pagina 1 Anno 16 n.3 Settembre 2018

Anno 16 Distribuzione gratuita in: Mensile di attualità e cultura italo-albanese Albania, Australia, Numero 3 Belgio, Canada, Germania, Direttore editoriale: Hasan Aliaj Grecia, Francia, Italia, Settembre 2018 Stati Uniti e Svizera Një mbishkrim i vjetër në muret ILLIRIA O SCHIAVONIA Tradotto da Latino Professor Carmelo Pandolfi ’Illiria o Schiavonia, pur compren- riatico, giacché chiaramente apre i litorali dendo nel proprio perimetro sia della Croazia e della Dalmazia all’impeto e manastirit të Grottaferratës Ldiverse Regioni che Province, solo del mare, e presenta le restanti sue provin- all’estremità di due di esse riceve i flutti ce separate dal mare alle parti interne della Nga Hasan Aliaj, Romë impetuosi del Mare Superiore ovvero Ad- terraferma. Me anën e këtij shkrimi modest ftoj (segue a pagina 2) paleografët shqiptarë të deshifrojnë një mbishkrim të vjetër në muret e manastirit të Grotaferratës. Nëse do të zgjidhet ky ngërç i hamendësimeve do të hidhen poshtë ato që janë shkruar në librin e muzeut, ku autorët kanë qenë me origjinë shqiptare nga Korona e Moresë. Nëse gjithçka që ndodhet në muret e manastirit do të jetë e vërtetë, një meritë kanë dy intelektualët e mençur dhe me plot pasion, Artan Shkreli dhe Oltjon Muzaka. (Lexoni në faqen 12) Un’antica iscrizione sulle mura del Monastero di Grottaferrata Tramite questo modesto scritto invito i paleografi albanesi a decifrare Di Hasan Aliaj un’iscrizione antica sulle mura del Monastero di Grottaferrata. Se si scioglierà ue mesi fa, assieme ad Artan questo nodo delle supposizioni cadranno già quelle che sono scritte nel libro del DShkreli ed Oltjon Muzaka museo, dove gli autori sono stati di origine Albanese da Corona di Morea. Se Una curiosita’nelle sale del Museo visitammo il Monastero di San Nilo a tutto ciò che accade tra le mura del Monastero sarà vero, il merito per questo è Grottaferrata (Roma). di due intellettuali saggi e pieni di passione: Artan Shkreli e Oltjon Muzaka. Statale di s’Maria in Grottaferrata (segue a pagina 12) Di Angelo D’Ottavi sale dell’esposizione, qualche visitatore più attento avrà notato nelle sale VII el visitare il museo, accanto e VIII alcune rappresentazioni e scritte ai materiali, agli affreschi e in carboncino di cupole di moschee Arvareshu - il protosardo illirico Ndecorazioni che riempiono le musulmane ed altre fortificazioni. (segue a pagina 13)

Massimo i Artës l’Aghiorita dhe edukimi i tij humanist në Itali Nga Dino Mariuz Flirt Arvanitas dhe një këngë ga shkrimet e Massimo popullore arvanitase l’Aghiorita duket qartë se ai Di Salvatore Bovore mele la stessa radice semantica degli illiri. I (segue a pagina 7) Nkishte një kulturë filozofike të predecessori dei barbaricini e dei sardi paçmuar: mes autorëve më të njohur protosardo illirico viene definito sono i nuragici o shardana. nga ai përmenden Pitagora, Platoni, ILarvareshu, lingua sarda prelatina E’ esemplificativa la lingua dei centri Në këtë numër do të lexoni: Aristoteli, Epicuro. Që ai ka pritur o lingua shardana di origine pelasgica del Monte Santo (Sardegna Orientale në Padova për studimin e filosofisë, (popoli del mare) parlata in Sardegna - Golfo di Dorgali) dove per un unico Copëza nga historia e Dardanisë mesjetare Ne paganët dhe pak fjalë kjo kuptohet nga vetë Aghiorita. Nuk dall’epoca nuragica fino al periodo significato si usa spesso il termine latino nga historia e fshatit me emrin: “Qishbardhë” Dardania, superfuqia e duhet të harrojmë që gjatë periudhës imperiale bizantino in base a quanto e quello prelatino. Gli “arvaresos” sono metalurgjisë Un moderno linguistica europeo riconosce come parente së qëndrimit të Massimos në Padova, attestato dallo storico bizantino Stefano gli odierni barbaricini in Sardegna. ariana una antichissima lingua morta e dissepolta: la lingua hittita L’ABC katedra e filozofisë dhe filologisë greke di Bisanzio. Oggi è estinta. Questa lingua, I romani chiamavano i barbaricini del migrante Disa grimca nga studime të përfundura e të pa botuara të Universitetit padua ishte e zënë seppur codificata, oggi è citata solo ilienses che etimologicamente hanno nga një patriot i tij i origjinës Niccolò per alcune perifrasi, se ne conservano la stessa radice semantica degli illiri. I Portrete të tjera të Gjergj Kastriotit dhe të pjestarëve të familjes Kastrioti (Laonico) Tomeo (35). comunque innumerevoli parole nella predecessori dei barbaricini e dei sardi Presidenti Meta pritet në një audiencë të posaçme nga Papa Françesku Një tjetër qytet që në vitet 500 lingua sarda parlata, soprattutto in sono i nuragici o shardana. Zotnillëku te Dibranët Zakynthos, ishull me mrekulli të natyrës dhe gëzonte famë si bartës i kulturës ishte Barbagia, cosa che porta ad affermare Questa lingua si è estinta in ultimo dëshmi që flasin shumë Lo stupore nell’arte di Llesh Biba Konnonvili Ferrara. che la latinizzazione del sardo non in Barbagia (Arvarè o Arvaria in qendra e Gjergj Arianitit Zona origjinale etno-gjuhësore e Shqipërisë dhe Edhe këtu jetoi i riu epirot lakmues è stata pienamente completata. E’ arvareshu) nella zona interna della i dijes. Atë nuk e tërhoqi madhështia esemplificativa la lingua dei centri Sardegna (Shardinna in arvareshu). mbijetesa e një fjale peonike në Itali Brezi i ri i historianëve dhe nevoja e oborrit të Ercole I (1471 – 1505), del Monte Santo (Sardegna Orientale Il protosardo illirico apparteneva alla për rikonceptimin e gazetarisë historike! Kontributi i Theofan Popës për por Universiteti i tij që në shekujt XV - Golfo di Dorgali) dove per un unico famiglia linguistica tirrenica alla quale si muzeologjinë shqiptare Përse njeriu “zgjodhi” seksin? “90+” Libër dhe XVI arriti kulmin e shkëlqimit të significato si usa spesso il termine latino ascriveva anche l’etrusco e il pelasgico tronditës, një baladë e dashurisë për jetën Disa mendime rreth librit tij (38). Një rëndësi goxha të madhe ka e quello prelatino. Gli “arvaresos” sono o greco antico predorico o greco arcaico “Skënderbeu, letërkëmbimi me sulltanët” të dr. Mark Palnikajt Arbri, un jetesa në Firenze, qendër e klasiçizmit, gli odierni barbaricini in Sardegna. che oggi molto più semplicemente viene ku Massimo jetoj për disa vite (39). I romani chiamavano i barbaricini ascritta alla famiglia illirica. sogno chiamato Italia dall’Albania al Gargano La lirica nella storia dei (Vijon në faqen 8) ilienses che etimologicamente hanno (segue a pagina 9) popoli MEGALITICO K1

cmyk Antichità Anno 16 n.3 Settembre 2018 pagina 2 ILLIRIA O SCHIAVONIA ILIRIA OSE SLLAVONIA Tradotto da Latino Professor Carmelo Pandolfi Perktheu nga italishja Nikolin. Sh. Lemezhi ’Illiria o Schiavonia, pur comprendendo nel pro- e ishujve më domethënës. prio perimetro sia diverse Regioni che Province, Galiota e Nia janë dy ishuj me një perimetër mjaft Lsolo all’estremità di due di esse riceve i flutti im- të vogël që nga deti shkojnë drejt gjirit të Kuarnaros, petuosi del Mare Superiore ovvero Adriatico, giacché ose më mirë, gjenden në hyrje të gjirit Kuarnaro. Ai chiaramente apre i litorali della Croazia e della Dalmazia që vjen pas tyre, sigurisht Nia, ka një pozitë qendrore all’impeto del mare, e presenta le restanti sue provin- mes ishujve Galiota dhe Sansigo. ce separate dal mare alle parti interne della terraferma. Nga ana e Oseros së ishullit Sansigo ose Sansego Esse, resistendo ai flutti del mare, obbediscono alle gi- [Susak, shënim i përkthyesit], që shkon drejt jugut urisdizioni di diverse competenze della Magistratura, e përballë, e bën thellësinë e detit që e rrethon të pastër presentando sul litorale le località amministrate da varie dhe të kulluar, deri në atë pikë saqë anijet me shumë forme di Governo, estendono il tratto della propria costa siguri kanë mundësi të ulin pa asnjë rrezik spirancat marittima dall’estremità dell’Istria fino a Boiana (Buna) deri në të gjashtëmbëdhjetën ose të njëzetën orgjìa12 foce del fiume Sinuo vicino al Golfo di Lodrino1. të thellë, larg nga ashpërsitë e çdo tipi ere. La Morlacchia, traendo il proprio inizio dal litorale che Permola është një ishull mjaft i vogël i rrethuar nga fa parte della Croazia, dove il litorale dell’Istria mediante kufij të vegjël, është në mes të ishullit Sansigo dhe San il suo ultimo confine lo definisce come un limite, accom- Pietro de Nino. pagna la parte estrema del mare Adriatico mediante una Kerso dhe Ossero janë ishuj të ndarë, por dikur espansione più lunga mentre scende giù sensibilmente ishin të bashkuar, meqenëse Republika e Venedikut, verso la sua fine, e si ferma dinnanzi allo Stato di Zara. I duke hapur një kanal pranë bashkësisë qytetare të luoghi del litorale sono: Fiume la prima delle città a trar- Osseros, bëri që të ndahej në dy pjesë. Ajo pjesë, që, re il nome derivante dal termine “fiume” e dai tedeschi duke ndjekur profilin e vet shkon drejt Veriut, merr chiamata S.Vito al Flaum, poiché chiamano “Flaum” emrin Kerso; ndërsa pjesës tjetër, që shtrihet drejt ju- ciò che dagli Italici è detto Fiume2. Viene recensita fra i gut, i qe dhënë emri Ossero. Ndërsa atje ku ky ishull possedimenti degli Arciduchi d’Austria; a Porto Re c’è me degëzimet më të skajshme shkon drejt krahinës së l’arsenale delle navi3; Sotemedi e Molini sono località di qiellit të erës së Veriut13, paraqet një cep përballë non grande interesse; Zeng, località di fortezze belliche, Pagos; ana jugore ka pamjen mbi ishujt Shën Pietro delle quali è ben fornita, comunità cittadina assai protetta de Nino dhe Permola përballë tij për njëfarë pjese të e fortezza di grande fama, ha anche rapporti col casato gjirit Adriatik. Austriaco ed offre domicilio ad una certa popolazione Bregu perëndimor i gjirit të Kuarnaros ndahet nga che viene chiamata Uscocchi4. Popolo coraggioso e belli- pjesa tjetër e bregut të Istrias nga deti që rrjedh në coso, insieme alla gente della Morlacchia dello stesso ca- ne, di cui una, essendo superiore all’altra per il soprag- liria ose Sllavonia, megjithëse përfshin në perime- mes. Shfaqin një pamje të bukur të vetes dy qyteza, rattere, con rapine e saccheggi non di rado è stata solita giungere degli abitanti di Cherso, pretese che la parte trin e vet qoftë Rajone të ndryshme qoftë Provin- nga ku njëra, duke qenë më sipër tjetrës për shtimin infestare il Mare Adriatico, specialmente in quell’epoca settentrionale dell’isola prendesse il suo nome: essa non Ica, vetëm në skajet e dy prej tyre merr dallgët e e banorëve të Kersos, pretendoi që pjesa veriore e in cui i Veneziani fecero guerra contro Cesare Ferdin- immeritatamente si vanta di un’aria salubre. L’altra al di vrullshme të Detit të Sipërm apo më mirë të Adriati- ishullit të marrë emrin e saj: ajo, jo pa meritë krenohet ando II, quando era ancora Arciduca dell’Austria. In- là del canale, di cui abbiamo detto, diede il nome alla kut, meqenëse hap qartësisht brigjet e Kroacisë e të se ka ajrin të shëndetshëm. Qyteza përtej kanalit, për vadendo infatti con le loro navi pirata questa parte del parte meridionale Ossero. Il suo porto navale chiamato Dalmacisë ndaj vrullit të detit, dhe paraqet provincat të cilin folëm, i dha emrin pjesës jugore Ossero. Porti golfo Adriatico, afflissero i Veneziani di una non esigua Monigo rivolge la vista all’isola di Sansigo che si erge e tjera të ndara nga deti në pjesët e brendshme të i saj detar, i quajtur Monigo, ia drejton pamjen ishullit calamità. di fronte alla regione. Il suolo di tutta l’isola è piuttosto tokës. Ato, duke iu rezistuar dallgëve të detit, iu bin- të Sansigos që lartësohet përballë krahinës. Toka e Iablonitsch è una località delimitata da terrapieni poco produttivo di frumento; tuttavia produce del nobile den jurisdiksioneve me kompetenca të ndryshme të krejt ishullit është pak prodhues gruri e misri; meg- difensivi e strutture militari; Buccari o Bacchri [Bakar, vino, ed abbonda di lana e carne, dato che nutre cento- Institucioneve të Drejtësisë, dhe, duke paraqitur në jithatë, prodhon një verë të mirë dhe ka bollëk leshi n.d.t.], chiamata dagli abitanti Wackariza è una fortezza cinquantamila ovini. Essendo anche ricca di alberi alti breg lokalitetet e administruara nga forma të ndrysh- e mishi, meqenëse ushqen njëqindepesëdhjetëmijë che gli abitanti Uscocchi difendono; Tedavio è la foce apporta grande quantità di legname ricercato soprattutto me të Qeverisë, shtrijnë pjesën e bregut të tyre detar bagëti të imëta. Duke qenë edhe i pasur me pemë të del fiume; e Pescha è una località che elude i tentativi di per la costruzione di case, e che poi viene esportato a nga skaji i Istrias deri në Bojanë (Bunë), grykë e lumit larta prodhon sasi të mëdha druri që kërkohet krye- assalto dei nemici grazie all’aiuto di terrapieni ed opere Venezia. Si dice che il numero degli abitanti sia di cin- Sinuo afër Golfit të Lodrinit8. Morlakia, duke pasur sisht për ndërtim shtëpish, e që pastaj eksportohet në belliche. quemila e seicento, fra i quali cento quaranta sono idonei fillimin e vet nga bregu që është pjesë e Kroacisë, Venecia. Thuhet se numri i banorëve është prej pesë- Fra le isole che in gran numero proteggono la parte alla guerra, e questi se la necessità lo richiede prendono ku bregu i Istrias, nëpërmjet kufirit të tij të fundit e mijë e gjashtëqind, mes të cilëve njëqind e katërdhjetë frontale dei lidi descritti, e sono sotto il dominio dei le armi. përkufizon si një cak, shoqëron pjesën më të skajshme janë të aftë për luftë, e këta, nëse nevojitet marrin Veneziani, la maggior parte presenta il nudo suolo S.Pietro di Nino è un’isola che si riduce a un esiguo të detit Adriatik nëpërmjet një shtrirjeje më të gjatë armët. roccioso a chi ricerca terre fertili, ed in parte sono spazio circolare, dotata di un ottimo ed assai adatto porto ndërsa zbret poshtë në mënyrë të ndjeshme drejt fun- Shën Pjetro di Nino është një ishull që ka një hapë- afflitte da un’aria piuttosto insalubre, in parte in verità per proteggere le navi, in verità può custodire anche navi dit të vet, dhe ndalet përpara Shtetit të Zarës. Vendet sirë të vogël qarkore, e pajisur me një port tejet të sono anche vessate dalle continue incursioni dei vicini di stazza piuttosto grande, e possiede una profondità di e bregdetit janë: Fiume (Lumi) është një nga të parat mirë dhe të përshtatshëm për të mbrojtur anijet, në Turchi, per cui si dà il caso che non abbondino di dieci o dodici orgìe. In queste acque si trova collocata, qytete që e merr emrin nga origjina e termit “lumë” të vërtetë mund të ruajë edhe anije me kapacitet pak abitanti. Tuttavia se ne trovano alcune dove v’è a suf- interposta all’isola di Ossero. dhe nga gjermanët e quajtur Shën Vito në Flaum, me- a shumë të madh, dhe ka një thellësi prej dhjetë apo ficienza ogni tipo di frutti, vini, olio d’oliva, frumento, L’isola di Veggia, o Vegia, oppure Veglia oppone qenëse quajnë “Flaum” atë që Italikët e quajnë Fiu- dymbëdhjetë orgjìe. Në këto ujëra gjendet e vendosur, ovini e caprini. all’isola di Cherso la sua estremità che rivolge la vis- me9 (Lumë). Regjistrohet ndër zotërimet e Kryedukë- i ndërvënë ndaj ishullit të Osseros. Posseggono anche dei porti sicuri, ed assai incantevo- ta alla parte occidentale, protende il lato meridionale ve të Austrisë; në Porto Re është arsenali i anijeve10; Ishulli i Vexhas, ose Vegja, apo Velja ka në anë li, dato che ad esse la regione circostante, ricca di verde, dell’isola all’estremità meridionale di Arbe, oppone la Sotemedi e Molini janë vende me një interes të madh; të kundërt të ishullit të Kersos skajin e tij që e hedh con un panorama lussureggiante che alletta la vista favor- costa orientale del continente al litorale che si trova in Zeng, vend fortesash luftarake, me të cilat është mjaft shikimin në pjesën perëndimore, shtrin anën jugore isce un sommo scenario incantevole, e il mare che fa da mezzo fra Fiume e Zeng, e col suo angolo settentrio- e furnizuar, bashkësi qytetare mjaft e mbrojtur dhe të ishullit në skajin jugor të Arbes, ka në të kundërt contorno fornisce infinite specie di pesci per una pesca nale si frappone alla città di Fiume, dal lato del conti- fortesë me famë të madhe, ka raporte edhe me fa- të bregut lindor të kontinentit bregun që gjendet në assai gradevole. La quasi infinita moltitudine di queste nente. Si fregia dell’appellativo di città, e ne possiede miljen Austriake dhe i ofron banim njëfarë popullsie mes Fiumes e Zengut, dhe me cepin e tij verior futet isole potrebbe accogliere un’infinita moltitudine di per- un’altra più piccola appartenente ad un certo fortino që quhet Uskoki11. Popull guximtar dhe luftarak, së në mes të qytetit të Fiumes, nga ana e kontinentit. sone, tuttavia a stento, come riporta l’opinione comune, denominato Muschio [Castelmuschio n.d.t.] dotato di bashku me njerëzit e Morlakisë kanë të njëjtin karak- Zotëron titullin si qytet, dhe zotëron një tjetër më in esse si possono trovare più di quarantamila abitanti. In una difesa che respinge i tentativi d’assalto dei nemi- ter, me grabitje dhe plaçkitje jo rrallë herë e ka ndotur të vogël që i përket njëfarë fortese që quhet Muskio ordine elencheremo quelle più significative. ci; il suo porto si chiama S. Nicola; la restante parte Detin Adriatik, kryesisht në atë periudhë kur Veneci- [Castelmuschio - shënim i përkthyesit] i pajisur me një Galiota e Nia sono due isole con un perimetro assai dell’isola è suddivisa in alcuni villaggi, si dice che tut- anët bënë luftë kundër Çezarit