Spis treści

Metodyka i praktyka szkolna Szanowni Państwo 4 Ciekawostki l Marek Orlik

jesiennym wydaniu naszego czasopisma niemało miejsca zajmuje tematyka Nagród Nobla i – dla rów- Wnowagi – tzw. Antynobli. O ile opisywanie kolejnych wyróżnień Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk nie wyma- ga uzasadnień, o tyle Antynoble (czy ściślej - Ig Noble) mogą sprawić wrażenie materiału wręcz humorystycznego, a przez to – może mniej wartościowego. Oczywiście, nie mają one nawet w przybliżeniu takiej wagi jak autentyczne Noble, ale nie znaczy to, iż trzeba je ignorować. Jak nam przypominają Państwo mgr Iwona i Krzysztof Orlińscy - Autorzy opracowania o przyzna- nych dotychczas chemicznych „Antynoblach”, laureaci otrzy- mują je „za osiągnięcia, które najpierw powodują śmiech, ale potem zmuszają do myślenia”. Tym, co charakteryzuje lau- reatów Antynobli jest bowiem niczym nieskrępowana fantazja i pomysłowość, która może niekiedy przerodzić się w drogę do autentycznego naukowego odkrycia, a przykładem jest wspomniany w tym artykule „Ignoblista” z fi zyki, Andre Geim, który najpierw zmusił żabę do lewitacji w polu magnetycznym, 6 Chemiczne IgNoble l Iwona Orlińska, Krzysztof Orliński a w 10 lat później odebrał Nagrodę Nobla z fi zyki (razem z Konstantinem Novoselovem) za przełomowe eksperymenty Otrzymywanie nanocząstek srebra z zastosowaniem z grafenem. Być może to właśnie owa niczym nieskrępowana 12 surowców pochodzenia naturalnego fantazja, nawet na granicy pozytywnie pojmowanego sza- l Agnieszka Kurek, Jakub leństwa, sprzyja niekonwencjonalnym badaniom, odważnym Barbasz, Dagmara Malina hipotezom i w końcu przełomowym odkryciom. Nie znaczy to, że musimy bezkrytycznie wierzyć w „pamięć wody” czy zimną 14 Innowacja pedagogiczna z chemii – chemia a odżywianie fuzję jąder atomowych w temperaturze pokojowej, ale prze- l Ilona Chmiel cież śmiech to zdrowie, a ponadto – całkiem zdrowy sposób na nauczanie… Znaczną część niniejszego numeru zajmują także zadania o bardzo zróżnicowanym stopniu trudności – od propozycji te- Nauka i technika matów dla gimnazjów, pióra p. dr M. Czai, po problemy najtrud- niejsze, wywodzące się z ostatniej Międzynarodowej Olimpiady 16 Fajans i chwila... l Romuald Hassa Chemicznej. W pewnym sensie zestawienie to jest symboliczne – pokazuje, jak długą drogę mogą przebywać uzdolnieni ucznio- 46 Żółto i niebiesko – barwnik elektrochromowy l Marek Ples wie – od elementarnego, wspólnego dla wszystkich, szkolnego wykształcenia po elitarne zawody klasy międzynarodowej. Kolorowa chemia uatrakcyjni każdą lekcję i nie jest ko- nieczne dogłębne zrozumienie obserwowanych przez uczniów eksperymentów, aby zdali sobie sprawę przynajmniej z tego, iż poznają zjawiska ważne i ciekawe, których znaczenie dopiero w przyszłości będą w stanie docenić. Z tą myślą publikujemy opracowanie zespołu krakowskich Autorów, opisujące niezwykle prosty sposób otrzymywania i wykazywania optycznych właś- ciwości nanocząstek srebra, a nikogo dziś nie trzeba przekony- wać, że świat obiektów o skali nano to potężna dziedzina badań. Z kolei Pan mgr Marek Ples konsekwentnie rozwija przed nami świat barwnych związków chemicznych, tym razem na przykładzie błękitu pruskiego i pokazuje w ten sposób, na jakiej zasadzie może działać wyświetlacz oparty na reakcjach redoks. A Pan dr Olimpiady i konkursy Romuald Hassa kontynuuje wprowadzanie nas w świat egzo- tycznych pierwiastków, przywołując tym razem także zasłużoną Propozycja zadań testowych z chemii dla uczniów gimnazjum postać Kazimierza Fajansa, znanego m. in. jako współautora reguł 19 l Małgorzata Czaja Fajansa-Soddye’ego, a przy tym współpracownika wielu znanych, współczesnych mu uczonych. 24 49. Międzynarodowa Olimpiada Chemiczna. Zadania teoretyczne l Marek Orlik, Aleksandra Misicka-Kęsik Życzę Państwu przyjemnej lektury 43 Sprawozdanie z 49. Międzynarodowej Olimpiady Chemicznej w Nakhon Pathom (Tajlandia) 6.-15.07.2017 r. l Marek Orlik, Aleksandra Misicka-Kęsik

