, kan bestaan tussen mededin­ organen teveel afhankelijk van de persoon­ gingsbeleid en de ‘ecologische modernisering’ lijke opvattingen van de toezichthouders en van sectoren als de landbouw; tussen ruimte­ van de druk van de ‘eigen’ sector. Integratie lijke ordening en privatisering van de grote in de departementale structuur, zonder een infrastructurele bedrijven; tussen een markt­ duidelijke bevoegdheidsverdeling, is geen conform overheidsbeleid en regionale steun alternatief. Zelfstandigheid, gecombineerd voor sociaal-culturele voorzieningen;

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Com m issie Van Thijn Privatisering en de publieke sector

> verband te leggen tussen het beleid m.b.t. organisaties en andere vormen van particu­ de organisatie van de publieke sector en het lier initiatief; sociaal ondernemerschap zoals streven om in meer algemene zin een ‘sociale dat bijvoorbeeld door de geprivatiseerde, markteconomie' in Europa te handhaven; maar aan maatschappelijke doelstellingen om een type markteconomie na te streven gebonden woningcorporaties wordt beoe­ dat van een krachtig democratisch bestuur en fend; de overheids-NV als een nog altijd voor van een actieve ‘civil society’, nationaal en de hand liggende organisatievorm voor grote internationaal, het gewenste tegenspel krijgt; infrastructurele bedrijven; > de mogelijkheden te onderzoeken van boven­ > het inzicht dat heldere politieke normering, nationale samenwerking tussen nutsbedrij­ een transparante uitvoering en effectief maat­ ven — als aanvulling op c.q. alternatief voor schappelijk en politiek toezicht essentiële, concurrentie tussen particuliere onderne­ vaak niet-gerealiseerde voorwaarden zijn mingen op dit terrein. Waarom zou het voor succesvolle verzelfstandiging van pu­ spoorverkeer in Europa in de toekomst gedo­ blieke taken; mineerd moeten worden door enkele grote, > bevordering van een Europees beleid m.b.t. concurrerende bedrijven — in plaats van door de publieke sector dat minder eenzijdig op een coöperatie van nationale publieke onder­ marktwerking is gebaseerd. nemingen? Waarom de onvermijdelijke coör­ dinatie van de luchtvaartinfrastructuur in Een aanzet tot een dergelijke pluriforme hervor­ Europa voornamelijk overlaten aan gepriva­ ming van de publieke sector treft men aan in het tiseerde luchthavens, terwijl publieke instel­ verkiezingsprogramma 2002-2006 van de Partij lingen hier eigenlijk een eerste verantwoor­ van de Arbeid, dat bepaalde overheidorganisa- delijkheid hebben? ties, zoals het gevangeniswezen, nadrukkelijk van privatisering uitsluit, en dat die privatise­ ring in andere gevallen bindt aan de voorwaarde CONCLUSIE dat, ook op lange termijn: 'de dienstverlening Bovenstaande is een poging om enerzijds voor­ wordt verbeterd; de dienstverlening voor ieder­ bij te komen aan de traditionele sociaal-demo- een toegankelijlcblijft; er voldoende prijsconcur­ cratische visie op de publieke sector (die die sec­ rentie is; de investeringen voldoende op peil tor te veel met de overheid identificeerde en die blijven; nadelige externe effecten, zoals beslag voor de gebreken van de overheidsorganisatie te op de openbare ruimte en het milieu, worden weinig oog had), en anderzijds aan de recentelijk voorkomen’. zo populaire liberale visie (die marktwerking te De PvdA zou daarmee een belangrijke stap veel als panacee voor de kwalen van de publieke naar de gewenste relativering van het privatise- sector opvat). Deze synthese, zo men wil: ‘derde ringsbeleid zetten. Een gevaar van deze benade­ weg’, heeft als belangrijke kenmerken: ring is wel dat ze, bij alle impliciete kritiek, op 27 > afwijzing van marktwerking voor de dragen­ privatisering als beleidsinstrument gefixeerd de instituties van de wetgevende, uitvoerende blijft. Volgende stappen zouden daarom moeten en rechterlijke macht; zijn: explicitering van alternatieve hervormings- > erkenning van de waarde van gecontroleerde strategieën; meer aandacht voor de sterk ver­ marktwerking als beleidsinstrument bij de waarloosde vraag hoe (en niet alleen: of) markt­ hervorming van de publieke sector, zonder werking in de publieke sector gestalte kan krij­ haar de voorkeursbehandeling te geven waar­ gen; welk type markt voor de betreffende pu­ van de afgelopenjaren sprake is geweest; blieke taken in aanmerking komt. > verbreding van het hervormingsstreven door daarin nadrukkelijkte betrekken: non-profit-

SS/D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan! (2) Graag nog iets preciezer

PI ETER BOOT

De PvdA is op zoek naar een verstandige hervor­ particuliere bedrijven voorop en het Europees ming van de publieke sector. In dat kader heeft beleid zo eenzijdig op marktwerking gebaseerd de commissie Van Thijn een discussienota uit­ — als wordt gesteld. Het probleem hierbij is gebracht waarin gepoogd wordt ‘een belangrijke vooral wat we onder privatisering verstaan. Eco­ stap naar de gewenste relativering van het priva- nomen en juristen denken daarbij aan het ver­ tiseringsbeleid te zetten’. In deze bijdrage zal ik anderen van eigendom. In die denkwijze zijn pogen de redeneerlijn van de commissie Van de Nederlandse Spoorwegen of Schiphol niet ge­ Thijn van kanttekeningen te voorzien en enkele privatiseerd, want de aandelen zijn in handen alternatieven aan te dragen. van overheden. Van Thijn stelt privatiseren ge­ Het rapport Van Thijn laat zich als volgt lijk aan ‘het doen verrichten van publieke taken samenvatten: Optimisme over nut van liberali­ doorprivate ondernemingen’1. Daaronder vallen sering en privatisering heeft plaatsgemaakt voor dan ook activiteiten als uitbesteden: het verzor­ een terughoudende stemming, en met goede gen van de plantsoenen of ophalen van vuilnis. reden. Het privatiseringsprogramma van de De vraag of het verstandig is alles zelf uit te voe­ paarse kabinetten is geen vergissing geweest ren of dat door anderen te laten doen is, denk ik, maar te snel uitgevoerd, onvoldoende doordacht de afgelopen jaren helemaal niet zoveel eenzij­ en te veel gefixeerd op rendement van particulie­ diger beantwoord als voorheen. Wel is die in een re ondernemingen. Hervorming van de publieke aantal sectoren aan de orde gesteld waar dat sector moet pluriformer worden en daarin moet voorheen nog niet het geval was — inderdaad, 'publiek ondernemen’ een belangrijke rol spelen. met meer en minder succes. De rol van de politiek moet daarbij toenemen. Zo samengevat is er niet zoveel tegen de visie c a su s: sted elijk openbaar vervoer van Van Thijn in te brengen. Mijn grootste pro­ bleem met het rapport is dat de denklijnen zo Van Thijn heeft gelijk dat de discussie moet star­ slordig zijn toegepast dat er nauwelijks nauw- ten met het vaststellen van wat de publieke taken 28 keurige conclusies te trekken zijn, en dat in het eigenlijk zijn. In de terminologie van de wrr de verlengde daarvan de voorgestelde oplossingen ‘wat’-vraag: wat vinden we nu wel en niet tot het een grote kans hebben ons van de regen in de publiek belang behoren. Dat blijkt helemaal niet drup te helpen. zo makkelijk te bepalen. Ik denk dat het nog De eerste vraag is of het privatiseringspro­ veel stelliger geformuleerd kan worden. Juist het gramma van de paarse kabinetten zo onbekom­ liberaliseren van voorheen gesloten overheids­ merd is uitgevoerd — met het rendement van markten vereist een veel intensiever debat over publieke belangen en een veel zelfbewuster over­ Over de auteur Pieter Boot is econoom heidsoptreden. Een goed voorbeeld is het stede­ en werkzaam bij de Rijksoverheid lijk openbaar vervoer. Voorheen diende het ge­ Noten Zie pagina 31 meentelijk openbaar vervoersbedrijf een dienst-

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Pieter Boot Graag nog iets preciezer regeling in die in de gemeenteraad of in regio­ gen moeten op een nieuwe wijze worden ge­ nale organen na discussie over enkele details borgd en de staatsbedrijven moeten op een eer­ werd goedgekeurd. Alle kennis zat bij het bedrijf lijke wijze in de markt komen te staan. Maar het dat in de praktijk een vrijwel autonome dienst is ook denkbaar dat de onderstromen wel was, met eigen cultuur en werkwijze. In de hui­ krachtig zijn, maar niet zonder meer tot betere dige situatie (die volgens VanThijn geprivati­ prestaties leiden. Dan gaat het om revitalisering seerd is) begint het met de gemeentelijke of re­ van publieke diensten. De overheid zoekt een rol gionale overheid die nadenkt wat de bedoeling als opdrachtgever en creëert slimme marktprik- van goed openbaar vervoer eigenlijk is. kels om een goede uitvoering te laten realiseren: Dat mondt uit in een Plan van Eisen waar financieren van de vraag in plaats van het aan­ consumentenorganisaties over kunnen mee­ bod, aanbesteding, prestatiefinanciering. Het is spreken en dat democratisch wordt vastgesteld. ook denkbaar dat er geen structuurwijziging Vervolgens kunnen vervoersbedrijven offertes hoeft plaatst te vinden, vooral in sectoren met doen en bekijkt de overheid wie het beste aanbod hoge afbreukrisico’s, grote stabiliteit, weinig doet, bezien op prijs en kwaliteit. Juist doordat technologische ontwikkeling. Privatisering er meer afstand is gecreëerd ten opzicht van het heeft daar weinig zin, maar ook dan zijn er mo­ uitvoerende bedrijf kan de publieke discussie gelijkheden tot actieve belangenbehartiging veel fundamenteler zijn. door klanten of kostenvergelijkingen tussen Het is geen toeval dat juist moderne PvdA- verschillende aanbieders. Dat zou in de water- gedeputeerden hierin het voortouw nemen. De sector het geval kunnen zijn. PvdA-gedeputeerde in Zuid-Holland heeft de eer­ Ook in de beschrijvingen van sectoren moe­ ste openbaar vervoer aanbesteding op het platte­ ten we nauwkeurig zijn. VanThijn c.s. suggere­ land georganiseerd. Resultaat: een aanmerkelijk ren bijvoorbeeld dat de marktwerking in de betere prij s/kwaliteit verhouding dan voorheen. energiesector nog geen voordeel heeft gebracht. De PvdA-gedeputeerde in Noord-Brabant heeft Dat klopt, want die ging — afgezien van de het busbedrijf bba verkocht en gebruikt de op­ grootste verbruikers — pas per 1/1/2002 in. In­ brengst voor een ambitieus vernieuwingspro­ teressant is wel dat klanten nu al hun leverancier gramma, in plaats van een schamel jaarlijks divi­ van duurzame energie kunnen kiezen. Het aan­ dend te incasseren. Ook hier worden de meeste tal verbruikers daarvan is in enkele maanden activiteiten openbaar aanbesteed. verviervoudigd en het bedrijf dat het meeste werk maakt van 'groene stroom’ heeft de meeste klanten gewonnen. Zo slecht gaat het niet overal. ONDERSTROMEN Ik kom daarmee aan mijn laatste punt: de op­ In het verlengde daarvan is opmerkelijk dat het lossing ‘publiek ondernemen’ is te onnauwkeu­ rapport VanThijn zo weinig precies is over de rig als werkend perspectief, omdat het geen betekenis van wat we de ‘onderstromen’ van de recht doet aan de totaal verschillende maatschap- 2 9 privatisering kunnen noemen: technologische pelijke kosten en baten van verschillende moge­ vernieuwing die toetredingsdrempels verlaagt, lijkheden in verschillende sectoren. Ik zou graag Europese regelgeving die een sector openbreekt, preciezer zijn. consumenten die meer keuze willen dan zwart of zwart. Van Delden en Veraart hebben in dat > We moeten veel beter nadenken over wat de verband een werkbare driedeling gemaakt2. feitelijke beïnvloedingsmogelijkheden door Ingeval deze onderstromen dominant en onaf­ de overheid zijn. Wetten en contracten zijn wendbaar zijn is liberalisering de verstandigste veel steviger dan eigendom. Het is veel be- optie. Dat is bijvoorbeeld in de telecom en bij langrijker om een goede wet te hebben die de energiebedrijven het geval. De publieke belan­ verantwoordelijkheden in het openbare ver-

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Pieter Boot Graag nog iets preciezer

voer regelt en om een goed contract met sanc­ giebeleid heeft de PvdA dat veelal gedaan. Bij ties te sluiten dan om aandelen van openbare het openbaar vervoer kan dat veel resoluter. vervoerbedrijven te bezitten. Dat bezit be­ Laat nieuwe kleine bedrijven maar verbindin­ moeilijkt de beïnvloeding in veel gevallen gen van regionaal belang verzorgen — dan zelfs. De gemeente Amsterdam kan veel min­ wordt het makkelijker de n s de maat te ne­ der doeltreffend ongewenst gedrag van het men. eigen gvb bestraffen dan de provincie Gro­ > Anders dan de commissie Van Thijn sugge­ ningen van het private bedrijf Arriva. En als er reert is er in de transitie naar meer evenwich­ tijdig adequate wetgeving was geweest, was tige markten juist behoefte aan krachtig en de n s minder ontspoord dan nu het geval is onafhankelijk toezicht — toezichthoudende en had minister Netelenbos effectiever kun­ organen die enigszins los moeten staan van nen ingrijpen. In de voorliggende wetsvoor­ dagelijkse politieke beïnvloeding. Juist die — stellen verschaft de minister concessies — wettelijk ingekaderde — onafhankelijkheid zowel voor het landelijk vervoer als het be­ maakt het mogelijk in de transitie de grote be­ heer van de infrastructuur — waarin om­ staande ondernemingen met hun perfecte schreven wordt welke rechten en plichten lobby apparaten fier tegemoet te treden. Hij ondernemingen hebben. Het kenmerk van heeft geheel gelijk dat ook toezichthouders concessies is dat de overheid precies moet verantwoording schuldig zijn. Maar daar is omschrijven wat ze wil afspreken. Zo’n sys­ iets aan te doen. In een recent onderzoek van teem vereist dat zij zich daarop voor enige tijd de Britse BetterReguianon Task Force zijn vijf durft vast te leggen. Ik zie dat als een voordeel, principes gehanteerd waaraan een toezicht­ omdat het ondernemingen de kans geeft te houder moet voldoen: transparantie; toere­ investeren in dienstverlening. Maar Boven­ kenbaarheid; proportionaliteit (ingrijpen in berg en Teulings hebben terecht aangegeven de mate dat het nodig is); consistentie (wat dat als de overheid niet weet wat ze wil, het pleit voor een enkele toezichthouder) en doel­ beter is bedrijven in de publieke sfeer te laten matigheid. Dat is niet eenvoudig, maar een omdat geen contract gesloten kan worden3. uitdagende bestuurlijke agenda. Privatisering in netwerksectoren vereist juist > En laten we ook om ons heen blijven kijken. een zelfbewuste en duidelijk optredende In Engeland is de liberalisering van de spoor­ overheid. wegen grotendeels mislukt, maar in Zweden > De overheid moet beter nadenken over de een groot succes. Sinds jaar en dag worden ‘counter vailing powers’ tegen grote uitvoe­ daar regionale spoor- en busbedrijven open­ rende instanties, los van wie het eigendom baar aanbesteed. De overheden houden de heeft. Klanten die zelf kunnen kiezen, of con­ regie stevig in eigen hand en de efficiency is sumentenorganisaties van wie het advies op aanzienlijk verhoogd. Ook in andere opzich­ wettelijke basis niet zomaar terzijde gescho­ ten kunnen we van Scandinavische landen, ven kan worden, zijn daarvan voorbeelden. met hun tradities die in veel opzichten op de Beter bestuur en macht aan de mensen. Het is onze lijken, veel leren. Noorwegen, Finland j ammer dat Van Thijn de klanten en hem of en Zweden waren (met Nieuw Zeeland) de haar vertegenwoordigende organisaties zo eerste landen ter wereld die de kleine energie­ weinig noemt. Geef hem of haar het recht verbruiker een vrije leverancierskeus boden. mee te denken met opdrachtgevende overhe­ Het Internationaal Energie Agentschap heeft den en uitvoerende bedrijven, zolang daad­ in een evaluatie aangegeven dat deze markt­ werkelijke concurrentie niet mogelijk is. En ordening succesvol is verlopen 4, maar ook ge­ blijf streven naar afbraak van monopolies waarschuwd dat elk hervormingsproces goed waar dat denkbaar is. In het debat over ener­ doordacht moet worden en niet inconsistent Privatisering: ophouden of doorgaan? Pieter Boot Graag nog iets preciezer

mag zijn. Interessant in Zweden is ook de missarissen met een samenstelling die de poging van de overheid om ‘professioneel maatschappelijke oriëntatie van de te contro­ eigenaar' te zijn van die ondernemingen die leren onderneming weerspiegelt.5 Dat hoeft men nog niet kan privatiseren. Daarmee hier niet precies de uitkomst te zijn, maar we bedoelt men dat ook voor die ondernemingen moeten het wel in dit soort praktische verbe­ — rekening houdend met marktomstandig­ teringen zoeken. heden — de verhoging van de aandeelhou­ derswaarde voorop moet staan met inacht­ Samenvattend: het rapport Van Thijn stelt de neming van maatschappelijke doelen. De goede vragen, maar analyseert nog niet precies daarbij gehanteerde middelen zijn: vergro­ genoeg en komt daarom met suggesties die nog ting van transparantie (waarom nodigt de onvoldoende bijdrage aan modernisering van Tweede Kamer niet jaarlijks de Raad van Com­ sociaal-democratische politiek. missarissen van de ns uit om het jaarverslag te bespreken?); toespitsing op uitsluitend kerntaken; en een efficiënte raad van Com­

Noten ning in de markt, Business 4 Zie bijvoorbeeld ie a , Country Contact, Amsterdam/Antwer­ Report Sweden, Parijs 2000. 1 Deze definitie is ontleend aan pen, 2001 5 Zweeds Ministerie van in­ de w r r , maar door het kabinet 3 Lans Bovenberg en Coen dustrie en communicatie, niet overgenomen omdat ze Teulings, ‘De grenzen van Annual report Govemment-owned te verwarrend is. de publieke sector’, Tijdschrift companies, Stockholm 2001. 2 Pieterjan van Delden en Maar­ voor Politieke Ekonomie mei ten Veraart, Publieke dienstverke- 2000.

31

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan! (3) Ideologie helpt niet!