Ferdinand II, kur ishte mbrojtje që shtyn tentativat e sulmeve të armiqve; por- esiguo che dal mare si ergono verso il golfo del Quarna- ta quanta in verità sia abitata da duemila abitanti. Gli akoma Dukë i Parë i Austrisë. Në fakt, duke pushtuar ti i tij quhet Shën Nikolla; pjesa tjetër e ishullit ndahet ro, ossia si trovano all’ingresso del golfo Quarnaro. Quel- abitanti si giovano di una piacevole bellezza, è ricca me anijet e tyre pirate këtë pjesë të gjirit Adriatik, në disa fshatra, thuhet se e gjitha në të vërtetë është la che di esse viene dopo, chiaramente Nia, tiene una di legumi, vino e legname, in verità lamenta scarsez- pikëlluan Venecianët me një fatkeqësi jo të vogël. e banuar nga dymijë banorë. Banorët gëzojnë një bu- posizione centrale fra le isole Galiota e Sansigo. za di frumento. Il vino che produce, privo di grande Iablonitsch është një vend që kufizohet nga ledhe kuri të këndshme, e pasur me perime, verë dhe dru, Dalla parte di Ossero dell’isola di Sansigo o Sansego energia, è piuttosto leggero, e non appesantisce la prej dheu dhe struktura ushtarake; Bukari ose Bakkri por në të vërtetë vuan nga pakica e grurit dhe e misrit. [Susak, n.d.t.] che punta a sud opponendosi, rende il mente con vapori tanto forti. I cavalli che alleva, per [Bakar, shënim i përkthyesit], që prej banorëve quhet Vera që prodhon, pa ndonjë energji të madhe, është fondale del mare che la circonda puro e limpido, a tal grandezza non vanno bene alla gente comune. Lo dice Wackariza [Vakarica, shënim i përkthyesit] është një më shumë e lehtë, dhe nuk e rëndon mendjen me punto che alle navi con tutta sicurezza è possibile cala- Giovanni Schinchine o Frangipane insieme ai veneti, fortesë që banorët Uskokë e mbrojnë; Tedavio është avuj shumë të fortë. Kuajt që rrit, për nga madhësia re senza alcun pericolo le ancore fino alla sedicesima o nel 11807. I tipi di vino e di cavalli apportano agli gryka e lumit; dhe Peska është një vend që shmang nuk bëjnë për njerëzit e zakonshëm. E thotë Giovanni ventesima orgìa5 di profondità, lontane dall’inclemenza abitanti un guadagno non piccolo. tentativat për sulm të armiqve falë ndihmës së ledheve Schinchine ose Frangipane së bashku me venedikasit, di ogni tipo di vento. (Continua nel prossimo numero) prej dheu dhe veprave luftarake. në vitin 118014. Tipet e verërave dhe të kuajve u Permola è un’isola assai piccola circoscritta in esigui Ndër ishujt që në pjesën më të madhe mbrojnë sjellin banorëve një fitim jo të vogël. confini, è frapposta fra le isole di Sansigo e S.Pietro de 1 Insenatura del Mar Adriatico lungo la costa nordoccidentale dell’Al- anën ballore të vendeve të përshkruara, dhe janë nën (Vazhdon në numrin e ardhshëm). Nino. bania, tra la foce del fiume Boiana e capo Rodoni. Vi sfociano i fiumi zotërimin e Venecianëve, pjesa më e madhe i para- Cherso ed Ossero sono isole separate, ma un tempo Drin, Mat e Ishëm e vi si affaccia il porto di Shëngjin. Il settore a S della qet rrafshin e zhveshur shkëmbor atij që kërkon toka 8 Gji i Detit Adriatik gjatë bregut veriperëndimor të Shqipërisë, mes foce del Mat è detto baia di Rodoni. In albanese Gji i Drinit o Pellg i grykës së lumit Buna dhe kepit të Rodonit. Rrjedhin aty lumi Drini, Mati erano unite, poiché la Repubblica Veneta, scavato un Drinit. pjellore, e nga ana tjetër janë të prekur nga një ajër dhe Ishëm dhe del përballë porti i Shëngjinit. Sektori në formë S i grykës canale nei pressi della comunità cittadina di Ossero, la 2 Centro abitato sorto attorno a un luogo di culto cristiano dedicato a jo i shëndetshëm, e pjesërisht janë edhe të shtypur së Matit quhet gjiri i Rodonit. Në shqip Gjiri i Drinit ose Pellgu i Drinit. fece tagliare in due parti. Quella parte che seguendo il san Vito, eretto in vicinanza del corso d’acqua (il “fiume”, appunto), che nga inkursionet e Turqve të afërm, prandaj edhe është 9 Qendër e banuar që ka lindur përreth një vendi kulti të krishterë që proprio profilo volge a Settentrione, prende il nome di si getta nel golfo del Quarnaro a pochi chilometri dal suo vertice sulla fakt ky për të cilin nuk kanë mjaft banorë. Megjithatë i kushtohet shën Vitos, e ndërtuar në afërsi të rrjedhës së ujit (“lumi”, riva orientale. Il nome latino di questa località era Fanum Sancti Viti pikërisht), që hidhet në gjirin Kuarnaros pak kilometra larg pikës së tij Cherso; all’altra parte che invece si estende verso il sud, ad Flumen vale a dire “Santuario di San Vito in prossimità del Fiume”. gjenden disa ku ka me bollëk çdo tip fruti, verëra, vaj më të lartë mbi bregun lindor. Emri latin i këtij vendi ishte Fanum Sancti fu dato il nome di Ossero. Per dove invece quest’isola 3 In croato Kraljevica, in latino era Portus Regius. ulliri, grurë dhe misër, berre dhe dhi. Zotërojnë edhe Viti ad Flumen, që do të thotë “Shenjtërorja e Shën Vitos afër Lumit”. con le sue estreme propaggini va verso la regione del 4 Uskochen nel testo. La parola deriva dal serbo-croato uskoci che disa porte të sigurta, dhe shumë mahnitëse, meqenëse 10 Në kroatisht Kraljevica, në latinisht Portus Regius. cielo dell’Aquilone6, presenta uno spigolo di fronte al li- significa profughi, fuggiaschi, riversatisi dall’interno sulle coste in seguito atyre, krahina përreth, e pasur me jeshilllëk, me një 11 Uskochen tekstualisht. Fjala vjen nga serbo-kroatishtja uskoci, që do all’avanzata ottomana. të thotë “të mërguar”, “të ikur”, të ardhur nga brendësia mbi brigje në torale dell’Istria, nel lato orientale volge la vista alle isole 5 Antica unità di misura: circa mt 1,80. panoramë prej luksi që gëzon shikimin dhe favorizon vijim të përparimit otoman. di Veggia, Arbe e a parte dell’isola di Pago; il margine 6 Aquilone o Borea, vento del quadrante settentrionale, vicino al një skenar shumë mahnitës, dhe deti që e rrethon fur- 12 Njësi matëse antike: rreth 1,80 mt. meridionale ha la vista sulle isole di S.Pietro de Nino e nostro grecale di nord est. nizon me një pafundësi specie peshqish për një pesh- 13 Aquilóne (Erë e Veriut) ose Borea, erë e fushës veriore, si murrlani Permola opposte ad essa per una certa parte del golfo 7 La famiglia Frangipani di Dalmazia-Croazia-Ungheria nota sin dal kim mjaft të këndshëm. Pothuajse pafundësia e këtyre ynë i verilindjes. XII secolo viene considerata tra i principali casati aristocratici della 14 Familja Frangipani e Dalmacisë-Kroacisë-Hungerisë, e njohur që Adriatico. Croazia. I Frangipani hanno occupato sotto il profilo storico, politico ed ishujve do të mund të mikpriste një shumicë të pa- nga shekulli XII, vlerësohet mes fiseve kryesore aristokratike të Kroacisë. Il litorale occidentale del golfo del Quarnaro viene economico un ruolo di rilievo nella storia croata, ungherese e austriaca. fund personash, megjithatë, siç na thuhet nga opinioni Franxhipanët kanë zënë në profilin historik, politik dhe ekonomik një rol separato dal restante litorale dell’Istria dal mare che vi La casata originariamente si chiamava “Schinella” o “da Veggia” dal i përbashkët, aty me zor mund të gjenden më shumë të lartë në historinë kroate, hungareze dhe austriake. Familja në zanafillë scorre nel mezzo. Vi fanno bella mostra di sé due cittadi- nome del primo feudatario dell’isola di Veglia o dal nome dell’isola in se katërdhjetëmijë banorë. Me rend do të bëjmë listën quhej “Schinella” ose “da Veggia” nga emri i vasalit të parë të ishullit të dialetto veneziano. Veljas ose nga emri i ishullit në dialektin venecian. pagina 3 Anno 16 n.3 Settembre 2018 Antichità Copëza nga historia e Dardanisë mesjetare Copëza nga historia e Dardanisë mesjetare. të Shën Dhimitrit, në vitin 618 në rrethet e Selanikut në kontekstin e ndërrimit të strukturës sho- kanë gjetur strehim shumë të arratisur nga provinca e Dardanisë. Mirëpo, gjetja e rastësishme e një solidi të qërore-ekonomike dhe etnike! perandorit Herakël në Ulpianë, shpie në konstatim se, qyteti në fjalë kishte mbijetuar sulmeve sllave nga gjysma Nga Jahja Drancolli e parë e shek VII. Pikërisht në Dardani është ruajtur onomastika nga antikiteti ilir, si: Astibos, Drinus, Drilon, jatë shek. VI-VII, treva e Kosovës së sotme qe Naissus, Scardus, Scupi, Ulpiana, etj. Nga dyndjet që u ballafaquar me vërshimin e popujve “barbarë”. bënë në shek. VI-VII, sllavët e ardhur nuk arritën të kri- GShpërngulja e sllavëve (kupto, rasiano-serbëve) jojnë ndonjë organizim politik; trevat ku u përqendruan pati si pasoj jo vetëm vendosjen e tyre në hapësira të ata u quajtën “Sclavini”, “Sclavinica”, si, në rrethet e gjëra të Dardanisë së Sipërme, por edhe ndërrimin e Selanikut dhe në Trakë. Në atë kohë, iliro-arbërit i qua- strukturës shoqërore-ekonomike dhe etnike. jtën ardhacakët me emra: “Skja”, “Skije” ose “Shkja”, Vepra “Luftërat me Gotet” e Procopit, pikërisht, në Shkije” (në lat. mesjetare, “Sclavus”). vitin 545 e simbolizon si datë fillestare për zbritjen Sllavët e ardhur ndryshonin prej banorëve autokton e sllavëve në jug të Danubit. “Ushtria Sllave” kishte nga mënyra e jetesës. Kjo rrethanë shpiente më tepër kaluar Danubin (547-548) dhe zbritur në Ilirik deri drejt favorizimit të sferës së këmbimit midis tyre, sesa tek Durrësi. Siç njoftojnë burimet e kohës, sllavët u afrimit ose ndoshta edhe simbiozës. Për kontaktet e përcollën nga arkontët e Ilirikut, të cilët zotronin forca tyre të herëshme, dihet shumë pak. Më tepër dihet deri 15.000 ushtarë, por nuk guxonin të ndërmerrnin për rolin e tyre marrës se sa dhënës. Roli marrës më veprime luftarake, meqë “ushtria sllave” kishte forca së miri vërehet në sferën e jetës ekonomike. Gjatë pe- shumë më të mëdha. Në vitet 550-551, “shumica e riudhës së dyndjeve sllave, të cilat u përcollën edhe madhe sllavëve” u paraqitën në Ilirik, për të mbetur me shkatërrime dhe plaçkitje, ishte degraduar duks- një kohë të gjatë ”duke zënë shumë robër dhe duke hëm potenciali ekonomik vendor; veçanërisht ishte plaçkitur çdo gjë”. Si pasojë e këtyre sulmeve, një zvogëluar numri i kafshëve; nga bujqësia intensive numër i qyteteve, u dëmtuan rëndë. u kalua në blegtori ekstreme dhe bujqësi primitive. Në munges të ushtrisë, perandori Justiniani I, me Ligji i vjetër agrar bizantin i shek. VII dëshmon për qëllim frenimi të sulmeve sllave, ngriti sisteme të den- ndikimet në sferën e zhvillimit të bujqësisë. Sllavët dura fortifikatash. Për këtë qellim, vetëm në provin- pasi ishin vendosur, morën nga vendorët edhe shumë catë jugore ilire: të Dardanisë, Prevalit, Epirit të Ri elemente nga kultura materiale, sidomos tipe të vjetra dhe Epirit të Vjeter, ndërtoi dhe rindërtoi 167 fortifi- përqark; funksionimit të rrugës së njohur Nish-Lezhë; Në veçanti, koha e perandorit bizantin Herakël (610- të stolive. Mundësitë për huazime në teknikën e pro- kata. Treva e Kosovës së sotme ishte kursyer nga sul- ndërtimit të qytetit të ri Justinopolis, si dhe rindërtimit 649) mori vulën e ngulitjeve masive të sllavëve në viset dhimtarisë zejetare ishin më të vogla, meqë, shumë met, duke iu falenderuar maleve që zgjateshin rreth e të Justinianës së Dytë. të ndryshme të Ballkanit. Nga, kjo kohë sipas Mrekullive qytete tashmë ishin rrënuar! Ne paganët dhe pak fjalë nga historia e fshatit me emrin: “Qishbardhë” Nga Gëzim Llojdia

ty ka shekuj të tërë gati,nga mesjeta që nuk dëgjohet më kambana. Dhe ndërsa pyet:për- Ase kambana nuk dëgjohen në fshatë? Gati e thjeshtë përgjigja. Nuk ka kishë. Prandaj s’ka kambanë. Në esencë krishterimi është i hershëm në trojet ilire ku rreth kësaj teze mbështetemi te thënia:” Prej Jerusalemit e përqark në Iliri kam përhapur Ungjillin e Krishtit” (Rom. XV, 19).Ky është zëri, që vjen nga një prej apostujve Shën Pali ,që mendohet se pas dimrit të shkuar në Nikopo- j,në vitin ‘65 , përpara ardhjes së verës , zbriti drejt trojeve ilire. Një tregues i rëndësishëm për besimin ndër këta troje ishte apostolik ,shprehen studiues. Ardhja e krishterimit në trojet ilire katërçipërisht e vërtetojnë objektet e kultit. Qishbardha është emri i kahershëm i një fshati në Vlorë. Etimologjia e emrit vjen nga fjala kisha e bardhë, që në gjuhën vendase shpesh fjala kishë shqiptohet qishë,kështu këtë emrëtim e gjënë këtë edhe në zonën e lumit deri sipër rrjedhjes së tij në Kuc.Cilat janë emërtimet si psh;” lisat e qishës”,”b-

regu i qishës”, etj. Në 29.5.1972 me vendimin afro shtatëdhjetë. u përfshi në fenë e krishterë .Fshati ka rreth ∑ ∑

Nr.213 mbi emërtimin e disa fshatrave Presidiumi Nga kjo datë e largët muret e shkatërruar kanë 20 kisha (gërmadha në territorin e tij, në lagje er scoprire le radici e zbuloshe rrenjet dell’albero gene- e trungut gjinetik i Kuvendit Popullor i Republikës Popullore të Sh- qenë pre e ndërtimeve të mëvonshme dhe së fun- e fise, me emra shenjtorësh).Kush ka qenë nëP alogico bisogna T patjeter duhet te essere muniti di conoscenza jesh i paisur me dituri e ku- e coraggio, cose che a noi rajo, te cilat ne shqiptareve qipërisë me firmë të B.Klosit dhe H.Lleshit vendosi di me gurët dhe tullat e tij janë ndërtuar shtëpitë rrëzë të borshe duken dy lisë dhe gjurmët e kisalbanesi- non mancano. nuk na mungojne. «Le stelle non si vergogna- «Yjet nuk e kane per turp te no di sembrare lucciole, ma duken si xixellonja,por dhe :.. III. Në rrethin e Vlorës:2. Fshati Qish- Bardhë e fshatit. Në të njëjtën rrugë ka ecur dhe qyteza hës,vendasit u thonë:te lisat e qishës. Aktualishtanche le lucciole si onorano xixellonjat e kane per nder di sembrare stelle». te duken si yjet». emërohet fshati Sherishtë. Eqrem Çabej, thoshte se e periudhës helenistike në fshatin e Xhyherinës, sot në këtë fshat të njohur nuk ka asnjë objekt∑ ∑ “emrat e vendeve janë më autoktonë e më të qën- që nga banorët quhet Kala. Sipas prof. Muçajt, më kulti. Madje në të gjithë këtë rrjedhë të lumit . Anno 8 Mensile di attualità e cultura . Distribuzione gratuita in: . Mensile di attualità e cultura italo-albanese . Albania, Australia, drueshëm dhe më të lidhur me hapësirën e truallin, parë kjo nuk ka qenë në vëmendjen e kërkimeve që zë fill në buronja,deri në Gjormë nuk ka një. numero 2 Belgio, Canada, Germania, Direttoreitalo-albanese editoriale: Hasan Aliaj Grecia, Francia, Italia, . Giugno 2010 Stati Uniti e Svizzera sesa emrat e personave që janë më të lëviz¬shëm e në terren të arkeologëve dhe kjo për arsyen e th- besim kulti ndërsa paganizmi duket se u është Anno 16 = Numero 1 = Maggio 2013 Giorgio Castriota Gjergj Kastrioti Gjergj Kastrioti më të shtruar ndaj modës së kohërave”. jeshtë se gurët e murit rrethues janë marrë deri në rikthyer edhe një herë në historinë e këtyre tre- Direttore editoriale: Hasan Aliaj Përse u emërtua ,për të thjeshtën arsye. Emër- Scanderbeg Skenderbeu Scanderbeg themelet e tij. “Përreth kësaj qyteze, me gurët dhe vave. Fshatrat që kishin mbi 20 kisha, sot s’kanë Sededi Rembrandt operativa presso:i RembrenditHasan Aliaj by Rembrandt timi Qishbardhë është emri i kishës së bardhë, materialin tjetër arkitektonik janë ndërtuar shumë asnjë objekt kulti,asnjë kambanë nuk bie ditën l nostro “Scanderbeg” di Rembrandt van Rijn esi- nga Fotaq Andrea France ur Scanderbeg painted by the prominent paint- ste. Si trova lì, nei ricchi fondi del Museo delle Bel- er Rembrandt Harmenszoon van Rijn (1606 - Iviale Arti di Nancy,Filippo capitale dei duchi diCoridoni Lorena. Si kënderbeu” 23, ynë i Rijn00046 Rembrandit ekziston. O 1669) exists. It is over there in the rich inven- që gjendet diku më tej dhe ngase regjimi e kishte monumente të periudhave të mëvonshme. Midis për diell nëpër fshatrat e krishterë. trova lì, ancora fresco, con la sua sensibile acquaforte, “ Është atje, në fondet e pasura të Muzeut të tory of the Museum of Fine Arts in Nancy, France, the con le tracce della planchette da cui fu ricavato ancora S Arteve të Bukura të Nansisë, kryeqendrës center of the Duchy of Lorraine. It is there, still fresh Grottaferratavisibili. E noi lo toccammo (Roma) come per salutarlo, lo osTel.