CZASOPISMO DLA NAUCZYCIELI Nakład 3000 egz. Redakcja Marek Orlik (redak tor naczel ny – [email protected]) Adres redakcji ul. Warchałowskiego 2/58, 02-776 Warszawa Wydawnictwo Agencja AS Józef Szewczyk, ul. Warchałowskiego 2/58, 02-776 Warszawa, tel. 606-201-244, e-mail: [email protected], CENA 25,00 zł (w tym 5% VAT) www.aspress.com.pl, NIP: 951-134-91-51 Wydawca Jó zef Szew czyk, tel. 606-201-244, [email protected] Prenumerata Prenumerata www.aspress.com.pl/prenumerata-2018/, e-mail: [email protected] Reklama Jędrzej Chodakowski [email protected] Zdjęcie na okładce: Marek Ples Skład i ła ma nie Ve ga de sign Druk i opra wa Paper&Tinta, ul. Ceglana 34, 05-270 Nadma Redak cja nie zwraca nade sła nych mate ria łów, zastrze ga sobie prawo formal nych zmian w treści arty ku łów i nie odpo wia da za treść płatnych NUMER 5 WRZESIEŃ/PAŹDZIERNIK 2017 330 (LXIII) indeks 354562 ISSN 0411-8634 reklam.

www.aspress.com.plChemia w Szkole | 3/2014 | 3 Nauka i technika Fajans i chwila… Wbrew pierwszym skojarzeniom niniejszy artykuł nie będzie poświęcony materiałowi ceramicznemu, ale

Kazimierzowi Fajansowi i protaktynowi – jednemu Kryształ protaktynu; https://en.wikipedia.org/wiki/Pro- z pierwiastków chemicznych. tactinium#/media/File:.jpg