FERD CRON E

Het meest treffend omschreef Egbert Kalse in De commissie stelt terecht vast dat door een nrc Handelsblad (19.10.2001) hetprivatiserings- te snel, ondoordacht en nonchalant uitgevoerd beleid van minister Annemarie Jorritsma: ‘Eerst beleid met privatisering veel is mis gegaan. Met doen en dan denken’. Een karakterisering die ook name de publieke belangen werden vaak onvol­ door de Commissie Van Thijn bedacht had kun­ doende geconcretiseerd in contractuele afspra­ nen zijn, en dat typeert de kracht van haar analy­ ken met private partijen, en er was veelal onvol­ se. Terecht wij st de commissie erop dat veel pri- doende ontwikkeld publiek toezicht op de nale­ vatiseringsbeleid plaatsvond zonder dat alle risi­ ving daarvan. Privatisering was inderdaad van co's vooraf in beeld waren gebracht. een beperkt maar nuttig beleidsinstrument ver­ De commissie schiet echter tekort in de ana­ heven tot ideologie. Ook ik herken uit de periode lyse van tekortkomingen die achteraf — soms op 1994-1998 dat privatisering vaak als een remedie pijnlijke wijze — zichtbaar zijn geworden. Er tegen alle kwalen werd aangeprezen door vvd wordt een voornamelijk politiek-ideologische en d 6 6, met minister Wij ers als boegbeeld voor­ beoordeling gegeven, die los is gemaakt van eco­ op. De goede oude nutsbedrijven werden aan de nomische overwegingen, van zakelijke voors en kant gezet als inefficiënt, traag en onvoldoende tegens. Hierdoor blijft de analyse zweven. Wat toegerust voor de modernisering van technolo­ ookj ammer is, is dat de commissie de ervarin­ gie en beheer, laat staan voor het sneller en beter gen die de laatste j aren in een aantal belangrijke vervullen van de wensen van consumenten. sectoren zijn opgedaan niet in het stuk verwerkt Wie zich daartegen verzette werd al gauw te kijk heeft. Terwijl Paars 2 juist in meer sectoren, zo­ gezet als ouderwetse staatssocialist (dat heb ik als sociale zekerheid, energienetwerken, ns en destijds maar als geuzennaam opgevat). gezondheidszorg, besloten heeft tot nationalisa­ Maar los van deze ideologische dimensie, tie en het hernemen van publieke invloed, dan waar de commissie zich toe beperkt, was er na­ tot verdere ‘blinde’ privatisering. De commissie tuurlijk wel degelijk sprake van een serieus eco­ voert eigenlijk vooral een ideologische strijd te- nomisch probleem waar ook kabinetten vóór 3 2 gen het privatiseringsbeleid van Paars 1 en de Paars al mee worstelden. De Commissie Buur- laatste cd A-kabinetten en mist daarom helaas meijer had aangetoond dat overheidsbeleid actuele nieuwe inzichten. Omdat de analyse van (en het gepolder van de sociale partners) van de de fouten belangrijke aspecten mist, ben ik ook sociale zekerheidsuitvoering een rommeltje had nog niet overtuigd van de voorgestelde alterna­ gemaakt, met als resultaat de afwenteling van tieven, zoals de publieke onderneming. Maar de verantwoordelijkheden en kosten op de centrale commissie is nog niet klaar; we beoordelen nu overheidskas. In de Rotterdamse haven wilde een tussenrapportage. minister Smit-Kroes het loodswezen opfrissen door de tucht van de markt. En zelfs het verkie­ Over de auteur Ferd Crone is financieel woord­ zingsprogramma van Groenlinks was in 1994 voerder van de PvdA-Tweede Kamerfractie voor marktwerking in de Ziektewet. In de ener-

S&'D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Ferd Crone Ideologie helpt niet!

giebedrijven, zo bleek uit studies, zouden effi- buitenaf worden opgedrongen. De commissie ciëntieverbeteringen mogelijk zijn van een paar had de economische en technologische kanten miljard per jaar, zelfs zonder aan de cao’s te ko­ van marktwerking meer aandacht moeten geven men die tot de duurste van de Nederlandse ar­ om een eerlijke historische terugblik te kunnen beidsverhoudingen behoorden. En bleek bij de geven. Dan was het de commissie waarschijnlijk oude ptt niet dat het lange wachten op een tele­ ook opgevallen waarom marktwerking niet al­ foonaansluiting al ras tot het verleden behoorde tijd voordelen oplevert. Met name als er onvol­ toen het bedrijf meer onderworpen werd aan de doende concurrentie is, en (private) onderne­ tucht van de markt? Ten slotte diende marktwer­ mingen een kartel of zelfs monopolie vormen, is king op het spoor zich al aan met de komst van er natuurlijk geen sprake van de beoogde kosten- Lovers; de David die Goliath zou verslaan in en technologievoordelen. Monopolies (privaat of klantvriendelijkheid. van de staat) kenmerken zich nu eenmaal door Ik noem maar wat anekdotische voorbeelden hoge prijzen, lage capaciteit en investeringen en om de poltieke sfeer terug te halen die beginja­ slechte dienstverlening. De remedie van privati­ ren negentig dominant was. Alles leek beter dan sering is dan erger dan de kwaal. De laatste jaren voortgezette nutsbedrijven. Terecht stelt de com­ heeft vooral de PvdA-fractie in de Tweede Kamer missie Van Thijn dan ook dat er geen eenvoudige hier met succes aandacht voor gevraagd: zonder weg terug is, maar het gaat om meer dan anekdo­ concurrentie geen marktwerking, dan nog liever tiek. Er was niet alleen een ideologische maar een publiek monopolie. En in alle gevallen een bovenal een rationale motivering voor privatise­ versterking van het mededingsbeleid, in plaats ring die helaas niet wordt behandeld: de tucht van de weg terug naar de overheid. van de markt is wel degelijk een enorm sterke kracht om bedrijven en hun werknemers (van EUROPESE INVLOEDEN hoog tot laag) in beweging te brengen. Het is een simpele marktwet, datje ten onder gaat als je Interessant is dat de commissie de internatio­ niet een betere prij s/ kwaliteitverhouding biedt nale, met name Europese, context van privatise­ dan je concurrent. Dat maakt steeds weer nieuwe ring belicht. Want veel privatisering is inder­ krachten los om efficiënter te werken, nieuwe daad voortgevloeid uit coördinatie van de Euro­ technologiëen en slimmere processen te beden­ pese Unie. Het Europese verdrag is van oor­ ken en toe te passen. Natuurlijk zitten hier ook sprong een economisch georiënteerde samen­ de dierlijke animal spirits achter: concurrentie werking om tot een zo groot mogelijke interna­ kan bitter en zelfs dodelijk zijn, maar waarom tionale markt voor zo veel mogelijk goederen en willen we die schaduwzijde wel accepteren bij diensten te komen. Het is jammer dat de com­ traditionele marlctgoederen en niet bij de over­ missie dit eenzijdig als een negatieve en ideolo­ heid? Zijn werknemers in de markt het bescher­ gisch gemotiveerde invloed beschrijft en zelfs de men minderwaard dan die bij de overheid? Ook redengeving hiervan niet noemt. De achter- 3 3 is technologische vernieuwing vaak moeilijker grond van de interne markt is namelijk evenzeer met traditionele nutsbedrijven te organiseren. rationeel en gebaseerd op de gedachte dat het De hypersnelle opmars van mobiele telefonie en vergroten van markten tot welvaartsvoordelen internet hadden in theorie ook door de oude ptt voor burgers en overheden leidt omdat in grote­ kunnen worden verzorgd, maar er zijn tal van re markten op grotere schaal geproduceerd kan voorbeelden van traagheid bij nutsbedrijven. worden, met de vs als voorbeeld. De daarmee Energiebedrijven waren in feite vaak logge samenhangende kostenvoordelen (lagere kos­ ingenieursbedrijven die zweerden bij grootscha­ ten) zijn een voordeel. Zoals niemand zal denken lige kern- en kolentechnologie. Decentrale duur­ dat het goed is wanneer alle landen weer hun zame en warmtekrachtopwekking moest ze van eigen gloeilampen en koelkasten gaan maken,

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Ferd Crone Ideologie helpt niet!

geldt ook voor veel oude nutstaken dat de natio­ ment, terwijl er ook geen concurrenten zijn die nale schaal te klein en te duur geworden is. de onderneming scherp houden omdat er geen Ook hier geldt echter dezelfde concurrentietoets. marktwerking was. Dat is geen derde weg of Als ook de Europese markt gekartelliseerd is ko­ tussenweg, maar een weg die iedereen wilde men we van de regen in de drup. De nationale verlaten. (staats)monopolies worden dan vervangen door Ik zie wel wat een in een overheids-NV als ju­ enkele grote geprivatiseerde concerns, zoals zich ridische eenheid om transparantie te bevorderen die nu in de telefonie en energie aftekenen. De en in gevallen dat verschillende lokale overhe­ commissie behandelt dit thema niet en mist dan den eigenaar zijn. Maar dan is een structuurre- ook een noodzakelijke aanbeveling: aanscher­ giem niet adequaat, zoals Maarten Veraart op ping van het Europese mededingsbeleid. 7 september j .1. in het Financiële Dagblad betoog­ de. Die overheids-Nv’s vergen wel actief aandeel­ houderschap, en niet het overlaten van beleid TUSSEN WAL EN SCHIP aan het management alleen. Dat ondervindt im­ Omdat de commissie Van Thijn deze economi­ mers niet de tucht van de markt en wordt dus sche schaal-, technologie- en mededingings­ niet geremd in het vooropstellen van eigen in­ aspecten nauwelijks behandelt doet zij in feite zichten (en belangen?). wat ze ook de ‘tegenstander’ verwijt: ze voert een Interessanter lijkt het mij om alleen die taken ideologisch debat. Dat maakt ook haar eigen te verzelfstandigen ofte privatiseren waarbij er voorstellen voor een ‘derde weg’ meer ideolo­ gerede verwachting is dat er werkelijk concur­ gisch gedreven dan goed onderbouwd. Bijvoor­ rentie kan plaatsvinden. Dat kan concurrentie op beeld de keuze voor een ‘publieke onderneming’ hetzelfde moment zijn van andere bedrijven, of kan ons al gauw tussen de wal van de overheid concurrentie op een later moment van een ande­ en het schip van de marktwerking doen vallen. re onderneming die de concessie kan verwerven Men wil bij voorzieningen die een natuurlijk als hij het beter kan doen dan de eerdere conces- monopolie zijn, een overheids-NV waarvan de sienemer. Dan is een optie van privatisering overheid de (meerderheid) van de aandelen be­ zelfs wenselijk omdat het verwerven van een zit, maar waar het management en de Raad van concessie dan een risico impliceert (je kunt hem Commissarissen onafhankelijk het bedrijfsbe­ namelijk weer kwijtraken) en bij risicodragende lang voorop moeten stellen. De politieke aanstu­ activiteiten moet de overheid ver weg blijven; ring van de publieke belangen geschiedt door daaris juist de private sectorvoor. In de energie­ een concessie of overheidscontract. Dat is een sector heb ik om die reden bepleit om de net­ minder heldere keuze dan het lijkt, want juist als werken (stroomkabels, gasleidingen) niet te ver­ het een natuurlijk monopolie betreft zal er per kopen, want die zijn een uniek (natuurlijk) definitie geen concurrentie kunnen zijn en moet monopolie. Maar wel kan het beheer daarvan via 34 de overheid niet indirect via management of een (tijdelijke) concessie naar de markt worden concessies sturen maar direct (via een toezicht­ overgeheveld. Als nuon dan het beheer niet houder) de prijzen vaststellen en waarschijnlijk goed uitvoert verliest het zijn concessie en gaat ook de capaciteit en investeringen aansturen. die naar Eneco of een andere concurrent, zonder Met marktwerking heeft dat niets te maken. Het dat we de netwerken weer terug moeten kopen. lijkt meer de weg terug naar de verzelfstandigde Deze weg heeft een Kamermeerderheid gekre­ overheidsbedrijven (structuur-Nv’s) zoals de gen en wordt nu nader in wetgeving vastgelegd. energiebedrijven van vóór 19 9 8, waar de aan­ Dan is er geen nieuwe publieke nv, maar een­ deelhouders (gedeputeerden en wethouders) te­ voudig een overheid die netwerken bezit en een recht over klaagden dat ze er wel aandeelhouder private nv die de concessie op beheersdiensten waren, maar zonder invloed op het manage­ probeert te verwerven.

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Ferd Crone Ideologie helpt niet!

dat dat komt door privatisering (die hier juist IS CONCURRENTIE MOGELIJK? niet is). Dan komt echter ook de moeilijke vraag Zeer terecht stelt de commissie dat ook tradi­ aan de orde wat te doen als een bedrijf de opge­ tionele overheidsbedrijven veel meer aan legde productiviteistverbetering niet haalt en efficiency-prikkels en klantvriendelijkheid kun­ zelfs grote verliezen gaat lijden. Houdt de poli­ nen en moeten worden gehouden. Ze sluit zich tiek dan de rug recht en wordt het management daarbij aan bij het wRR-rapport over Publieke naar huis gestuurd? Of gaat het bedrijf failliet, of Belangen van Wim Derksen. Ook Joyce Sylvester worden de tekorten door de politiekbijgepast uit accentueert in haar proefschrift en in een reeks de algemene middelen? Benchmarking wordt artikelen in bijvoorbeeld Openbaar Bestuur juist dan een soft instrument, wat management en de veelzijdigheid waarmee naar organisatie- en vakbonden al gauw zullen leren. verzelfstandigingsvraagstukken van overheids­ De kernvraag begint dus niet bij een juridi­ bedrijven moet worden gekeken. Doorbench- sche structuur, maar bij de economische (en marking en andere externe toetsingscriteria is technologische) vraag of concurrentie eigenlijk hier nog een wereld te winnen. Ik hoop dat de wel mogelijk is. Is de tucht van de markt of een commissie dat in zijn eindrapport verder uit­ toezichthouder mogelijk en effectief? Daar is werkt als een geloofwaardig sociaal-democra- geen algemeen antwoord op te geven en ideolo­ tisch antwoord op de digitale keuze tussen staat gie voor of tegen marktwerking helpt hier even­ en markt. Ook hier een voorbeeld uit de energie­ min. In plaats daarvan is een zorgvuldige analyse sector: doorbenchmarking stelt de toezichthou­ per sector nodig. En de commissie Van Thijn der vast welke productiviteitsverbetering elke af­ heeft gelijk: dat ontbrak bij veel privatiserings- zonderlijke onderneming kan halen en verlaagt projecten: het was vaak eerst doen en dan den­ de prij s voor de klant daarmee evenredig. Ten on­ ken. rechte zegt de commissie hierover dat de prijzen in de energiesector stijgen (wat dus niet zo is) en

35

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan! (4) Privatiseringsgeblunder

ARNOLD HEERTJE

Het rapport van de commissie Van Thijn is een Een volgend nadeel is dat een analyse van de voorlopige versie. Daarom is het begrijpelijk allocatie in de marktsector versus de publieke dat het alle sporen van een onvoldragen vrucht sector ontbreekt en daardoor ook het perspectief draagt. Daarbij denk ik niet alleen aan vormge­ op publiek-private constmcties, die hoe dan ook ving, probleemstelling en opzet van het rapport, bij wijze van nieuwe institutionele vormgeving maar vooral aan de inhoud. Laat ik daarom met deel gaan uitmaken van de toekomstige econo­ een enkele opmerking volstaan. mische en maatschappelijke orde. Beschouwin­ gen over de invloed van technologische ontwik­ kelingen op de hoogte van transactiekosten en ECONOMISCHE ANALYSE het verschuivende karakter van publieke goede­ Men zou verwachten dat het rapport kennis van ren ontbreken volledig. Hetzelfde geldt voor de de huidige stand van de economische weten­ betekenis van consumentensoevereiniteituit schap verraadt over de rol van de staat in het eco­ een oogpunt van huidige en toekomstige genera­ nomisch leven, de theorie van de economische ties, het samengaan van individuele vrijheid en politiek, de welvaartstheorie, de speltheorie, de noodzaak van coördinatie uit een oogpunt de invloed van onvolkomen of asymmetrische van welvaartspositie van de individuen en voor informatie op de uitkomst van de allocatie in de de rol van niet-reproduceerbare goederen. Ten­ marktsector en de publieke sector en over de eco­ slotte, ontbreekt het inzicht dat verbeteringen nomische analyse van het recht. Hiervan is geen van de allocatie gepaard kunnen gaan met verde­ sprake. Het is volstrekt duidelijk dat de bekwame lingseffecten, waarover een politiek oordeel kan leden van de commissie het moeten doen met worden gevraagd. flarden van elementaire economische kennis, die zij in vroeger j aren hebben opgedaan. POLITIEKE CONSEQUENTIES Deze feitelijke omstandigheid heeft verschei­ dene nadelen. In de eerste plaats ontbreekt daar- Door het ontbreken van een systematisch en 36 door een heldere probleemstelling en structuur theoretisch-economisch draagvlak is het rapport van het rapport. In de tweede plaats worden ana­ een hutspot van observaties van leden van een lyse en ideologische en politieke gezichtspunten commissie, die in de loop van de jaren ervarin­ niet uit elkaar gehouden. Daardoor wordt niet gen hebben opgedaan met beleid of met het spre­ voorbereid op welke vragen van waarderende en ken over beleid. Kennelijk wordt onderling hef­ normatieve aard de sociaal-democratie een ant­ tig van gedachten gewisseld over eikaars uitspra­ woord moet geven. ken, zonder deze te herleiden tot analytische uit­ gangspunten en vooronderstellingen. Daardoor Over de auteur Arno ld Heertje is bijzonder is een baksel ontstaan, waarin zijns- en waarde- hoogleraar in de geschiedenis van de economische ringsoordelen op een verwarrende wijze zijn wetenschap, Unii/ersiteit van Amsterdam ingebakken.

S &D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Arnold Heertje Privatiseringsgeblunder

Nu is het volledige gebrek aan expertise over nemers woedend hebben gemaakt. Kortom, er is dit onderwerp niet karakteristiek voor de com­ gewoon niet nagedacht over de operaties die missie. Het is zelfs zo dat het in deze vorm gepre­ men ter hand nam. De noodzakelijke expertise senteerde ontwerp mede het gevolg is van de hebben wij niet in Nederland. Die is voorhanden indrukwekkende reeks van blunders die op het bij de grote, internationale investmentbankers. terrein van de zg. privatisering door ambtenaren Al j aren hebben wij erniethetgeldvoor over die en bewindslieden zijn gemaakt. Men heeft een­ in te huren. Men denkt het zelf wel te kunnen. voudig geen enkel benul van de deskundigheid De resultaten zijn desastreus en kosten miljar­ die is vereist om welke publiek-private construc­ den. tie dan ook tot stand te brengen. De veilingen Men kan mij niet verwijten hier niet eerder van frequenties, de Noord-Zuidlijn in Amster­ op te hebben gewezen. Bij de vorige formatie dam, de container-terminal in Amsterdam, de hebben Rick van der Ploeg en ik het thema dui­ Nederlandse Spoorwegen, de Betuwelijn en delijk bij Kok en Wallage op tafel gelegd. Er is de h s l zijn maar een paar voorbeelden van vol­ niets mee gedaan; de secretaris-generaal die er strekt ondoordachte ontwerpen van publiek- begrip voorhad — Ad Geelhoed — is verdwenen. private constructies. Het aanleggen van infra­ De andere secretaris-generaal die kennis van structuur zonder zicht op exploitatie, het niet zaken had — Sweder van Wijnbergen — is door scherp omschrijven van publieke randvoor­ Jorritsma naar huis gestuurd. Veel hoop op ver­ waarden, het niet onderkennen van de reikwijd­ betering heb ik niet, tenzij Wouter Bos naar Eco­ te en politieke risico’s van een proj eet en het her­ nomische Zaken gaat. leiden van de constructie tot de mate van private financiering ervan, zijn slechts enkele aspecten CONCLUSIE van de gebleken ondeskundigheid van de betrok­ kenen. Mijn dringende advies aan de commissie-Van De gebeurtenissen bij de Nederlandse Spoor­ Thijn is om de partijgenoten Wolfson en Sweder wegen berusten niet op privatisering als ver­ van Wijnbergen bij het werk van de commissie keerd uitgangspunt, maar op de motivering er­ te betrekken. Zij beschikken over meer dan vol­ van door de overheid. Den Besten kreeg bij de doende theoretische kennis en praktische erva­ Nederlandse Spoorwegen onder toeziend oog ring om de commissie voor een wetenschappe­ van de overheid en de Raad van Commissarissen lijke afgang van de eerste orde te behoeden. Het de ruimte als eerste beleidsdaad zijn salaris en in concreto uitvoeren van een publiek-private dat van de andere leden van de Raad van Bestuur constructie kunnen zij ook niet. Maar zij hebben te verviervoudigen. Dik deed hetzelfde bij o n . het voordeel te weten wat zij niet weten. Geen wonder dat dergelijke zg. details de werk­

37

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan! (5) De consument centraal!