- së dukëve +39/3335912236të Lorrenës. Është atje, ende i freskët, me with its sensitive etching, with still visible footprints servammo a lungo, sodisfammo la nostra sete, lo ammi- ravijëzimet e veta gravurore të ndjeshme, me gjurmët of the planchette from which it was made. And us, we shpallur vendin pa besime fetare dhe pa institu- tyre mund të veçohet një vilë romake dhe një kishë Nga vitet apostolike deri në vitin 731,shkruan rammo pieni di cenni d’affermazione silenziosi dei capi, ende të dukshme të planshetës nga është nxjerrë. touched it with our own hands as if greeting him, we alla presenza della conservatrice del Museo, la sig.ra Dhe ne, e prekëm me dorë si për ta përshëndetur, looked at him for long moments, we tasted it with thirsty Sophie Harent. Per di più,[email protected] questo ritratto di Scanderbeg e këqyrëm çaste të gjatë, e shijuam me sy të etur, e eyes, we admired him noding in aprovement in the pres- cionet e saj si: kisha,xhami etj duke hequr fare mesjetare në Kodrën e Beshos (Qishëbardhë), një Andrea Llukani, Kisha e Ilirisë Lindore ishte në non risulta sconosciuto agli amanti dell’arte albanesi. admiruam gjithë lëvizje pohuese e të heshtura të ence of the keeper of the museum Sophie Harent. This Eppure, è sorprendente sapere che la storiografia al- kryeve, në prani të konservatores së Muzeut, Zonjës portret of Scanderbeg is not uknown to the Albanian [email protected] ha definito questo ritratto del nostro Eroe sem- Sophie Harent. Për më tepër, ky portret i Skënderbeut artlovers. However, the big surprise is that the Albanian fenë sigurisht do të ndryshonte edhe emërtimet. termë romake poshtë mureve të qytezës, dy ura në varësinë e Vikariatit romak të Selanikut. Në fillim plicemente come un’opera anonima, di fantasia, prove- nuk është se është i panjohur për artdashësin shqiptar. histography has described this portrait of our hero as niente dalle profondità dei tempi non identificata, senza Mirëpo, çudia këtu është se historiografia shqiptare e only an anonymous portrait, as a fantasy, that has come che i misteri in essa contenuti fossero decifrati, seppur ka cilësuar këtë portret të Heroit tonë thjesht si vepër from the depths of an unidentified time period, undecif- Feja ishte shpallur :”Opium për popullin”. Duke përroin e Vllahinës, një vilë romake po në fshatin kryeqendër e Ilirikumit ishte Sirmiumi, i ndërtuar pubblicata ovunque,[email protected] ieri e oggi, perfino sulle cartoline anonime, fantaziste, ardhur nga thellësitë e kohërave ered from the mysteries that it carries on, even though o i poster, ultimamente anche a colori. e paidentifikuar, e padeshifruar nga misteret që ka it was published time after time, even it was made into In verità, il primo segnale utile all’identificazione mbartur, ndonëse e botuar lart e poshtë, dje dhe sot, greeting cards and posters recently in colour. e lënë pas këtë shqyrtim kthemi te pjesa e kis- Peshkëpi, një kishë paleokristiane dhe një tjetër mbi lumin Savë. Në vitin 441, pas shkatërrimit të di queso ritratto comegazetarrenjet.word.pres uno dei disegni di Rembrandt lo madje edhe kartolinë e poster, dhe kohët e fundit edhe In fact, the first sign for helping to identify this riscontrammo nel Catalogo regionale “Dei libri d’arte me ngjyra. portrait as one of the drawings of Rembrandt was d’antichita posseduti dal conte Cicognara” del 1821, Në fakt, sinjalin e parë për identifikimin e kësaj found in the regional catalogue “From the antique art hës dhe mungesë së saj në fshatin me këtë emër. mesjetare në fshatin Risili, një kishë mesjetare në saj nga hunët, kryeqendra e Ilirikumit u zhvendos Capodove Redattore: al numero 2132, il nome del ritratto Andrea “Scanderbec” gravure si vizatimLlukani nga Rembrandi e hasëm në Katalogun books in possesion of count Cicognara” [Dei libri d’arte risulta elencato tra i “trentaquattro persoaggi storici rajonal “Dei libri d’arte d’antichita posseduti dal conte d’antichita posseduti dal conte Cicognara] of the year ed eroici stampati da F.L.D. Ciartres”. Notammo nella Cicognara” (katalogu i veprave të artit antik, në zotërim 1821, with the serial number 2132, where the name of Nga varret e njëzetës dhe duke zbritur drejt fs- Xhyherinë dhe një tjetër në Qishbardhë. Me këto në Selanik. Mitropoliti i Selanikut kishte titullin Caposerie Traduttore: di questi personaggi – che in realtà sono trenta- të kontit Cicognara) të vitit 1821, ku në numrin rendor the portrait “Scanderbec” is found listed between “34 sei, secondo gli studi -, nomi famosi che hannoNikolin. lasciato 2132, emri i portretit Sh. “Scanderbec” Lemezhi figuron i radhitur historical and heroic figures stamped from the F. L. D impronte nella storia mondiale, quali Attila, Barbaros- mes “tridhjetë e katër personazheve historikë e heroikë Ciatres”. hatit. Dhe kur sot brenda tij objekti fetar është materiale janë ndërtuar dhe shumë banesa të tje- Krye-episkop dhe varej nga Kisha e Romës. Në sa, Timur Leng, Dioniso, Atabaliba re del Perù, Archi- stampuar nga F.L.D. Ciartres. “Vërejmë në serinë e këtyre It is observed in the series of these characters – mede, Pitagora, Diogene, Platone, Socrate, Sulejman, personazheve - që në faktjanë tridhjetë e gjashtë, në which from the reasech there are in fact, - all famous Thomas More, Gaston de Foix, Scanderbeg, Cadamosto, bazë të studimeve -, emra të njohur që kanë lënë gjurmë names that have left their marks in the history of the një xhami e quajtur xhamia Nur .E kanë ndërtuar ra të periudhës romake dhe të antikitetit të vonë atë kohë Ilirikumi ishte në juridiksionin e pjesës Aristotele, Nogai il Grande di Persia, Nangasaki, l’im- në historinë botërore, si Atila, Barbarosa, Timurlengu, world, like Attila, Barbarossa, Timur the Lame, Dionis, Hanno collaborato:peratore del Giappone, Empedocle, Faust, Antonio Saladino ecc Dionisi, Biasco,Atabalipa mbreti i Perusë, Artan Arkimedi, Pitagora, Shkreli, Atabalipa the king of Peru, Archimedes, Pythagoras, ecc. È vero che la maggior parte di questi personaggi Diogjeni, Platoni, Sokrati, Sulejmani, Tomas Mori, Diogenes, Plato, Socrates, Suleiman, Thomas More, (21 ritratti) sono disegni di Claude Vignon (1593-1670), Gaston dë Fua, Scanderbec, Kadamosti, Aristoteli, Gaston de Foix, Scanderbeg, Cadamosto, Aristotle, The besimtarët dhe kanë bërë mirë. Gjurmët e kishës në këtë zone”. Në fshatin me emër kishe ,kisha ku perëndimore të Perandorisë Romake, kështu që uno dei pittori francesi esponente dello stile barocco, il Nogai i madh i Persisë, Nangasaki, mbreti i Japonisë, great Nogai of Persia, Suleiman, Nangasaki the king of Anapiù Bisholla, famoso all’epoca di Luigi XIII. Maria Teresa,Empedokli, Fausti, Saladini,Mihal etj. etj. Selimaj,Japan, Empedocles, Faust, Saladin etc. që ka këtë emër gjenden përmbi kavën e gurit mendohet se vuri kurorë Donika, nuk dëgjohen tin- edhe kisha e tij varej nga Kisha e Romës. Qend- Oltjon Muzakaj,segue a pagina 17 Petrit Aliaj,segue a Saimirpagina 17 Ljola segue a pagina 18 nëpër ca monopate thikë .Kisha e bardhë ka atje gujt e kambanave. Ka një arsye do të pyesni:Arsye ra të mëdha si Salona, Durrësi, Apolonia, Butrinti, L’Albania e DirettoreShqiperia responsabile: MassimoAlbania Marciano vetëm gjurmët e saj. Askush përveç arkeologëve është e thjeshtë. Nuk ka kambanë,sepse kisha nuk Nikopoja etj, tërhiqnin vëmendjen e misionarëve il movimento dhe levizja and the free 'Albanët me nuk ka menduar se përveç besimit islam në këtë ekziston .Gjurmët e kishës së vjetër ,ato janë gjen- të krishterimit. Edhe poeti P.Marko shkruan për libero Proprietario eed lire editore: e Universitàmovement Popolare dei Famë e senza visto pa vizaCastelli Romaniwithout visas në Mijëvjeçarë' zonë rrallë gjen kishë,ndonëse ato qenë të parat den larg dhe për më tepër për atje nuk ka udhë. priftërinjtë bazilian .Në shekullin XVII, më 1630, norevole Presidente della Commissione humë i nderuari President i Komisionit reatly honored president of the Europe- Europea, gentile José Manuel Barroso, Europian, i dashur José Manuel Barroso. an commission, dear Jose Manuel Bar- pagina 2 O vi saluto amichevolmente da Valona e Direzione,S Unë ju përshëndes redazionemiqësisht nga Vlora eG amministrazione:roso I greet you from Valona and wish që përhapën besimin fetar në këto troje jugore. Sot fshati me emrin e kishës ka në mes vetëm një shkruan P.Marko,në Dhërmi priftërinjtë bazilivi- faccio i miei migliori auguri. dhe ju uroj gjithë të mirat. you all the best. Ringraziandovi per l’appoggio a noi dato desidero informarvi che sta per compiersi un Duke ju falenderuarvia Cavour për mbështetjen e n. 21,By thanking 00044 you for the support you have Kemi të dhëna të tjera të sjella nga një ekspedite xhami.Ja cfarë bashkëjetesë fetare kanë shqiptarët! anë që i kishte dërguar Papa në Himare, hapenanno dalla felice inaugurazione del mio proget- dhënë du t’ju informoje se po mbushet gati një given, I would like to inform you that it is has to “100 passi verso l’Europa” avvenuto a Pogra- vit nga inaugurimi i suksesshëm i projektit tim been almost a year since the successful in- dec, sul lago di Ohr, un progetto che ha conqui- „100 hapa drejt Europës“ zbatuar në Pogradec, auguration of my project, “100 steps towards Il contributo e Shkollës Doktorale të Institutit të Arkeologjisë Treva e Labërisë ku bëjnë pjesë fshatrat e lu- të parën shkollë shqipe - seminar për priftërinjstato non solo i cuori e le menti dei residenti e Frascatinë liqenin e Ohrit-- një(Roma). projekt ky që fitoi jo Tel.Europe”, 0689012752, implemented in Pogradec, a project dell’intera regione, ma anche dei nostri grandi vetëm zemrat dhe mendjet e banorëve të qytetit that won not only the hearts and minds of the amici europei quali Vaclav Havel, Imre Ker- e të gjithë rajonit, por edhe të miqve tanë të habitants of the city and the whole region, but degli albanesi al drejtuar nga S.Mucaj në të cilën lexojmë:” Ja si mit,ndër shekuj kanë qenë popullsi e krishterë. në gjuhen shqipe; kjo sipas raporteve që i dërgotezs,- Heinz Fischer, Werner Faymann, Benita mëdhenj europian si Vaclavfax Havel, 0662276721, Imre Ker- also those of our most e important friends in Eu- Ferrero Waldner, Michael Spindelegger, Peter tezs, Heinz Fischer, Werner Faymann, Benita rope such as Vaclav Havel, Imre Kertezs, Heinz risorgimento italiano Balatzs, Doris Pack e Hannes Swoboda ecc... Ferrero Waldner, Michael Spindelegger, Peter Fischer, Werner Faymann, Benita Ferrero e përshkruan fundin e qyteteve epirote (pra dhe Po tu hedhësh një sy gjithë historikëve të këtyre nin priftërinjtë braziliane papës. Më ka tërhequrche classificarono l’evento come il migliore -mailBalatzs, [email protected] Doris Pack e Hannes Swoboda etj... të Waldner, Michael Spindelegger, Peter Balatzs, dei mezzi per il raggiungimento dell’obiettivo cilët e klasifikuan atë si mjetin më të shkëlq- Doris Pack and Hannes Swoboda etc, who clas- pagina 4 proposto dallo slogan “Riuniamo l’Europa at- yer në përmbushjen e slloganit „T’a bashkojmë sified it as the best way to fulfill our slogan “To të Qytezës së Armenit) historiani romak Tit Livi: fshatrave do të gjesh këtë fjali :feja e tyre ish- vëmendjen një fakti, misionarët katolikë a bëjnëtraverso la cultura”. La realizzazione di questo europën nëpërmjet kulturës“. unite Europe through culture”. progetto ha fatto in modo che venisse propostaRegistrazione Për këtë projekt unë del tashmë jam Tribunale propozuar For thiscivile project I have dibeen nominatedVelletri to n. la mia candidatura per il premio “European për marrjen e cmimit „European Citizen Prize“, receive the “European citizen prize” award, an “Në mëngjes ari dhe argjendi ishte grumbulluar, te krishterimi,ose u bënë të krishterë,përqafuan ndonjë përpjekje të paktën në këtë krahinë për tëCitizen Prize”, consegnato dal presidente del cmim ky që e jep presidenti i EU Parlament në award given out by the president of the EU Par- parlamento europeo a Bruxelles. Bruxelles. 11/2003 del 25/6/2003liament in Brussels. Kujtese dhe Nel quadro dell’inaugurazione del progetto Në kaudër të inaugurimit të këtij projekti Within the inauguration of this project I në orën e katërt (2 orë para drekës) iu dha shenjë krishterimin,ndërtuan kishë e manastire etj,etj. përhapur besimin katolik ,atë që kishin të parët eho avuto il piacere e l’onore di ricevere una let- unë pata kënaqësinë dhe nderin të marrë dhe had the pleasure and honor to receive a letter tera da voi in cui Lei, gentile amico, assieme al njëPërkujdesja letër nga ana juaj në të cilën ju grafike:i dashuri from Bujar your part in which, Karoshi you my beloved friend, mirenjohje gradimento delle mie idee e dei miei concetti Mik bashkë me kënaqësinë qe ju sollën idetë together with the pleasure that these ideas and mi scriveva alcune delle sue idee sull’identità dhe konceptet e mia më derguat edhe disa ide concepts brought to you, send me some of your për Nenen ushtarëve për të plaçkitur qytetet. Pastaj u rrë- Nëse nisemi nga Kuci,fshat i rëndësishëm i Kur- tyre,apo për të rihapur ndonjë kishë në këtë vatër tuajat mbi identitetin dhe bashkimin europian. e l’unione dell’Europa. Tel. 00355 4 22 33 283 /own 00355 ideas about the identity 69 and the20 EU. 68 603 nuan muret e qyteteve të plaçkitura, të cilat ishin veleshit të poshtëm thuhet se në shek. IV Kuçi të dikurshme të krishterimit thotë P.Marko. segue a pagina 19 segue a pagina 19 segue a pagina 19 pagina 9 Antichità Anno 16 n.3 Settembre 2018 pagina 4 monedhat e tipit Zeus-anije ilire, të prera Nga Fatbardha Demi në shk II pK, që të kujton emrin e mbretit të parë molos, që jetoi në fund të shk. VI dhe ardania e lashtë, përfshinte ba- Dardania, superfuqia e metalurgjisë fillim të shk V pK.; Admetin të cilin Pingari shkësi të shumta fisesh, kufijtë gje- (Pythos, 4,126) na e kumton në formën Dografikë të së cilës është vështirë të e madhe minerale, tradita e përpunimit të dorike Admat. Sot tek shqipetarët e gjejmë përcaktohen sot me siguri. Kjo për faktin tij nga fiset e krahut lindor të Adriatikut në formën Adem, dhe të greqizuar tek se, zanafilla e saj i përket periudhës “pa dhe afërsia gjeografike, ishin një nga shqipetarët e Iperisë (Epirit) Adamantios. libra” dhe njerëzit i regjistronin mendimet arësyet kryesore të pushtimeve ballkanike Nuk do ta quaj rastësi, kur vërejmë se e tyre nëpërmjet simboleve, që kanë mbri- të romakëve. Këtë e dëshmojnë edhe Miti i Krijimit në objektet arkeologjike tur tek ne në objektet arkeologjike, emrave emërtimet e vëna nga romakët si Metalla është shprehur pikërisht me simbolin e dhe toponimeve. Ky lloj “shkrimi” mund Ulpiana, Metalla Dardanica, Metalla shigjetës. Ky fakt dëshmon edhe një herë të “lexohet” vetëm nëpërmjet njohjes së Aeliana dhe Metalla Aurreliana si dhe se shigjeta, ka qënë një ndër simbolet më besimit dhe gjuhës arbërore, gjë që e bëri organizimi administrativ i Dardanisë i të rëndësishme në besimin parahistorik të të mundur gjuhëtari i shquar Petro Zheji njohur si Municipium Dardanorum ose njëriut. Dy shigjeta që tregojnë dy drejtime dhe ku do të mbështetemi për të zbuluar, Dardanicum, ku përfshiheshin qëndra të kundërta të horizontit është një figurë jo vetëm origjinën e emrit të Mbretit Dar- të banuara si Ulpiana, Statio Vindenis, shumë e përhapur në objektet arkeologjike. da, por edhe historinë e jashtzakonshme të Pestova, Poslishtë, Klokot, Paldenica, Nga ana grafike, largimi në drejtime të Dardanisë dhe të arbërve në përgjithësi. a-Monedhë e emërtuar Dardanika prodhuar në Dardani .b- Monedhë argjendi e qytetit dardan Damast Station Viciano, Donje Nerodimlje, Çifllak, kundërta shpreh ndarjen dhe në shkencat Hapësira gjeografike ku bën pjesë ΔΑΜΑΣ - ΤΙΝΩΝ – ΚΗΦΙ. Nikadin. Për të shfrytëzuar pasurinë moderne përdoret në këtë formë. Siç e Dardania (Ballkani qëndror), siç e vuri mineralë të përtej-detit, romakët krijuan trajtuam më lart, njëriu primitiv e shikonte në dukje edhe Pr.Ibrahim Kelmendi, i deri ne Azine e Vogel, më të zhvilluarit miti i Erikthonit, na dëshmon se një nga shigjetën si mjet të veprimit të Zotit. Sipas përket hapësirës gjeografike me kulturën ishin ato që perfshiheshin në trojet nga figurat e mëvonshme të Mbretit arbëror studiuesit Petro Zheji, çdo figurë simbolikë më të hershme dhe më të zhvilluar Kosova deri në Çamëri. Dard apo farkëtarëve dardanë, në mite lidhet me një mit kozmogonik dhe në rastin europiane: kultura Vinka, Cucuteni, Në Dardani, pohon arkeologu Hasan ka qënë Efesti dhe ndihmesat e tij metal- tonë, simboli i shigjetës më dy krahë tregon Bug-Dnester,Trypillian, etj. të emërtuara Ceka, njihesh dhe përpunohej që herët punues, në shërbim të oborrit hyjnor të mitin e NDARJES të kryer nga ZOTI, që sipas vëndeve ku janë gjetur objektet hekuri,bakri, argjëndi, dhe shumë rallë ari ; Olimpit. solli krijimin e Botës materiale. arkeologjike. Kultura Vinka (mijëvjeçari VI këto shërbenin kryesisht për të përgatitur Sipas Mircea Eliades, Njeriu farkëtar Edhe Bibla dëshmon se Miti i –III pK) përfshinte brigjet e lumit Danub vegla pune, armë (heshta, shigjeta, shpata në lashtësi ishte edhe “njëriu i ditur dhe Krijimit i përket miteve të stërlashta dhe hapsirën gjeografike ku shtrihet shteti etj) (…) duke filluar nga shk IVpK edhe besimtar”. Në lashtësi lidhja me Zotin, në Dardane. Në kapitullin e parë të Gjenezës i sotëm i Kosovës, Rumanisë, Bullgarisë, monedha. (...) Në krahasim me artizanët e fiset e së njejtes gjini e dëshmonte Qeleshja. shkruhet : „Në fillim Zoti (Elohim) krijoi Maqedonisë, Sërbisë si dhe Shqipëria viseve ilire të luginave të Matit e të Drinit, Në foton poshtë (fig.1) Efesti paraqitet Qiellin dhe Tokën...