Romuald Hassa niotwórczym pierwiastków następuje 214 214 - — rozgałęzianie). 83 Bi → 84 Po + e + ν e Rozszyfrowując kod izotopów ofnijmy się do roku 1887, radu obecnie powiedzielibyśmy, – przemiana β+ – przemiana ta pro- w którym to w Warszawie, że bizmut-214 ulega przemianie α wadzi do pierwiastka znajdującego w polsko-żydowskiej rodzi- do talu-210, zaś podczas rozpadu β- się w układzie okresowym o jedno nie urodził się Kazimierz Fa- powstaje polon-214. Zjawisko bifur- miejsce wcześniej, przy czym liczba Cjans. W 1909 roku w wieku 22 lat masowa nie ulega zmianie. kacji jest obserwowane dla różnych uzyskał tytuł doktora nauk chemicz- izotopów bizmutu a także innych 15 25 + nych za badania poświęcone stereo- pierwiastków (np. aktyn-227 i polon- 8 O → 7 N + e + νe selektywnej katalizie związków chi- 215) i charakteryzuje się różnymi ralnych. Zagadnienie to nie było już „udziałami procentowymi” obu roz- W roku 1932 roku J. Chadwick nigdy więcej przedmiotem badań K. padów. odkrył neutron, a 5 lat później L. Fajansa. W roku 1912 Kazimierz Fajans W. Alvarez odkrył przemianę pro- odkrył, niezależnie od Fredericka mieniotwórczą – tzw. wychwyt K, Bifurkacja Soddy’ego, prawo przesunięć pro- w której elektron z powłoki K zostaje mieniotwórczych, nazywane na cześć przechwycony przez proton z jądra Podczas rocznego stażu w Man- odkrywców prawem Fajansa-Sod- (w wyniku czego tworzy się neutron chesterze, w laboratorium Ernesta dy’ego. Prawo to opisuje, w jaki spo- i neutrino elektronowe). Przemiana Rutherforda (1910-11) badał zjawi- sób dany typ przemiany promienio- ta prowadzi do pierwiastka znajdu- sko promieniotwórczości. W labora- twórczej warunkuje powstanie okre- jącego się w układzie okresowym torium przebywali wówczas m.in. ślonych izotopów. W oryginale skła- o jedno miejsce wcześniej, przy czym Henry G. Moseley, James Chadwick, dają się na nie dwie prawidłowości: liczba masowa nie ulega zmianie. Hans Geiger i Georg von Hevesy. „1) pierwiastek powstający w prze- Przemianę K ilustruje równanie: W trakcie swoich badań K. Fajans mianie α jest o dwa miejsca 235 235 Np + e- → U + ν ustalił czasy połowicznego rozpadu cofnięty w układzie okresowym 93 92 e izotopów promieniotwórczych w sze- w stosunku do pierwiastka macie- Izotopia regu uranowo-aktynowym i izoto- rzystego, przy czym powstały pów toru. Odkrył zjawisko bifur- pierwiastek ma liczbę masową Prawo Fajansa-Soddy’ego pozwo- kacji dla substancji promieniotwór- o cztery jednostki mniejszą; liło jednoznacznie opisać około trzy- czej nazywanej wówczas radem C: 2) przemiana β prowadzi do pier- stu znanych wówczas i uznawanych „(…) w szeregu uranowo-radowym wiastka przesuniętego w ukła- za osobne pierwiastki, substancji pro- część atomów radu C ulega przemia- dzie okresowym o jedno miejsce mieniotwórczych jako odmian zaled- nie1 β, przekształcając się w rad C’, naprzód, przy czym liczba maso- wie kilku pierwiastków (zajmujących część zaś (mniejsza) w przemianie α wa nie ulega zmianie.” miejsca w układzie okresowym mię- wytwarza rad C”(…)”. Współcześnie prawo Soddy’ego- dzy ołowiem a uranem). Zbiór takich Bifurkacja (od łacińskiego słowa -Fajansa (uzupełnione o przemianę odmian jednego pierwiastka Fajans bifurcus – rozwidlony, rozdwo- β+) zobrazować można przykładowy- nazywał plejadami – odkrył zatem jony; pochodzącego od: bi – dwa mi równaniami: zjawisko izotopii (z greckich słów: oraz furca – widły) polega na dwu- – przemiana α isos – równy oraz topos – miejsce). torowym przebiegu procesu rozpadu Do podobnych wniosków doszedł 214 214 4 (2+) promieniotwórczego, czyli jednocze- 83 Bi → 81 Tl + 2 He kilka miesięcy później F. Soddy – snym przebiegu rozpadu α i rozpadu oficjalnie uznawany za „ojca izoto- β danego izotopu (w szeregu promie- – przemiana β- pii”. Co ciekawe nazwę izotopy pod-

1 Ponieważ elektron (e-) został odkryty w 1897 roku przez J. J. Thomsona, a pozyton (e+) dopiero w roku 1932 przez C. Andersona, należy zatem pamiętać, że ilekroć w tekście jest mowa o przemianie β, to należy tę przemianę rozumieć wyłącznie jako przemianę β- (chyba że podano inaczej).