W IBO KOOLE

In Privatisering en hervorming van de publieke sector VOOR WIE DEDEN WE HET OOK AL WEER? doet de wb s -commissie Van Thijn een maar half geslaagde poging om uitgangspunten te formu­ De stellingname van de commissie stoelt niet op leren voor 'een minder ideologisch getinte, breed een goede analyse van de liberaliseringsproces- aangezette hervorming van de publieke sector’. sen in de afgelopen jaren. De zin dat 'de balans Hoewel door de commissie enkele interessante van deze operaties als geheel toch negatief uit politieke uitgangspunten worden geformuleerd valt’ kun je toch niet het begin van afgewogen blijven die op een te algemeen niveau steken. Bo­ beoordeling noemen. Daarbij maakt de commis­ vendien kiest de commissie zijn aangrijpings­ sie de fout om het in gang zetten van marktwer- punt niet in de belangen van de burger als consu­ kingsoperaties vooral te zoeken in Europees ment en gebruiker, terwijl die juist beginjaren beleid en de nationale context te verwaarlozen. negentig om meer economische dynamiek, Vergeten lijkt dat juist de burgers beginjaren transparantie en keuzevrijheid vroegen. Markt- negentig meer economische dynamiek en keuze­ werkingsoperaties waren niet louter een Euro­ vrijheid afdwongen. pees project. De Nederlandse economie zat destijds in een Het stuk biedt te weinig houvast voor de dal. Vergeleken met andere landen binnen Euro­ cruciale politieke debatten over de herziening pa presteerden we slecht in termen van werkge­ van het zorgstelsel, de kwaliteitsverbetering van legenheidsgroei en economische ontwikkeling. de spoorwegen en de verdergaande uitvoering Ouderwetse marktinstituties zaten onderne­ van modern mededingingsbeleid en toezicht- mers én consumenten in de weg: een mededin­ houderschap. Het gedeeltelijk falen van liberali­ gingswet die kartels vrij spel gaf; een winkel­ sering en de noodzaak tot hervorming van het sluitingswet die een keurslijf was; eindeloze ad­ publieke domein worden door de commissie ministratieve procedures voor het bedrijfsleven Van Thijn op één hoop gegooid, terwijl het kern­ die toetreding tot de markt van nieuwe aanbie­ thema dat beide processen gemeen hebben — ders verhinderden. In (toen nog) publieke secto­ 3 8 het versterken van de rol van de burger — ter­ ren als telefonie, post en openbaar vervoer en in nauwernood wordt genoemd. Zo mist de com­ commerciële sectoren als assurantietussenper­ missie een kans op een radicale vernieuwing van sonen, makelaars, notarissen en advocaten liet het sociaal-democratische denken. Dat had ge­ de kwaliteit van de dienstverlening sterk te wen­ kund door de zelfstandige burger als soevereine sen over en was modernisering hoognodig. consument een centrale plaats in het beleids- Consumenten hadden te maken met lange denken toe te kennen. wachttijden voor een telefoonaansluiting (twee jaar in de grote steden!), grote beperkingen in de Over de auteur Wibo Koole is Hoofd openingstijden van winkels die een handige aan­ Maatschappelijke belangenbehartiging uan sluiting bij veranderde leef- en werkpatronen be­ de Consumentenbond moeilijkten (tussen vijf en zes als een gek naar de

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Wibo Koole De consument centraal! supermarkt rennen!), spoorwegen met een ge­ een echt goed functionerende nieuwe markt is brek aan zitplaatsen en frequentie en overbelaste nog lang niet ontstaan. lijnen in de Randstad (vrijwel altijd staan tussen De oorzaak van dit alles is dat in het Neder­ Amsterdam en Utrecht en Den Haag!). landse marktwerkingsbeleid de aanbodzijde van Het politieke antwoord van het derde kabinet- de markt altijd centraal stond. De gedachte was Lubbers en de paarse kabinetten was ingrijpend: dat het slechten van toetredingsdrempels vol­ nieuwe mededingingswetgeving gestoeld op het doende zou zijn. Het verschaffen van informatie uitgangspunt dat beperking van mededinging aan consumenten over prijzen en prestaties verboden is; een winkelopeningstijdenwet; af­ werd overgelaten aan concurrenten, terwijl die schaffing van overbodige regels die beroepsgroe­ nu juist een evident belang hebben bij een ge­ pen als makelaars en assurantietussenpersonen brek aan transparantie om hun eigen marktaan­ beschermden; liberalisering en vernieuwing van deel te beschermen. de telecommunicatiesector. De inzet van markt- De mobiele telecommunicatie is daarvan het werkingsoperaties was dus niet alleen of primair duidelijkste voorbeeld. Bij het creëren van die een gevolg van internationalisering of het proces markt werden geen spelregels vastgelegd voor van Europese integratie, maar ook van een in het verschaffen van vergelijkende prijs/presta- Nederland door veel burgers c.q. consumenten tie-informatie. Die zou er wel komen, zo dacht geformuleerde wens tot verbetering van de men, als er meer aanbieders op die markt kwa­ dienstverlening op tal van markten. men. Mooi niet, want de vijf mobiele telecom- aanbieders hebben geen enkel belang bij het ver­ liezen van marktaandeel door meer transparan­ MARKTWERKING ZONDER CONCURRENTIE tie van hun prestaties. Toezichthouder opta Als we terugkijken op tien jaar marktwerking, werd de handen op de rug gebonden en mag zich kan gesteld worden dat er veel is bereikt waar het van de wetgever niet bemoeien met de vraag of gaat om vernieuwing en dynamisering van onze er op deze markt nu sprake is van effectieve con­ economische orde. Gevestigde posities van kar­ currentie. Bijgevolg moest opta zichbeperken tels en beroepsgroepen spreken niet langer van­ tot het slechten van conflicten tussen kpn en de zelf. Winkelend Nederland is veel beter af dan nieuwe aanbieders. Een nuttige, maar beperkte voorheen. De kwaliteit van de diensten in de taakstelling. telecommunicatiesector is enorm toegenomen. De grootste fout bij alle liberaliseringen is het Is de balans dan louter positief? Nee, zeker gebrek aan aandacht geweest voor de effectiviteit niet. Er zijn dure lessen geleerd en er valt nog van concurrentie vanuit het perspectief van de veel te verbeteren. De verzelfstandiging en op­ consument: is die uiteindelijke beter af? Teveel is splitsing van de spoorwegen is een drama ge­ op zijn beloop gelaten vanuit de onterechte ge­ worden. De verkoop van gemeentelijke kabelnet­ dachte dat overheidsoptreden vooral schadelijk ten heeft geleid tot drie grote regionale private of belemmerend zou zijn. Effectieve concurren- 39 monopolisten in ons land zonder serieus tegen­ tie veronderstelt een krachtig ingrijpen van de spel van de klant. Op de markt van (mobiele) marktmeester in de institutionele vormgeving telecommunicatiediensten heeft de consument van markten. Het ontbreken van die markt- wel keuze, maar heeft hij verder het nakijken, meestersrol in het beleid van de paarse kabinet­ omdat hij geen prijs met prestaties kan vergelij­ ten is, denk ik, bepalender geweest voor het ken. De markten van notarissen, makelaars en falen van het marktwerkingsbeleid in de afge­ assurantietussenpersonen zijn nauwelijks trans­ lopen jaren dan het ontbreken van een duide­ paranter geworden. De opening van de taxi- lijke markering van het publieke belang. In veel markt leidt wel tot de afbraak van lokale mono­ gevallen ging het namelijk helemaal niet over polies (zoals tca in Amsterdam gelukkig!), maar publieke dienstverlening, of op zijn hoogst een

SS/D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Wibo Koole De consument centraal!

klein beetje, zoals bij de publieke taak van nota­ ten en diensten geen onderscheid maakt naar de rissen. herkomst ervan — overheid of private markt —, maar naar kwaliteit, prestatie en prijs van de dienst zelf. Betekent dit nu dat het publieke ka­ DE BURGER WIL KWALITEIT rakter van bepaalde diensten er niet toe doet? Het gevaar in de huidige discussie over libera­ Zeker niet, maar wel dat de consumentencriteria lisering en hervorming van de publieke sector is kwaliteit, waar voor je geld, transparantie &■ dat verschillende problemen op een hoop wor­ informatie, en verhaalsmogelijkheden ook bij den gegooid. De kwesties die met de herorde­ de beoordeling van publieke voorzieningen een ning van — voornamelijk — private markten grote rol zijn gaan spelen. moesten worden opgelost zijn van een ander karakter dan de grote problemen waarmee pu­ CONSUMENTENSOEVEREINITEIT blieke sectoren als veiligheid, zorg en onderwijs te maken hebben. Naast een capaciteitsprobleem De commissie-Van Thijn onderschat ten enen­ is daar sprake van een organisatieprobleem, het male hoe belangrijk het is geworden rekening te aanbod sluit ook los van de capaciteit niet meer houden met de consumentensoevereiniteit voor goed aan op de vraag en valt op geen enkele wijze het vertrouwen in publieke voorzieningen. te beïnvloeden door gebruikers. De geboden Waar ik me kan vinden in het pleidooi om poli- kwaliteit is volstrekt niet in overeenstemming tiek-inhoudelijk richting te geven aan het over­ met de gevraagde prijs (via belasting of ziekte­ heidsbeleid, in plaats van technisch-bestuurlijk, kostenpolis). Slecht ingerichte scholen, gebrek is het teleurstellend dat men met een grote aan leerkrachten, geen inzicht in kwaliteitsver­ boog heen loopt om de voor de moderne sociaal- schillen. Lange wachtlijsten, ontbrekende keuze­ democratie cruciale vraag naar de eigen verant­ mogelijkheden, en (ook hier) gebrek aan inzicht woordelijkheid en rol van de burger als gebrui­ in prestaties van zorgaanbieders. Consumenten ker en consument. Sociaal-democratische pu­ voor wie hier belangrijke immateriële waarden blieke waarden als de maatschappelijke functie in het geding zijn (opvoeding van kinderen, aan­ van het onderwij s of het brede basispakket in dachtige zorg) kunnen slechts machteloos toekij­ de zorg krijgen daardoor weer een inzet en toon ken. Hier geldt nog altijd een soevereiniteit als die herinnert aan het ouderwetse sociaal-demo­ bij het oude staatstelefoniebedrijf. cratische paternalisme. Los van de vraag hoe ver in deze sectoren de Vergeten wordt dat de moderne burger echt publieke verantwoordelijkheid moet gaan (een niet alleen de hedonist is waar de commercie liberaal zal die vraag ongetwijfeld anders beant­ hem of haar voor wil aanzien. Die moderne woorden dan een sociaal-democraat) is de be­ burger is al lang een verantwoorde koper of ge­ langrijkste kwestie dus een zorg- en onderwijs- bruiker, die vragen stelt bij de herkomst van pro­ 40 stelsel te creëren dat aanbod goed doet aanslui­ ducten en diensten, die eist dat bedrijven maat­ ten op de vraag, onder garantie van een aantal schappelijk verantwoord produceren. Die is publieke wenselijkheden, zoals bijvoorbeeld een bezig met de vraag hoe persoonsgebonden bud­ bepaald zorgpakket of opleidingsniveau voor getten hem of haar kunnen ondersteunen bij het iedereen in ons land. organiseren van de zorg in familie- of vrienden­ Vanuit het perspectief van de Nederlandse kring. burger als gebruiker lijkt het overigens maar be­ In plaats van de burger te betrekken bij het perkt uit te maken wie dat aanbod organiseert. creëren van sociale samenhang door hem keuze­ In een afgelopen jaar door de Consumentenbond mogelijkheden te geven, wordt de burger onder uitgevoerd onderzoek werd duidelijk dat de Ne­ het mom van publieke waarden op afstand gezet derlandse burger bij de beoordeling van produc­ als een gevaarlijk wezen dat tegen zichzelf in

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Wibo Koole De consument centraal! bescherming moet worden genomen. Het buiten keuzemogelijkheden van de burger het centrale beschouwing laten van de rol van burgers als vraagstuk is. Met publieke belangen als veilig­ consumenten en gebruikers van publieke voor­ heid, culturele diversiteit en solidariteit als rand­ zieningen doet de commissie in dezelfde val voorwaarden zou het juist over de beste invul­ trappen als de marktwerkingsideologen waar zij ling van consumentensoevereiniteit in die secto­ zich tegen af zet. Waren het die laatsten die on­ ren moeten gaan. beredeneerd altijd de markt als goed zagen en Waar de kabinetten-Kok in hun sociaal-libe- dus de vraag naar de effectiviteit van concurren­ rale optimisme de vraagzijde verwaarloosden in tie (worden we er beter van) niet eens meer stel­ het marktwerkingsbeleid, zou het eerste kabi- den, voor de commissie is even onberedeneerd net-Melkert een even grote fout maken door het de publieke sector het uitgangspunt. pleidooi van de commissie Van Thijn te volgen. Dat belooft weinig goeds voor de noodzake­ Gelukkig weet Ad wel beter! lijke hervorming van belangrijke publieke secto­ ren, waar nu juist het scheppen van ruimte voor

41

S&D 1 j 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan! (6) De tucht van de economie

FRANS VAN WAARDEN

De discussienota van de Commissie van Thijn is lucratieve randstadroutes, verlies hogesnelheids­ het meest verstandige dat ik in jaren in Neder­ lijnen, wel/geen concurrentie op het spoor, land over privatisering en marktwerking gele­ wel/geen beursgang, etc.) en daardoor mede ver­ zen heb. Het stelt de vanzelfsprekendheid die antwoordelijk is voor het uitblijven van tij dige een marktoplossing voor willekeurig welk pro­ investeringen in materieel en ongemotiveerd­ bleem de laatste jaren gekregen heeft na lange heid bij het personeel. (Het is toch een grof tijd weer eens ter discussie. Privatisering — dat schandaal dat een minister en een Tweede Ka­ niet meer dan een middel of instrument dient te mer ongestraft de schuld af kunnen wentelen zijn — lijkt tot doel op zichzelf te zijn geworden. op een Ns-directie terwijl ze diezelfde directie Dat stelt de commissie aan de kaak. Ze eist te­ voortdurend met tegengestelde eisen en verlan­ recht opnieuw het primaat van de politiek op, na gens geconfronteerd heeft?) een decennium van dominantie door de econo­ Maar op de cruciale vraag wat nu wel aan de mie; en ze stelt dat we een markteconomie wil­ markt over te laten en wat niet, wat precies pu­ len, geen marktsamenleving. Najaren van half blieke taken en verantwoordelijkheden zijn, bedorven blauw-paars lijkt de PvdA weer een geeft de commissie maar een gedeeltelijk en beetje een frisse rode appeltjeskleur te krijgen. voorlopig antwoord. Wellicht niet ontactisch Verfrissend is ook dat politici nu eens niet de voor een discussiestuk in een heterogene partij. schuld voor falende privatiseringsprojecten al­ Laat ik dan ook dat losse eind oppakken om er leen maar bij anderen leggen: onredelijke spoor- wat verder aan te breien. wegvakverenigingen, onhebbelijke taxichauf­ feurs, ontactische ns of KPN-bestuurders, of DE PUBLIEKE SECTOR VERSCHROMPELT geldgierige lokale bestuurders. Immers: het falen van menige privatiseringsinitiatief was In de discussie over markt en staat is het de laat­ niet zelden aan de rijkspolitiek zelf te wijten. ste jaren bijna vanzelfsprekend geworden ervan Die een loodswezen privatiseerde maar het mo- uit te gaan dat de staat slechts daar een taak heeft 42 nopolie in stand hield, zodat prompt misbruik waar de markt het niet aan kan. De staat als se­ van macht gemaakt werd. Die een n s opzadelde cundair, toegevend, afwachtend ten opzichte van met tegenstrijdige doelstellingen: marktprijzen, de marktsamenleving. Het is eigenlijk het klas­ ook in de spits; maar ook lage prijzen om de sieke antwoord: de publieke sector is verant­ autorijders de trein in te krijgen. Die onzeker­ woordelijk voor ‘collectieve goederen’ die de heid creëerde bij een n s (dreiging van verlies markt vanwege problemen van collectief hande­ len niet zelf kan produceren. Punt is echter dat Over de auteur Frans van Waarden is hoogleraar steeds meer voorheen collectief beschouwde organisatie en beleid aan de Uninersiteit Utrecht. goederen door economen tot semi-collectieve Hij is momenteel werkzaam als fellow aan of private goederen gebombardeerd zijn. Ook het Europees Uniuersitair Instituut in Florence. aan onderwijs, kinderopvang, theaterbezoek,

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Frans van Waarden De tucht uan de economie

veiligheid op straat, weggebruik, en wellicht gaan. Elke crisis leidt weer tot een roep om meer zelfs wegverlichting zou best een individueel en striktere publieke regulering. Soms zelfs uit (markt)prijskaartje te hangen zijn. Daarmee onverwachte hoek. Was het niet Bolkestein die schrompelt de publieke sector, uit algemene indertijd om meer staatstoezicht op de beurs middelen te financieren, steeds verder in. riep na enkele voorkennis-schandalen? Voor de Stel dat het al zo is dat het gebruik van meer vermindering van zulke onzekerheden en risico­ voorzieningen dan voorheen aan individuen toe ’s zijn vele diensten ontstaan met een duidelijk te rekenen is, dan is de volgende vraag: wie dat publieke functie. Commercialisering daarvan kan betalen? En vooral: of we het juist vinden dat kan de effectiviteit bedreigen. Want effectieve alleen degenen met een goed gevulde beurs toe­ controle vereist vaak een monopolie. En dat gang tot onderwijs, vervoer of veiligheid op roept op zijn beurt om publieke controle. straat krijgen? De commissie stelt dat de over­ De publieke sector heeft dus een taak bij za­ heid een taak heeft in sectoren met een sterk ken waar we ‘zeker van willen zijn’. Dat kan im­ sociale dimensie, zoals de gezondheidszorg of pliceren dat we er niet voor afhankelijk van wil­ de volkshuisvesting. Maar dat is te beperkt of len zijn van het buitenland en er samen collec­ onduidelijk. Want wat is precies een ‘sociale tief over moeten kunnen beslissen. Zelfvoorzie- dimensie’, waarvan vinden we het belangrijk dat ningscapaciteit was een van de belangrijkste iedereen er toegang toe heeft? Hoort daar ook motieven voor het interventionistische land­ niet de veiligheid op straat of de telefoonaanslui­ bouwbeleid van na de oorlog. Nu vinden we het ting bij? Of de baten die de samenleving als ge­ niet erg meer dat de druiven uit Italië komen en heel bij een goed opgeleide bevolking heeft? de textieltjes uit Taiwan. Want we verwachten Onderwij s is niet alleen ten voordele van degene dat ze wel zullen blijven komen. Maar anders is die het genoten heeft. Een nauwkeuriger afba­ het gesteld met niet zo makkelijk transporteer- kening van het begrip ‘publieke taak' zou een bare ‘goederen’, d.w.z. diensten. Hebben we nog verdere uitwerking van het begrip sociale grond­ wel voldoende greep op onze voorzieningen als rechten vergen. de ziekenhuizen in Amerikaanse handen komen, de Fransen bepalen wanneer hier de bussen en treinen rijden, en de concurrent-luchthaven RISICOMAATSCHAPPIJ Frankfurt bepaalt wat voor vliegtuigen er op De commissie heeft het over sectoren met een Schiphol mogen landen? Want dat is het risico sociale dimensie. Maar de publieke verantwoor­ van privatisering en beursgang. De verkwanse­ delijkheid betreft ook bepaalde taken die diverse ling van veel gemeentelijke kabelbedrijven aan sectoren raken. Een vroege en nog steeds cen­ het Amerikaanse up c heeft bepaald niet tot een trale publieke taak is de zorg voor zekerheid en hoerastemming onder de consumenten geleid. veiligheid van de bevolking. Leger en politie, de Want bij zulke min of meer natuurlijke mono­ oorspronkelijke staatsapparaten die daar een polies is er geen echt alternatief waar consumen- 43 taak hadden, volstaan niet meer. In onze ‘risico­ ten heen kunnen om hun onvrede te uiten. maatschappij’ wordt die zekerheid en veiligheid Zorg voor veiligheid en zekerheid van de bur­ op vele, steeds weer onverwachte, manieren ger impliceert ook bescherming tegen machts­ bedreigd: vuurwerk, café- en tunnelbranden, posities. Een vierde kerntaak van de overheid is miltvuurbrieven, b s e en varkenspest, medicij­ om er voor te zorgen dat waar macht geconcen­ nen met onvoorziene neveneffecten, bedorven treerd en uitgeoefend wordt er controles op die garnalen, minder zichtbaar maar veel desastreu­ macht zijn. De bescherming van de zwakkere zer, de vele verkeersdoden en gewonden, een partij tegen een sterkere is het doel van een groot terrorisme aanval op ons drinkwater, een beur­ deel van de wetgeving. Ze doet dat op verschil­ scrash, verzekeringsmaatschappijen die failliet lende wijze in de private en in de publieke sector.