“ (Gen. 1:1). Fjala “në veriore dhe qëndrore, banime të lashta që ishin dhe vazhduan të jenë mjeshtër me qeleshen “frige” të shqipetarëve të fillim” shkruhet me gërma hebraishte, por të fiseve pellazgo-ilire. Nga gërmimet të dëgjuar në përpunimin e metaleve Çamërisë, si e mbretit dardan Burebistra shqiptohet si në gjuhën shqipe. Esoteristja arkeologjike të kryera në Sovjan, afër deri thellë në kohën e sundimit romak, (fig.2), e pasuesit të tij, Decebalit (fig.3), e shk19 H.P.Blavatski pohon se: „Nëfilim“ Korçës (Shqipëri) u zbulua vënd-banimi metalpunuësit e Epirit mbetën prapa dhe dhe e Paridit të Trojës (fig.4). Në objektet (ebr.) – do të thotë Gjigandët, Titanët, i një bashkësie fisnore afro10 000-7 nuk arritën dot një zhvillim të lartë në këtë arkeologjike Efesti paraqitet edhe me plisin Të rënët Ëngjëjt –N.d.T.). Sipas Tit Livit 000 vjeçar pK, i cili, sipas arkeologëve, degë të artizanatit . Shkaku kryesor duhet e shqipetarëve të Kosovës së sotme. (Le Decades Qui Se Trouvent, 1617) Gji- pranohet si më i vjetri i njohur deri më sot kërkuar në mungesën e mineraleve në Prodhimi i objekteve të para metalike gandët vendosën tre male sipër njeri tjetrit, në Europë. tokat e Epirit. Mungesa e pasurisë minerale dhe zbutja e kalit, krijoi “supërfuqinë” fshatra minatorësh dardano- ilir edhe për të zbuluar Perënditë, nga e ka orig- Studiuësi nga Presheva I.Kelmendi apo e njohjes së përpunimit të tij, në jugun e parë fisnore të lashtësisë, e cila sipas në Daki, si në Alburnus Maior (Rosia jinën edhe miti i njohur biblik, i ndërtimit pohon, se Neoliti i kompletuar me vegla, ballkanik, dëshmohet edhe nga origjina fakteve të sipër-përmëndura ka qënë Montana, Rumani) . të kullës së Babelit. Në studimet e kryera kafshë të zbutura, bujqësi e shtëpia, për e objekteve në varrezat e Mikenës. Carlo DARDANO-ILIRE, të cilët i nënshtruan Emri Damast, i harruar në historinë e mbi popullsinë shqipetare pohohet se pjesa të parën herë u çfaq në Ballkan dhe në D’Adamo (Sardi Etruschi e Italici nella apo i zbuan bashkësitë e tjera kufitare të Shqipërisë, ka mbijetuar në ditët e sotme veriore e saj emërtohen “Gegë”, që latinët krahinat e Karpateve dhe prej këtej gëlltiti guerra di Troia) pohon se objektet prej ari, së njëjtës gjini,(në formë centrifugale) dhe në Azinë e Afërme tek emri i kryeqytetit e kanë dhënë në formën “gige” dhe në sh- Europën. Kultura ballkanike Vinka I, që të tipit të Europës qëndrore, të zbuluara në periudhat e mëvonshme hapën epokën të Sirisë - Damask (në aramanishte Dam- qip i përgjigjet fjalës “gjigandë”. Dardanët përfshinte edhe Dardaninë e lashtë, ka qënë në Mikenë provojnë lidhjen tregëtare e “kryqzatave” të vazhdueshme nga Perën- maśq dhe hebraishten biblike Dammeśeq dhe fiset e tjera veriore të së njejtës gjini, -fama e të cilit në punimin e armëve janë pasardhësit e banorëve të parë, të pa ,(קשמד) .(më e vjetër edhe se ajo Sumere. Këtë fakt të kahershme të qytetrimit mikenas me dimi drejt Lindjes (dhe jo e kundërta e mbështet edhe arkeologu Hasan Ceka: hapsirën danubiane. Këtë fakt e gjejmë të shprehur simbolikisht dhe zbukurimin e tyre me argjënd dhe ar, raqitur në mite si Ciklopë, Gjigandë dhe Ti- “Nuk duhet të nënvleftësohet nga ana tjetër Treva e fisëvë arbërore të Dardanisë, me udhetimin e Argonautëve (luftëtarëve- ka mbritur deri në ditët tona. Studiuesit tanë. Në këtë popullsi hynin edhe paraard- fakti se fjalori blektoral i gjuhës shqipe ka qënë qëndra më e lashtë e nxjerjes marinarë), që kërkojnë lëkurën e artë shprehen se, emri nuk është i qartë dhe hësit e pjesës jugore të shqipetarëve, sepse është një nga më të pasurit në Europë . dhe pëpunimit të mineraleve në Europën (burime të reja minerale, floririn). Sipas mendohet se i përket kohës parasemitike, fjala Titan, në shqip shpreh përkatësinë e Ka shumë të ngjarë pra, që ketë trashëgim jugore dhe për këtë dëshmojne krahas miteve, pohon Aristidh Kola (Arvanitasit (para mijëvjeçarit IV ). Stefan Bizantini njejtë gjinore (tanët=njerëzit tanë). populli ynë të mos e këtë as nga shekujt e arkeologjisë edhe mitet. Në veprën e Titus dhe prejardhja e grekëve), Dardani ishte (Stephani Byzantii De Urbibus et Populis ) Sipas Strabonit (shk 1 pas Kr) Epiriotët, kaluar, as nga mesjeta, por për traditë nga Livius (Le Decades Qui Se Trouvent, 1617) i pari njeri, që u largua nga Europa në origjinën e këtij emri e shpjegon Maqedonasit dhe Ilirët flasin një gjuhë, kohët më të lashta antike”. Në mbështetje shkruhet se Vestalet e para, priftëreshat Azi me mjete lundrimi dhe mbante titullin nga mitet: Damascus, biri i Mërkurit presin flokët me një mënyrë dhe dokët e të kësaj teze, edhe M.Gimbutas kur flet e kultit të zjarrit, quheshin Geganie e prijësit të shumë popujve dhe kombeve dhe nimfës Alimede, erdhi nga Arkadia zakonet i kanë një. Në fotot poshtë Her- për shkrimin e Europës parahistorike (Gege), (Geganie, l’une des quatre që erdhën pas tij në Azi. Le të kujtojmë në Siri. Kjo e dhënë vetëm na ndihmon mesi Tosk dhe malësorja nga Gegëria e pohon se: “Qytëtrimi europian” (Europa premieres Vestales.), që dëshmon se fiset se këtë fakt, ia përmëndën Aleksandrit të për të treguar origjinën e emrit Damask Shqipërisë Veriore, kanë të njejtin model parahistorike përfshinte zonën mesdhetare- Dardane kanë qenë përpunuësit e parë Madh priftërinjtë, kur mbriti në Indi. Kjo nga Gadishulli Pellazgjik, por jo kuptimin të flokëve, i cili kishte karakter simbolik shën im) e kishte krijuar shkrimin (figura të mineraleve duke përdorur nxehtësinë. rrugë u ndoq më vonë edhe nga vëllezërit gjuhësor. Por, nganjëherë e vërteta që besimtar (në rastin tonë shprehte spiralin). simbolike) afërsisht në vitet 5300-5200 Udhetarja amerikane Rose Lane (Majat e e tyre të Jugut (Iperiotët dhe fiset e tjera kërkohet aq larg, ndodhet më pranë nesh. Pra origjina mitike e Dardanëve, krahas dmth 2000 vjet përpara Sumerëve. Shales) pohon se sipas zakoneve te fiseve pellazge). Emri Dardan = Damast = Adam fiseve arbërore të jugut, shkon deri tek Gjetjet arkeologjike në trevat shqipetare ne brendesi te maleve veriore shqiptare Një nga qëndrat më të lashta minerale Në sy të parë duket se këto emra nuk Gjeneza e Biblës, kur u NDA Toka me Qi- të lartpërmëndura, tregojnë jetësën e “Baza e ceremonise fisnore eshte adhurimi të Europës, ka qënë vënd-banimi Damast, kanë asgjë të përbashkët. Por, në fakt kemi ellin dhe kur Zoti sakrifikoi (NDAU) veten organizuar të fiseve dhe faktin se, njëriu i zjarrit. Nusja merr me vete nga shtepia kryeqytet i Dardanisë së lashtë. Në Fjalorin të bëjmë me tre fjalë të përbëra të gjuhës për të krijuar njëriun e parë. Emri i krahi- primitiv përfundimisht ishte shkëputur nga e saj nje dhurate te perhereshme: nje e William Hazlitt, shkruhet: Damastium- shqipe që fliten edhe sot, si në kohën kur nës së Dardanisë dhe e shqipetarëve gegë jeta e vëllezërve të tij “me katër këmbë” pale masha zjarri” Masha e vogel, krahas qytet i Pirustëve në Iliri,i njohur për janë krijuar. Damast : Dam (i ndam) + ast e shpreh këtë mit. që ushqëheshin me çfarë gjenin në natyrë. zbukurimeve te tjera, ishte pjese e veshjes minierat e tij të argjëndit. Siç dëshmon (është) = është ndarë; Adam: A (është, Një burim i rëndësishëm për të zbu- Tashmë ai ishte në gjëndje të mbillte, të se gruas mirditore. Ishte detyra e saj, e Hasan Ceka emri i Pirustëve përmëndet ose meret si simbol i njëshit, i pari ) + luar lashtësinë janë shkrimet e shënjta, riste dhe të prodhonte ushqimin e tij. Ky njejte me ate te priftereshave Vestale ne në burimet e shkruara antike vetëm dam (i ndarë)= është (i pari) ndarë. Pra ku emri i fiseve Dardane jepet në num- “revolucion” ariti shkallën e tij më të lartë, tempujt romak, qe te kujdesej qe zjarri te duke filluar nga mesi i shk të parë të erës nga ana gjuhësore Damast = Adam. Edhe rin njëjës në formën Dodanim, Dara, kur në saj të zjarrit dhe banesave brënda mos shuhej. së re (…) në burimet më të lashta por edhe emri Dardan (rrënja dard ose dar) shpreh Rodanim, Do’danim, Dedan, etj. shpellave, stërgjyshërit tanë zbuluan Kultin e zjarrit, e dëshmon edhe miti i ato të vonat historike, si banorë të kësaj ndarjen. Sipas Pr.Petro Zhejit DAR ( ku Tek emri i përdorur në Biblën hebraike mrekullinë e metaleve. M.Garashani (Ilirët Erithonit i cili, herë del si djalë i Efestit pjese të Ilirisë përmënden dardanët, që A është e gjatë dhe në formë arkaike ka Dodanim, “im” është mbaresa e shumësit prejardhja e tyre) vëren se, zhvillimin (farkëtarit të Perëndive të Olimpit) dhe i shquheshin për një organizim të fuqishëm qënë AA) në formën e lashtë do të kemi tek Hebrejtë. Ndërsa përdorimi i emrit e gjenezës (së shqipetarëve) në viset e Geas (Tokës) dhe në mitet e tjera, si djalë i ushtarak e shtetëror, si dhe për sulmet “dà ar” dhe më qënë se Ar = Zoti dhe Rodanim për Dodanim, sipas Rudolf Ballkanit , mund ta përcjellim që prej Dardanit dhe Bateias, shpikës i qerres dhe e tyre të vazhdueshme ndaj mbretërive Da = ndarje dmth sakrifica (ndarja) e Zotit Kittel (1905, Biblica Hebraica) është një fillimit të kohës së metalit. Njohja e nxjerjes përdorimit të monedhave. Sipas studiuesit fqinjë ilirë (viti 230) e maqedonë. Me këtë me të cilën ai krijoi Botën materiale. Për gabim i kopiuesve për faktin se shkronja tek hebrejtë grafikisht janë (ר) dhe R (ר) dhe e punimit të mineraleve, sidomos C. D’Adamo, miti i Erithonit duke përfshirë identifikim (pirust=dardan - shën im) nuk rrjedhojë emrat: Dard (an) = Damast D prodhimin e thikave, majave të shigjetave Efestin, Athinanë dhe Gean (Tokën) shpreh janë në kundërshtim as të dhënat e tjera = Adam, shprehin Mitin e Krijimit të të njejta. Dhimitër Kamarda në studimin e dhe çekanëve metalik, ndikoi në ritjën e në mënyrë simbolike, nevojën e vajit të burimore (Livi XLV26). botës materiale dhe të njëriut. Historiani tij “ Saggio di Grammatologia Comparata prodhimeve bujqësore, kushteve të jetesës ullirit i cili e riste shumë temperaturën e Kur Roma nuk ishte më një qytet-shtet, Skender Rizaj në studimin e tij (Shqipja, Sulla Lingua Albanese”(1864) e ka trajtuar dhe gjuetisë. “Zotërimi i zjarrit nuk garantoi furave, e nevojshme për përpunimin e por një fuqi ushtarake e Gadishullit italik gjuhe hyjnore dhe universale) pohon se: i pari dukurinë e ndryshimit të vëndeve të vetëm mbijetesën dhe zhvillimin e njëriut si metalit. Këtë nevojë të punishteve dardane, dhe kishte nisur politikën e pushtimeve të ”Arkeologët serbë, në lokalitetin Vinçi gërmave apo zëvëndësimin e zanoreve në specie, por prodhuan edhe një botkuptim e plotësonte Jugu në këmbim të veglave, hapsirave gjeografike edhe përtej Europës (Sërbija e sotme), afër lumit Danub dmth gjuhën shqipe. Për sa më sipër, duket se mitiko-besimtar, duke nxitur dhe ushqyer zbukurimeve dhe prodhimeve të tjera prej së lashtë, nxjerja dhe përpunimi i metaleve në Dardaninë më të herëshme, kanë gjetur edhe emrat Doda, Dodan dhe mbiemri imagjinatën”, pohon M.Eliade. argjëndi, bronxi dhe hekuri. Gjithashtu, u bë një nevojë thelbësore për të. Pasuria bustin e profetit Adam të gdhëndur në gur. Dodani, të përdorura në Kosovë, si dhe Njëriu besimtar e shikonte zjarrin Themelet e faltoreve ishin në dy forma «A» mbiemri Dara tek arbëreshët e Italisë, e si një çfaqje të Zotit dhe minatorët që dhe «D» (gëma e lashtë D) që simbolizonin: kanë origjinën nga emri i fiseve Dardane. ishin njëkohësisht edhe farkëtarë, si All-llahun (Zotin-shën. im), Adamin, Hahni gjithashtu pohon se “Emri Doda “magjistarë” të cilëve i Plotfuqishmi u Abecene (Librin e Shenjte) dhe disa është shumë i përhapun, bile gjindet edhe kishte zbuluar një nga misteret e tij. “Ky tekste të gdhëndura në gurë me shkrimin në gjermanishten e vjetër saksone (Grimmi, zhvillim i aritur gjatë periudhës Mesolitike pellazgjik. Për mendimin tim, dy gërmat f 649) dhe lidhjen e këtij emri me fiset i dha fund barazisë kulturore të bashkësive e themelit të tempullit, janë simbolet e dardane na e dëshmon edhe Herodoti fisnore të periudhës së Paleolitikut (në dy emrave që shprehnin të njejtin subjekt (VII,73) i cili shkruen se në ushtrinë e Euro-Azi, shën im) dhe u bë shtysë për mitik Adam=Dardan, të cilët përfaqësuan Kserksit, Dota, i biri i Megasidrut,ishte çfaqjen e shumëllojshmërisë dhe dallimeve në Tokën materiale, vetë Krijuesin. Ky komandanti i paflagonëve dhe i matjanëve. midis tyre, që do të bëhet karaktëristika zbulim, të cilin historiani nga Kosova e ka Janë të shumtë Fjalorët e Mësjetës, e deri kryesore e qytetrimeve të mëvonshme”. parë me sytë e tij në objektin arkeologjik, të dy-tre shekujve të parafundit, që kanë Studiuesja e shkrimeve pellazge, Nermin nuk është bërë kurrë i njohur. shkruar mbi fiset Dodanim dhe na japin Vlora Falaski, vë në dukje se nga të gjitha Diëgo Vélasquez (1599-1660), Efesti pret Apollonin në farkën e tij, Madrid, Prado; b-Statuja e Emrin e Adamit, në formën « Adamat», të dhëna mjaft të çmuara të bazuara në fiset që shtriheshin në lashtësi, nga Danubi Burebistrës Calarasi ; c-Decebalit në kolonën e Trojanit , Romë; d- Parisi i Trojës (vit.117–138 ) siç e vëren Hasan Ceka, e gjejmë në (Vijon në faqen 5) pagina 5 Anno 16 n.3 Settembre 2018 Linguistica Un moderno linguistica europeo riconosce come parente ariana una antichissima lingua morta e dissepolta: la lingua hittita (Allo scoppio della guerra mondiale nel 1915, il lavoro di decifrazione delle ta- vole d’argilla dell’archivio hittita di Bog- hazkòy era appena iniziato, ad opera di un assiriologo: il quale, esperto di lingue semitiche, non era un conoscitore di lin- gue indogermaniche). Il polacco Fried- rich Hrozny affrontò il suo problema con Geto-Dacian Koson, mesi i shekullit të parë p.K. un incredibile bagaglio di conoscenze e con grande arditezza scientifica. E lo (Vijon nga faqja 4) mëvonshme me emërtimin SELLENIZËM, fece senza lasciarsi guidare da pregiudi- shkrimet e autorëve të lashtësisë. besim që Dardanët dhe bashkësitë e tjera zi; non volle battere nessuna delle stra- Në Enciklopedinë ebraike shkruhet se, arbërore Iperiote dhe Maqedonase, e de da altri indicate; era deciso a seguire emri Dodanim përcakton Dardaninë përhapën në të gjithë hapësirën e Euro- esclusivamente il proprio intuito, anche që ndodhet në pjesën jug-perëndimore Afro-Azisë. Ky pushtim i fiseve arbërore, se il risultato avesse dovuto contraddire të Moesisë. Në Fjalorin biblik të William faktohet jo vetëm me simbolet e njejta a tutte le opinioni che fino allora erano Smithit (1813 –1893) shkruhet: Dodanim besimtare që gjënden sot në këto hapësira state sostenute. – racë udhëheqëse, pasardhës të Javanit, gjeografike, por edhe në emërtimin e Noi sappiamo da lui stesso come all’in- djalit të Japhetit. (Genesis 10:4; 1 toponimeve, popullsive dhe gjuhën e tyre. izio del suo lavoro non avesse la minima Chronicles 1:7) dhe në histori njihen si Në shkrimet e shënjta janë fosili- idea di quale lingua gli si sarebbe dischi- Dardanë, banorë me origjinë nga Illyricum. zuar shumë fakte historike, një pjesë usa. Non sarà il caso di descrivere il pro- Ata janë një racë gjysëm-Pellazgjike. Në e të cilave, si rrjedhojë e kohës shumë cedere del lavoro di Hrozny fin al mo- (Chronicles 1:7) ata emërtohen Rodanim. të gjatë, ka sjellë haresën në kujtesën mento della decifrazione: equivarrebbe a no scopri (solo sulla base delle mutazioni Në komentin e Biblës të Testamentit të popullore. Kanë ndikuar në këtë drejtim compiere i suoi stessi studi, a studiare le delle forme delle parole, senza ancora vjetër (Bible Knowledge Comentary: Old sidomos ripërshtatja e miteve zanafillore lingue che conosceva. E non dobbiamo comprendere un solo periodo) che lo hit- Testament) shkruhet se Dodanim (fiset të paraardhësve, prej pasardhësve për dimenticare che una tale diligente prepa- tita presentava forme grammaticali (spe- dardane-shën im) ka mundësi të kenë nevojat e tyre administrative. Në disa raste razione è la condizione prima dell’opera cialmente una forma partecipale) tipiche jetuar në Dodonë. Këto fise përmënden bile, pohon A.Kola, fallcifikimi i teksteve del genio. Propriamente non si potrebbe del gruppo linguistico indoeuropeo. shpesh në shkrimet e profetëve me emrin të vjetra është aq i madh sa që duket me in alcun modo delineare la storia di una Era una scoperta estremamente scon- Dedan (Ezekiel 27:15). një të parë. (85) Megjithatë emri i origjinës delle moderne decifrazioni, se nei pro- certante. Në përkthimin izraelit të Torah (Targum DARDAN, i cili qëndron në thelb të vete cedimenti che hanno portato a queste Sulla lingua hittita c’era già un’intera Pseudo-Jonathan) vëndin e tyre e quajnë Historisë së krijimit të shoqërisë njerëzore, scoperte non ci fosse sempre quell’apice serie di teorie; ma ad eccezione di un Dordania, ndërsa në përkthimin e të nuk u fshi dot kurrë. Këtë e vërteton fakti in cui le innumerevoli riflessioni, gli infi- unico studioso (che poi aveva ritirato la krishterëve të Biblës (Targum Neofit) e se, çuditërisht, kudo që tenton të zbulosh niti filoni di lavoro culminano in un unico sua tesi), nessuno fino ad allora aveva lidhin me Dodonën e Epirit ( Clarke›s mitin më të hershëm apo ngjarjet më të pensiero, quello decisivo. E questo pen- mai pensato che lo hittita potesse esse- Commentary on the Bible Gen 10:4) të rëndësishme të parahistorisë, do të zbulosh siero, nel quale cristallinamente è racchi- re una lingua indoeuropea. E nessuno tjerët me Dardanin e Ilirisë (Barnes› emertimin Dardan (apo variantet e tij), për uso il principio del metodo giusto, è per poteva pensarlo, poiché la supposizione Notes on the Bible Gen. 10:4) Studiuesi figurën e një Mbreti Dardan apo të fiseve lo più molto semplice. che a metà del II millennio a.C. gl’Indo- gjerman i teologjise Franz Delitzsch (1813 gege të Dardanisë : I punti di partenza del lavoro di Hro- europei avessero dominato nell’interno – 1890) e lidh emrin Dodanim me figurën - Në të tre Epopetë më të mëdha që zny furono in primo luogo la determi- dell’Anatolia era in contrasto con tutti e Dardanit të mitologjisë greke (pellazge) njihen nga lashtësia , ajo e Luftës së Gji- nazione dei nomi propri, e in secondo risultati dell’indagine storica riguardan- (Keil and Delitzsch Biblical Commentary gandëve, Titanëve apo Luftën e Trojës luogo l’utilissima scoperta del fatto te l’Asia anteriore. Nessuna meraviglia on the Old Testament Gen 10:4 ) ndërsa e njohur nga librat e Homerit, ndeshe- che nei testi hittiti erano contenuti dei dunque che Hrozny restasse dubbioso, teologu anglez Joseph Mede (1586 – mi me fiset Dardane. cosiddetti “ideogrammi”. La scrittura che pensasse a combinazioni glottologi- 1639) me Jupiter Dodonaeus (Zeusin) - Në Përmbytjet e Mëdha , ajo e Ogyges, cuneiforme assiro-babilonese dei testi che, e che solo con riluttanza annotasse i cili kishte një orakull në Dodonë.