16 | Chemia w Szkole | 5/2017 Nauka i technika

sunęła Soddy’emu Margaret Todd nek elektryczny, a anion F- jest – zaprzyjaźniona lekarka. Analizując mały (133 pm). Jodek galu jest masy atomowe ołowiu powstającego, związkiem kowalencyjnym, gdyż jako trwały produkt końcowy, w róż- kation glinu Ga3+ jest mały (62 nych szeregach promieniotwórczych pm) i ma duży ładunek elektrycz- wysunął, jako pierwszy, teorię istnie- ny, natomiast anion jodkowy jest nia izotopów pierwiastków niepro- duży (220 pm). mieniotwórczych (pomiary opubliko- W roku 1936 K. Fajans wyemigro- Sir William Crookes; Kazimierz Fajans; https:// wane w latach 1914 i 1919 wykonali wał do USA, gdzie pracował na Uni- https://pl.wikipedia.org/ pl.wikipedia.org/wiki/Ka- wiki/William_Crookes#/ zimierz_Fajans#/media/ inni uczeni). wersytecie Michigan w Ann Arbor. media/File:Sir_William_ File:Kazimierz_Fajans.jpg Niezależnie od Fritza Panetha Korzystając z możliwości wyko- Crookes.jpg Kazimierz Fajans odkrył regułę opi- rzystania cyklotronu w badaniach sującą warunki strącania i adsorp- naukowych otrzymał nowe izotopy cji substancji promieniotwórczych ołowiu i renu. Zmarł w 1975 roku z roztworów. Prace te zostały uzu- w Ann Arbor. pełnione następnie przez Otto Hahna Był trójkrotnie nominowany i mają obecnie ogromne znaczenie do Nagrody Nobla (z chemii i fizy- w radiochemii, kiedy operuje się nie- ki) w latach 1924, 1928 i 1934. zmiernie małymi ilościami substancji Nagrody nigdy nie otrzymał, choć promieniotwórczej. prawdopodobnie miał ją otrzymać W 1919 roku zostały opubli- w 1924 roku (Komitet Noblowski nie ; https:// ; https:// kowane wyniki niezależnych prac przyznał nikomu Nagrody z chemii upload.wikimedia.org/wi- pl.wikipedia.org/wiki/ Kazimierza Fajansa, Maxa Borna w tym roku, ponieważ chciał ukarać kipedia/commons/5/5c/ Otto_Hahn#/media/File- i Fritza Habera dotyczące energii prasę szwedzką za „niedyskrecję” Frederick_Soddy.jpg :Otto_Hahn_(Nobel).jpg sieci krystalicznej substancji jonowej i przekazanie w przeddzień ogło- i jej zależności od ciepła tworzenia, szenia nazwisk laureatów informacji ciepła sublimacji, ciepła dysocjacji, o osobach nagrodzonych). energii jonizacji i powinowactwa elektronowego. Protaktyn W 1923 roku K. Fajans sformu- łował reguły opisujące warunki two- A teraz słów kilka o historii odkry- rzenia się określonych typów wiązań cia i otrzymania protaktynu. ; https:// John Arnold Cranston; (kowalencyjnego i jonowego) w sub- W 1900 roku Sir William Cro- pl.wikipedia.org/wiki/ http://www.universitysto- Lise_Meitner#/media/ ry.gla.ac.uk/biography/?i- stancjach nieorganicznych. okes wydzielił protaktyn (w posta- File:Lise_Meitner_(1878- d=WH3023&type=P-** ci związków) z azotanu(V) uranylu 1968),_lecturing_at_Ca- Reguły te są bardzo proste: jako silnie promieniotwórczą sub- tholic_University,_Wa- – ustalamy, z jakich jonów (rze- stancję, jednak nie opisał go jako shington,_D.C.,_1946.jpg czywiście powstających czy też nowego pierwiastka; nadał mu nato- tworzących się teoretycznie) zbu- miast nazwę uran X. istnienie przewidział Dymitr Men- dowany jest związek; W roku 1913 Kazimierz Fajans delejew w 1871 roku). Wydzielili go – wiązanie jonowe utworzy się, gdy odkrył, wspólnie ze swoim dokto- w postaci związków, metodami kla- powstanie duży kation o małym rantem Oswaldem Helmutem Göh- sycznej chemii analitycznej, wyko- ładunku elektrycznym i mały ringiem (1889 – ok.1915), izotop rzystując informacje o jego położe- anion; promieniotwórczy nowego pierwiast- niu w układzie okresowym. Odkryty – wiązanie kowalencyjne utworzy ka.2 Naukowcy ustalili, że substancja pierwiastek nazwali brevium (Bv) się, gdy powstanie mały kation nazywana uranem X, jest w rzeczy- (od łacińskiego słowa: brevis – chwi- o dużym ładunku elektrycznym wistości mieszaniną dwóch izotopów: la, krótki czas).

i duży anion. uranu X1 [będącego izotopem toru Obecnie wiemy, że był to izotop 234 234m ( 90 Th)] i powstającego z niego metastabilny Pa (t1/2 = 1,17 min.) Przykładowo: w wyniku przemiany β [dokładnie: przekształcający się w izotop 234Pa. – fluorek potasu jest związkiem przemiany β-], krótkożyjącego uranu W 1918 roku dwie niezależnie od sie- + jonowym, ponieważ kation K jest X2. Uran X2 powinien być izotopem bie pracujące grupy: Otto Hahn i Lise duży (138 pm) i ma mały ładu- pierwiastka 91 (ekatantalu, którego Meitner3 oraz Frederick Soddy, John

2 K. Fajans und O. Göhring, Uber die Uran X2 — das neue Element der Uranreihe, Physikal. Z., 14 (1913), s. 877-884. 3 O. Hahn und L. Meitner, Die Muttersubstanz des Aktiniums, ein neues radioaktives Element von langer Lebensdauer, Physikal. Z., 19 (1918), s. 208-218. [15. maja 1918]