S&D 1 | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Frans van Waarden De tucht uan de economie

In de private sector bestaat er in principe bestaat EU NOODLOT? al een belangrijk controlemechanisme: de con­ currentie. Deze biedt de ontevreden klant een Een andere vraag die mij bezig houdt is de vraag exit-optie: niet goed, dan naar een ander. Bij voort­ ‘hoe het eigenlijk zover heeft kunnen komen’? durend slechte prestaties heeft men steeds min­ Hoe is het mogelijk (geweest) dat politici als lem­ der inkomsten — lees machtsmiddelen. Alleen mingen het modeverschijnsel privatisering wanneer dit niet goed functioneert heeft de over­ achterna zijn gehold? Want dat het dat was we­ heid een taak. Het mededingingsrecht moet de ten we sinds het proefschrift van Sandra van concurrentie in stand houden en te sterke econo­ Thiel. Deze toenmalige onderzoekster bij de mische machtsposities voorkomen. Het sociaal Rekenkamer heeft een groot aantal (vooral lo­ recht compenseert voor machtsverschillen tus­ cale) privatiseringsoperaties onderzocht. Of­ sen werknemer en werkgever; en het consumen- schoon ze — opererend vanuit de rationele keu- tenrecht/handelsrecht voor machtsverschillen zebenadering in de sociologie — op zoek was tussen toeleverancier en afnemer/consument. naar rationele argumenten waarom bestuurders In de politiek ontbreekt veelal de exit-optie. privatisering omarmden, kon ze er onvoldoende Er zijn geen meerdere publieke organisaties die vinden. De rationaliteit bleek veelal ver te zoe­ eenzelfde taak vervullen. Bij ontevredenheid ken. Ze moest concluderen dat het vooral mo­ over de Belastingdienst of het Bureau Rijbewij­ dieus kuddegedrag was — en met een ingenieu­ zen kan men niet naar een ander — tenzij men ze draai werd dat overigens weer in de rationele emigreert. In de politiek kan kritiek slechts wor­ keuze-dwangbuis gedwongen: kuddegedrag den geuit via het ‘voice’ mechanisme. Daar heeft werd rationeel verklaard, want het bespaarde op de overheid met haar staats- en administratief tijd en kosten van zelfstandig denken en op recht kanalen voor gecreëerd: het stembiljet, onderzoek uit gaan. het rechtelijk beroep, een vrije pers. Bovendien Een bekend argument is dat Nederland niet wordt de macht van de overheid door horizon­ anders kan, omdat ze door de Europese Unie tale en verticale machtenscheiding beperkt. tot liberalisering en privatisering gedwongen Reden voor het mislukken van veel privatise- wordt. Nu is dat om te beginnen geen overtui­ ringsprojecten was dat het onvolledige privatise­ gend argument voor de privatisering van de ringen waren. De typisch publieke controlekana- plaatselijke schouwburg. Het geldt tot op zekere len op het geprivatiseerde overheidsbedrijf ver­ hoogte wel voor enkele nationale privatiserin­ dwenen (gedeeltelijk); maar de typisch private gen, zoals die in het transport en telecommuni- kwamen er niet voor in de plaats, omdat het niet catiewezen. Maar waarom wil Nederland toch lukte voldoende effectieve concurrentie te creë­ altijd het braafste jongetje in de Europese klas ren, bijvoorbeeld omdat er toch sprake was van zijn? Zelfs wanneer het niet eens nodig is om de een min of meer natuurlijk monopolie (loods- meester te volgen? Een typisch voorbeeld: Geen 44 wezen, kabel, spoorwegen, straks ook sociale enkele Europese richtlijn heeft Nederland tot zekerheid, energie en Schiphol?). Geen ‘voice’ aanpassing van de mededingingswetgeving aan meer, maar ook geen ‘exit’ optie. Gevolg was al de Europese norm gedwongen (omdat er een snel: misbruik van machtspositie door de nieu­ taak/marktafbakening bestaat tussen het Euro­ we machtigen. Gegeven de verantwoordelijkheid pese en nationale mededingingsbeleid). Toch is van de overheid voor het zorgen voor controles dat gebeurd. En daarbij is Nederland veel verder op macht is het niet verantwoord om gecontro­ met Europa geconvergeerd dan nodig was en leerde publieke in ongecontroleerde private dan andere landen gedaan hebben. monopolies om te zetten. Kortom: zulke natuur­ Ten onrechte wordt de eu in Nederland lijke monopolies dienen een publieke taak te vaak als ‘noodlot’ dat over ons gekomen is voor­ blijven. gesteld (vooral natuurlijk door degenen die

S&D ] | 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Frans van Waarden De tucht van de economie er steun voor hun standpunt in vinden). Als historische kennis. En zijn geneigd het wiel hogere autoriteit die slechts te volgen is. Neder­ steeds weer opnieuw uit te vinden. land kan daar echter meebeslissen — zij het Leren van het verleden wil overigens natuur­ natuurlijk in beperkte mate. Maar de laatste lijk niet zeggen dat alles bij het oude moet blij­ j aren heeft ons land daar bij de privatisering ven. Waar het om gaat is in andere tijden (en zelfs vooropgelopen en het Europese liberalise- plaatsen) na te gaan wat de motieven en voor­ ringsbeleid zo niet getrokken dan in ieder geval waarden waren om bepaalde diensten tot een pu­ van harte gesteund. Heel anders dan andere blieke taak te maken. Om vervolgens na te gaan landen zoals Frankrijk en Duitsland die op be­ of diezelfde motieven nu onder gewijzigde om­ paalde terreinen (transport, energie) zo hun standigheden nog gelden, c.q. of de voorwaarden reserves bij privatisering hebben. En dat terwijl die dat mogelijk of noodzakelijk maakten nog een grote Duitse of Franse geprivatiseerd staats­ aanwezig zijn. Leren is iets anders dan copiëren. bedrijf louter door haar omvang veel betere kansen heeft om in de internationale concur­ DE ECONOMEN-GEMEENSCHAP rentie te overleven. De commissie doet enkele goede voorstellen Het Eu-argument overtuigt niet als verklaring om die 'noodlotsgedachte’ te keren, die ik van voor het lemmingen-gedrag van de beleidsma­ harte ondersteun. Bijvoorbeeld dat Nederland kers. Belangrijker verklaring is het argument zich sterker zou moeten maken om meer ruimte van Sandra van Thiel: imitatie is complexiteits- te creëren voor een afweging van de vier econo­ reductie. Daar komt echter bij dat het beleid veel­ mische vrijheden tegen maatschappelijke belan­ al voorbereid en besloten wordt door leden van gen, zoals milieu of cultuur. Dat heeft Nederland een epistemic communie die haar identiteit aan tot nog toe zeker niet gedaan. In de nieuwe socialisatie in een bepaalde professie dankt, de mededingingswet is maar weinig ruimte gelaten economie. Leden zijn niet alleen economen, voor de mogelijkheid om samenwerking van maar ook andersoortig opgeleiden (bv. juristen) ondernemers te tolereren waar dat niet-econo- die ook aan de economie geroken hebben. Deze mische belangen dient. Wat dat betreft heeft het gemeenschap heeft haar eigen set van normen Europese gerechtshof in het verleden meer mo­ en waarden ontwikkeld, waarvan de basis in de gelijkheden geboden. studie economie is gelegd. Centraal daarin is het Nederland moet geen gidsland willen zijn, idee dat de economie het primaat heeft; dat over­ roept inmiddels ook een spraakmakende eco­ heidsingrijpen eigenlijk slechts dan legitiem is noom als Eduard Bomhoff in de Volkskrant (12 ja­ wanneer de markt faalt. De Nederlandse beleids- nuari 2002). We moeten eerder andere landen gemeenschap is geïntegreerd in een veel brede­ volgen dan zelf leiden, om van hun ervaringen te re, internationale gemeenschap. De gemeen­ kunnen leren. De Britse ervaringen met gepriva­ schap is sterk geïnstitutionaliseerd in beleidsad- tiseerde spoorwegen en de Zweedse met gelibe­ viserende, beleidsvormende en beleidsbepalen- 45 raliseerde taximarkten zouden ons dan tot na­ de organisaties, zoals de oeso, het CPB, het im f, denken kunnen stemmen. Ik zou er aan willen de Centrale Bank, en de ministeries van Finan­ toevoegen dat we ook kunnen leren van onze ciën en Economische zaken. eigen geschiedenis. Enige kennis van de discus­ Een voor de democratie zorgwekkende ont­ sie over nationalisering van de spoorwegen wikkeling is, dat steeds vaker beleid wordt ge­ eind 19de eeuw, of enige kennis van de taximarkt maakt door experts in heel of half-autonome in de j aren dertig zou eveneens tot voorzichtig­ organisaties, die zelf aan weinig machtscontro- heid hebben kunnen leiden. We kunnen kennis les onderhevig zijn en al helemaal niet aan con­ uit ons eigen verleden putten. Beleidsmakers troles door de burger. Het geldt voor de juristen worden echter veelal niet gehinderd door enige van hoge rechtscolleges die steeds vaker inter-

S&D 1 [ 2002 Privatisering: ophouden of doorgaan? Frans van Waarden De tucht uan de economie

veniëren in politieke beslissingen. (Het verbod willen spreken. Als het goed is komt daar een in­ van de rechter van het mestbeleid van de mi­ vloed via de exit- optie voor in de plaats. Worden nister van Landbouw enige tij d geleden was het we slecht behandeld door ziektekostenverzeke­ zoveelste duidelijke teken dat ‘judicial review’ — raar Achmea, dan snel naar Centraal Beheer. Vin­ gebruikelijk in landen als de vs en Duitsland — den we het onzinnig dat Time-Warner padvin­ ook steeds meer oprukt in Nederland.) Het geldt ders verbiedt ‘Happy Birthday to You’ te zingen voor een onafhankelijke Centrale Bank. En het (Bakker 20 o 1:22), dan niet meer naar films van geldt voor zbo’s die bepaalde beleidstaken uit­ die maatschappij gekeken. Kunnen we op die voeren. De vorming van zulke instellingen is ei­ manier echter ook invloed op maatschappelijke genlijk een motie van wantrouwen aan de poli­ processen uitoefenen? Als ik nooit meer naar een tiek. Het weerspiegelt een opvatting dat politici disco ga, voorkom ik daarmee een tweede Volen- eigenlijk helemaal niet het publiek belang op het dam-ramp? Is een boycot van Shell een voldoen­ oog hebben, maar alleen uit zijn op hun eigen de middel om de luchtvervuiling tegen te gaan? privébelang. Een zienswijze die geïmporteerd En wordt er nu beter naar de consument dan lijkt via politiek-economische theoriëen van naar de burger geluisterd? In ieder geval is het regulering en bureaucratie (Stigler, Downs) en machtsverschil tussen consument en menige die deels een neerslag is van de Amerikaanse private organisatie vaak groter dan tussen bur­ cultuur met haar traditioneel wantrouwen tegen ger en politicus. De eerste is een relatie tussen de staat. individu en organisatie, de laatste is er een tus­ Het wordt niet alleen tijd om het primaat van sen individu en individu. Die commerciële orga­ de politiek tegenover dat van de economie te be­ nisatie wordt bovendien steeds groter door de nadrukken, zoals de commissie doet; maar ook voortgaande concentratie en fusietendens — tegenover de invloed van expert communities de die overigens juist aangewakkerd wordt door de invloed van gekozen politici en burgers. privatisering. De fragmentatie van private ken­ nis zet innoverende bedrijven ertoe aan concur­ renten met kennisbezit in te lijven. Veel markten CONCLUSIE zijn inmiddels oligopolies. Daar staat slechts een Privatisering leidt tot reductie van het publiek zwak georganiseerde consument tegenover. domein. Politiek wordt steeds meer vervangen De consumentensoevereiniteit is in veel ge­ door economie en de burger wordt gereduceerd vallen een theoretische fictie. En in ieder geval tot consument. Daarmee treedt ook een ver­ niet geschikt als sturingsprincipe voor de sa­ schuiving op in de dominante mechanismen van menleving. In een democratie hoort het anders. zeggenschap en controle op macht: van ‘voice’ Politiek gaat uiteindelijk boven economie. En naar 'exit’. volkssoevereiniteit gaat dus boven consumen­ Naarmate meer objecten en diensten uit het tensoevereiniteit. 46 publieke domein verdwijnen, vermindert niet alleen de invloed van politici, maar ook van bur­ gers die politici als hun vertegenwoordiger aan

Literatuur Epistemic Communities University Institute, Spring, and International Policy pp. 20-26 VanThiel, Sandra (2000) Quango- Coordination’, in International Stigler, George J. (1971) ‘The cratization: Trends, Causes, Organizadon 46: i, pp. 1-35 theoiy of economie regulation’, and Consequences, dissertatie Bakker, Gerben (2001) 'The in Bell Journal ofEconomics and Universiteit Utrecht Enclosed Economy’, in eui- Management 2: pp. 3-21 Haas, Peter M. (1992) ‘Introduction: Review, Florence European

s & d 1 | 2002 REVIEW Een kwestie van armoede Mysterieus kapitalisme volgens De Soto

De Peruviaanse econoom Hernando de Soto denkt de oplossingvoorde armoede in de Derde Wereld te hebben gevonden. In de informele of onder­ grondse economie van de landen in het Zuiden zou de ‘mysterie van het kapitaal’ verborgen liggen die de sleutel vormt voor de uittocht uit de misère voorde vele armen. In ditS&D-review-artikel ontmaskert Jan Breman De Soto’s ‘wonderkapitalisme’ als een schijnoplossing.

JAN BREMAN

De toestand van tekort die aan armoede eigen is lingshulp — transfer van kapitaal van het rijke roept gemakkelijk het beeld op van hulpeloos­ Noorden naar het arme Zuiden — in de tweede heid, van mensen die falen in de universele be­ helft van de twintigste eeuw. Ook de economi­ hoefte om in waardigheid te leven en behalve sche beleidsmakers van de nieuwe wereldorde zichzelf ook anderen tot last zijn. Die voorstel­ hebben zich verplicht de vermindering van ar­ ling van zaken hoeft niet samen te gaan met de moede tot inzet te maken van hun op voortgaan­ suggestie dat de blaam voor het ontoereikend de groei gerichte strategie. Naar het zich laat bestaan de armen zelf treft, in de zin dat zij als aanzien zullen de Wereldbank, het Internatio­ eersten voor hun pover lot verantwoordelijk naal Monetair Fonds en de World Trade Organi- zijn. De staat van misère waarin tenminste een sation in die pro-poor missie echter alleen slagen vijfde deel van de mensheid verkeert — een als de remedie aangedragen voor de oplossing percentage dat kan oplopen tot een derde of de van het probleem de instemming en steun krijgt helft van alle inwoners van sommige regio’s1 — van alle betrokkenen, om te beginnen die van de hangt immers samen met de ontoegankelijk­ doelgroep zelf. heid tot de middelen van levensonderhoud die verlossing uit armoede mogelijk zouden maken. Hulp van niet-armen kan aan het streven naar Over armoede en bezit — De oplossing vooruitgang een belangrijke bijdrage leveren van een mysterie of zelfs van onmisbare betekenis zijn. Van die Vergt de oplossing van het armoedevraagstuk generositeit getuigde de idee van ontwikke- formalisering of juist informalisering van be­ drijvigheid en arbeid in de wereldeconomie? Over de auteur Jan Breman is hoogleraar Niet zo lang geleden is een boek verschenen comparatiene sociologie aan de Unioersiteit van dat op die keuze een helder antwoord geeft. De Amsterdam auteur is Hernando de Soto die al eerder zijn Noten Zie pagina 59 naam met veel gevoel voor publiciteit onder de

S&D 1 | 2002 R E V I E W Jan Breman over Hernando de Soto

aandacht van een groot publiek heeft gebracht. Deze uit Peru afkomstige econoom publiceerde Te weinig kapitalisme in 19 8 9 The OtherPath; The Invisible Revolution in De studie van De Soto is vooral in het neo­ the Third World, waarin hij zich opwierp tot conservatieve kamp, soms ook daarbuiten2, zaakgelastigde van de informele sector in zijn heel welwillend of zelfs met grote bewondering geboorteland. Vanuit het Insatute of Liberty and ontvangen. Time magazine ging zo ver de au­ Democracy in Lima, door hem opgericht en ge­ teur tot één van de belangrijkste Latijns-Ame- leid, vroeg hij aandacht voor de creatieve wijze rikaanse denkers van de twintigste eeuw uit te waarop de stedelijke armen verzet boden tegen roepen en The Economist noemde het door hem hun uitsluiting van de maatschappelijke orde geleide instituut de op één na belangrijkste zoals die door het kapitalisme was ingericht. denktank ter wereld. Deze lof wordt op de boek- Onder andere de Wereldbank heeft dit instituut flap omlij st met warme aanbevelingen van van ruime fondsen voorzien. Het actieonder­ o.a. Francis Fukuyama, David Owen en Margaret zoek door De Soto over een lange reeks van jaren Thatcher. Hoe valt die uitbundige bijval te ver­ ingesteld mondde uit in allerlei concrete voor­ klaren? stellen. Daarmee wilde hij politici en beleids­ Een belangrijke reden is om te beginnen dat makers ertoe bewegen de hervormingen door al deze opinieleiders geen enkele moeite hebben te voeren, die nodig waren om de bedrijvigheid om in De Soto een gelijkgestemde ziel te herken­ in de informele sector de respectabiliteit en nen, een onversneden aanhanger van de idee dat erkenning te geven die daaraan tot dan was ont­ kapitalisme niet de oorzaak van armoede kan houden. zijn, maar integendeel een voorwaarde is voor De ervaringen met zijn volgehouden cam­ verlossing uit die toestand van tekort. De Derde pagne voor een beter bestaan van de mensen­ Wereld, samen met de nieuwe variant daarvan, massa die gedwongen wordt in de schaduw van de ex-communistische landen, lij den niet aan te de officiële economie te leven is uitgangspunt veel maar aan te weinig kapitalisme waardoor de geweest voor een nieuwe publicatie, die hem zegenrijke overgang naar meer welvaart voor nog groter internationaal aanzien heeft opgele­ een steeds groter deel van de bevolking geblok­ verd. Waarom het kapitalisme in het westen keerd blijft. triomfeert en overal elders faalt, zo luidt de pi­ De blij de boodschap van De Soto is dat het bij kante ondertitel van zijn in 2000 verschenen nader inzien ook best meevalt met de massa­ nieuwe boek: The Mystery of Capital. Dat falen liteit en intensiteit van armoede. Het gros van moet trouwens niet al te letterlijk opgevat wor­ de mensen in de omvangrijke en nog uitdijende den, want overal in de Derde Wereld tekent zich informele sector ontbreekt het namelijk niet aan een formeel economisch segment af waarvan besparingen en bezit, maar aan de mogelijkheid het kapitalistische gehalte niets te wensen over­ om het kapitaal dat zij hebben meer productief laat. Het probleem is echter dat de zichtbare en te maken. De remedie die De Soto zegt te hebben 48 onzichtbare bedrijvigheid buiten dit circuit — gevonden om aan deze misstand een einde te volgens schatting is daarmee de helft tot drie­ maken heeft zijn populariteit in westerse krin­ kwart van alle werkers gemoeid die eenvijfde tot gen van neo-conservatieve denkers en politici meer dan tweederde van het bruto nationaal ongetwij feld nog verder vergroot. Volgens hem product voor hun rekening nemen — afwijkt laat de armoede zich oplossen zonder dat daar­ van de legale regels die gelden voor de formele voor hulp van buitenaf nodig is. Het wanhopig orde. In plaats van geleidelijk aan informaliteit, zoeken naar kapitaal buiten de eigen economie in de zin van extra-legaliteit, in te boeten, heeft kan gestaakt worden door de kolossale omvang deze ondergrondse economie bovendien de nei­ van het verborgen vermogen zichtbaar en renda­ ging zich uit te breiden. bel te maken.