( Gill›s Deukalionit, Noesë, njihet edhe përmb- di Boghazkòy era stata nella sua forma i nuovi indizi in favore dell’appartenenza Exposition of the Entire Bible, Gen 10:4) ytja e Dardanit. primitiva (come pure ogni altra scrittu- di questa lingua al gruppo indoeuropeo. di intentato egli raccolse alcune espres- Nga këto studime të teologëve të shkrimeve - Në të gjitha mitet ku flitet për krijuesit e ra) una scrittura figurata, dalla quale Ma venne il giorno in cui di fronte a un sioni indoeuropee per “mangiare”. Vi biblike, del qartas se Dardani dhe Dardanët, racës së re njerëzore : nga Adami, Pro- solo più tardi si sviluppò una scrittura testo inequivocabile, trattenendo il res- si sarebbe ritrovata un’eco della parola nuk ishin grek, por të origjinës pellazgo- meteu, Zeusi- Deukalion, Kadmi, Noe sillabica. Ora, in questa scrittura sil- piro a colpito dall’arditezza della prop- hittita? “Mangiare”: in latino si diceva ilire dhe lidhen me tempullin e Dodonës biblik, njihet edhe Dardani dhe fisi i tij, labica era ancora contenuta un’intera ria tesi, egli usò dire: “Se io ho ragione “edere”, in inglese “eat”, in antico-al- dhe Dardaninë arbërore. E papritura më nga e kanë origjinën të gjithë popujt eu- serie di quelle primitive figure. Tali nell’interpretazione di questa sola riga, to-tedesco… Quando Hrozny scrisse la e madhe, tek shkrimet e shënjta, ka qënë ropian. ideogrammi erano stati ripresi presso ci sarà una rivoluzione nel mondo del- parola antico-alto-tedesca per indicare theksimi për fiset Dardane (Dodanim): - Në rast se do të hetojmë për kultin e gli Hittiti, e dagli esperti di scrittura la scienza”: ma poiché in quella frase la “mangiare”, ebbe la certezza di essere RACË UDHËHEQËSE (Leaders) (Genesis Tokës (Dhemitra, Cibele, etj) dhe tem- cuneiforme potevano naturalmente es- lingua mostrava con tutta chiarezza il suo sulla strada giusta. “Ezzan”: questa pa- 10:4, Chronicles1:7). pullin e ishullit të Samothrakës, apo sere “letti”: che in questo caso signifi- volto, al linguistica non restava che trar- rola si trovava nell’”ezzateni” delle frase Si përfundim: Emri i mbretit dhe i tempullin e parë të Pellazgëve - Do- ca “compresi”, anche se la lingua non ne una conseguenza: dichiarare quello ittita. fiseve arbërore të Dardanisë e ka origjinën donën, përsëri do të ndeshemi me emrin era nota. che vedeva, anche se ciò avrebbe por- L’altra parola importante della frase nga SHIGJETA, që është nderuar si Dardan . Shkruesit e lashtë pohojnë se Per essere più chiari, facciamo un tato lo scompiglio fra tutti gli studiosi di hittita, e che per cosi dire reclamava ora Perëndi në parahistori. Ngritja e kultit të saj Samothraka në fillim mbante emrin e esempio. storia antica. di venir comparata, era senza dubbio lidhet sidomos me zbulimin e përpunimit tij dhe Altarin më i famshëm i ishullit, Se noi in un testo inglese, tedesco e Il testo di fronte al quale Hrozny gi- “vadar”. Naturalmente , in un contesto të mineraleve që solli supremacinë e i kushtohej “Perëndive të vërteta” francese vediamo la cifra 10, la com- unse a questa conclusione, era la frase: in cui si parlava di pane e di mangiare fiseve dardane, të shprehur në mite me (Dardanit dhe Iasonit). Kurse studiuesit prendiamo in tutti e tre testi, anche se “nu ninda-an azzatteni vàdar-ma ekutte- essa poteva stare a indicare una qualche figurën e Efestit (Vullkanit) dhe Herkulit. modern, e lidhin emrin e Dodonës nga per esempio conosciamo solo la lingua ni”. In questo testo c’era una sola parola vivanda. Ma Hrozny, che si era ormai Studiuesi i emrave të Perëndive dhe Dodani /Dordoni, variante të njohura inglese; e il fatto che il francese chiami nota: “ninda”= pane; essa era stata de- messo come un cane da caccia sulle trac- lashtësisë pellazge, Aristidh Kola (Gjuha e në shkrimet e vjetra për emrin Dardan. questa cifra “dix” e il tedesco la chiami cifrata attraverso l’ideogramma sumeri- ce della lingua indoeuropea, si imbatté Perëndive) pohon se, në fjalorin e njeriut - Edhe kulti i binjakëve, aq i përhapur në “zehn”, non ha la minima importanza. co. Hrozny rifletté che in una frase in nell’inglese “watar”. parahistorik, në zanafill, emrat e kishin mitet e Euro-Azisë, apo i emrave Ku- In tal modo - cioè con l’aiuto di ideo- cui si parla di “pane”, potrebbe (non E allora tradusse (tralasciamo qui le origjinën nga objektet kryesore të botës që ritë, Kabir, Koribante, Dioskure, Da- grammi - Hrozny lesse le parole “pesce” certo dovrebbe!) figurare anche la parola riflessioni estremamente complesse che i rrethonte, dhe shumë më vonë epitetet e ktile, Lari, Mani etj. që konsiderohen e “padre”. “mangiare”. Dato che in quel momento condussero alla compressione del “sen- tyre përcaktonjëse, idetë ”.(84) Pra nëse si Mbrojtes mistike apo Udheheqës të E allora cominciò, con un lavoro mi- gli indizi in favore del fatto che lo hittita so” di questo insieme di parole): “Ora emërtimi Dardan, në fillim simbolizonte Njerezimit, kanë lidhje me figurën e nuto, spossante a spingersi di parola in fosse una lingua indoeuropea erano già tu mangerai pane e poi berrai acqua”. besimin e njeriut primitiv për shigjetën, më Dardanit dhe vellait te tij Iasonit. parola, in forma in forma, finché un gior- più che sufficienti, per non lasciar nulla Un tale lettura della frase costituiva la vonë ky emërtim përfaqësoi ndryshimin Përputhja e karakteristikave të Dodanim sorprendente conferma di quanto l’ori- e botkuptimit besimtar dhe zhvillues të (fiseve dardane) në shkrimet e shënjta, entalista norvegese J. A. Kundtzon aveva shoqërisë fisnore (siç do ta shikojmë në me ato të Adamit dhe Prometeut në mite, accennato già nel 1902, ritirando poi materialin vijues). Dardani dhe vëllai dëshmon se bëhet fjalë për një vijëmsi però la sua affermazione in sèguito alle të së njejtës histori arbërore, e ardhur i tij binjak Iasoni, në mite pasqyrojnë risa di scherno degli specialisti: e cioè nga fiset që formuan bashkësitë e para kalimin e besimit, nga një traditë che lo hittita era una lingua indoeuropea. mbisunduese dhe që e kthyen besimin në « shamanësh»popullorë, në një profesion E non solo questo! një KOD LIGJOR i cili do të udhëhiqte çdo të organizuar të priftërinjve e priftëreshave Poiché per ragioni archeologiche si veprimtari, shpirtërore dhe administrative kushtuar Perëndisë së Tokës-Dhemitrës. poteva fissare l’epoca di origine dei testi të shoqërisë njerëzore. Siç e përmëndëm në Zoti NJË do të mbetej tek fiset dardane di Boghazkòy al secolo XIV e XIII a. C., HËNA, e përfaqsuar në periudhat e fillim të materialit, tek këto fise përfshihen edhe Iperiotët, siç e dëshmojnë emërtimet e poiché inoltre si avevano motivi per TITANË dhe IPEBOREAL në mite, që në ritenere che molti testi fossero copie di gjuhën shqipe emërtojnë fiset e së njejtës documenti molto più antichi, forse del gjini (Gegët dhe Toskët). Në këtë kënd- secolo XVIII a.C., Hrozny poteva dire: vështrim, thellimi në historinë e Dardanisë Io ho decifrato una delle più antiche, dhe në përgjithësi të bashkësive më të forse la più antica lingua indoeuropea, mëdha të lashtësisë, pasardhës historik të che può competere per età con le parti të cilëve janë shqipetaro-arbërit e sotëm, più antiche del Rigveda, il libro della do të kërkonte ndihmesën e shumë fushave saggezza indiana, la cui composizione shkencore, por sidomos të shkëputjes nga cominciò in India verso la metà del II përdorimi politik i shkencës Historike, millennio a. C:! metodë që shtrëmbëron dhe e fsheh TË (da Ceram, il libro delle rupi, traduzione. Busti i Hermesit (Greqi) shk 5th p.K. VËRTETËN . P. Bernardino Marzolla, Ed, Einaudi) Etimologia Anno 16 n.3 Settembre 2018 pagina 6 L’ABC del migrante ABC-ja e emigrantit Di Dott. Marsela Koci di fretta e nessuno si A -si Albania që se do të mund të ndihmojë jo vetëm veten por edhe ferma a guardarti o a mbrapa lash për të familjen. Edhe kalojnë Ditët, muajt, vite, para se te A -Come l’Albania che ho lasciato dietro di me per chiederti: come stai? kërkuar një vënd më shkojë ti shohë sërish. cercare un Paese migliore. Ma in nessun altro stato P - Come problemi, të mirë por që në asnjë F -si foglio (letër) ku shkruaj mendimet e mia, d’Europa ho più ritrovato il calore, la forza, i sogni i mille problemi che vënd tjetër të Europës ëndrrat e mia, ku do doja ti thoja një segret mamit che lei mi ha regalato. la vita da immigrato që vizitova nuk gjeta tim dhe ti thoja sa më mungon sepse në letër fjalët të B -Come Berat, la mia città natale, quella piccola, ti pone davanti, con më ngrohtësinë, vijnë më mirë, janë më të qarta, më të sinqerta. bella città che mi ha cresciuta e ha fatto giocare tra i quali ti scontri in forcën, ëndrrat që ajo G -si (gioia) lumturia, që më pushton të gjithën kur le sue vie, che mi ha dato l’educazione tra i banchi ogni situazione, che ti më dhuronte. shkoj e takoj. delle sue scuole, che mi ha allevata con l’amore dei perseguitano. Anche B- si Berati, qyteti H- si Human (humanitarian) në emër të së cilës miei genitori, nonni e amici, quelli veri, quelli con se non lo vivi davvero ku u linda, ai qyteti i krijohen qëndra rekuperimi, komunitete për persona cui sono cresciuta e sono andata a scuola, quelli che è sempre lì nella tua vogël, i bukur që më në nevojë por nga të cilat të vetmit fitues të vërtetë non ci pensano due volte prima di darti una mano, mente, fisso: anche se rriti dhe më pa tek janë ata që marrin fondet në pjesën më të madhe të quelli che non conoscono la furbizia e non ti fanno fai il massimo in questa lozja nëpër rrugët e tij, rasteve. Ata që vënë emrin për t’u bërë të njohur si la guerra o ti dimenticano per un posto di lavoro, città tu rimani sempre që më dha edukimin njerëz të vullnetit të mirë, për të fituar fuqi dhe për quelli che non butterano mai via un’amicizia, né per un migrante perché në bankat e shkollave të bërë gjoja se janë të mirë duke I lënë nëpër duar i soldi, né per una posizione migliore, né per un hai un altro aspetto, un të tij, që më rriti me të drejtojnë persona që se kanë idenë se si trajtohet uomo. altro colore. Q Come dashurinë e prindërve një problem, duke eliminar atë që me të vertetë është C- Come la crisi di identità che non ti fa sentire pregiudizi che vivi in të mi, të gjyshërve dhe i aftë sepse ai kupton dhe është i sinqertë e gjërat t’i né albanese né italiano, crisi che ti fa scoppiare ogni momento, in ogni miqve të vërtetë. Të thotë ashtu si janë. I harrojne humanistat e vertetë të il cervello e non ti lascia dormir di notte. C come cosa che fai, in un colloquio di lavoro per un posto di atyre që s’mendohen dy herë për të ndihmuar, ata shoqerisë, poezitë e Fabrizio De André që i japin zë contratto, il contratto di un lavoro che non c’è, quello lavoro, in un incontro qualsiasi tu sei sempre quello, që nuk njohin dinakërinë dhe s’të bëjnë armik për më varfërve, luftën per drejtësi dhe ndjenjën kritike che accetteresti anche al costo di lavare il sedere a l’extracomunitario. një vënd pune. Ata që s’do ta hedhin kurrë poshtë te Antonio Gramshit, mikëpritjen dhe devotshmërinë qualche anziano. R- Come rondine che somiglia a te, migrante. miqësinë për një cop vëndi pune, as për para, as për e vërteë të Don Milanit. D -Come documenti, quelli che ti tengono appeso Sempre in viaggio, anche mentale, per tornare një pozicion më të mirë, as për një burrë apo një I -si izolim, në një shoqëri që shpesh nuk më a un filo d’ansia. Me li daranno questa volta o no? vincitore, innovatore, da dove sei arrivato. grua. kupton, që më përjashton, që bëj gjoja se më pranon Quanti altri documenti devo raccogliere per poterli S- Come solo in un mondo che non ti appartiene, che C- si crisi (kriza) e identitetit që nuk të bën të por vetëm për disa gjëra dhe kur do. Ipokrite që di avere di nuovo, e quando finisco di studiare come li non ti fa sentire felice e realizzato, che ti sottovaluta ndihesh as shqiptare as italiane, kriz që të bën të të recitojë më mirë se në një palk shenik teatri. Një rinnoverò? E poi, che ansia... sempre, ti critica per non darti mai ciò che ti spetta. shpërthejë truri dhe s’të lë të flesh natën. shoqëri që emigrantin nuk do ta donte kurrë ta kishte E- Come emigrazione. Emigrato, ma non quello Sfruttato come i tanti migranti che per guadagnare il C -si Contratto (Kontrata) e një pune që nuk ke, afër, nuk do donte kurrë ta shihte në të njëjtin livel të che parte di casa con il portafoglio pieno e il pane per le loro famiglie e per sopravvivere si fanno ajo që je gati të pranosh edhe me kushtin që ti lash saj dhe aq më tepër më mirë se veten. Një shoqëri në conto corrente aperto dal padre, non quello che in quattro, accettando i lavori più umili, che i nativi prapanicën një plake sepse pa të si mund të arrish të cilën s’do doja kurrë të bëja pjesë për të luajtur të va all’estero per cambiare aria, per una nuova nemmeno considerano, per poi sentirsi dire: “Ci te jetosh njëjtën lojë të saj ipokrite dhe injorante. esperienza, perché ha sicuro un posto di lavoro e avete rubato il lavoro”. D-ja si dokument ato që të mbajnë varur në një fije K- si km larg që të çojnë drejt një bote të lirë, atë se non lo trova i genitori lo aiutano oppure torna T- Come turbato da tutto ciò che ti può succedere, ankthi. Po këtë radhë a do mi japin? Sa dokumenta të që ëndërroje duke parë televizor, që të gënjen me a casa perché è libero di viaggiare e andare dove perché una giornata non è mai come l’altra. tjerë duhet të kem për ti pasur sërish e paesi të studioj imazhet e bukura, km që do bësh në këmbë, me anije vuole, e ogni mese se è all’estero qualche familiare U - Come umiltà che difficilmente incontri tra si do të mund ti rinovoj? E pastaj?... Çfarë ankthi. apo avjon, që të çojnë larg tokës tënde, larg folesë së lo può andare a trovare. No, quello non si chiama la gente di oggi, umile come ti hanno insegnato ad E- si emigrim , emigrant por jo ai që niset nga dashurisë. migrante, non ha emigrato, non è partito senza un essere fin da bambino. U come Unione che manca shtëpia me portofolin plot dhe me llogarinë e hapur L -si liria, i lirë për të lëvizur e të largohem nga ai piano, non ha fatto fatica a trovare i soldi in prestito tra i miei connazionali immigrati, che invece di unirsi nga i jati, jo ai që shkon jashtë shtetit pë të ndërruar vëndi im, ajo liri e ndaluar në një vënd që ndodhet per partire, non ha chiesto un visto non sicuro che e chiedere un diritto che gli spetta si preoccupano ajër, për një eksperienc të re, sepse ka të sigurtë gjeografikisht në Europ por që politikisht pashaporta glielo dessero, non è partito da clandestino senza solo dei loro interessi personali, su come distinguersi një vënd pune, dhe edhe pse nuk e gjen prindërit e e tij vlen vetëm për të levizur brënda kufijve të saj. nemmeno sapere dove andava a dormire, senza dagli altri, pensando che l’Unione sia una bandiera, ndihmojnë ose kthehet në shtëpi sepse është i lirë të M -si menzogna (gënjeshtra) që zbulon kur mbrapa soldi in tasca ma con solo qualche ricordo in tasca e un tatuaggio al braccio con l’aquila albanese e il udhëtojë dhe të iki ku të dojë dhe sa herë familjarët atij televizorit ke parë, një gënjeshtër e përbërë nga nel cuore, senza un conto corrente. Lui ha lasciato sentirsi nazionalista … U come umiltà e sincerità, shkojnë e shikojnë. Jo ai nuk quhet emigrant, ai nuk vështirësi, shumë mund, mungesë dashurie që të i suoi sogni nella sua terra abbandonata, ha lasciato che spesso viene scambiata per debolezza oppure ka emigruar, nuk është nisur pa një plan, nuk ka zvogëlon forcat, që s’të lë më të ëndërrosh, që të heq i genitori e i nonni e non sa se mai e quando li per furbizia in una società piena di bugiardi e vuajtur për të gjetur lekët e rrugës borxh për t’u shpresat. rivedrà. opportunisti. nisur, nuk ka kërkuar një vizë i pasigurtë se do ja O- si ora, që të bën të nxitosh e të bredhësh nëpër Li troverà più anziani quando tornerà, li troverà Y -Come Yje (“stelle”) che pregavi tutte le sere jepnin apo jo, nuk është nisur si klandestin pa ditur rrugët e zhurmshme të këtij qyteti të madh ku të tristi e con gli occhi persi nel dolore che la mancanza prima di emigrare per andare via, e tutt’ora preghi se ku do shkonte të flinte, pa lekë në xhep por me gjithë shkojnë duke nxituar dhe asnjë s’ndalon të dei figli avrà causato loro, li troverà più fragili e li per i tuoi familiari lontani, parlandone come se ndonjë kujtim në xhep dhe në zemër. Pa llogari shikojë ose të pyesi: si je? lascerà di nuovo piangendo e sperando di ritrovarli sapessi già che non li rivedrai mai più. bankare asaj as që ja dinte ekzistencën. Ai ka lënë P si probleme, mijëra probleme që jeta në emigrim ancora vivi. Non potrà aiutarli quando si ammaleranno V -Come viaggiatore eterno oltre i confini della ëndrrat në tokën e tij të braktisur ka lënë nënën e të vë përpara me të cilat përballohesh në ç’do situat, per via della lontananza. Lui fugge perché non ha più realtà, volando in sogni che ti conducono verso un babën, gjyshërit që s’di a do ti shikoj sërish. Do që të përndjekin edhe pse nuk e jeton vërtetë, është da mangiare, perché cerca la libertà soppressa da mondo aperto, migliore, senza confini! t’i gjejë më të moshuar kur të kthehet, do ti gjejë gjithmonë aty në mëndjen tënde sepse edhe pse bën tante circostanze, perché pensa di aiutare non solo se Z -Come zingaro, che attraversa confini in cerca di të trishtuar dhe me sytë e humbur në dhimbje që maksimumin në këtë qytet ti mbetesh gjithmonë një stesso ma anche la famiglia, e passano i mesi - anche una terra migliore, ma quella migliore si rende conto malli