Chemia w Szkole | 5/2017 | 17 Nauka i technika

Arnold Cranston4 i A. Fleck (z wydatną walencyjnych (konfiguracja elektronowa Stopnie IV i V są najbardziej charak- pomocą Ady Hitchins) odkryły znacznie w stanie podstawowym: [Rn]5f26d17s2 terystyczne (związki na II i III stopniu trwalszy izotop pierwiastka – izotop 231Pa lub [Rn]5f16d27s2) metal jest parama- utlenienia są rzadkością). Rozpuszczalne

(t1/2 = 32000 – 35500 lat). Ze względu gnetyczny. Poniżej temperatury 1,4 K w wodzie związki Pa(V) łatwo hydro- na to, że pierwiastek poprzedza aktyn wykazuje właściwości nadprzewodzące. lizują. w szeregu uranowo-aktynowym, Otto Protaktyn jest srebrzystoszarym, silnie Wysoka toksyczność (po wniknięciu Hahn i Lise Meitner nazwali go prot(o) połyskującym metalem ciężkim, gęstość do organizmu gromadzi się w nerkach aktynem. (od greckiego słowa: protos wynosi bowiem 15,37 g/dm3. i kościach) wynikająca z bardzo dużej – pierwszy połączonego z nazwą pier- Elektroujemność w skali Paulinga aktywności promieniotwórczej i emisji wiastka aktyn). równa 1,5 (a w skali Allreda-Rocho- promieniowania α sprawiły, że protaktyn W roku 1921 Otto Hahn odkrył kolej- wa 1,14) oraz potencjały elektrodowe ma bardzo ograniczone zastosowanie. 234 4+ 0 ny izotop: Pa (uran Z, UZ; t1/2 = 6,7 wynoszące dla układu: Pa /Pa = -1,47V Jest wykorzystywany do: h). Po odkryciu bardzo stabilnych izoto- i Pa3+/Pa0 = -1,34V wskazują, że pier- – budowy scyntylatorów promieniowania pów pierwiastka, K. Fajans poparł zmia- wiastek powinien być dość aktywny rentgenowskiego w tomografach kom- nę jego nazwy z brevium na protaktyn. chemicznie. Łatwo reaguje z kwasami puterowych; scyntylatory te zawierają Później – w roku 1949 – IUPAC przyjęła (8 mol dm-3 HCl, 12 mol dm-3 HF, mieszaninę tlenków protaktynu, cezu, -3 ostatecznie za obowiązującą nazwę pro- 2,5 mol dm H2SO4) z wydzieleniem gadolinu i innych lantanowców. taktyn. wodoru. Nie reaguje jednak z 8 mol dm-3 – wytwarzania kondensatorów cera-

Część źródeł za odkrywców protak- roztworem HNO3 na skutek zachodzącej micznych zawierających materiały tynu uznaje K. Fajansa i O. Göhringa, pasywacji. Podczas kilkumiesięcznego dielektryczne wysokotemperatu- część zaś O. Hahna, L. Meitner, F. Sod- kontaktu metalu z powietrzem w tempe- rowe (pracujące w temperaturach dy’ego i J. A. Cranstona. raturze pokojowej nie ulega jednak zmia- do 1300 oC); materiały te są tlen- Czysty metal otrzymał w 1934 roku nom. Godzinne ogrzewanie w powietrzu kami mieszanymi niobu, magnezu, Arisitid Van Grosse, wykorzystując dwie w temperaturze 100 oC wywołuje nie- galu, manganu i zawierają domiesz- różne metody: wielkie zmiany wyglądu powierzchni ki tlenku protaktynu(V).

a) redukcję tlenku Pa2O5 wiązką elektro- metalu (przejściowo tworzy się cienka – badań naukowych, jako znacznik izo- nów w próżni, warstwa tlenku PaO). topowy – protaktyn-233; jedyny izo- o b) przetworzenie tlenku Pa2O5 w jodek Po ogrzaniu do 300 C w obecności top otrzymywany wyłącznie sztucz- PaI5 i rozkład termiczny jodku tlenu, pary wodnej i dwutlenku węgla nie w gramowych ilościach. w próżni. obserwuje się rozpad próbki i zmianę Protaktyn jest jednym z najrzadszych Spośród 29 izotopów protaktynu o licz- barwy na białoszarą; w wyniku utle- (9.10-11 % w górnej warstwie Ziemi, czyli bach masowych od 212 do 240 i 3 izoto- niania tworzy się tlenek protaktynu(V) 16 km litosfery + hydrosfera + atmos-