S & D 1 | 2002 R E V I E W Jan Breman over Hernando de Soto

Leaders of the Third World andformer communist Tenslotte, de vreugde waarmee geloofsgenoten nations need notwander the world'sforeign van het marktcredo, aangehangen door de au­ minismes and intemationalfinancial institu- teur, de oplossing voor het mysterie van kapitaal tions seeking theirfortune. In the midst oftheir hebben begroet zou de vindingrijke ontdekker own poorestneighbourhoods and shanty towns ervan niet in de laatste plaats mogen toeschrij­ there are — ifnot acres ofdiamonds — trillions of ven aan zijn constatering dat de overheid de dollars, all ready to be put to use ifonly we can voornaamste hinderpaal vormt voor verhoging unravel the mystery ofhow assets are transformed van de volkswelvaart. Waar het vrije spel der into live Capital, (pp. 30-31) maatschappelijke krachten in het algemeen moet zegevieren, zijn ten aanzien van kapitaal De voorstelling van armoede als niets anders door de staat bekrachtigde regels onmisbaar om dan destitutie leidt de aandacht volgens hem ten aan de bezitters ervan voldoende rechtszeker­ onrechte af van de heroïsche prestatie van de heid en profijt te garanderen. Het terugtreden kleine ondernemers, de talloze mannen en vrou­ van de overheid uit het economisch leven is heil­ wen die met hard werken en een sobere leefwij­ zaam, behalve wanneer dit voor de verdere ont­ ze erin slagen voldoende te sparen om een huis plooiing van het kapitalisme contra-productieve te bouwen en een klein bedrijfje te beginnen. In gevolgen heeft. deze hoopvolle belichting vormen de armen met hun mini-bedrijfjes niet het probleem, maar de oplossing. Het merendeel ziet kans tegen de ver­ De representatie van kapitaal drukking in kapitaal te genereren en zichzelf uit Uitgangspunt voor de besproken studie is de in­ de staat van onderontwikkeldheid te bevrijden. grijpende transformatie die de Derde Wereld in Het welbegrepen eigenbelang is, meer dan een de laatste halve eeuw heeft ondergaan. In een doctrine, een veelvoorkomend verschijnsel in historische schets die even summier als sim­ het milieu dat uitsluitend in termen van misère plistisch is stelt De Soto dat het verleden van de­ afgeschilderd pleegt te worden. ze maatschappijen gekenmerkt werd door een agrarische orde met een feodale inslag. Op het platteland woonde en werkte de boerenbevol­ Wat de neo-conservatieve tevredenheid over king in onderhorigheid gebonden aan een elite deze constructieve analyse nog zal vergroten is van inheemse grondbezitters of koloniale plan­ dat de route naar ontwikkeling kan worden afge­ ters. De steden waren klein en fungeerden als legd zonder dat daarvoor een supra-nationale of centra van doorvoer of distributie, onder de zelfs maar een nationale herverdeling van de dominantie van een kleine maar machtige han­ bronnen van welvaart nodig is. In het scenario delsstand. Na 1950 kwam een industriële revolu­ van De Soto zijn de armen geen verschoppelin­ tie op gang die een herhaling betekende, zij het gen maar vooral helden omdat zij als het ware in een veel sneller tempo en voor een veel grote­ uit het niets hun eigen bezit creëren. Per slot van re bevolkingsmassa, van het proces dat zich twee 49 rekening is dit helemaal in overeenstemming eeuwen eerder in het Westen meer geleidelijk met de geschiedenis van de volkskapitalistische voltrok. De omslag van landbouw naar industrie ontwikkeling in de westerse samenlevingen. is gepaard gegaan met een enorme trek van het platteland naar de steden — een verplaatsing die much oftoday’s surplus value in the Westhas volgens De Soto op onbegrijpelijke wijze nage­ originated notin scandalously expropriated noeg is veronachtzaamd. Die heeft in korte tijd labourtime but in the way that property hasgiven een grootschalige dynamiek in de samenlevin­ minds the mechanisms with which to extract gen van de Derde Wereld teweeggebracht waar­ additional workfrom commodities. (p. 198) aan de institutionele kaders zich onvoldoende

S&D 1 | 2002 REVI EW Jan Breman over Hernando de Soto

konden aanpassen. De auteur wil hiermee zeg­ door de ontwikkelde wereld aan de ontwikke­ gen dat de mensen die uit de kleinschalige ver­ lingslanden. banden in het geïsoleerde achterland ontzet werden er niet in slaagden om in hun nieuwe woonplaatsen tot de legale regels van de formele De onderkapitalisering van de informele econo­ economie toegang te krijgen. De absorptiecapa- mie is de crux van het probleem van ontwikke­ citeit ervan was op de toestroming van zo’n ling. De armen missen het vermogen om hun enorm volume niet berekend en de noodzake­ onroerend goed dat buiten de formele boeken lijke hervorming van het legale bestel die de op­ wordt gehouden economisch tot leven te bren­ lossing had moeten brengen bleef achterwege. gen. ‘They lack the process to represent their Noodgedwongen hadden de nieuwkomers in property and create Capital. They have houses het stedelijk milieu geen andere keuze voor de but not titles, crops but not deeds andbusines- protectie van de besparingen die zij accumuleer­ ses but not statuses of incorporation.' (p.6) den dan hun toevlucht te nemen tot zelfbedach­ Welvaartsvermeerdering stuit derhalve niet af te regels. Die zelf ontworpen code functioneert op bezitloosheid of afwezigheid van onderne­ voor het onderlinge verkeer redelijk maar stuit merszin. af op gebrek aan erkenning bij gebruik buiten de Het kolossaal volume aan bezit dat de armen eigen vertrouwde kring. in handen hebben blijft dood kapitaal omdat de legale eigendomsbewijzen ontbreken die nodig zijn voor het afsluiten van hypotheken, het aan­ Om de bezitsvorming van de arme massa in gaan van leningen en andere financiële transac­ kaart te brengen heeft De Soto met een grote staf ties. Pas dan kan de reële waarde die het bezit van locale medewerkers in Haiti, Peru, de Filip­ vertegenwoordigt productief worden aange­ pijnen, Egypte en Mexico diepgaande studie ge­ wend voor investering in nieuwe bedrijvigheid. maakt van de waarde van onroerend goed dat in In deze perceptie blijven de armen buiten het geen enkel officieel document geregistreerd kapitalistische bestel van de formele sector, om­ staat. De verzameling van feitelijke gegevens dat zij geen toegang krijgen tot de legale proce­ geldt meer in het bijzonder voor een vijftal dures die daarmee zijn verbonden. grootstedelijke locaties — Port au Prince, Lima, Het verschil met de ontwikkelingsgang in de Manila, Cairo en Mexico City — waarin het pa­ westerse samenlevingen is dat hier in de loop troon van grondbezit tot in details is uitgezocht. der tijd de eigendomsrechten zijn bekrachtigd Op grond van de uitkomsten van dit nauwgezet op een manier die tot de integratie van de armen onderzoek is naar schatting in de Derde Wereld in de nationale economie heeft geleid De triomf als geheel 8 5 % van alle stedelijke kavels en 40 van het westers kapitalisme is volgens De Soto te tot 53% van alle percelen op het platteland het danken aan de formalisering van kapitaal, zoals eigendom van mensen die het aan elke vorm van hij omgekeerd het falen overal elders in de 5 o wettig bewijs ontbreekt. De Soto rekent voor dat wereld verklaart uit de weigering tot legalise­ met de totale omvang van dit kapitaal een ver­ ring van het immense bezit van de bevolking- mogen van 9.3 triljard dollars is gemoeid. Dit be­ massa’s in de informele sector van de economie. drag staat gelijk aan twee keer de totale geldcir­ Het achterwege blijven van die omzetting heeft culatie van de Verenigde Staten of, nog anders een bestendiging van onderontwikkeling en ar­ uitgedrukt, meer dan twintig keer de gezamen­ moede op grote schaal tot gevolg. lijke buitenlandse investeringen in alle Derde Wereld- en voormalige communistische landen sinds 1989, dan wel bijna honderd keer het volu­ Collectief geheugenverlies me van alle hulp in de laatste tien jaar gegeven Indien de aangegeven weg inderdaad naar wel-

S&D 1 | 2002 R E VI E W Jan Breman over Hernando de Soto

vaart leidt, waarom wordt dan de transitie van de stelling dat bezitsvorming bovenal een informeel naar formeel, die in deze analyse kwestie is van individuele ondernemerszin. samenvalt met de vervanging van extra-legaal In die lezing wordt grond door vestiging bezit door legaal bezit, in de Derde Wereld geblok­ om vervolgens waarde te krijgen die het eerder keerd in plaats van bewilligd? De Soto maakt niet had. duidelijk dat van een monopolistische samen­ Op deze ontknoping van het mysterie valt zwering geen sprake is. Zijn uitleg is veel een­ veel aan te merken. Zo is de voorstelling aan­ voudiger: collectief geheugenverlies. Het eigen vechtbaar dat kolonisten lege gebieden binnen­ traject afgelegd naar ontwikkeling wordt in het stroomden die onbezwaard waren met eigend- Westen als zo vanzelfsprekend beschouwd, dat omsclaims van de autochtone bevolking. Maar het zicht op de verklaring voor het eigen succes nog dubieuzer dan de ontkenning van ordinaire verloren is gegaan. De auteur acht het zijn ver­ landroof op grote schaal in de geschiedenis van dienste dit raadsel te hebben ontknoopt. de usa is de suggestie dat de gang van zaken bij In The Mystery of Capital neemt de herontdek­ de kolonisatie van de dunbevolkte Amerikaanse king van de geschiedenis van eigendomsregis- vlaktes in het midden van de negentiende eeuw, tratie dan ook een belangrijke plaats in. Bij wijze die met grootschalige landroof gepaard is ge­ van adstructie is De Soto nagegaan hoe een groot gaan, zinvol te vergelijken zou zijn met de wijze leger van squatters met succes beslag wist te leg­ waarop ruim anderhalve eeuw later de mi­ gen op grond toen zij rond het midden van de grantenmassa bij aankomst uit het achterland vorige eeuw als een losse verzameling van mi­ in Derde Wereldsteden op de daar aanwezige granten de vlaktes van Noord-Amerika binnen­ ruimte beslag legt. trokken. De ontginning van deze lege gebieden gebeurde buiten de bestaande wetgeving om. In de fronaer samenleving die zij stichtten ope­ Een moraliserend betoog reerden de settlers voor eigen risico en rekening. Afwijzing van de relevantie en adequaatheid van Die habitus maakte hen tot vroege voorlopers, het historische voorbeeld zoals door De Soto uit­ zo is de moraal van dit verhaal, van de self- gewerkt laat echter zijn vraag onverlet, hoe het employed massa die thans de informele sector toch komt dat de legalisering van het bezit in de van Derde Wereldsteden bevolken. De Ameri­ informele sector van de economie bezit nog kaanse overheid zag zich uiteindelijk genood­ steeds op zich laat wachten. In het antwoord dat zaakt de arrangementen te legaliseren die de de auteur zelf geeft wijst hij de overheden in de kolonisten onderling hanteerden. De afkondi­ ontwikkelingslanden als de voornaamste schul­ ging van de HomesteadAct in 1862 die settlers digen aan. Het aanhoudende en zich zelfs nog recht gaf op 160 acres vrije grond om op te leven uitbreidende regime van economische informa­ en te ontwikkelen, was niet zozeer een gebaar liteit vloeit voort uit misvattingen waardoor de van officiële gulheid als wel de erkenning van autoriteiten zich laten leiden en die van admi­ een voldongen feit: Amerikanen hadden decen­ nistratieve en politieke onwil getuigen om de 51 nia lang buiten de wet om grond gekoloniseerd rechtsregels van de formele sector van toepas­ (P- 95). sing te verklaren op de bedrijvigheid van de be-' Dat De Soto juist de episode van het Wilde volking als geheel. Tegenover het voordeel om Westen tot voorbeeld neemt voor zijn ontrafe­ weinig of geen belasting te hoeven betalen staat ling van de formalisering van gewoonterecht in het veel grotere nadeel dat een enorme hoeveel­ de ontwikkelde landen is natuurlijk niet toeval­ heid feitelij k bezit buiten het kapitalistisch cir­ lig Die keuze strookt met de neiging om de usa cuit blijft, met schadelijke gevolgen voor zowel als het hartland van kapitalisme aan te wijzen en de eigenaars als de nationale economie. helpt hem verder bij het aannemelijk maken van Het raadsel dat we allemaal niet hebben be-

S&D 1 | 2002 R EVI E W Jan Breman over Hernando de Soto

grepen heeft De Soto voor ons opgelost. Dat zou stanties in de Derde Wereld tot dusverre hebben al voldoende moeten zijn om de econoom voor gevoerd betekent dat zij wel informele bezits­ zijn vondst dank te betuigen. Maar de erkente­ vorming hebben aanvaard, zonder echter het lijkheid die hem zo verdiend toekomt wordt nog i onroerend goed en de kleine bedrijven die in de groter door het aanbod dat hij heeft gedaan om steden zijn ontstaan tot reële waarde te brengen de onverschillige bureaucraten, onwillige legale door het als formeel kapitaal te erkennen. Op professionals en met blindheid geslagen poli­ dezelfde wijze is in vele ontwikkelingslanden de tieke elites in de Derde Wereld tot de orde te roe­ landhervorming blijven steken in de uitgifte van pen en terzijde te staan bij het uitwerken van grond aan arme boeren. Die krijgen geen kans een stapsgewijs proces van kapitalisering. Het is de opbrengst van het ontvangen productiemid­ een script voor politici en beleidsmakers aan de del te vergroten omdat de daarbij behorende ei- hand waarvan zij de route van legalisering in gendomstitels niet worden verleend. Het is een gang kunnen zetten die neerkomt op conversie staat van uitsluiting die de woede van de slacht­ van informeel bezit in formeel kapitaal. offers opwekt. Niet een horde van bezitsloze Bij wijze van experiment zette De Soto samen paupers constitueert in De Soto’s zienswijze la met zijn medewerkers een kledingatelier met classe dangereuse maar kleinbezitters die, uit ver-, twee naaimachines op in een achterbuurt van ontwaardiging over hun extra-legale status, tot Lima om de talloze obstakels tegen legalisering crimineel gedrag vervallen dan wel zich ontvan­ zelf te ervaren. Nauwgezet hielden zij boek van kelijk tonen voor politiek radicalisme. de tijd en de uitgaven die moesten worden be­ steed aan het bemachtigen van een officiële ver­ gunning voor hun bedrijfje: driehonderd dagen Het betoog van De Soto heeft ook een aantal po­ en 32 keer het minimum maandloon in een pro­ sitieve kanten die in mijn overwegend kritische cedure die 728 bureaucratische handelingen bespreking niet onvermeld mogen blijven. Zo vergde. Niet verrassend is dan ook de aanbeve­ verwerpt de econoom de mening dat de armen ling dat dit traject naar legaliteit sneller en goed­ een parasitaire, onproductieve klasse vormen koper dient te worden afgelegd. die liever de dag in ledigheid slijten dan hard te werken. Al evenmin toont hij zich een aanhan­ ger van de gedachte dat armoede een kwestie Politiek radicalisme van gezindheid is die tot het cultuurpatroon van Wat zijn de gevolgen als de gevestigde orde wei­ vele niet-westerse samenlevingen behoort. gert om de handleiding van kapitalisering in Ondernemingstalenten zijn geenszins gebon­ praktijk te brengen? De Soto wil niet dreigen, den aan landen die een voorsprong hebben ge­ maar brengt wel in herinnering dat de bitter­ nomen in de ontwikkeling van het kapitalisme. heid onder de micro-ondernemers aan de bo­ Wel komen de eigenschappen die tot verhoging dem van de economie over de legale apartheid van productie en productiviteit leiden pas onder 5 2 groot is. Door nog langer de verwachtingen van gunstige maatschappelijke omstandigheden tot deze omvangrijke onderklasse te frustreren volledige ontplooiing. De Soto geeft blijk van neemt het arsenaal van anti-kapitalistische en een sterk geloof in vooruitgang en weigert de el-, anti-globaliseringskrachten steeds verder toe. lende waarin een groot deel van de mensheid in Marx sloeg de plank in zoverre mis dat hij niet de Derde Wereld leeft te aanvaarden als een toe­ besefte dat de fase van primitieve accumulatie al stand van tekort waarin degenen die dit lot is be­ in zijn tijd zo goed als voorbij was en dat bezits­ schoren zelf geen verandering zouden willen of loosheid niet het echte probleem van kapitalis­ tische transformatie is. Foto Kochi, India. Specerijen voor export naar Het beleid van gedogen dat de officiële in­ het buitenland (Henk Braam/Hollandse Hoogte)

sS/d 1 | 2002

R E VI E W Jan Breman over Hernando de Soto

kunnen brengen. Maar met deze opmerkingen little more grey hair, I had visited just about ben ik al dicht de grens van mijn appreciatie every property-related organization in the ad- voor zijn analyse genaderd. vanced world’, alleen om er achter te komen dat Alvorens mijn inhoudelijke bezwaren te for­ deze legale experts hem eigenlijk niets konden muleren wil ik eerst enkele opmerkingen ma­ vertellen. Er zat niets anders op dan zelf erop uit ken die betrekking hebben op de methodologie te gaan en vele duizenden dagen te besteden aan van het onderzoek en de stijl van het werk dat het meten en tellen van wat nergens in bezits- ter discussie staat. Indicatief daarvoor is de ma­ registers was vastgelegd. In het licht van de na­ nier waarop De Soto zijn modus operandi onder druk waarmee de aanpak wordt gepresenteerd woorden brengt. is het verrassend te moeten constateren dat het boek uitermate vaag blijft over de wijze waarop But no one had any exact idea. Noone even knew het empirisch onderzoek is verlopen en welke how to measure what the poor were doing or problemen zich daarbij hebben voorgedaan. precisely how much they owned. And so my Van zelfs maar een globale toetsing van de colleagues and I decided to put away our books uitkomsten aan het inmiddels zeer omvangrijke and academiejoumals, not to mention our teams fonds van kennis dat beschikbaar is over het ofgovemmentstatistics and maps, and visitthe ontstaan en de werking van de informele sector real experts on this problem: the poor themselves. economie is al evenmin sprake. De Soto beperkt Once we went into the streets to look around and zich in zijn referenties aan het werk van anderen listen, we began stumbling across surprising tot een voornaam gezelschap van oude en nieu­ facts. (pp. 66-67) we denkers zoals Plato, Kant, Wittgenstein, Foucault en Derrida, om maar enkelen uit een Eigenhandig brachten zij de informatie bijeen langere rij te noemen. Het is evident dat de au­ die in de literatuur niet is te vinden. Het verhaal teur het gepast vindt om aan deze geleerden wordt verteld als een zoektocht naar de sleutel zichzelf de maat te nemen. Die aanspraak op ei­ van het mysterie — het totale gemis aan docu­ gen gewichtigheid is des te opvallender omdat mentatie over de omvang van bezit en de non- The Mystery of Capital in een soort Reader’s Digest registratie ervan als legaal eigendom — op een stijl is geschreven. Als voorbeeld noem ik de manier die niet ontbloot is van zelfingenomen­ mededeling dat alle straathandelaren van Mexi­ heid. Teneinde deze operatie goed uit te voeren co City met hun negotie naast elkaar geplaatst had De Soto zich onder meer bekwaamd in de een slang van niet minder dan 210 km lang zou­ antropologische techniek van 'participerende den vormen. Tot de zelfde categorie van plati­ observatie’. tudes reken ik zijn verhaal over de blaffende Maar van die indringende wijze om gegevens honden op Bali. Bij een wandeling door de rijst­ te verzamelen in het veld van onderzoek is in het velden op dit aardse paradijs lukte het hem niet boek verder niets terug te vinden. De armen blij- na te gaan hoe de grenzen van het grondbezit 54 ven op afstand, als een anonieme massa waar­ liepen. over de auteur met sympathie schrijft maar die hij heel evident niet in hun eigen belevings­ But the dogs knew. Every time I crossedfrom one wereld heeft ontmoet. De lezer wordt beter geïn­ farm to another, a differentdog barked. Those formeerd over de gesprekken die de auteur in de Indonesian dogs may have been ignorant of loop van zijn studie gevoerd heeft met intellec­ formal law, but they were positive about which tuelen en politieke leiders — waaronder Suhar- assets theirmasters controïled. I told the ministers to’s generaals in Indonesië — dan over zijn veld­ that Indonesian dogs had the basic information werk in de sloppenwijken van de Derde Wereld. they needed to set up aformal property System. 'After thirteen years, thousands of miles and a (p. 146)

S&D 1 | 2002 R E VI E W Jan Breman over Hernando de Soto

Door zijn gedachtegoed zo simpel mogelijk uit­ gelovigen. Het slotdeel van mijn commentaar een te zetten wil De Soto kennelijk een breed pu­ heeft ten doel de sterk vertekende weergave bliek bereiken. Dat valt in hem alleen maar te door De Soto van de maatschappelijke werkelijk­ prijzen maar niet wanneer zijn analyse daarmee heid op een aantal essentiële punten recht te zet­ aan overtuigingskracht inboet en oversimplifi- ten. Ik doe dat in zes bezwaren. catie afbreuk doet aan de zinvolheid van zijn argumentatie. Zijn geestverwant MarioVarga Llosa die het eerste boek van De Soto nog van Het mysterie als fabel een prijzend voorwoord voorzag, heeft jaren Ten eerste moet de opvatting weersproken wor­ later een kwaadaardig portret van hem geschil­ den dat de informele sector bestaat als een sepa­ derd waarin hij zijn vroegere bondgenoot rancu­ raat en gesloten circuit met eigen spelregels. In neus noemt, een man met meer ambities dan de betekenis die De Soto eraan hecht is het een principes, wiens trouw in twijfel moet worden economisch segment dat niet alleen buiten de getrokken3. legaliteit staat maar bovendien gekenmerkt Het gedrag van een prima donna waarover wordt door een ordening die niet-kapitalistisch Llosa ook rept komt duidelijk naar voren in de van aard is. De zienswijze die ik hiertegenover schrijfstijl waarvan De Soto zich bedient. Om wil stellen, is dat de informele sector in haar misverstand te voorkomen, in mijn oordeel wording en werking slechts te begrijpen valt speelt het aangename of onaangename karakter door de lijnen te traceren die naar de formele van de man natuurlijk geen rol. De kritiek die ik sector lopen. Het is juist dat over de bedrijvig­ uit geldt uitsluitend het gebrek aan theoretische heid in de lagere echelons van de stedelijke en diepgang en de magere empirische onderbou­ rurale economie weinig feitelijke informatie in wing van zijn voornaamste these. Het betoog de statistieken en registers van de overheid aan­ wordt als een maatschappijwetenschappelijke getroffen kan worden. Maar zowel de wijze analyse gepresenteerd, maar is veel meer een waarop bezitsvorming plaatsvindt als ook de ideologische verklaring bedoeld om het kapita­ structurering van de relaties van productie ver­ lisme als de enige weg naar ontwikkeling aan te tonen dezelfde kapitalistische eigenschappen prijzen. ‘As all possible alternatives to capitalism die ook in de formele sector domineren. have now evaporated, we are finally in a position Nog anders geformuleerd, de armoede die to study Capital dispassionately and carefully’ zich in de informele sector zo nadrukkelijk (p. 11). Die belofte maakt de auteur op geen enke­ manifesteert, is niet het overblijfsel van een pre- le wijze waar in zijn boek. kapitalistisch maatschappelijk bestel, maar Hoewel De Soto zich laat voorstaan op het ge­ de uitkomst van veranderingsprocessen die bruik van een methode van studie die bedoeld is De Soto tot uitgangspunt voor zijn studie heeft om de onderzoeker dicht bij de onderzochten te gekozen. Overigens is de auteur niet helemaal brengen, blijft zijn blik van bovenaf gericht. Die rechtlijnig in zijn opinie dat tussen beide sec­ invalshoek is niet zo zeer populistisch als wel toren een fundamenteel onderscheid bestaat. 5 5 elitair. Niet alleen door het milieu waarin de eco­ Nadat hij eerst de economische dualiteit als een noom zich beweegt, maar meer nog door een stelsel van apartheid heeft getypeerd, wijst hij wijze van belichting waarin armoede uit het een aantal bladzijden later erop dat informele beeld verdwijnt en plaats maakt voor bezit dat werkers allerlei goederen leveren aan en dien­ onder het gewone volk in een veel groter volume sten verrichten voor klanten in de formele sec­ aanwezig blijkt te zijn dan de machthebbers zich tor. Die ogenschijnlijke tegenspraak wordt opge­ ooit hebben gerealiseerd. Geen wonder dat zijn heven als men bedenkt dat de zwarte meerder­ boodschap onder andere bij Suharto’s generaals heid ook onder het Zuidafrikaanse apartheids- erin is gegaan als het woord van de apostel bij de regime nauw verbonden was met de blanke