për fëmijët do i ketë shkaktuar. Do ti gjejë më emigrant sepse ke një aspekt tjetër, një theks tjetër gli anni - prima che vada di nuovo a trovarli. che è sempre quella da dove era partito, laddove lo të brishtë dhe do ti lëjë sërish duke qarë e duke apo ngjyrë. F- Come il foglio su cui scrivo i miei pensieri, i miei salutavano tutti con un sorriso, dove trova sempre shpresuar ti rigjejë sërish gjallë. Nuk do mundi ti R- si rondine (dellëndyshe) që shumë të ngjan ty o sogni, dove vorrei raccontare un segreto a mia madre una spalla a cui appoggiarsi, dove gli dicono “sei uno ndihmojë kur të sëmuren sepse do të jetë larg. Ai emigrant gjithmonë në udhëtim dhe me mëndje, për e dirle quanto mi manca, perché sul foglio le parole ti dei nostri”, dove meglio lo capiscono e lo valutano ikën sepse nuk ka më se ç’të hajë, sepse kërkon tu rikthyer fitimtar, inovator nga ke ardhur. vengono meglio, sono più sincere e chiare! per quello che è. lirinë e ndaluar nga shumë rrethana, sepse mendon P -si paragjykimet që jeton çdo ditë, në gjithçka G- Come la gioia che mi travolge tutta quando la që bën, në një takim pune, në një takim çfarëdo ti je vado a trovare. gjithmonë ai, extrakomunitari. H -Come Human, nel nome della quale si creano S- si i vetem (solo) në një botë që nuk të përket, që centri di recupero, comunità per persone disagiate Etimologji mbi fjalën ndërnacionale “Amên” nuk të bën të ndihesh i lumtur dhe i realizuar, që të ma dalle quali gli unici veri vincitori sono quelli che Nga Aleksander Hasanas nënvlerëson gjithmonë, të kritikon për mos të dhënë intascano i fondi nella maggior parte delle occasioni, (Mili Butka). asnjëherë atë që të takon. che prestano il nome per farsi conoscere come uomini S -si i shfrytëzuar (sfruttato) si shumica e gjithë di buona volontà per guadagnare potere e far finta di jala amen (/ɑː m ɛ n / , / eɪ m ɛ n/) (hebraisht emigrantëve që për të fituar bukën e gojës për është një familjet e tyre dhe për të mbijetuar bëhen më katër (نيمآ greqisht ἀμήν, arabisht ,ןֵמָא essere buoni, lasciando gestire i problemi a persone che non dispongono delle giuste competenze, che deklaratë #afirmimi e cila gjendet në hebraisht duke pranuar dhe punët më të ulëta që vëndasit as scartano chi è qualificato solo perché è sincero, F që i konsiderojnë dhe pastaj i duhet edhe të dëgjojnë: tek Bibla dhe Dhiata e Re. Ajo gjendet në adhurimin perché dice le cose come stanno. hebre, të krishterë dhe mysliman si një fjalë “na keni vjedhur punën”. Si -dimenticano i veri umanisti della società, le përfundimtare ose përgjigje ndaj lutjeve. T -si i shqetësuar (turbato) nga gjithçka që mund të poesie di De Andrè che danno voce ai più deboli, le ndodhi sepse një ditë nuk është si një tjetër. Përdorimi i Amenit, që do të thotë “kështu u bëftë, lotte di giustizia e il senso critico di Gramsci, la vera U -si i thjeshtë (umile) që vështirë të takosh mes ospitalità e devozione per gli ultimi di Don Milani. kështu qoftë”, siç gjendet në shkrimet e hershme njerëzve të sotëm, i thjeshtë si të kanë mësuar kur I- Come isolato, in una società che spesso non mi të Biblës thuhet se është me prejardhje hebraike, “deklarate konfirmimi” ishe i vogël. U si bashkim (Unione) që mungon mes capisce, che mi esclude, che fa finta di accettarmi megjithatë rënja themelore nga e cila fitohej fjala ishte Kaq për gjuhën shqipe, gjuhën e të madhit zot, vet bashkëkombësve të mi emigrant që në vënd se të ma solo in parte e solo quando vuole. Ipocrita, che e zakonshme për një numër gjuhësh, si aramaisht, në gjuha e birit të tij Shqipes besnike, mjafton, po pra, bashkohen dhe të kërkojnë një të drejtë që ju takon, sa recitare meglio che in un palcoscenico da teatro. semite dhe tek gjuhët afrikane. Fjalë e cila u importua më se e qartë kemi: Amen = kështu qoftë; u bëftë, shqetësohen vetëm për interesat e tyre personale, Una società che non vorrebbe mai avere accanto në gjuhën kishtare greke nga judaizmi i hershëm, e Âmên! (U realizoftë!) si të shquhen më shumë se të tjerët duke menduar l’immigrato, che non lo vorrebbe mai vedere al suo prej aty fjala, amen hyri në gjuhët e tjera perëndimore. Tashmë shohim fjalorin e gjuhës së Shqipes birit të se bashkimin e bëj një flamur apo një shqiponjë stesso livello e tanto meno ad un livello più alto del Sipas një etymologjie standarde të fjalorit, ameni vetëm të Atit-Zeus, ajo thotë: tatuazh në krahë dhe të ndieirit nacionalist. U si i suo, una società di cui io non vorrei far parte per kaloi nga greqishtja në latinishten e vonë dhe pastaj AMË I f. thjeshtë (umile), mirenjohës dhe i sinqert që shpesh giocare lo stesso suo gioco da ipocrita ignorante. në anglisht. Studiuesit rabinikë nga Franca mesjetare 1. Vendi ku nis një rrjedhë uji, burim; shtrati i një shndërrohet për dobësi ose për dinakëri në një K -Come kilometri lontani, che ti portano verso besonin se fjala standarde hebraike për “eminën” e rrjedhe uji. Ama e ujit (e vijës). Ama e lumit. Del shoqëri plot gënjeshtar dhe përfitues të rastit. un mondo libero che sogni guardando la tv, che ti besimit vjen nga “amen rrënjësore”. Megjithëse në nga ama. Y- si yje, të cilëve u luteshe çdo natë para se të inganna con le belle immagini. Kilometri che farai a transliterimin anglisht ato rrjedhin të dyja nga rrënja 2. fig. Burim, gurrë. emigroje për të ikur larg dhe tashmë akoma lutesh për piedi, in nave o aereo, che ti portano lontano dalla tua *aleph -#mëm-(murgeshë; pra e virgjër). Kjo është, Kjo ështe gjuha jonë e cila deklaron se *Ame-n” familjarët e largët dhe i flet sikur të ishin familjarët e terra, dal tuo nido d’amore. fjala hebraike amen rrjedhë nga e njëjta rrënjë e lashtë ështe vendi infinit ku fillon e nis rrjedha e një uji, tu sikur të ishin personat që e di se kurrë më s’do L- Come libertà, libero di muovermi, di andare via triliterale hebraike, ashtu si edhe folja ‘āmán; āmên. etj., (gurra, ashtu si gruaja amë); burimi i jetës, vendi mundesh të shohësh për së gjalli. da quel mio Paese. Quella libertà soppressa in uno Amên për hërë të parë gjendet në Biblën hebraike nga ku lutemi të plotësohet lutja e jonë “buroftë”, Z -si cigani (zingaro), që tejkalon kufijtë në kërkim stato che a livello geologico si trova in Europa, ma che në Numrat 5:22, kur Prifti i drejtohet një gruaje të “të nisë”, “të rrjedhë” të plotësohet, dëshira, vendimi të një toke më të mirë por ajo më e mira Vetedijësohet politicamente è un Paese a sé, tanto che il passaporto dyshuar si shkelëse e kurorës dhe ajo përgjigjet: i drejtë më e mira, në emên, emër të krijuesit vet, se është gjithmonë ajo nga ku ishte nisur, atje ku e è utile a muoversi solo dentro ai suoi confini. pershëndesin të gjithë me një buzëqeshje, ku gjen “Amên, Amen”. Fjalë e cila shfaqet në Bibël hebraike Amên! M- Come menzogna, che scopri quando oltre gjithmonë një shpatull ku të mbështetet, ku i thonë a quella tv hai visto menzogna fatta di difficoltà, 30 herë. Pra në cilën gjuhë kemi: Amen = Burim, Gurë, : “je një nga tanët”. Ku më mirë e kuptojnë dhe e ostacoli, mancanza di affetto che ti riduce le forze, Ajo që bije në sy me të parën dhe që ka një bazë Krua; grua? vlerësojnë për atë çka është. che non ti fa più sognare, che ti toglie le speranze. të fortë llogjike, duket ashiqari se kjo fjalë në të gjitha Në cilën gjuhë kemi: Am, amzë, amëz, amtare, V- si (viaggiatore) udhëtari i përjetshëm përtej O -Come l’orologio che ti mette fretta sulle strade rastet dhe në krejt gjuhët e përmendura, ashtu siç e am = mëm’, am; amëshim, am; amator, am; amvisë, kufijve të realitetit duke fluturuar në ëndrrat që të rumorose di questa grande città, dove tutti vanno lexuam edhe në krye të këtij teksti ka kuptimin e një am<=>ma, mat, matkë, mësa, mësuese etj., etj. çojnë në një botë më të hapur, më të mirë e pa kufij! pagina 7 Anno 16 n.3 Settembre 2018 Storia Disa grimca Flirt Arvanitas dhe një nga studime të këngë popullore arvanitase përfundura e Nga Dorian Koçi të pa botuara hekulli i XIX, ishte fillimi i zbulimit të Greqisë nga udhëtarët, pejsazhistët e Sdiplomatët europianë.Mes entuziazmit të njohjes së kulturës antike dhe shkeljes së trojeve në të cilat shumë nga ngjarjet që kishin lexuar në libra kishin ndodhur, udhëtarët dhe poetët romantikë evropianë kërkonin në të tashmen e Greqisë, gjurmët e së shkuarës. Natyrisht që në këtë përqasje të tyre kishte në vetvete gjurmë të një kolonializmi kulturor ku synohej historia dhe kultura e një territori të përvetësohej duke pretenduar shpesh herë se banorët e sotëm ishin vetëm “hije të së shkuarës” dhe rrjedhimisht nuk meritonin që të banonin aty .Gjithsesi ky mendim edhe pse i shprehur shpesh herë ironikisht siç ishte rasti i Shatobrianit-poetit të shquar Nga Ilia Karanxha francez, i cili kur një zyrtar otoman e pyeti se përse kish ardhur në Greqi, u përgjigj “Të shikoj hën Veneranda apo Shëne Premtia njerëzit dhe sidomos grekët që kanë vdekur”, mund të quhet me plot të drejtë nuk mbizotëroi në gjykimet e evropianëve rreth Sshënjtorja e shqiptarve mbasi ajo është Greqisë. Në të kundërt, krahasimi i gjendjes së trasportuar nga ritet pagane në ato kristiane. mjerueshme kulturore të popullsisë greke të re Duke nisur nga Shqipëria e Mesme e duke me atë të Greqisë antike ngjalli mëshirën dhe në këtë hapësirë të lartpërmendur”. Për më tepër Ndoshta ndermarrja me domethenese - per shkuar drejt Veriut kishat e devocioni për dëshirën që Greqia të rifitonte sërish lavdinë e edhe pse elitat arvanitase ishin inkorporuar në publikun e gjere - eshte nxjerrja e CD - me nje Shën Veneradën (Shëne Premten) ishte dikurshme. Kjo ndjenjë keqardhje, revolucioni sferat më të larta të shtetit kombëtar grek, sërish librushke te bashkangjitur shpjegimi - Arvanitic mjaft i përhapur. Shumë prej tyre janë të dokumentuara qysh në shek. XIV-XV mes grek dhe vdekja tragjike e Lord Bajronit krijuan në momente decizive të vendosjes së aleancave Songs (FM Records, 1994) të cilave përmënde shpesh ajo e Kurbinit një nga rrymat më të fuqishme në kulturën dhe politike në Ballkan, këto elita bashkëpunimin e Një nga tekstet më të njohura arvanitase të kërkonin me popullsinë shqiptare ndaj të cilës kësaj përmbledhje është kënga “Ra kambana e në afërsi të Krujës pra nëpërgjithësi aty gjeo politikën e shekullit të XIX-Filo Helenizmin. ku ka qënë teatri kryesor i luftrave mes ndiheshin shumë afër etnikisht si ishte rasti i vitit Papandisë” e kënduar nga Thanasis Moraitis. Si rezultat i kësaj këmbëngulje të filohelenistëve turqve dhe shqiptarve të udhëhequr nga 1899 ku Greqia fill pashumbjes në luftën Greko- Ajo nuk përfshihet në tekstet e “Netëve për të restauruar Greqinë e vjetër heronjtë Skënderbeu. Studimet më të fundit kanë me fustanella e çaruqe të revolucionit grek Turke të vitit 1897 kërkonte të vendoste aleanca Pellazgjike”(1855) të Reynoldit, por na vjen mundur të nxjerin në evidencë 54 kisha të u shpallën si Leonidhat dhe Epimanondat e të fuqishme në rajon. Në vitin 1899, revista greke deri në ditët e sotme e kënduar nga arvanitasit në shpërndara në teritoret e sipërpërmënduar rinj. Por si dishepuj të kulturës antike që ishin “Helenizmi” boton një shpallje të nënshkruar ditë festash të tyre. të cilat kishin si shënjtore mbrojtëse të tyre dhe rrjedhimisht skrupulozë ndaj së vërtetës nga zotërinjtë: Shehu, Boçari e Xhavella, ku “Ra kambana e Papandisë” Shën Venerandën. Shqiptarët që emigruan filohelenistët nuk mënuan të theksojnë dhe ndër të tjera shkruhej “Në luftën e 1821 që bëri Ra kambana e Papandisë, në Marke në mesin e shk. XV ju dedikuan të dëshmojnë origjinën etnike të shumicës së Greqia kundër Turqisë luftoi dhe raca jonë, raca gru vajzo të vesh ndë klishë. kryesisht Shëne Premtes apo Santa Venera. këtyre heronjve si dhe dëshirat e tyre që gjuha shqiptare, dhe me ndihmën tonë u çlirua edhe Ra kambana di tri herë, Të tilla kemi për shëmbull në Loreto, në Jesi që flisnin të fiksohej hap pas hapi në analet e Greqia. Midis kaq heronjve kujtojmë edhe ata gru Mari të pres te derë. e cila e kishte qëndrën e vet në kisha Santa shtetit të ri që po krijohej siç është statuti i të Hidrës, Species dhe Kranidhit. Heronjtë më Ea të të puth një herë, Maria del Pianto, në Osimo me qëndër në parë i flotës detare greke apo përpjekja për të shumtë të steresë ishin shqiptarët e Sulit të nani që kam pirë verë. kisha e Agostinianve, në Potenza Piceno një shtet të përbashkët me sivëllezërit e tyre në Himarës, të Athinës, Tebës, Livadhjasë, Korintit, Ea nani kata nani, me altar në kisha e San Francescos e në Recanati, në Sanseverino bashkëvllazëria e Shqipëri. Natyrisht që bëhet fjalë për shumë të dhe nga shumë vende të Moresë që flasin edhe ç’është mëma ga ljuvadhi.» shqiptarve e Shën Venerës e kishte ngritur përfolurit popullsi arvanitase të Greqisë por jo sot shqip. Përveç shqiptarëve të krishterë, ishin edhe 3500 shqiptarë muslimanë që luftonin Po çfarë është fjala shqip Papandia që altarin e vet në kisha e San Benedetto-s vetëm për ta. Në një letër që kryetari i shtetit të ndërsa në Macerata Këshilli i përgjithshëm bashkë me grekët kundër turqve... S’kemi për të përmendet në këngë? Papandia është festa fetare atëhershëm grek, Dhimitër K. Ipsillanti më 23 më 26 korik të vitit 1467 me kërkesën thënë ndonjë gënjeshtër, vëllezër, po të pohojmë kryesore e mëmësisë së nënës së Krishtit në gusht 1821, i dërgonte “burrave aleatë trimave e shqiptarëve që banonin aty vendos të besnikë komandantëve Ago Vasjari, Ceno Bej, se shqiptarët e çliruan Greqinë”. Gjithësesi besimin ortodoks ku festohet çuarja për herë të zyrtarizohet nderimi i shën Venerandës. Myrto Çalit, Tahir Abazit, Sulejman Metos dhe pavarësisht këtyre fakteve shumë domethënës të parë e Krishtit në tempull nga nëna e tij Maria Kulti për këtë shënjtore është i dokumetuar toskëve të tjerë” pasi u kujtonte origjinën e tyre të fundit të shekullit të XIX dhe fillimit të shekullit dhe babai i adoptuar Jozefi, dyzetë ditë më pas edhe në Annifo një fraksion i Foglino ku lavdishme që nuk vinte nga “shpirtvegjlit e lindjes të XX, influenca e nacionalizmit etnik grek dhe lindjes së tij. Kjo ishte një traditë që respektohej disa familje mbanin mbiemrin “Albanesi”. dhe as nga Skithët”, i shpallte pasardhës të një tradite bashkëjetese prej mëse 170 vjetësh në për djemtë e parë të lindur në një familje të cilën Gjurmët e para të shqiptarve në Askoli Piceno drejtë për së drejtë të “heronjve tanë paraardhës shtetin kombëtar grek ku elementi arvanitas kish e respektonin kujdestarët e Jezusit si besimtarë dokumetohen qysh nga viti 1457. Më vonë dhe të bashkuar me ne në luftimet për liri” i hyrë në një proces asimilimi nuk mund të bënte hebrenj që ishin. Analogjia e sotme që ka mbetur ata arijnë të formojnë edhe bashkëvllazërinë konsideronte akoma më tepër si “vëllezër”. të mundur që këto demonstrime të ishin të një në besimin ortodoks është festa e dyzet ditëshit e tyre. Kështu në katedralen e qytetit një Në rrënojat dhe tempujt e lashtë të Atikës përmase të madhe. Në ditët e sotme problemi dhe që nënat çojnë për herë të parë fëmijët në kishë. kapelë do të ngrihet në përkushtim të baresnin banorët vendas të veshur me fustanellë, statusi i popullsisë arvanitase në Greqi vazhdon të Festimi i Papandisë i përket ciklit të 12 festave Shën Venerandës aty nga viti 1482. Në fes të kuq e çaruqe. Femrat arvanitase të veshura jetë i mjegullt dhe disa ngjarje kulturore që kanë më të rëndësishme të Kishës. Festimi i saj fillon Grottammare në kishën e S. Agostinit ishte ngritur gjithashtu një “Altaro Sanctae Veneris me jelekë e funde të gjatë tërhiqnin vëmendjen ndodhur brenda komunitetit arvanitas mundtë në datën 15 janar, më vonë pas marrjes së zjarrit ad devotionem Albanentium” Në lidhje me për bukurinë e hijshme të tyre, larg të qenit të konsiderohen si ngjarje që ringjallën një çështje të shenjtë(14 janar) dhe arrin kulmin në festimin kultin e Shën Venerandës që manifestohet grave ideale të skulpturave të Praksitelesit, por të harruar dhe që nën tendencat unifikuese të e saj në datën 2 shkurt. Globalizmit kishte tendenca për tu harruar. Nën Tesksti i këngës edhe pse ka në qendër kaq dendur mes bashkëvllazërish shqiptare në gjithë dritë e shkëlqim përfaqësonin një bukuri Marke studiuesi M. Sensi kërkon të gjejë një procesin e vazhdueshëm të helenizmit të nxitur një festë fetare është laik. Në të pasqyrohet pastorale. Arkadia e lashtë fliste shqip dhe shpjegim të pranueshëm biblik aq më tepër në rrënojat e qytetërimit antik flirtohej edhe dhe nga shteti kombëtar grek, përpjekja për të një skenë e zakonshme flirti e dashurie në një që shën Venera paraqitet si një shënjtore “pa shqip. Në një dokument të ministrit të jashtëm shkruar dialektin e tyre shqip u minimalizua deri katun arvanitas, atmosferë që na kujton vargjet asnjë përmbajtje historike” (“senza alcun të Greqisë, Kumundero, të vitit 1881, dërguar sa në në vitet 80-të të shekullit të XX kemi një e de Radës te Këngët e Milosaos. Një fakt consistenza storica”). Këtë fakt e gjejmë të Mbretërisë gjermane për ndihmë, ndër të tjera, rigjallërim të këtyre përpjekjeve me botimin e tjetër interesant është përdorimi i fjalës shqip referuar edhe në “Bibliotheca Sanctorum” thuhet se “edhe pas pesëdhjetë vitesh të shtetit revistës “Besa”, ku në të 34 numrat e saj përveçse Papandia për festën fetare që në greqisht është ku për Shën Venerandën shënohet vetëm të pavarur grek, një pjesë e madhe e popullsisë artikujve shkencorë rreth kulturës arvanitase në Υπαπαντή(Ipapandi), me karakteristikën e tre fjalë: “virgjëreshë, shënjtore dhe martire” në More, që është shumë e njësishme etnikisht, greqisht u botuan dhe artikuj në gjuhën shqip gjuhës shqipe të humbjes së zanoreve përpara Vetë emri Prenta për burrat që e takojmë nuk heq dorë prej qënësisë së saj shqiptare”. Më por me alfabetin grek. Që prej viteve 1980-te, ka bashkëtingëlloreve për huazimet nga greqishtja. shpesh mes emigrantve të shek. XV apo tej ai vëren se “edhe në vetë Athinën, ashtu si në patur nje krijim te shoqerive kulturore arvanitase Dialekti arvanitas, trashëgimia kulturore dhe Parashqevi për gratë janë një tjetër treguesi More (Peloponez), mbi 70 mijë vetë flasin vetëm edhe botimeve te nje reviste edhe disa librave folklori arvanitas ende jo të studiuar mirë nga i adhurimit dhe lidhjes me këtë shënjtore të gjuhën shqipe, pa ditur asnjë fjalë greqisht”, duke mbi kulturen arvanitase (megjithese shume pak albanologjia shqiptare janë thesar i rallë për të shqiptarëve e cila në origjinë duhet të ketë kaluar nga besimet pagane për Yllin Venera në pohuar më tej se “është fjala për një etnicitet te botuara ne ate gjuhe). Ne disa zona, Ungjilli i qëmtuar dhe studiuar forma të vjetra të shqipes ato kristiane si Shën Veneranda alla-feminile. homogjen që i tillë njihet sëpaku për dhjetë shekuj Pashkeve lexohet ne Arvanitika (Gerou, 1994a). dhe zakone e tradita të rëndësishme. Medioevo Anno 16 n.3 Settembre 2018 pagina 8 Massimo i Artës l’Aghiorita dhe edukimi i tij humanist në Itali Nga Dino Mariuz Nuk zotërojmë shkrimet e këtij Michele dhe ekzistojnë në Malin Athos të kanuneve, epigrameve ga shkrimet e Massimo l’Aghiorita duket dhe epitafeve të Ni (Akademia, Akademia kishtare, qartë se ai kishte një kulturë filozofike kod. 78), konstatohet se shkrimet janë identike të paçmuar: mes autorëve më të njohur (Irinikon, 1940, fq.131-32). Ky është zbulimi N i rendit të parë që ka udhëhequr Denissoff në nga ai përmenden Pitagora, Platoni, Aristoteli, Epicuro. Që ai ka pritur në Padova për studimin hulumtimet e tij të mëtejshme dhe të frytshme mbi e filosofisë, kjo kuptohet nga vetë Aghiorita. Nuk rininë e Massimos. Për aspektin fizik të Massimos, duhet të harrojmë që gjatë periudhës së qëndrimit shih ilustrimet e publikuara nga Polevoj (Historia e të Massimos në Padova, katedra e filozofisë dhe letërsisë Ruse”, I fq. 172-173, Pietroburgo 1903). filologisë greke të Universitetit padua ishte e zënë (9) Vp. cit., ib. nga një patriot i tij i origjinës Niccolò (Laonico) (10) “Kalendari (=Martirizim) i Kishës Tomeo (35). Ortodokse Katolike” plotësuar nga Iv. Kosolanov, Një tjetër qytet që në vitet 500 gëzonte famë si ed. 2, 1880, fq. 47. bartës i kulturës ishte Ferrara. (11) Golubinskij, vp. cit., vol. II, fq. 667; . shih Edhe këtu jetoi i riu epirot lakmues i dijes. Atë edhe ib., shënimi 2. nuk e tërhoqi madhështia e oborrit të Ercole I (12) Nilskij, vp. cit. fq. 324; N. K. Gudzzij, M. (1471 – 1505), por Universiteti i tij që në shekujt dhe rapoti i tij me epokën e Rilindjes Italiane, në XV dhe XVI arriti kulmin e shkëlqimit të tij (38). “Univ. Izsvestia”, Kiev, 1911, nr. 7, pjesa II, p. 2; Një rëndësi goxha të madhe ka jetesa në Firenze, Gornefeld, art. ci.., Porfiriev. “Historia e Letërsisë qendër e klasiçizmit, ku Massimo jetoj për disa ruse”, I, fq. 509. (Kazan 1909). Këta autorë kanë vite (39). Në Firence Massimo ndjeu të dridhej me për qëllim të flasin për Artën “e madhe” të Vlorës, gjithë forcën dhe bukurinë e saj jeta intelektuale që edhe në Mesjetë ishte e njohur (shih. Acta et dhe shkencore e Humanizmin e periudhës së diplomata – Albaniae, nr. 619 – 670). Medicieve. Por si të pajtojmë deklaratat e këtyrea autorëve Ishte akoma në shkëlqimin e saj Akademia me fjalët e vetë Massimos Grek? “Rrëfimi i fesë Platonike e themeluar rreth 50 vjet para Cosimo ortodokse”, Vetra të Massimo Greku. Botimi i de’Medici. Duke qenë se Massimo flet për Kazan, 1859 – 1862, Vol. I; p. 36. (është ky botimi Poliziano, një prej eksponentëve të tij më të i shkruar në gjuhë sllave kishtare, që do ta citojmë mëdhenj, nuk është e pamundur që ai, i ri tashmë për të cilin bashkëkohësit mendonin se ai mund Mblidheshin në fakt, dijetarët humanistë tek në vazhdim. Është edhe një botim i ri, në përkthim 20 vjeçar, kishte marrë pjesë në mbledhjet e tij të ishte Graecorum (eruditorum) suae aetatis et Princi i Carpit çdo javë, dhe nën drejtimin e tij ose rus, 1910 ssg., “Laura e Trinisë së Serghiero”). dhe i kishte njohur nga afër anëtarët e shquar, mes Atticae eloquentiae facile principis (47). të Giovanni Cretese, korrigjues, trajtonin sidomos Kjo kontradiktë e dukshme mund të shpjegohet të cilëve Marsilio Ficino, i vdekur në 1499, kohë Me siguri të plotë kishte lidhje kulturore edhe vepra të vlefshme për tu publikuar në leksionet më kështu: Arta e Epirit për shumë shekuj (nga XV) kur ndoshta Massimo la Firenzen (40). me Giano (Giovanni) Lascaris, jo më pak i njohur si të mira të zgjedhura nga dorëshkrimet (54), punë ndan nën sundimin turk të njejtin fat të trishtë si Massimo ynë jeton në qytetin e formuar nga humanist sesa si diplomat, dhe me shumë mundësi në të cilën me siguri do këtë dhënë kontributin e qytetet e tjera të shqipërisë dhe Greqisë deri kur Lorenzo Il Magnifico; ai vetë në kujtimet e tij flet në Venezia, para kthumit të tij në atdhe (48). tij të madh edhe Massimo ynë që në Rusi u mor me Paqen e Sh. Stefano (1878), Arta ju bashkua për dy njolla kryesore që e shpërfytyronin qytetin, Edhe pse Venezia nuk ishte nje qytet univerisitar, më së shumti me redaktimin e tekstit “kritik” të Greqisë. Nga kjo pjesëmarrje në nënshtrimin ndaj “korrupsioni dhe interesi” (41). nuk mungonin institutet e studimeve të larta, që librave liturgjik sllave. Duhet të shtohet këtu një të njejtit emërues, rrjedh pasiguria e përcaktimit Është e natyrshmë pra që simpatia e të riut, në një farë mënyre zëvendësonin universitetet. tjetër karakteristikë e mbledhjeve në Shtëpinë të kombësisë. Pra, Massimo siç mund ta kuptojmë vërtitej drejt një tjetër Firenze, në antitezë të “Te kisha e Shen Giovannit të Rialtos, shkruan Manuzio, dhe ishte një regull i hartuar nga Scipione më së shumti lindjen e tij në Artën e Epirit, sesa përsosur më atë mediceane, që do të thotë, më Molmenti, Republika kishte hapur një institut, Forteguerri që detyronte akademikët të diskutonin në atë të Vlorës, ka lindur në Shqipëri për entitet Firenzen Savonaroliane. ku profesorët fisnikë jepnin mësim atyre që në greqisht, dhe për shkelësit e këtij rregulli ishte shqiptar të rajonit; dhe epitieti “shqiptar” që i Nuk mund të kuptohet Massimo l’Aghiorita “donin të mësonin virtytet dhe të ishin të mirë, vendosur një gjobë. japin mes të tjerëve ( Historia e Kishës dhe vepra e tij riformuese e zhvilluar nga ai në pa shkuar për të studiuar në Padova”; dhe në Nga sa është thënë mund të konstatohet fare Ruse, periudha 3, Moska 1888, botimi 5., fq. Rusi, pa prekur lidhjet që ai pati me domenikanin 1494 bënte leksione publike Antonio Cornaro, “ mirë sesa në përputhje me të vërtetën është pohimi 148) dhe Palmieri (“Kisha Ruse”, fq. 400) mund e njohur, për sa kohë Lo Gatto duket se vë në el qual quotidie durava grandissima fatica a lezer i historianit të madh rus Golubinskij që, në vitet të shpjegihet vetëm në këtë mënyrë. Megjithatë dyshim ndikimin e drejtpërdrejtë të një predikuesi tante lettione, quanto lezeva in loica, filosofia et 500 kush donte të përfeksiononte gjuhën greke nuk më afër historisë mund të konsiderohet epiteti të zjarrtë mbi të riun student (42). theologia”. Në çdo pushim të katedrës, që nuk duhej t’i drejtohej Costandinopolit apo Athinës, “shqiptari grek” që i jep Porfiriev (vp. Cit. ib) dhe Por të lexosh vetë Massimon zhduket çdo duhej lënë e zbuluar “për dobinë e përbashkët por Italisë, e mbytur nga fryma e shpirtërave të Elpatjevskij (Manuali i Historisë Ruse” Kolomea, dyshim: ndikimi i drejtpërdrejtë i Savanarolës të gjithë të rinjve studiues dhe për nder të këtij mëdhenj të Greqisë antike. fq. 115), duke përkufizuar kështu me epiteti e mbi të është kaq i dukshëm “Massimo, duke qenë qytëti”, konkurrentët ishin të shumtë, që arrinin Dhe kjo është ajo që bën Massimo l’Aghiorita parë kombësinë dhe me të dytin edukimin kulturor se ka jetuar në Firenze në kohën kur predikonte deri në pesëmbëdhjetë, edhe pse lëndët e vështira duke qëndruar për rreth pesëmbëdhjetë vjet në që mori në institucionet fetare, për të cilart edhe u Savanarola dhe duke parë sukseset e predikimit duhej të mësoheshin në gjuhën latine” (49). gadishullin tonë. Dhe nëse ai do jëtë “në të njejtën quajt Aghiorita, Vatopedino , shih. Papa Michaill, të tij dhe fundin me të cilin ai ka udhëhequr këtë Është e drejtë të mendohet së Massimo përfitoi kohë edhe për shoqërinë ruse poeti i parë, filosofi Enciklopedia e Madhe Greke “Pyrsos”, Vëll. 18, predikim, flet për të me entuziazmin më të madh nga të gjitha këto mundësi që i ofronte Venezia për i parë dhe promovuesi i shtypit” (55), kjo do i fq. 651; dhe Jugie: (Dictionnaire l’a de Théologie, duke shfaqur dukshëm dhe qartë gjithë vetveten tu thelluar gjithmonë e më shumë në studimet e atribuohet kryesisht qendrimit të tij të zgjatur në Vëll. 10 fq. 460 - 463). dhe shpirtin e tij” (43). tij. Por një kongres dijetarësh për shkronjat greke, Italinë e Rilindjes. Shpesh historianët kishtarë lejojnë që emri i Massimos të jetë “prepodobnij” (lat. Justus), për Nga këto dëshmi vërtetohet që ndikimi i Fra që Massimo duhej të frekuentonte patjetër gjatë (Perktheu Nikolin Sh. Lemezhi) Girolamo mbi Massimon jo vetëm që ishte i qëndrimit të tij në qëtetin e Lagunave ishte ai i të nënkuptuar që i Joni u kanonizua në kishën ortodokse ruse, : emër që mund të përkthehet me drejtpërdrejtë, por edhe i fuqishëm, tërheqës. “Casa Manuzio”. SHËNIME Pa dyshim përshtypja e marrë nga ky personazh Vetë Aghiorita flet në veprat e tij që gjatë N.B.- shënimet që pasojnë janë pjesë integruese shenjt dhe i bekuar ose i nderuar: përfundojmë i jashtëzakonshëm ishte më i madhi dhe më qëndrimit të tij në Venezia u njoh me tipografin e dhe shumë e rëndësishme e tekstit të artikullit: me Mercenier këtë përkthim të fundit. ( Shih. vendimtari se të gjitha ndikimet në shpirtin e tij shquar; duke i shkruar Princit Basilio Michajolovic, për arsye se, ndërkohë që pritej për korrigjimin Mercenier et Paris,. La pière des églises de rite nga cilado figurë tjetër e vitëve 500 në Itali, për pohon “shpesh e takoja për aktivitete librarie” (K e drafteve, janë patur ndër duar publikime, byzantin, T. II, pjesa I, XXXI, Amay – sur – gjithë jetën e tij. njemù cashto chagivall hagivall hnisnim djelom) ndanjëhërë edhe të kohëve të fundit, që me Meuse, 1939) Veprimi i Savanarolës është përgjegjës për (50). dokumente të reja kanë qartësuar përfundimisht (13) Vp. cit. V. II fq. 667. Shih dhe shënimin faktin se Massimo nuk ishte një “Humanist”, sepse Po në këtë letër drejtuar Princit Basilio më shumë se një pikë të errët nga jeta e Massimos 3 ib. pavarësisht familjaritetit të tij me metodat filozofike Michailovic Massimo jep “shpjegimin e në Itali. Në veçanti i referohemi artikullit të E. (14) Lo Gatto, vp. cit. vëll.I, fq. 278. të epokës, stuhia shoqërore dhe fetare e ngritur karikaturave që gjenden në kopertinën e librave të Denisoff; Iranikon, 1940, fq. 130-134: “Maxime (15) Vp. cit.,Fq, 47: 21 janar. nga Gra Girolamo Savanarola, dhe predikimet stampuar nga Manuzio, karikaturë e një spirance le Grec et l’Occident”, artikull i shkurtër në (16) “Lindja e Massimos ishte nga qytei i Artës, e domenikanit të madh ngulitën në shpirtin e të dhe një peshku”. Është shumë e mundshme që kjo vetvete, por më një vlerë shumë të madhe, sepse nga babai Manuele dhe nëna Irene”. Ms. nr. 200 riut Massimo një etje spiritualiteti asketik dhe një letër shoqëroi dhuratën e ndonjë kryevepre aldino në të jepen rezultatet e kërkimeve të gjata, të i Laurës të Trinisë së shenjtë të Serghievo, ku vdiq kurajo të tillë sa për të vënë në gjumë tendenzën (52), për realizimin e së cilës ndoshta, nuk është durueshme dhe frytdhënëse të bëra direkt nga Massimo. Shih. GOLUBINSKIJ, vp. cit., vëll. II, e një kulture tjetër të cilën shumë mirë mund ta absurde të mendohet, që ai mund të ketë dhënë Autori në biblioteca dhe arkive, për të rindërtuar fq. 666. Shih,edhe dokumentin e Sh. Markut të thithte për shkak të afrimitetit që kishte fituar kontributin e tij. “jetën italiane”të Massimo l’Aghiorita. Firences i sjellë në nr. 47. me metodat filozofike të epokës. Massimo pa në Është e sigurt që në këtë kohë Massimo e kishte (1) Encikl. It., Vol. XXII, fq. 532. (17) Ib. fq. 667. mitologjinë antike, aq e dashur për humanistët, një të lehtë të frekuentonte bibliotekën e Bessarione (2) Ettore Lo Gatto, Historia e letërsisë Ruse, (18) Golubinskij shpjegon qartë pavarësinë rrezik gati satanik që ai nuk pushoj së denoncuari për konsultuar kodet e vlefshme (53). Institut për Europën Lindore, Romë, 1928, Vol. e Artës nga sundimi dhe pushteti grek i në shkrimet dhe predikimet e tij” (44). Ashtu si gjithë admiruesit dhe bashkëpunuesit I, fq. 271. Costandinopolit, duke pohuar që kjo bënte pjesë Madje Golubinskij arrin të bëjë një paralele mes e Manuzios, edhe ai do jetë ulur në tryezen e tij (3) Ib., fq. 276. në një principatë të pavarur të Epirit:”Atdheu i tij, Massimos dhe Fra Girolamos: duke numëruar të kursyer. Por Shtëpia Manuzio nuk njihej vetëm (5) I. Nilskij. I nderuar Massimo grek, martir qyteti i Artës, e cila nuk ishte në perandorinë e epirotin mes atyre njerëzve që Iddio dergon për lulëzimin e pronarëve të saj dhe për edizione i civilizimit të shekullit XVI, në “Christianskoe Costandinopolit, por në një principatë të pavarur në botë si profetë për t’iu predikuar njerëzve të e famshme që dilnin nga tipografia e saj, por edhe ctjenie”, 1862, Vol. I, fq. 313- 386. epirote, u mor nga Turqit më 24 Mars 1449”. vërtetën e Tij, dhe e konsideron si një Savanarola siç është thënë, sepse ishte një qendër terheqëse (6) Golubinskij, Historia e Kishës Ruse, Moska (19) Ib. rus (45). Dhe në fakt nuk mund të mohohet ëe jeta për humanistët venecianë dhe për ata të huaj që 1900, vol. II fq. 666. (20) “Disa thonë (që Massimo) studioi në Paris, e Massimo ska shumë pika të ngjashme me atë të jetonin në Venezia. (7) E. Smurlo, në “Historia e Rusisë, Institut Firenze, Venezia, në universitetet italiane dhe predikuesit të famshëm fiorentin. Aldo ishte themeluesi dhe nga ai mori atë për Europën Lindore, Romë, 1928, Vol. I, fq. spanjolle ose thjesht në universitetet më të njohur *** drejtim, shkencor nga njëra anë dhe nga ana tjetër 114. europian: të tjerë në Itali dhe Francë” (Ikomikov, Për shkak të afërsisë së Firences më Qytetin e shumë praktik. (8) Shih. Art.e A. në fjalorin enciklopedik, p. 105-106). Opinioni i parë është ndjekur nga Përjetshmëm, mund të lindë pyetja nëse Massimo Manuzio e dinte që aktiviteti i tij tipografik Pietroburgo, 1896, Tomo XVIII, fq. 448. Evghenij (Fjalori i shkrimtarëve eck., II fq. 389), ka qenë ndonjëherë në Romë. ngrihej në funksion të shoqërisë dhe kulturës në (8bis) “Massimo” është emri monastik i nga i cili varet me sa duket Palmieri (“Një vepër Në dy momente ai flet direkt për Romën (46), radhë të parë, më të cilën duhej të bashkëpunonin Aghioritës. Sipas Ikomikov (“M.”) dhe kohës së tij, polemike e Massimos grek e përkthyer në latinisht por nuk thotë se ka qenë atje. me shpirtin e mosinteresave, ata që kanë pasur sipas botimit Keiv, (1915, fq. 83) emri që solli nga nga Giorgio Krijanitch” në Bassarione”, (1912), Ndërsa që Massimo ka qenë në Milano është kapacitet. Për këtë nuk e quante të pandershme shekujt e vjetër ishte “Makario”; sipas Denisoff ai fq. 57). e sigurt, ndoshta, për të dëgjuar leksionet e për veten dhe për anëtarët e tjerë të Akademisë të i Mechele Trjvolis: kërkimet tona të ndërmarra për Opinioni që Massimo të ketë studiuar në Francë Domenikos së famshëm (Calcondila, i cili (nga arrihen rezultate konkrete nga diskutimet didaktike të zhdukur errësirën (në rininë e Massimos) nuk e saktësisht në Paris është e pranuar nga shumë, 1492 deri në 1511) ishte profesor i gjuhës greke në funsion të veprave që do stampoheshin në ishin të kota; ato na kanë ndihmuar të idenifikojmë ndër të cilit edhe Nilskij (vp. Cit., fq. 330), nga në oborrin milanes të Dukës Lodovico Sforza, dhe tipografinë e tij. Massimon me Michele Trivolis. (Vijon në faqen 20) pagina 9 Anno 16 n.3 Settembre 2018 Linguistica Di Salvatore Bovore mele Ama tui liriar a nuru inca cecinu Amen Xheshu. protosardo illirico viene definito arvareshu, Si pronunciano le vocali paragogiche, il dittongo ILlingua sarda prelatina o lingua shardana Arvareshu - il protosardo illirico finale di parola nj si pronuncia nzu, la j può essere di origine pelasgica (popoli del mare) parlata in letta z come a Lodine, si fanno le liaisons come Sardegna dall’epoca nuragica fino al periodo nel sardo moderno. (Padre nostro in sardo che imperiale bizantino in base a quanto attestato dallo non è esattamente la traduzione del precedente: storico bizantino Stefano di Bisanzio. Oggi è estinta. Babu Nostru, Babu nostru chi istas in sos chelos, Questa lingua, seppur codificata, oggi è citata solo Santificadu siat su numen tuo, Benzat a nois su rennu per alcune perifrasi, se ne conservano comunque tuo, Fata siat sa voluntade tua, Coment in su chelu gai innumerevoli parole nella lingua sarda parlata, in sa terra, Su pane nostru de onzi die dae nos oe, E soprattutto in Barbagia, cosa che porta ad affermare perdona nos sos