pów metastabilnych (217m, 229m, 234m), Pa2O5. Tlenek ten powstaje także pod- fera) i najdroższych pierwiastków che- żaden nie jest trwały. Naturalnie występują- czas ogrzewania różnych związków pro- micznych (ok. 300 $ za gram). 231 cymi są izotopy: Pa (praktycznie 100%), taktynu w powietrzu lub tlenie w tem- dr Romuald Hassa 234 234m o Pa i Pa (oba w ilościach śladowych). peraturach 500-650 C. Jego redukcja ZSO nr 15, Sosnowiec Protaktyn-231 jest α-emiterem, natomiast wodorem w temperaturze 1550 oC pro- dwa pozostałe emitują promieniowanie β-. wadzi do czarnego tlenku protaktynu(IV) Literatura: Izotop 233Pa nie został wykryty w przyro- PaO . Tlenek ten rozpuszcza się w kwa- [1] J. Hurwic, Sylwetka naukowa Kazimierza Fajansa, [w]: 2 Prace Komisji Historii Nauki Polskiej Akademii Umie- dzie, choć stwierdzono występowanie izo- sie fluorowodorowym; nie rozpuszcza jętności 2, 2000, s. 21-29; praca w kolekcji cyfrowej: 237 bazhum.muzhp.pl topów, z którego się tworzy ( Np) i który się w stężonych lub rozcieńczonych [2] B. F. Myasoedov, H. W. Kirby, I. G. Tananaev, Protacti- nium [w]: The Chemistry of the and Transactinide jest jednym z produktów jego rozpadu kwasach HCl, HNO3 i H2SO4. Elements, red. L. R. Morss, N. Edelstein, J. Fuger; Sprin- 225 ( Ac). Protaktyn jest członem naturalnych Tlenki protaktynu są zasadowe i łatwo ger, Dordrecht, 2010, t. 1, s.161-252. [3] J. Ciba, J. Trojanowska, M. Zołotajkin, Mała encyklopedia szeregów promieniotwórczych: uranowo- tworzą wodorotlenki np. Pa(OH)4, pierwiastków, WNT, Warszawa, 1996. 234 234m [4] W. Mizerski, Tablice chemiczne, Wydawnictwo Adaman- -radowego [ Pa i Pa] i uranowo-akty- reagujące z kwasami z utworzeniem soli tan, Warszawa, 2004. nowego [231Pa] oraz obecnie sztucznie (np. azotanów(V), siarczanów(VI), fos- [5] C. Fry, M. Thoennessen, Discovery of the , tho- rium, protactinium, and ; https://people. otrzymywanego szeregu neptunowego foranów(V)). Barwy jonów protaktynu nscl.msu.edu/~thoennes/2009/ac-th-pa-u-adndt.pdf 233 + [6] https://pl.wikipedia.org/wiki/Kazimierz_Fajans [ Pa]; szereg ten występował naturalnie winny być następujące: PaO2 – bez- [7] https://en.wikipedia.org/wiki/Kazimierz_Fajans 4+ [8] https://pl.wikipedia.org/wiki/Protaktyn w odległej przeszłości. barwne, [Pa(H2O)n] – żółte, a [Pa(H2O) [9] https://en.wikipedia.org/wiki/Protactinium 3+ [10] https://www.webelements.com/protactinium Protaktyn jest metalem o stałym stanie n] – ciemnoniebieskie. Barwa rzeczy- [11] http://www.vanderkrogt.net/elements/element.php?sy- skupienia. Temperatura topnienia wynosi wista jest/może być inna, ze względu m=Pa o [12] http://www.rsc.org/periodic-table/element/91/protacti- 1567 C, zaś temperatura wrzenia jest na zachodzącą radiolizę, czyli rozkład nium szacowana na ok. 4000 oC. Ze względu i redukcję spowodowane emitowanym [13] http://periodic.lanl.gov/91.shtml [14] https://en.wikipedia.org/wiki/Actinide na obecność niesparowanych elektronów przez pierwiastek promieniowaniem. [15] https://pl.wikipedia.org/wiki/Regu%C5%82y_Fajansa

4 F. Soddy and J. A. Cranston, The parent of actinium, Proc. Roy Soc. London, A 94 (1918), s. 384-404. [7. luty 1918] oraz Nature 100 (1918), s. 498-499. [21. luty 1918] 5 J. A. Cranston zakończył swoje prace już w 1915, jednak wyników prac nie opublikował ze względu na powołanie do wojska i udział w walkach I wojny światowej.

18 | Chemia w Szkole | 5/2017