S&D 1 | 2002 REVI EW Jan Breman over Hernando de Soto

minderheid. De wederzijdse betrokkenheid sluitend: met de oplossing van zijn mysterie kreeg gestalte in een patroon van afhankelijk­ heeft De Soto een nieuwe mythe in het leven ge­ heid van het grootste aan het kleinste deel van roepen, namelijk dat de informele sector voor de bevolking. Dat stemt overeen met de wijze het overgrote deel bestaat uit mensen die bezit waarop de informele sector van de economie hebben. Zij zijn niet arm in de zin dat het hen fungeert: niet in afzondering maar in onder­ aan de middelen van bestaan ontbreekt. Im­ schikking jegens het dominante segment. mers, ‘most of the poor already possess the as­ sets they need to make a success of capitalism’ (p. 5). De econoom is kennelijkbij zijnlangduri- Ten tweede wil ik duidelijk afstand nemen van gefactfinding missie in heel andere stegen en de hardnekkig volgehouden mening, ook door sloppen van de Derde Wereld terechtgekomen De Soto vertolkt, dat de informele sector eco­ dan waarin ik onderzoek heb verricht. De uit­ nomie louter op self-employmentberast. In die komsten van mijn veldwerk, gelocaliseerd in beeldvorming zijn de actoren die zich in dit India en Indonesië, tonen aan dat de bittere ar­ landschap ophouden kleine en zelfstandig ope­ moede waarin het gros van hen leeft wel degelijk rerende ondernemers die voor eigen rekening het rechtstreekse uitvloeisel is van gebrek aan en risico werken en geen anderen dan zichzelf eigen productiemiddelen en andere vormen van in dienst hebben. Voorzover behoefte bestaat bezit gecombineerd met de lage opbrengst die aan additionele werkkracht wordt die geleverd zij voor hun arbeid krijgen. door familieleden van de eigenaar. De informele sector is in deze visie een oneindig reservoir van één-mans bedrijfjes geleid door wat in essentie Primitieve accumulatie kleinburgers zijn die hun eigen productiemid­ Ten vierde. In De Soto’s analyse blijft volledig delen creëren en van de opbrengst daarvan een buiten beschouwing dat bezit niet noodzakelij­ bescheiden maar meestal niet-armoedig bestaan kerwijze het eigendom hoeft te zijn van degenen leiden dat tot verdere bezitsvorming in staat die het gebruiken om in hun levensonderhoud stelt. te voorzien. Bebouwde en onbebouwde grond, Het is een uiterst vertekende weergave van maar ook werktuigen of vervoersmiddelen de werkelijkheid die geen recht doet om te be­ moeten door exploitanten ervan in de informele ginnen aan het feit dat een hoog percentage van sector vaak gehuurd of gepacht worden. De be­ informele sector werkers arbeiders zijn die ten dragen voor het gebruik in rekening gebracht opzichte van al of niet formele werkgevers in leggen beslag op een onevenredig groot deel van een nu eens geregeld, dan weerlos dienstver­ de verdiensten die ermee worden behaald. Dit band staan. Bovendien, wat voor self-employ- betekent dat het surplus niet terechtkomt bij de ment doorgaat blijkt heel vaak werk te betreffen eigenlijke producent maar bij de leverancier van dat in opdracht van anderen wordt uitgevoerd. het productiemiddel. Door aan allerlei afdrach­ 5 6 Onder andere in de vorm van contracting en ten voorbij te gaan die met de ongelijke verde­ sub-contracting worden goederen geproduceerd ling van bezit te maken hebben suggereert De en diensten geleverd die niet in tijdloon maar Soto dat de toevoeging van waarde die door het stukloon worden betaald. De uitvoerders ervan grote scala van activiteiten aan de bodem van als own-account werkers te beschouwen zou een de economie ontstaat de armen minder arm miskenning betekenen van wat zij werkelijk maakt. zijn: gehuurde arbeidskrachten. Dat is echter niet de manier waarop het accu­ mulatieproces doorgaans tot stand komt. De econoom stelt dat wat Marx de primitieve accu­ Ten derde, en nauw bij het voorgaande punt aan­ mulatie van kapitaal noemde in de wereld van

S&D 1 | 2002 REVI EW Jan Breman over Hernando de Soto

vandaag niet meer voorkomt. Hij doelt daarbij van het spectrum van informaliteit en forma­ op de klassieke verschijning daarvan in de vorm liteit bestaat. Handhaving en zelfs vergroting van plundering, slavernij en kolonialisme. Ik van maatschappelijke segmentering, niet op­ deel zijn optimisme niet want mijn empirische heffing daarvan, is in hun wederzij ds belang en bevindingen wijzen uit dat de term primitieve voordeel. accumulatie heel wel toepasselijk is op tal van facetten van de informele sector economie. De organisatie van deze bedrijvigheid vindt voor Ten zesde, de idee dat mensen in de informele een niet gering deel plaats met kapitaal dat af­ sector buiten de wet staan is even absurd als de komstig is uit de formele sector en dat met hoge omgekeerde stelling dat het bestaan in de for­ winst onder invloed van de lage kosten van ar­ mele sector voor bescherming garant staat en beid, niet of slechts voor een klein deel belast, zich niet aan controle door de overheid onttrekt. daarheen weer terugvloeit. De overbrenging van kapitaal naar de verborgen kant van de economie is een heel belangrijke component van het informaliseringsproces en Steekpenningen komt voort uit het verlangen van eigenaars om Ten vij fde geeft De Soto een uitleg van een in hun vrije, ondernemingsgewijze productie trend tot informalisering die slechts ten dele niet al te veel hinder te ondervinden van auto­ juist is. Terecht stelt hij vast dat de expansie van riteiten die hen tot belastingbetaling verplich­ de informele sector samenvalt met een gelijk­ ten. Maar een ander belangrijk motief is daar te tijdige contractie van de formele sector. Hij produceren waar de arbeidskosten het laagst schrijft deze contraire dynamiek toe aan de zijn. Dat is dus in de informele sector van de eco­ hoge kosten die aan legale economische bedrijfs­ nomie, waar geen beschermende wetgeving van voering inherent zijn. Zaken doen in legaliteit toepassing is en werkers niet de gelegenheid is marginaal; extra-legaliteit is de norm gewor­ krijgen zich aaneen te sluiten voor het voeren den. van collectieve actie. De bewering van De Soto Hij tekent bij deze uitspraak aan dat het dat de eigenaars van formele bedrijven uit wel­ ondergronds opereren in informaliteit zeker begrepen eigenbelang geen andere keuze over- niet kostenvrij is. Met niet-officiële heffingen is blijft dan hun productie uit te besteden aan in­ zo’n 10 tot 15 % van het jaarlijks inkomen ge­ formeel geleide werkplaatsen in de voorsteden moeid. Het zijn steekpenningen die aan auto­ maakt van hen slachtoffers. In feite zijn zij ech­ riteiten betaald moeten worden om van de nale­ ter degenen aan wie de uitwassen van het ka­ ving van tal van geboden en verboden gevrij­ pitalisme verweten kunnen worden, door de waard te blijven. Die toelichting maakt duidelijk manier waarop zij zich evenmin om hun fiscale dat vanuit de formele sector, niet in de laatste verplichtingen bekommeren als om regels voor plaats door personeel in dienst van de overheid, de naleving van een fatsoenlijke arbeidscode. j acht wordt gemaakt op de opbrengst van de Door de dichotomie tussen legaal en extra-legaal 5 7 gebrekkig geregistreerde bezigheden in de in­ te laten samenvallen met het onderscheid tus­ formele economie. Hoger of lager geplaatste sen formeel en informeel schept de auteur van bureaucraten en zowel prominente als locale The Mystery of Capital meer verwarring dan hel­ politici maken van hun publieke functies ge­ derheid. bruik om hun officiële inkomsten meer of min­ der discreet aan te vullen. De veelvormige illega­ le praktijken door hen bedreven zijn alleen te Nu het mysterie is opgelost zou het naar de me­ begrijpen door het benadrukken van de collusie ning van De Soto geen moeite moeten kosten die tussen machtige actoren aan beide kanten de door hem aangegeven remedie in praktijk te

S&’D 1 | 2002 R E VI E W Jan Breman over Hernandode Soto brengen. Werkelijk? De bezwaren die ik heb door het onbeperkte winststreven, samen met aangevoerd tegen vraagstelling, validisering van de vrije marktwerking, onder publieke controle veronderstellingen, verificatie van het verzamel­ te brengen en de regeling van allerlei zorgtaken de bestand aan gegevens, conclusies en aanbeve­ aan de overheid toe te vertrouwen. Die omvor­ lingen laten zich samenvatten in de constate­ ming leidde tot het ontstaan van een maatschap­ ring dat de aandacht van De Soto eenzijdig uit­ pelijke orde gebaseerd op gelijkheid. De strate­ gaat naar kapitaal onder totale verwaarlozing gie van kapitalistische ontwikkeling die De Soto van arbeid. Zijn conclusie dat de vermeerdering voorstaat, in zijn woorden ‘the only game in en spreiding van de westerse welvaart de uit­ town’, komt neer op formalisering van de factor komst is geweest van een proces van legale be­ kapitaal op een manier die de voortgaande trend zitsvorming waarin de hele bevolking heeft ge­ tot informalisering van het stelsel van arbeids­ deeld, berust op vooringenomenheid in plaats verhoudingen ongemoeid laat. Wat hij als een van historische kennis van zaken. Arbeid heeft oplossing aanprij st is dat niet en voortgaan op in de westerse samenlevingen aan waarde en die route zal geen einde maken aan de staat van waardigheid gewonnen in een dynamiek die armoede waarin een aanzienlijk deel van de zich economisch en politiek vertaalde in een be­ wereldbevolking gedwongen wordt te leven. teugeling van het kapitalisme. Dit gebeurde

Referenties Breman (2000) The impact of the opportunities and urban em- Asian economie crisis on work ployment in Ghana, in: Jolly et Breman, J. (1976) Een dualistisch and welfare in village Java. al.: 66-70. arbeidsbestel?; een kritische Dies Natalis Address delivered Jolly, R., E. De Kadt, H. Singer er beschouwing van het begrip on 12 October, Institute of Social F. Wilson (eds.) (1973) Third 'de informele sector'. Van Gennep. Studies. The Hague. world employment; problems and Rotterdam. Breman (2001) Op weg naar een strategy. Penguin. Harmonds- Breman (1994) Wage hunters and slechter bestaan; verwijdering van worth. gatherers: searchforwork in the industriële arbeid uit de formele Llosa, M.V. (1994) De vis in het water, urban and rural economy of south sector van de economie. een autobiografie. [Meulenhoff. Gujarat. Oxford University Vossiuspers. Amsterdam Amsterdam. [Oorspronkelijke Press. Delhi. Breman, J. &• G. Wiradi (2002) titel Elpezenelagua, 1993]. Breman (1995) Labourgetlost; Good times and bad times in rural Lubell, H. (1991) The informal sector a late-capitalist manifesto, in: Java; socio-economic dynamics intheig8o's andiggo's. Economie and Political Weekly, in two villages towards the Development Centre of the vol. 30 (37): 2294-99. end of the twentieth century. Organisation for Economie Breman (1996) Footloose labour; k it lv Pers. Leiden, Co-operation and Development. working in India's informal de Soto, H. (1989) Theotherpath; Paris. economy. Cambridge University the invisible revolution in the third World Development Report (1995) Press. Cambridge. world. Harper&'Row. New York. Workers in an integrating world. Breman (1999) The study of in- de Soto, H. (2000) Themysteryof The World Bank. Washington. dustrial labour in post-colonial Capital; why capitalism triumphs India — the formal sector: an in the west andfails eveiywhere introductory review, in: Parry, else. Bantam Press. London. Breman en Kapadia: 1-41. Hart, K. (1973) Informal income

s & d 1 | 2002 R E V I E W Jan Breman over Hernando de Soto

Noten 20 o 1 in Amsterdam gegeven de auteur van The Mystery of hem op één lijn stelt met econo­ Capital een 'genuinely radical 1 Het getal van 1.2 milj ard men­ men zoals Amartya Sen, Tinber­ thinker’ (zie New Statesman, sen in 1998 is gebaseerd op de gen en Tobin. Het is opvallend 4 september 2000). bekende maatstaf van een in­ dat de sociaal-democratische 3 Zie El pezen el agua, 1993. komen van minder dan een dol­ strategen van ‘de derde weg’ De uitspraken ontleen ik aan lar per hoofd per dag. Zie World niet minder enthousiast zijn de Nederlandse vertaling De vis Development Report 2000- over De Soto’s ideeën als het se­ inhetwflter(l994) waarin de 2001. lecte gezelschap van rechtse pagina’s 162-65 aan De Soto’s 2 Zie bijvoorbeeld De Beus die in economen en politici. Geoff handel en wandel zijn gewijd. zijn inleiding op een lezing Mulgan, de adviseur van Blair door De Soto in de zomer van voor economisch beleid, noemt

59

S&D | 2002 BOEKEN Zoeken na(ar) Paars

Zeven jaar paars. Het tweeëntwintigste jaarboek voor het democratisch socialisme. Onder redactie van Frans Becker, Wim van Hennekeler, Monika Sie Dhian Ho en Bart Tromp. Amsterdam: De Arbeiderspers/Wiardi Beekman Stichting, 2001

Leven na Paars? Linkse visies op de derde weg. Onder redactie van Jet Bussemaker en Rick van der Ploeg. Amsterdam: Prometheus, 2001

WOUTER BOS

Ik herinner me een fractievergadering vlak na­ titeit, maar hij zou natuurlijk ook een waardelo­ dat de formatie in 1998 was afgesloten. Plechtig ze oppositieleider zijn als hij zou beweren dat maakten we met elkaar de afspraak om zoveel het paarse beleid ookbest door het cda zou kun­ mogelijk te spreken over het tweede kabinet- nen zijn uitgevoerd. Kok in plaats van over Paars 2. Ik geloof niet dat Toch ligt de belangrijkste waarde van het de afspraak langer dan een etmaal stand hield. Jaarboek in de ontmythologiserende werking Was het toeval dat deze poging om dit kabinet die de diverse bijdragen in dit verband hebben. iets meer'van ons’ te maken jammerlijk faalde? Zoals de redactie in haar inleiding concluderend Je kunt natuurlijk van alles met zo’n anek­ vast stelt, zijn de paarse kabinetten meer een dote, maar misschien vertelt hij iets over het on­ voortzetting van het met het kabinet-Lubbers 1 gemak dat de PvdA met Paars heeft en had, alsof begonnen beleid dan een breuk daarmee. En het niet genoeg ‘van ons’ is; en vertelt hij ook iets misschien is de redactie daarmee nog te beschei­ over de kracht van Paars, als concept, als beeld den omdat eigenlijk de hele na-oorlogse Neder­ voor zowel diegenen die er van hielden als voor landse politiek een beeld laat zien dat zich beter hen die het haatten. laat beschrijven in termen van continuïteit dan Die beeldvorming rond paars, als een begrip in termen van breuken met het verleden. Paars 6 o dat kennelijk op een herkenbare en onwrikbare is dus vooral heel Nederlands. wijze ergens voor stond is opmerkelijk in het Zelfs Hans van Mierlo, zowel in een interview licht van de analyses die we terugvinden in het aan het eind van het Jaarboek als in een rede bij Tweeëntwintigste jaarboek voor het democra­ de inontvangstneming van het boek, geeft toe tisch socialisme Zevenjaarpaars. Van alle auteurs dat de voornaamste betekenis van paars wellicht is eigenlijk alleen Jan Peter Balkenende van niet beleidsinhoudelijk te duiden valt, maar ge­ mening dat er zoiets bestaat als een paarse iden- legen is in de herordening van de politieke machtsverhoudingen. Het automatisme dat het Over de auteur Wouter Bos is staatssecretaris cda altijd in een coalitie is vertegenwoordigd uan Financiën (PudA) bestaat niet meer, het midden is van iedereen en

Ser’D 1 | 2002 BOEKEN Wouter Bos bespreekt Zeven jaar paars en Lenen na Paars? moet dus steeds weer veroverd worden. Een on­ vast. Zo analyseert In ’t Veld in hoeverre paars ontkoombaar gevolg van demografische, socio­ staat voor een eigen sturingsconceptie (ant­ logische en dus ook electorale lange termijn woord: neen) en Van der Veen in hoeverre paars ontwikkelingen die door diverse auteurs in het erin geslaagd is een eigen stempel te zetten Jaarboek aangestipt worden. En die vervolgens op de herziening van de verzorgingsstaat (ant­ in 1994 bijna noodzakelijkerwijs, voor sommi­ woord: neen). gen tegen heug en meug, culmineren in de paar­ Er is echter één beschrijving van Typisch se coalitie, omdat de verkiezingsuitslag en de Paars die in het Jaarboek niet onder de loep onverzettelijkheid van sommige politici, met wordt genomen, maar in het forumdebat naar name Van Mierlo, weinig alternatieven open lie­ aanleiding van de presentatie van het Jaarboek ten. wel aan de orde kwam. Frank De Grave roemde daar de daadkracht van paars en verwees niet alleen naar de goede sfeer in de coalitie en een De belofte van paars I ‘afspraak is afspraak’-houding onder de betrok- Ook grote projecten die, soms door fans, soms ! ken bewindspersonen, maar ook naar het feit door critici graag als 'typisch paars’ worden ge­ dat onder paars de compromissen die in elke zien, sneuvelen in het licht van deze analyse. Zo coalitie onvermij delijlc moeten worden gesloten laat Trappenburg in het Jaarboek zien hoe juist een minder waterig karakter hadden dan onder het cda in het verleden vaak mede-verantwoor- coalities met het cda. Michiel Zonneveld be­ delijk was voor grensverleggende wetgeving schreef dit in Vrij Nederland van 22 december op immaterieel gebied en veel paarse prestaties 2001 onder de kop ‘Ruilen als paarse succesfor­ op dit gebied te zien zijn als sluitstuk van maat­ mule’ als volgt: ‘Nog belangrijker voor de cohesie schappelijke ontwikkelingen, waar ook het cda van Paars was natuurlijk de ongekende econo­ in de regering zich niet van had kunnen afwen­ mische groei. Daardoor was het mogelijk de den. Ook het beeld dat Van Ewijk schetst van het politieke verschillen af te kopen (...) Paars koos financieel-economisch beleid van paars geeft in plaats van het compromis voor de ruil (...) Zo aanleiding te veronderstellen dat de vrijheids­ werd elke partij zijn overwinning gegund.’ graden voor een andere coalitie om ander beleid Het lijkt mij een valide analyse, zij het dat de te voeren wel eens heel beperkt zouden kunnen situatie van ongekende economische groei en de zijn geweest en dat, sterker nog, paars in een he­ daarmee ontstane mogelijkheid om ruil te 'sme­ leboel opzichten juist voortborduurde op het ren’ met lastenverlichting en uitgaven-intensi- werk van eerdere kabinetten. De Kam laat met vering namurlijk op zijn minst ten dele een exo­ zijn verhaal over de belastinghervorming ten­ geen (en dus niet met specifiek Paars verband slotte zien hoe er natuurlijk politieke overwe­ houdend) karakter heeft; in die zin had elke coa­ gingen ten grondslag lagen aan de stelselherzie­ litie daarvan kunnen profiteren. ning — overwegingen ook waar men het naar Overigens staan De Grave en Zonneveld niet believen eens of oneens mee kon zijn — maar alleen in hun analyse. OokAdri Duivesteijn 61 ook dat het minstens zo belangrijk was, zo niet heeft, ondermeer in s & d , aangegeven de politie­ belangrijker, dat er dwingende internationale ke ruil te zien als typisch paars fenomeen. Maar redenen waren om ons stelsel op te schonen en waar De Grave en Zonneveld waarderend spre­ er veel geld in de vorm van lastenverlichting be­ ken over deze manier van besluitvorming meent schikbaar was om dat te doen; het is ook hier de Duivesteijn juist dat het de dood in de pot is, om­ vraag of een andere coalitie op hoofdlijnen een dat elk zicht op een gemeenschappelijke concep­ wezenlijk andere richting zou hebben gekozen. tie, op identiteit, verdwijnt. Die conclusie heb Ook andere zoektochten in het Jaarboek naar ik altijd merkwaardig gevonden al is het maar De Paarse Identiteit lopen op vergelijkbare wijze i omdat ik het een overschatting vond van de ge- së/D 1 | 200 2 BOEKEN Wouter Bos bespreekt Zeuen jaar paars en Leuen na Paars?

meenschappelijkheid die met andere partners toraal met de oppositionele vvd te concurreren (Duivesteijn noemt in het algemeen cda en g l) zeergroot zijn geweest. gevonden zou kunnen worden. Het voorbeeld laat mijns inziens het gelijk Het is jammer dat aan dit fenomeen geen van Van Mierlo nog eens zien, en in het Jaarboek aparte analyse is gewijd. Want het raakt mijns beschrijft Rosenthal het in andere bewoordin­ inziens wel degelijk de kern van de zaak. Na­ gen ook. De waarde, de vernieuwing, van paars tuurlijk had Wim Kok gelijk toen hij zei dat zijn zat hem in het doorbreken van de traditionele kabinet een ‘gewoon kabinet’ was. En de analyses machtsverhoudingen. Die doorbraak schiep in het Jaarboek onderstrepen dat nog eens door nieuwe mogelijkheden. De uitsluiting van het te laten zien dat meer dan het product van een cda bracht met zich mee dat er ruimte ontstond gemeenschappelijke beleidsoriëntatie, paars de voor radicale keuzen (en acht jaar geleden was resultante was van een verkiezingsuitslag die sanering van de overheidsfinanciën in combina­ weinig andere mogelijkheden open liet, een lo­ tie met werk, werk, werk een radicale keuze!). gisch voortvloeisel van demografische, sociolo­ Een coalitie met het cda zou nooit tot dat type gische en electorale ontwikkelingen die zich al keuzes in staat zijn geweest, omdat zij als traditi­ veel langer voor deden en een eerste manifesta­ onele middenpartij zich altijd verleid zou voelen tie van de slag om het midden die een constante door een grote oppositionele partij ter linker- of zal zijn in de politiek van de komende decennia. rechterzijde. Die grote oppositionele partij ter Alle Nederlandse kabinetten zijn in die zin al linker- of rechterzijde ontbrak voor PvdA en vvd snel ‘gewone kabinetten’. tijdens de paarse kabinetten, en het cda wist De keerzijde van deze analyse is echter dat zij daar geen nieuw, de coalitie destabiliserend, pro­ in hoge mate theoretisch is. De analyse brengt fiel tegenover te zetten. immers met zich mee, en het Jaarboek bevestigt PvdA, vvd en in mindere mate d 6 6 creëerden dat voor de afgelopen 8 jaar, dat bij bijna elke hiermee hun ruimte voor radicale oplossingen; coalitie geconstateerd kan worden dat de oppo­ de ruil waar De Grave, Zonneveld en Duivesteijn sitie, indien opgenomen in een coalitie, het be­ op doelen creëerde de potentie van een groot leid ook had kunnen voeren. Maar zouden ze draagvlak. Deze mogelijkheid tot radicaliteit in dat ook echt gedaan hebben? combinatie met een groot draagvlak, ontstaan Een voorbeeld, vvd, d66 en PvdA vonden door de overbrugging van traditionele links- elkaar op de noodzaak tot het saneren van de rechts-scheidslijnen, blij ft wat mij betreft de overheidsfinanciën gekoppeld aan een goed grote belofte van paars. Een belofte ook die he­ sociaal beleid van werkgelegenheidsbevorde- laas op een heleboel punten niet is ingelost. ring, armoedebestrijding, inkomensbeleid. Kan het nog? Is paars klaar of zit er nog wat in Hadden vvd en cda dat ook gekund? Ik vraag het vat? Daarover bevat Leven na Paars?, een bun­ het me af. De verleiding zou voor de PvdA in de del artikelen onder redactie van Jet Bussemaker oppositie immers heel groot zijn geweest om en Rick van Der Ploeg, een aantal interessante 6 2 afstand te nemen van de harde kanten van dit bijdragen. beleid en het is de vraag of het cda het zich dan in de coalitie electoraal zou hebben kunnen veroorloven de poot stijf te houden; de praktijk De Derde \Neg van cd a-vvd -kabinetten wij st daar in ieder ge­ ‘Leven na Paars ?’ wordt door Bussemaker en Van val niet op. der Ploeg zelf omschreven als een ‘verkenning Maar omgekeerd geldt hetzelfde, want het is van de relatie tussen sociaal-democratie, paars ook de vraag of een PvdA-CDA-coalitie ditbeleid en de derde weg’. Hun inleiding over dat thema had kunnen voeren. Dan zou immers de neiging heeft als kop meegekregen Rood in Paars: visie op voor het cda om naar rechts te hangen en elec­ een links-radicale politiek (een verkorte voorpubli-

S&D 1 | 2002 BOEKEN Wouter Bos bespreekt Zeuen jaar paars en Leuen na Paars? catie in Vrij Nederland kreeg overigens als kop hoofdpunten in een agenda van links-radicale mee Kan het een tikkeltje roder?). Het essay leest als politiek waar met enige moeite alle bijdragen in een geloofsbelijdenis waarin beide auteurs snel de bundel onder zijn te scharen: 1. Mobiliseer en helder neerzetten hoe het wel degelijk moge­ krachten in de samenleving en ga allianties aan; lijk is oog te hebben voor processen van liberali­ 2. geef solidariteit opnieuw vorm, nationaal, sering en individualisering, deze ook te waarde­ mondiaal en tussen generaties; 3. zorg dat men­ ren, maar dat het daarmee gepaard gaande sen toegerust zijn voor het hele leven; 4. moder­ mens- en maatschappijbeeld incompleet blijft nisering van de publieke sector: doelmatiger en indien deze niet vergezeld gaan van concepties doeltreffender; 5. spijkerharde garanties voor als afhankelijkheid en sociale gebondenheid. een sterke en rechtvaardige economie; 6. hand­ Waarna zij zich de vraag stellen of de Derde Weg haaf regels en verbeter de bescherming van bur­ de politieke filosofie biedt die deze samenhang gers. onderkent om vervolgens al vroeg in het betoog Een pracht agenda, een pracht program. En te concluderen dat the Third Way in het gepolari­ in de bundel staat een aantal inspirerende bij­ seerde Britse politieke spectrum vernieuwend dragen van bekende en minder bekende auteurs, was, maar Nederlanders via poldermodel en van PvdA’ers en niet-PvdA’ers, met zowel beken­ paars eigenlijk al jaren gewend zijn aan de derde de stokpaardjes als nieuwe gedachten. Zeer nut­ weg, het zoeken naar nieuwe wegen tussen tra­ tige en interessante literatuur voor beleidsma­ ditioneel links en rechts door. kers, wetenschappers, regeerakkoord-onderhan- En net zoals paars niet rood is, wijzen de au­ delaars, journalisten en iedereen met een beetje teurs een gelijkstelling van de derde weg met so- politieke interesse. Een interessante bundeling ciaal-democratische politiek af. Daar is de derde ook omdat niet alle auteurs zich zo makkelijk in weg veelal ook te Angelsaksisch en op onderde­ het malletje van Bussemaker en Van der Ploeg len te conservatief voor ingekleurd. Waarna de laten persen. Zo pleiten Van Kersbergen en Not- grote boodschap voorbij komt: ‘De PvdA moet telman voor een onvoorwaardelijke bekering juist het radicale midden durven uitvinden: het van sociaal-democraten tot de derde weg, waar midden van een herkenbare links-realistische Bussemaker en Van der Ploeg juist trachten een agenda. Het gaat om een "radicale” politiek, om­ onderscheid aan te brengen tussen de derde weg dat bestaand overheidsbeleid en gevestigd socia­ en de sociaal-democratie. En dat Van Waarden listisch denken ter discussie worden gesteld. De de veiling van umts- en radiofrequenties, in een hamvraag is hoe traditionele sociaal-democrati- verhaal dat eerder conservatief dan radicaal is, sche doelstellingen kunnen worden gerealiseerd beschrijft als ‘een geniepige en ondoorzichtige in een tijdperk van toenemende globalisering, vorm van belastingheffing’ zal redacteur Van der infocratisering en individualisering en in een Ploeg ook niet helemaal koud hebben gelaten. En samenleving met mondige burgers en organi­ het betoog van De Beer die weer eens de ruimte saties.’ Ik heb deze zin nu minstens tien keer krijgt om te vertellen dat betaalde arbeid ook gelezen en begrijp hem nog steeds niet. Al de niet alles is en dat het weer tijd wordt voor tradi- 6 3 goede huzz-words natuurlijk, maar wat er nou tionele inkomenspolitiek, levert ook de nodige radicaal en midden is aan die hamvraag begrijp spanningen op met een aantal hoofdpunten van ik nog steeds niet. de links-realistische agenda zoals die in andere bijdragen wordt uitgewerkt. En dan heb ikhet nog niet gehad over In ’t Veld’s eigenzinnige Een links-radicale agenda pleidooi voor eigen bijdragen en andere onder­ Gelukkig maken Bussemaker en Van der Ploeg wijshervormingen (beginzin: ‘de verstikkende zelf een begin met het uitwerken van al die walm van de paarse zelfbewieroking zal ooit op­ mooie woorden. Zij doen dat aan de hand van zes trekken.’). Kortom: neveradull moment.

sS/d 1 | 2002 BOEKEN Wouter Bos bespreekt Zeuenjaar paars en Leuen na Paars?

Overigens zijn Van Kersbergen en Nottelman partij en het vermogen van diezelfde partij radi­ de enigen die expliciet paars en de derde weg tot caal en vernieuwend te zijn. onderwerp van hun beschouwing kiezen. De Bussemalcer en Van der Ploeg geven in hun andere bijdragen zijn los van coalitie- en strate- inleiding aan veel te zien in het ‘radicale mid­ gievragen te zien als geïsoleerde beschouwingen den’ als nieuwe richting voor het sociaal-demo- over relevante en complexe beleidsvraagstuk­ cratisch denken. Dat ben ik met ze eens en het is ken. Verbindend element daarbij is wel dat ei­ een verdienste van de redacteuren en auteurs genlijk alle auteurs proberen, net zoals dat bin­ dat met name het begrip ‘radicaal’ in de bundel nen paars en de derde weg wordt geprobeerd op een heldere en aansprekende wijze wordt maar dan radicaler, een brug te slaan tussen link­ neergezet: radicaal in ambitie, in analyse en in se doelen en rechtse instrumenten, oude waar­ het vermogen nieuwe antwoorden te verbinden den en nieuwe ontwikkelingen. En dus gaat het aan oude waarden. Wat er nou precies met ‘mid­ vaak over nieuwe evenwichten tussen markt en den’ wordt bedoeld blijft evenwel nogal ondui­ overheid, individu en gemeenschap, rechten en delijk. Dat deed Ad Melkert gelukkig beter bij de plichten, vrijheid en verantwoordelijkheid. rede die hij uitsprak bij de inontvangstneming De interessantste bij dragen (In ’t Veld, Herf- van het boelc, op een manier die overigens ge­ kens en Van Ojik, Plasterk) worden gevormd heel consistent was met hoe hij daar al eens eer­ door die verhalen die zichtbaar en helder ver­ der over had geschreven, bv. enkele jaren terug trekken vanuit waarden waar de sociaal-demo- in s&b . Bij het radicale midden 'gaat het om de cratische beweging van doortrokken is, maar te­ bereidheid tot ingrijpende maatschappelijke gelijk op heel andere beleidsmatige keuzen uit vernieuwing in combinatie met het verwerven komen dan diezelfde beweging gewend is. Daar­ van een breed draagvlak voor verandering’. En in schuilt ook de radicaliteit van de ideeën. En voor dat brede draagvlak kan tegenwoordig geen daar komt ook het debat mee binnen omdat politieke partij meer om het midden heen. vreemd genoeg politieke partijen (kijk naar Het begrip ‘radicaal midden’ vormt daarmee congressen en verkiezingsprogramma’s) een een belangrijk concept om de Nederlandse poli­ enorme fixatie hebben op middelen en instru­ tiek te ordenen. In het sociologische midden menten, meer dan op doelen. De lakmoesproef zijn immers alle grote partijen noodzakelijker­ voor de ware sociaal-democraat wordt zelden wijze geïnteresseerd. Maar waar het cda tradi­ opgehangen aan zijn goede bedoelingen maar tioneel op het sociologische én het politieke altij d aan het middel dat hij daartoe inzet; laat midden is gefixeerd, hebben zowel PvdA als wd dus heel weinig ruimte voor nieuwe en oncon­ potentieel altijd de bagage gehad om het socio­ ventionele middelen en is dus eigenlijk heel logische midden aan te spreken met politiek conservatief. radicale ideeën. Ik heb me vaak afgevraagd waar dat mee te Het is dat vermogen om radicaliteit met een maken heeft en ik vermoed dat het verenigings- groot draagvlak te combineren waardoor paars 64 karaktervan politieke partijen en de daaruitre- nog steeds beloften met zich mee draagt, juist sulterende behoefte van leden om zo concreet ook voor een Partij van de Arbeid die in een zelf­ mogelijk invloed uit te oefenen de belangrijkste de richting haar vernieuwing zoekt. Maar belof­ reden is. Een kader dat haar politieke leiders ten verschralen als ze niet worden ingelost; radi­ slechts doelen mee geeft en verder vooral veel caliteit wordt leeg en draagvlak verkruimelt; vertrouwen om zelfde middelen te kiezen, is be­ daar laat het Jaarboek genoeg voorbeelden van trekkelijk zeldzaam. Als deze gedachte juist is zien. Een vertwijfeling die kennelijk ook voor de dan zou dat dus ook kunnen betekenen dat er redacteuren van Leven na Paars1 op de loer lag. een aanzienlijke spanning bestaat tussen het Het verhaal wil dat de laatste redactionele toe­ traditionele verenigingskarakter van een leden­ voeging het vraagteken achter de titel betrof.

S É?D 1 | 2002 0^7 S&D POLEMIEK

i. Van der Zwan vs. Von der Dunk

In zijn bijdrage'The West and the Rest. Over de ongelijkwaardigheid van culturen'

(s &t d , 9,2001) betoogt de historicus Thomas von der Dunk datverwesterlijking, ' waarmee hij vooral op de Verlichtingsidealen doelt, een voorwaarde is voor beschaving en welvaart in niet-westerse landen. De econoom Arie van der Zwan formuleert enkele bezwaren tegen deze voorstelling van zaken. Met name wijst hij op het risico van westerse zelfgenoegzaamheid.

toonbaar is. De ontwikkeling van welvaart en Het gevaar van westerse cultuur resp. samenlevingsvorm zijn historisch hand in hand gegaan. Welke in deze de oorzaak zelfgenoegzaamheid is en wat het gevolg valt hieruit moeilijk af te leiden. Maar zelfs indien dit wel het geval zou ARIE VAN DER ZWAN zijn, kan hieruit nog niet geconcludeerd worden dat die oorzaak-gevolg relatie onder alle omstan­ Het bezwaar tegen het betoog van Thomas von digheden opgaat. Dat wil zeggen dat verwester­ der Dunk is dat het zoveel kanten tegelijk uit­ lijking leidt tot welvaart onafhankelijk van het gaat. Kanten die stuk voor stuk voor weerlegging niveau van de economische ontwikkeling en on­ vatbaar zijn en bovendien onderling moeilijk geacht de cultuur en de samenlevingsvorm van verenigbaar zijn. De hoofdlijn van het betoog de maatschappij waarin verwesterlijking geprak­ luidt dat de westerse welvaart een produkt tiseerd wordt. van de westerse cultuur en samenlevingsvorm Ook historici die als oorzaak van de westerse is waaruit zou volgen dat voor het bereiken suprematie wijzen op het uniek geachte indivi­ van een vergelijkbaar welvaartsniveau in andere dualisme zijn er doorgaans van overtuigd dat de delen van de wereld verwesterlijking een voor­ grondslag voor de bloei van Europa is gelegd op waarde is. het moment dat de agrarische produktie per Die stelling is een inversie van het historisch hoofd van de bevolking begon uit te rijzen boven 6 5 materialisme: niet de onderbouw bepaalt de het bestaansminimum. Hierdoor werd ruimte bovenbouw, zoals Marx beweerde, maar anders­ voor investeringen gecreëerd, die de basisvoor­ om. De moeilijkheid van deze stelling, evenals waarde vormen voor technologische en sociaal- die van Marx, is dat de causaliteit ervan niet aan- economische vooruitgang. Die omstandigheid — daarover bestaat overeenstemming — is me­ Over de auteurs Arie van der Zwan is econoom en de te danken aan het gematigde klimaat in Euro­ buitengewoon hoogleraar Management en pa dat hogere agrarische opbrengsten heeft be­ Ondernemingsbeleid aan de Erasmus Uniuersiteit. gunstigd. Thomas uon der Dunk is als cultuurhistoricus Hoezeer het recept van verwesterlijking in­ uerbonden aan de Uniuersiteit Leiden. dien aan de basisvoorwaarden voor een ‘take off’

sSrd 1 | 2002 S&D POLEMIEK Van derZwan us.Von derDunk

niet voldaan is, tot bankroet van een maatschap­ harde uitspraken te doen. Het meest valt te ver­ pij kan leiden hebben nogal wat derde-wereld wachten van initiatieven om binnen de Moslim­ landen laten zien, de Moslim-wereld voorop. wereld een eigen Verlichting en hierop gerichte Het eerste land dat dit beleidsrecept op ruime samenlevingsvorm op gang te brengen die so- schaal heeft toegepast is Turkije onder Kemal ciaal-economische bloei weten te verenigen met Atatürk geweest. Het kan niet ontkend worden de religieuze en culturele identiteit. Het leveren dat Atatürk er met enig succes in geslaagd is van prestaties op eigen kracht zal ruimte schep­ westerse instituties in Turkije in te voeren en pen om prestaties van anderen meer naar onderdelen van de economie, waaronder het waarde te schatten. bankwezen, op westerse leest te schoeien. Het Dat die aanpak betere aanknopingspunten gevolg ervan is geweest dat zich een bovenlaag voor een evenwichtiger ontwikkeling biedt, en stedelijke middenklasse van westerse snit laten de Aziatische landen zien. Die hebben wel hebben gevormd. Maar hun welvaart en levens­ de westerse technologie en know how over­ wijze werden slechts mogelijk gemaakt door uit­ genomen maar die in hun eigen religieuze en buiting van de massa van de bevolking. culturele context geplaatst. In dejaren zestig diende zich in Turkije een nieuwe generatie van in de vs en Europa opge­ leide technocraten aan die zich met steun van De tweede lijn in het verhaal van Von der Dunk het leger ten doel stelde ook de massa in de wel­ omvat een fundamentele kritiek gericht op de­ vaartsontwikkeling te betrekken door een meer zelfde cultuur en maatschappij die daarvoor nog geplande economische ontwikkeling. als toonbeelden aan de rest van de wereld wer­ Het niet beoogde noch voorziene gevolg er­ den voorgehouden. In dit verband neemt hij uit­ van was een ‘backlash’. In gang gezet en geleid eenlopende verschijnselen op de korrel: de aar­ door de traditionele religieuze kaders die de plat­ zeling om de eigen waarden en normen serieus telandsbevolking in hun greep hadden en de te nemen; de lankmoedige houding ten opzichte penetratie van moderniteit in hun invloedssfeer van de grondbeginselen van de westerse bescha­ fel bestreden hebben. Het meest verrassende en ving; de verhaspeling van vrijheid met vrijhan­ paradoxale fenomeen van deze backlash is de del, de gesel van de financiën; het voorop stellen aantrekkingskracht die van het herlevende van puur economische criteria in de internatio­ Moslim-fundamentalisme op goed opgeleide nale politiek; de verloochening van westerse jongeren bleek uit te gaan. waarden in de contacten met de niet-westerse Het waren ook de meer ontwikkelde Moslim­ wereld. landen zoals Turkije, Egypte en Iran waar het Die kritiek gaat zover dat de vraag gesteld kan fundamentalisme als eerste voet aan de grond worden of de suprematie van de westerse wereld kreeg. Het afleggen van hun religieuze en cultu- in de ogen van Von der Dunk nu in feite niet 6 6 rele identiteit waarop verwesterlijking wel moet berust op eigenbelang en een hierop gerichte uitdraaien, is voor velen in die landen een te ho­ machtspolitiek? De unieke waarden die het ge prijs gebleken. Een weg die men kennelijk westen een moreel leiderschap in de wereld zou niet bereid is te gaan ondanks het feit dat het moeten bezorgen, zijn hier ver te zoeken. Valt fundamentalisme de Moslim-wereld geen ont­ uit het betoog van Von der Dunk op dit vlak niet wikkelingsperspectief te bieden heeft. Het heeft af te leiden, een standpunt waarin hij niet alleen zich vast gebeten in een fanatiek anti-westers zou staan, dat alle culturen in de wereld onder sentiment. Waar het tot de macht doorgedron­ druk zijn komen te staan van globalisering die gen is, heeft het hopeloos gefaald. werkt in de richting van vervlakking en gelijk­ Over de aanpak die de Moslim-wereld uit de schakeling waarop in de verschillende delen van impasse zou kunnen bevrijden, vallen moeilijk de wereld uiteenlopend wordt gereageerd?

S S f D 1 | 2 0 0 2 S&D POLEMIEK Van derZwan us. Vond er Dunk

Zouden de kansen op verlichting in andere Het grootste gevaar van een beschaving is delen van de wereld niet verbeterd worden in­ zelfgenoegzaamheid. Die houding staat boven­ dien het westen zijn eigen waarden meer serieus dien haaks op wat Von der Dunk als de unieke zou nemen en economische belangen resp. sta- waarden van onze beschaving aanmerkt. Wie bliteit (lees: ‘ongestoord te kunnen genieten van die waarden ernstig neemt heeft er geen behoef­ onze welvaart’) minder voorrang zou geven? Die te aan die te laten ondergaan in een multicultu­ houding zou in de wereld meer respect afdwin­ rele ratjetoe, dat zij Von der Dunk toegegeven, gen alsook ons invoelingsvermogen vergroten maar evenmin om er de eigen suprematie op te voor wat anderen beweegt die zich op waarden baseren. oriënteren. De derde lijn in hetbetoog die erbij Von der Dunk overigens bekaaid afkomt, betreft de rol van de godsdienst als cultuurvernieuwde factor. Dank voor uw bijval! Om zijn argument kracht bij te zetten dat de westerse maatschappij haar echte doorbraak THOMAS VON DER DUNK pas beleefd heeft nadat het juk van het geloof in een goddelijke waarheid en hieruit afgeleid nor­ De reactie van Arie van der Zwan is de opmerke­ men- en waardenstelsel was afgeschud, moet lijkste die ik ooit op een artikel heb gehad. Of­ Von der Dunk een loopje met de geschiedenis schoon bedoeld als een tegenbetoog, vormt zijn nemen. Wat hem in het geloof als cultuurver­ repliek in hoofdzaak namelijk juist een aardige nieuwde factor het meest tegenstaat is de preten­ — zij het hooguit wat selectieve — samenvatting tie van gelovigen krachtens een hogere morele van hetgeen ik in mijn stuk en enige andere op­ orde te spreken. Hierop valt weliswaar weinig af stellen in s & d heb beweerd. te dingen, maar komt zijn eigen betoog hier niet Van der Zwans eerste vermeende tegenwer­ ook op neer? Plaatst hij het westen dan niet op ping, dat geforceerde verwesterlijking met name een voetstuk, niet van religieuze maar seculiere in de islamitische wereld tot maatschappelijke huize? ontwrichting leidt, kan ik volledig onderschrij­ ven. Ik heb dat dan ook reeds in mijn gewraakte artikel gedaan op p. 393 (eerste alinea van de eer­ ‘Wie serieus de gelijkwaardigheid van mensen ste kolom), alsmede specifiek over Turkije in op mondiaal niveau nastreeft, kan niet gelijker­ s &d, 12,1997 (alsmede in de Internationale Spec­ tijd de gelijkwaardigheid van menselijke cul­ tator 54 (2000) no. 3). De weerstand die dit, als turen aanhangen’, zo betoogt Von der Dunk inbreuk op de eigen identiteit, onvermijdelijk immers aan het slot van zijn bijdrage. Die stel­ bij de betrokkenen oproept, zodat dit proces tijd ling miskent het historisch gegeven dat opeen­ nodig heeft, is precies ook het probleem dat ik volgende beschavingen die tot dominantie eveneens in het parallelartikel in s StD, 3,2000 67 gekomen zijn vele delen van de wereld bestre­ — waarnaar ik in de eerste regels verwijs — ken hebben, terwijl ze ook veel van elkaar heb­ signaleer (zie p. 129, laatste alinea eerste kolom; ben overgenomen. In de beschavingsgeschiede­ p. 123, eerste kolom). nis is veeleer een doorlopende lijn te ontwaren Noch daar, noch hier, heb ik overigens gespro­ waarin nieuwe combinaties elkaar opvolgen. ken van de noodzaak van niet-Europeanen om De westerse beschaving zou nooit zo’n hoge pakweg ons poldermodel te copiëren. Het begrip vlucht genomen hebben zonder de bereidheid ‘verwesterlijking’ staat steeds voor het doorbre­ tot openheid voor invloeden van buitenaf en res­ ken van traditionele, religieus gelegitimeerde pect voor wat in grote beschavingen voor ons ge­ denkpatronen en structuren, en het creëren van presteerd is. ruimdenkendheid als basis voor eigen prestaties.

S&D 1 | 2002 S&D POLEMIEK Van derZwan us. Von der Dunk

De succesvolle Oostaziarische landen hebben zonder de bereidheid tot openheid, dus tot ver­ dan ook meer gedaan dan alleen maar het 'op­ andering (zie p. 392; en s & d, 3,2000, p. 128-129), pervlakkig’ overnemen van know-how en tech­ zou de westerse beschaving niet zo’n hoge vlucht nologie. Hun manier van samenleven is even­ genomen hebben. Haar zelfgenoegzaamheid eens veranderd. ontleent zij daarmee dan ook niet zozeer aan Van der Zwans tweede vermeende tegenwer­ de specifieke huidige uitkomst van maatschap­ ping betreft de suprematie van het Westen. pelijke ontwikkelingen, maar aan het vermogen Ik heb zeer duidelijk een onderscheid gemaakt die uitkomst als tijdgebonden te relativeren, zo­ (zie met name p. 3 9 5, tweede kolom direct boven dat zij ook flexibeler op gewijzigde omstandig­ het tussenkopje) tussen de westerse waarden als heden kan reageren en veel minder afhoudend zodanig, en het feit dat wij er ons op grond van staat tegenover beïnvloeding door nieuwe vor­ economisch korte termijnbelang niet aan hou­ men en gedachten van buitenaf. den. En inderdaad: wat zich intern bij ons als Op één punt zal de historicus uiteraard het westerse beschaving voordoet (en er op grond tegendeel blijven van de econoom: voor de laat­ van de westerse waarden voor zorgt dat wij wel­ ste zijn de 'bewijzen’ van de eerste nooit afdoen­ varender zijn dan de rest), vertaalt zich naar bui­ de. Dat gaat ook op voor het causaliteitsverband ten toe vooral als westerse belangen, en dat doet tussen welvaart en westerse samenlevingsvorm aan de geloofwaardigheid van het moreel leider­ — Marx versus Hegel, om het even puntig te schap van het Westen inderdaad veel af. En dat stellen. staat er ook allemaal precies (zie voor dat laatste Uiteraard is hier sprake van een voortdurende met name p. 397, tweede alinea eerste kolom). wisselwerking, maar daarbij speelt méér een rol dan alleen een tabelmatig aanwijsbare verho­ ging van het agrarische brutonationaalproduct. Van der Zwans derde vermeende tegenwerping Strikt bewijsbaar in bèta-wetenschappelijke zin behelst dat ik tegenover de door mij afgewezen is de door mij gelegde relatie natuurlijk niet, hogere morele orde van de traditionele gods­ maar zij valt met een analyse van de relevante diensten een even absolute eigen morele orde mentale en maatschappelijke factoren wel aan­ plaats. Het wezenlijke verschil is echter, dat die nemelijk te maken. Meer kan men met een stu­ laatste nu juist niet absoluut en onbeweeglijk is, die van het verleden ook niet beogen, en in de en dat haar suprematie niet in concrete, van ‘bo­ geschiedsvorsing houdt een verklaring derhalve ven’ aangereikte religieuze wetsteksten wordt stand tot de formulering van een plausibeler gezocht, maar integendeel berust op het veel alternatief. Van der Zwan komt daarmee niet. abstractere vrijheidsbeginsel, gerelateerd aan het besef van principiële veranderbaarheid en grotere tolerantie voor het afwijkende. Men kan 6 8 wel fundamentalist zijn in een vrij land, maar niet vrij in een fundamentalistisch. Inderdaad:

S&’ D 1 | 2002 S&D POLEMIEK

2. Molenaar vs. Trappenburg

Bob Molenaar reageert op de column van Mar go Trappenburg uit s & d (10 ,2 0 0 1) waarin zij zich hardop afvroeg of een restrictief Europees toelatingsbeleid, anders dan een nationaal restrictiefbeleid, wel moreel te verdedigen valt.

heid is dat slechts een heel klein deel van wie Absurd asiel zoekt ook echt vervolgd is en op dat asiel rechtheeft. De overgrote meerderheid, ja inder­ BOB MOLENAAR daad, zoekt geluk, een beter bestaan dan in eigen land mogelijk is. En vaak hebben zij uit hun ar­ De opening van het laatste oktobernummer van moede nog heel wat betaald aan gewetenloze s& d loog er niet om: een 'nare bijsmaak’ heeft criminelen om zover te komen dat zij hier, of Margo Trappenburg als zij hoort praten over elders, kunnen aankloppen. Wij zijn dus ver­ een Europees asielbeleid. Hier in Nederland — plicht om dat uit te zoeken, en de asielzoeker zo­ maar net zo goed in Denemarken of Zweden —, lang op te vangen. En stel dat men uitvindt dat mogen wij best proberen om elke vreemdeling het geen vluchteling is, dan mag je in een demo­ te weren uit ons lief luilekkerlandje. De verzor­ cratie beroep aantekenen tegen dat ‘neen’. Er zijn gingsstaat mag immers niet in gevaar komen. al j aar en dag te weinig mensen om dat uit te Maar een Europees beleid, stel je voor. Dat zoeken en te weinig rechters om daarover te oor­ Europa is immers... Dan volgt alles wat lelijk is: delen. En stel datje in het ongelijk gesteld wordt geen democratie, geen politieke gemeenschap, en terug moet, dan is het heel wat keren zo dat geen verzorgingsstaat, alleen uit op economisch ze je in het land datje verliet niet meer willen op­ eigenbelang. Gelukzoekers vinden dus een nemen. En dan moeten wij er wat op vinden en Nederlands ‘neen’ nog wel leuk, een Europees dus toch op de een of andere manier mensen toe­ ‘neen’ maakt ze boos. laten. Zo’n absurd verhaal kun je alleen schrijven In dat lieve luilekkerlandje van ons dat zich als je niets van Europa weet — ofwiltweten. erop beroemt een rechtsstaat te zijn, hebben wij En als je niet weet — ofwiltweten — wat het dus maar iets uitgevonden dat onze buren niet asielzoekersprobleem nu eigenlijk is. Of mis­ kennen: de ‘Koppelingswet’. Stel dat ze nog over schien wel, gelet op dat woord ‘gelukzoeker’? je toelating nadenken, dan krijg je hier geen uit­ Asielzoekers kloppen aan de deur met het ver­ kering, je mag niet werken, enje krijgt ‘minima- 6 9 haal dat zij politieke vluchtelingen zijn, ‘asiel’ le’ mogelijkheden voor medische zorg. Die medi­ zoeken in de zin van de internationale vluchte­ sche kant in onze verzorgingsstaat heeft de mi­ lingenverdragen. Die verdragen verplichten ons, nister onlangs laten uitzoeken. Niets aan de en al onze buren, om uit te zoeken of wie aan­ hand, zegt het desbetreffende rapport. De andere klopt ook echt vervolgd wordt. Dan mag hij of zij mensen in Nederland hebben er geen ziekten binnen en heeft tal van rechten. De werkelijk- door gekregen. Wat het voor de mensen zelf be­ tekent is blijkbaar niet belangrijk. Over de auteurs Bob Molenaar is oud-aduiseur Dat alles niet voor even; er zijn legio gevallen UNHCR Inzake opvang in gemeenten en regio’s. waarin men aan dat tegen elk humanitair begin­ Margo Trappenburg is redacteur uan S&D. sel indruisende regime drie jaarlang is overgele-

S&D 1 | 2002 S&D POLEMIEK Molenaarus.Trappenburg

verd. Dat is het maximum dat j e iemand mag normen die bij ons gelden. Tja, dat is ook Europa, aandoen, zegt onze wet, neen, dat zegt een Euro­ nog 'onvoltooid’, maar al een dagelijkse realiteit pese rechter die Nederland verboden heeft om die stukken verder gaat dan het beeld dat destijds iemand langer dan driejaar op zo’n beslissing te in s& d werd geschetst. Een goede studie ge­ laten wachten. En daarmee zijn we weer bij dat wenst! Europa. Andere landen doen te weinig? Duits­ land en Oostenrijk, maar ook Italië en Spanje hebben veel grotere problemen dan wij. Er is een heel eenvoudige reden waarom je dit in Europa Mede-werelddeelbewoners moet regelen. Het gaat om mensen die aan de grens aankloppen, en binnen Europa zijn er geen MARGO TRAPPENBURG grenzen meer, geen controles. Ben je dus ergens binnen, dan kan je overal heen. Bij de buren is Bob Molenaar heeft zich blijkbaar gestoord aan het misschien leuker! de door mij gebruikte term 'gelukzoekers’, hoe­ Wat dat hele verhaal over Europa betreft: wel ik mij in de gewraakte column in gedachten blijkbaar zou een nascholingscursus voor s& d- juist in hun positie verplaats. redacteuren over de Europese eenwording heel Misschien klinkt het woord gelukzoeker nuttig zijn. Voor redacteur Margo Trappenburg minder abject als ik het zeg in de woorden van alvast een tip: begin met te lezen wat Ad Melkert de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring: in s& d schreef over het politiek tekort in de Eu­ 'We hold these truths to be self-evident, that all ropese Unie (s& d, 9,2001). En vraag aan wat ou­ men are created equal, that they are endowed by dere mensen in de vrouwenbeweging hoe de their Creator with certain inalienable Rights, vrouw in Nedeland in het arbeidsproces en daar­ that among these are Life, Liberty and thepursuit buiten gelijkstelling met de man heeft verkre­ ofHappiness.’ (mijn cursief, mt) gen. Niet door Nederlandse progressieve wet­ Ik heb verder alleen maar willen beweren dat geving, maar afgedwongen door Europese regels. ik een mondiaal moreel perspectief verdedigbaar Heel lang geleden? vind (in zo’n perspectief hebben alle mensen Dan een heel recent staaltje Europa., vrijwel waar ook ter wereld gelijke rechten), dat ik het onopgemerkt door de pers. Ver van ons bed, in ook verdedigbaar vind als een nationale staat het oliestadje Doha, zijn regels gesteld voor een omwille van belangrijke waarden als interne so­ toekomstig wereldhandelsbestel. En het is Euro­ lidariteit en democratisch zelfbestuur buiten­ pa dat daar met heel veel moeite gedaan heeft ge­ staanders uitsluit, maar dat ik mij afvraag of kregen dat er een einde komt aan een onbebrei- zoiets als Europese solidariteit met mede- delde mondialisering. En dat er regels komen ter werelddeel bewoners ten koste van mensen die bescherming van het milieu, ten behoeve van op andere continenten geboren zijn (een restric­ 7 o ontwikkelingslanden, over toegang tot essentië­ tief Europees toelatingsbeleid) wel moreel te ver­ le geneesmiddelen, zoals die tegen aids, voor ar­ dedigen is. me landen, over het weren van kinderexploitatie Ikheb nergens betoogd dathet Nederlandse en dwangarbeid. Pascal Lamy, hier door de pers asiel- en immigratiebeleid of welk ander Neder­ afgeschilderd als een protectionistische Frans­ lands beleid dan ook perfect zou zijn. Daar ging man die voortdurend met Parijs belt voor in­ de column helemaal niet over. structies, kenschetste zijn werk als volgt: wij Misschien mag ik in ruil voor de leessugges­ hebben ons ingezet voor afspraken die voor ons ties van Molenaar hem vragen mijn column nog niet te maken hebben met eigen commerciële eens te lezen. belangen, maar overeenkomen met wat ons eigen beleid inhoudt en met de waarden en

S&D 1 | 2002 ADVERTENTIE Z even jaar paars

Jarenlangdroomde een kleine gideonsbende in de welvaartsstaat, vraagstukken van ethische de Nederlandse politiek van een regeringzonder aard, de nieuwe belastingpolitiek en het christen-democraten. Waren de confessionelen onderwijs en de gezondheidszorg. Hoe heeft niet al langer onafgebroken aan de macht paars het op deze gebieden gedaan en welke geweest dan de communisten in de Sovjet-Unie? bijdrage heeft de sociaal-democratie op deze De voorstanders van een dergelijke regerings- terreinen geleverd? combinatie — te vinden in de vvd, de PvdA en d66 — kregen in 1994 eindelijk hun kans. Met bijdragen van Hetverkiezingsdebacle van het cda en de Hans Daudt, Margo Trappenburg, Casper van vasthoudendheid van d66 brachten een paarse Ewijk, Flip de Kam, Romke van der Veen, coalitie onder leiding van minister-president Roel in ’tVeld, René Cuperus, Jan Peter Wim Kok aan de macht, die in 1998 opnieuw een Balkenende, Uri Rosenthal en Paul Kalma. ruim mandaat van de kiezers verwierf. Het boek sluit af met een vraaggesprek Voorstanders van paars hadden de verwachting met Hans van Mierlo. dat een regeringzonder het c da kwesties als euthanasie beterzou regelen en dat een eind zou komen aan de macht van het confessionele middenveld. Koktemperde de verwachtingen: zijn paarse combinatie was een ‘doodgewoon kabinet’. Wel beloofde hij meer bestuurlijke openheid en herstel van het politieke primaat. Het terugdringen van de werkloosheid vormde het kernthema van zijn regeringsprogram. Aan de vooravond van nieuwe verkiezingen biedt het 22stejaarboek voor bet democratisch socialisme een eerste evaluatie van het paarse avontuur. Wat is het bijzondere van de paarse regeringscombinatie geweest? Zijn de paarse Zeven jaar paars. kabinetten de representant van een algemenere, Het tweeëntwintigste jaarboek voor internationale trend die wel het label ‘derde het democratisch socialisme weg’ heeft gekregen? Hoeveel ‘rood’ en hoeveel Onder redactie van Frans Becker, Wim van Hennekeler, ‘blauw’ ging er eigenlijk achter paars schuil? Monika Sie Dhian Ho en Bart Tromp. En wat is het oordeel van de christen-democratie Uitgave: De Arbeiderspers jWiardi Beekman Stichting over zeven jaar paars? Naast deze algemene Q politieke en politicologische vragen, komen Het boek kan worden besteld door overmaking in het 22steJaarboek ook meer specifieke van € 1 8 - op postbankrekening 3479700 beleidsvragen en -terreinen aan bod, zoals het ten name van PvdA-brochures Amsterdam herstel van het politieke primaat, de macro- o.u.v. bestelnummer 748. economische politiek, de hervorming van Ook verkrijgbaar in de boekhandel. 3 COLUMN JET BUSSEMAKER

4 DE HETE H A N G IJZER S T H IJ S WÖ LTG EN S De vloek van de smalle marges «De verkiezingsstrijd gaat over de realiteit van de Haagse kaasstolp. Maar niet over de realiteit van de Europese deelstaat Nederland.»

9 C U R SIEF

p a u l k a l m a Het evangelie van Oosterwijk r e n é c u p e r u s Multicultureelmisdaaddrama?

b a r t t r o m p Duits kiesstelsel: remedie of kwaal?

14 Privatisering: ophouden of doorgaan!

16 COMMISSIE VAN THIJN 3'6 ARNOLD H EERTJ E Privatisering en de hervorming Privatiseringsgeblunder van de publieke sector «een al te «De noodzakelijke expertise hebben zonnige kijk op het marktmechanisme wij niet in Nederland» heeft z'n sporen nagelaten» 38 WIBO KOOLE 28 PI ETER BOOT De consument centraal! Graag nog iets preciezer «Gelukkig weet Ad wel beter!»

32 F E R D C R O N E 42 FRANS VAN WAARDEN Ideologie helpt niet! De tucht van de economie

47 REVIEW JAN BREMAN Een kwestie van armoede. Mysterieus kapitalisme volgens De Soto

60 BOEKEN WOUTER BOS Frans Becker e. a. (red.), Zeven jaar paars. Het 22ste jaarboek voor het democratisch socialisme Jet Bussemaker & Rick van der Ploeg (red.), Leven na Paars? Linkse visies op de derde weg

65 S&D POLEMIEK 1. Van der Zwan vs. Von der Dunk 2. Molenaar vs. Trappenburg

S ^ D JAARGANG 59 NUMMER 1 2002 MAANDBLAD VAN DE WIARDI BECKMAN STICHTING WETENSCHAPPELIJK BUREAU VAN DE PARTIJ VAN DE ARBEID