pecados nostros, E non nos dasses che la latinizzazione del sardo non è stata pienamente ruer in sa tentazione, Ma liberanos dae male. Amen). completata. E’ esemplificativa la lingua dei centri del Ave Maria: Ave Mari inde sha goia arvaresha (Ave Monte Santo (Sardegna Orientale - Golfo di Dorgali) Maria in lingua arvaresa): dove per un unico significato si usa spesso il termine Ave Mari imbusa è careshti latino e quello prelatino. Gli “arvaresos” sono gli Shu Tommeu eshte me teche odierni barbaricini in Sardegna. I romani chiamavano Ja-sher shantaa interi shara femerara i barbaricini ilienses che etimologicamente hanno la shantaa sha pumora è sha branza è tene: Xhesu. stessa radice semantica degli illiri. I predecessori dei Shanta Mari nenna è Dia barbaricini e dei sardi sono i nuragici o shardana. Rexa po nuru mashcadheriri E’ esemplificativa la lingua dei centri del Monte Tashi eshte sha sara è xhana gatia. Santo (Sardegna Orientale - Golfo di Dorgali) dove Amen Xheshu. per un unico significato si usa spesso il termine latino In lingua arvaresha l’inno al sole shardana, e quello prelatino. Gli “arvaresos” sono gli odierni nuragico e illirico. (tra parentesi la pronuncia): barbaricini in Sardegna. I romani chiamavano i Dillu cadhe inde shu chelu barbaricini ilienses che etimologicamente hanno la ondramuru (pr. ondramushu) sha phandela è tè! stessa radice semantica degli illiri. I predecessori dei Mbare – imbaru – buono. Aggettivo. della lingua e della civiltà della Sardegna come è stato diamuru (pr. diamushu) a shu mereu è tè, barbaricini e dei sardi sono i nuragici o shardana. Mendim – miduine – pensiero. dallo studioso Alberto Areddu nella pubblicazione diamuru (pr. diamushu) a sha mannia è tè. Questa lingua si è estinta in ultimo in Barbagia Mire – mira a – buono, bene. Avverbio. “Le origini albanesi della civiltà in Sardegna”. Emmo inde pelau emmo inde toca (Arvarè o Arvaria in arvareshu) nella zona interna Mire – mira – buono, bene. Aggettivo. L’antica lingua illirica di Sardegna è la premessa del dillu cadhe inde shu chelu della Sardegna (Shardinna in arvareshu). Il protosardo Fala me nderes: falaminderit – fallegamindra o moderno sardo neolatino nazionale moderno che è ondramuru (pr. ondramushu) sha phandela è tè! illirico apparteneva alla famiglia linguistica tirrenica fallega e ondra – Grazie. Indra significa onore. frutto di un’evoluzione influenzata dal latino, e poi A nuru (nushu) tui thommiri (pr. tomishi) gjitianu a alla quale si ascriveva anche l’etrusco e il pelasgico o Pa – ba – senza. dal catalano e dallo spagnolo. L’ipotesi sardo illirica shu ishperonju xhanu. greco antico predorico o greco arcaico che oggi molto Paper – papara – poco. è sostenuta da più di un autore, nonché da alcuni dillu cadhe inde shu chelu. più semplicemente viene ascritta alla famiglia illirica. Papu – papu – inutile. siti. Ma la voce più autorevole è quella di Erodoto ondramuru (pr. ondramushu) sha phandela e tè! Le uniche lingue moderne parlate che possono essere Papu – papu o pape – inutile. Il I aggettivo, il II Ηρόδοτος che nel Cap. I paragrafo 94 della sua opera Pronuncia: dillu cadhe inde shu chelu ascritte oggi a questa famiglia sono l’albanese e avverbio. principale Historiae Ιστορίαι parla dell’emigrazione ondramush sha phandela e tè! l’arvanita. Il termine “arvareshu” prende il nome da Para – para – avanti. dei Tirreni, popolo tracio e frigio, quindi di estrazione diamush shu mereu e tè, “Arvarè” il termine medioevale usato per definire la Pari – parishi – appaiati. balcanica e anatolica, in Sardegna - dove diedero diamush sha mannia e tè. Barbagia e l’Arborea. Questa lingua era presente fino Pas– papasha, papashcuasha – dietro. origine agli shardana nuragici e in Toscana dove emmo inde pelau emmo inde toca all’alto medioevo. È una lingua che persiste con molte Plot – busu – pieno. diedero origine agli etruschi - quest’ultima è tra l’altro dillu cadhe inde shu chelu parole nel sardo dell’interno frammista alla struttura Prapa – papasha – dietro. un’ipotesi accettata da quasi tutti gli storici. ondramush sha phandela e tè! latina ma non per questo meno organizzata, la sua Prapanice – perpere – basso. Questo antico flusso migratorio indoeuropeo a nush tui thommish gjitianu a shu ishperonju janu. origine è chiaramente neoillirica. Se si togliessero le Ri – arre – di nuovo. verso la Sardegna si concluse con l’inizio del primo dillu cadhe inde shu chelu parole latine dal sardo quelle che rimangono sono Rreti – reti – attorno, a cerchio. millennio avanti Cristo e potrebbe essere avvenuto, ondramush sha phandela e tè! per l’80% illiriche e oggi le ritroviamo ancora nel Rrjedh - riedu – scorrere. non solo via mare, ma anche sostanzialmente via terra tosco e nel ghego, ma soprattutto in quest’ultimo. Ruga – rucha – strada dopo l’attraversamento dell’Adriatico superando (La ph in arvareshu è una p velare). Il progenitore del protosardo e del sardo, in parte, Tej – adei – oltre. la penisiola italica (con il passaggio dalla Romagna (E’ musicato con le note dell’”hymni kombetar i è in comune con l’albanese. Il sardo si latinizzò Shume – e isumesia – molto. alla Toscana) e poi con il popolamento dell’Etruria, flamurit”) definitivamente con la chiesa latina dopo la fine Siper – tipe – sopra. della Corsica e della Sardegna. Confermano Adhibishapo - Credo Cattolico: traumatica della chiesa autocefala greca sarda Sulem – shulonju – scagliare. quest’antica origine balcano-egeica e anatolica dei Adhibishapo inde unu pexiparu Dia, “Cresia Arrega Sarda”, fondata da San Lucifero Sy – seiu – occhio. sardi anche vari studi genetici che li mettono in Babai gjitepostemandu criadhore e shu chelu peri Vescovo di Cagliari, e del suo clero avvenuta nel e - è - di. relazione con le odierne popolazioni dell’area illirica e sha toca, 1054 (Scisma d’Oriente). Non si tratta comunque ghega (Montenegro Bosnia e Nord Albania) e con le peri e gjitara shendara cie sis seiane peri uncu sis dell’ipotesi linguistica della grande Albanìa, ma Si riportano alcuni esempi di parole illiriche, usate antiche popolazioni predoriche dell’area peninsulare seiane. della probabile origine indoeuropea balcanico-egeica ancora in Barbagia, Centro Sardegna, si riporta ellenica: micenei, minoici e pelasgi. In ultima istanza Adhibishapo inde uniparu Tommeu, e anatolica dei protosardi o degli shardana almeno prima la parola albanese poi quella barbaricina e tra gli albanesi, i sardi e gli etruschi posseggono comune unibatiu vixhu e Dia, per via degli innumerevoli termini parlati usati dai parentesi la parola in italiano: origine anatolica. pariu e Babai para e gijtara seculara, barbaricini del Centro Sardegna che essi hanno in lumi - lumina (sponda del fiume), leja - leia Nella voce Oliena, si afferma “Il paese, sembra Dia pei Dia, comune con gli schipetari dell’Albania e gli arvanites (permesso), dore - dola (mano), kekj - cecinu essere nato dall’unione di tribù minori, che si Luina pei Luina, bautiu, di Grecia. I costumi sardi dipendono dall’area (cattivo), mistri - mishtra (calce), barde - bardule sarebbero poi unite ad un preesistente villaggio, uncu criau, pei pexia shushtasia e Babai, balcano egeica anatolica, i costumi dei frigi avevano (calce), gure - gurdu (di pietra), gat - gata (fritella), più sviluppato rispetto agli altri, e che quindi offriva po meshu e Idu gjitara shendara ja-shene shtetiara lo stesso copricapo dei sardi e degli antichi illiri e gush - gusorju (legacci), gropa - gorropu (fosso), più sicurezza contro gli invasori, ormai penetrati criaara, dei lidi, lo stesso gonnellino dei sardi è proprio degli kamba - camba (gamba), kama - cama (piede), kokor in Barbagia. Gli antichi antenati di questi popoli, po nuru purruru, albanesi e degli arvaniti. Il canto a tenore sardo ha - cucuru (testa), papescues - papascuash (retrovisore), sarebbero stati gli Iliensi, uomini di mare, fuggiti da meme po xhanu orruonju eshte pichau anca shu una grande somiglianza con il Kenge Labe albanese. djelle - udulu (ginepro), druri - druri (legno), deti - Troia in fiamme”. Infatti l’altro nome di Troia per chelu, La chiave di lettura del protosardo è verosimilmente dadhanu (marino), luga - locharzu (cucchiaio), piru i latini era “Ilium”. E infatti i romani chiamavano i meme po opora e shu shpiridhu shantu eshte dato dalla famiglia di lingue balcano-egeiche e - piru (forchetta), koke - conca (testa), kuke - cucu barbaricini ilienses. Sarà una leggenda ma anche la impexau inde sha branxa e sha Virgjina Mari anatoliche dette tirseniche (o tirreniche), derivata dal (rosso), val - vala e mare (onda), anae - anae (nave), storia della distruzione di Troia per mano degli achei, peri si eshte bautiu purru. nome Tyrrhenoi. Si tratta di una classificazione di pej - pei (di materia p.es. pej kuku), ishil - ishiolu i dorici (neogreci), sembrava una leggenda omerica. Aidu iaividhi circau inde shu poshitu e Ponxiu lingue proposta dal linguista Helmut Rix (1998). Le (verde), tzakor - xacora (scure), kelesh - careta Secondo leggende locali sempre genti provenienti Pilau, lingue tirseniche comprenderebbero la lingua etrusca, (cuffia), zëri - xirri (voce), ther - tirrionju (scannare), dall’area egeica avrebbero fondato Osidda e Olbia. Aidu vatividhi peri vidhi vorrau. la retica, insieme alla lemnia, che Rix identificò in shurra - shurra (orina), arga - argashile (amanuense), Certe espressioni locali degli anziani “e vrecos” Shu e tere didiri eshte bavatiau, sicunde shara stretta relazione avendo evidenziato un certo numero mut - moxoro (caca), kurmi - carena (corpo), male - (Vecchi), in Barbagia, sostengono : «Aveddos, shcritiara, di parole imparentate. In questa famiglia, che è malesha (monte), hane - hintula (luna), pi-u - piseta purros, pupurros, avuzos, argazas, vennios eshte acicau anca e shu chelu, molto probabile sia propriamente di tipo illirica, (pene), seller - sellere (sedano), ndër - interi (tra), papascuas, po leia, a trupe, stasios e trasidhu, a shi aperperinadhe inde sha dadha e shu Babai. rientrerebbe anche il protosardo, quello dell’ipotesi madh - è medha (grande), dras - trastanja (tavola), istrussiu e rebedia zizi chechina, bussiaos e vertera Peri e arre cadhe anca vinnie inde shu lumene po balcanico-egeica. Bibl.: Dieter H. Steinbauer, Neues leper - lepere (coniglio), jagar - jarachu (levriero), frica, pelau pelau, dadanu dadanu, lumina lumina, gjiuciae a shuru cie niallane, Handbuch des Etruskischen, St. Katharinen 1999; flok - froceddu (ciuffo), flaka - fraca (fiamma), brage chen’isperu, inter’i malesas ‘atesas e s’isula iscretia meme a shuru vatiauru meme shu meriu su uncu Helmut Rix, Rätisch und Etruskisch, Innsbruck - vracha (braghe), mac - macitu (gatto), ruge - rucha e Sardinna’». (traduzione: Fratelli, uomini, bambini, cadhe a cae fundunu. 1998; L.R.Palmer, Mycenaeans and Minoans, (strada), bora - borea (nuvola di neve), gjirja - gjiria giovani, donne, venuti di nascosto, o chiedendo il Babai peri Vixhu eshte adheriu meme lumenau, Second ed. New York: Alfred A. Knopf. 1965. Il (golfo o ansa), ecc. permesso ai locali, o contro la loro volontà, stanchi peri Idu cadhe fallegau po meshu e shuru profetara. piccolo vocabolario sotto riportato indica solo una La pronuncia più arcaica del sardo erede diretta di dei disordini, mossi dalle cattive e più nere disgrazie, Adhibishapo sha cezha, una, shanta, catolica, piccola parte degli innumerevoli termini in comune. quella protosarda si registra nei tre centri dell’area del pieni di vera paura, dopo aver attraversato l’oceano, apostulica, Solo a titolo esemplificativo si riportano i seguenti Monte Santo: Dorgali, Urzulei, e Baunei. È presente il mare, i fiumi, senza speranza, fino a stabilirsi nelle pretendapo unu pexiparu batiu po shu indiosonju prefissi in arvareshu corsivo preceduti dal moderno la c fricativa alla toscana, le velari, la j alla francese, lontane montagne dell’isola spopolata di Sardegna). e shara mascadhara, albanese e seguiti dall’italiano: In corsivo il proto la r pronunciata all’albanese nella geminazione rz C’è una sola lingua in Europa che ha che fare con capo opes inde shu bavatinju e shuru vatiuru, sardo (la c si legge sempre duro come in chiesa, gj (resorza) ecc. La pronuncia e la semantica di Dorgali queste espressioni tipicamente barbaricine, ma non è meme inde a sha nialla e sha durria cie cadhe a si legge gh come ghiro, xh è la z sonora, x suona tz, sono il riferimento per lo standard de “s’arvareshu”. il basco, è l’albanese e l’arvanita. I centri confinanti vinnie j e zh si legge j alla francese, sh si legge come in sci, La comune lingua con gli illirici dei sardi antichi e dei di Dorgali, Urzulei, e Baunei, sovrastati dal massiccio Aici shiedhe. s si legge sonora, c con la cediglia si legge come in barbaricini, sardi delle montagne centrali dell’isola, è calcareo del Montesanto (Golfo di Orosei), per via cece in italiano, dh si legge th inglese in rather, d è testimoniata dai documenti scritti del massimo storico dell’isolamento geografico, hanno avuto un fenomeno Bibliografia: sempre cacuminale palatale, la h fa diventare velare bizantino Stefano di Bisanzio, che maneggiò materiali di conservazione linguistica simile a quello dell’isola • Alberto Areddu - Le origini albanesi della civiltà la consonante che la precede, le geminazioni nj e rz di varia origine ed epoca, il quale è uno studioso di Eubea (Grecia) culla degli arvanites. in Sardegna - Autorinediti. si leggono nz e rz con la r pronunciata all’albanese, il fidato, e riporta: “Sardos, oos Parthos, polis Illyrias, Di seguito è riportato il Padre Nostro in idioma • Angelo Leotti – L’Albanese Parlato (Ghego) – maschile è in genere in u e il femminile in a, plurale oi politai Sardēnoi” e cioè “Sardos, come Parthos, “arvareshu”. (“Babbu Nostru” inde sha goia Cenni Grammaticali e Vocabolario – Hoepli – rispettivamente uru e ara che si leggono ùshu e àsha): città dell’Illiria, i suoi cittadini si chiamano Sardenoi” arvaresha o barbaricino) Milano, 1916. Barras – barrasha – equo, uguale. che agli atti è l’etnico più vicino foneticamente a Babai Xhanu • Paola Guerra e Alberto Spagnoli – Albanese Bashka – bashca – assieme. quello dei Shardana. Parthos e la tribù dei Partini Babai Xhanu cie ja-sher inde shu celu Compatto – Zanichelli. Kaloj – cola – passa. era ubicata nella zona centrale dell’Albania, presso ja-shiadh shantau shu lumene è tene • Stephani Byzantii - “Ethnicorum quae supersunt” - Ed. Meineke I, 556. Kekj – cece, cecinu – cattivo. Elbasan e lungo il fiume Shkumbin. Si ricorda anche ja-shiadh anca vinnie shu mereu è tene Kokje – cocu, cocinu – rosso. • Dieter H. Steinbauer, Neues Handbuch des che presso Scutari nell’estremo nord dell’Albania era ja-shiadh bautia sha urdha è tène Etruskischen, St. Katharinen 1999; Helmut Lutem: ju lutem – lushcapo - prego. ubicata la città medioevale di Sharda oggi ubicata Emmo inde shu celu emmo inde sha toca Rix, Rätisch und Etruskisch, Innsbruck 1998; Ma – manne, mannu – più. Il I avverbio il secondo nell’isola di Shudrah dopo la costruzione di una A nuru tui thommiri gjitianu a sha beca xhana L.R.Palmer, Mycenaeans and Minoans, Second aggettivo. grande diga. La tribù illirica di questo territorio si A nuru tui indergjere a shara deitorara xhanara ed. New York: Alfred A. Knopf. 1965 Madh – medha – grande. Indeclinabile al singolare. chiamava sardeates e apparteneva all’etnia ghega. Si nuru indergjimuru a shuru deitoriri xhanuru • Atlante Storico Mondiale De Agostini (Edizione Mbare – imbare – bene. Avverbio. Il substrato illirico originario sostiene l’impostazione Tui a nuru momos tommir a shara mashcadhara del 1994), pg.61 Attualità Anno 16 n.3 Settembre 2018 pagina 10 Portrete të tjera të Gjergj Nga Lutfi Alia

rbëria në mesjetë, kishte arrijt zhvillime poli- tike, ekonomike, shoqëror dhe kulturore në Anivelin e shteteve të tjera europiane. Tregues i ketyre zhvillimeve ishin artet figurative, si piktura, afresket, mozaikët e shumta në kishat arbërore, scriptorum dorëshkrimesh, ku riprodhoheshin un- gjille, kodikë, ikonostate, te ilustruara me minia- tura, elegante shumengjyreshe. Per arbërorët arti dhe kultura ishin sublim dhe nëpërmjet formave te aplikuara dhe atyre gojore, shprehnin lirshem aspe- ktin e shenjte, si ne veprat fetare, ashtu dhe laike. Ne zhvillimin e artit, kultures dhe arsimit ne gjuhen shqip të popullit tone, ka ndikuar denjësisht feja e krishterë, si besim, si kulturë dhe si art. Gjatë shtypjes pesë shkullore nga barbarët oto- mane, vendi ynë kaloi situata të vështira. Turqit krahas gjenocidit të arbërorëve grabiten, dogjen, çduken, shkaterruan shumë vlera artistike, kërkuan Presidenti Meta pritet në një audiencë të vrasin identitetin kombëtar, mbyllën shkol- lat, ndaluan të flitet në gjuhën shqipe, kërkuan të çdukin kulturën dhe artin arbëror. Këto rrethana, të posaçme nga Papa Françesku ndikuan, që në vendin tonë të çduken shumë vepra arti, andaj një pjesë e pakët e atyre qe arberit mun- den te shpetohen, i moren me vehte kur emigruan 17 shtator 2018 e Shën Terezës së Kishës katolike të Prizre- dhe sot gjënden në arkivat, në koleksionet private nit në Dioqezë, përbën një akt domethënës jo dhe në muzeumet europiane, kësisoj kur kërkojmë residenti i Republikës, Sh. T. Z. Ilir vetëm për komunitetin katolik të Kosovës, por vepra të lidhura me figurën dhe veprën e heroit tonë Meta, u prit sot në një audiencë të për mbarë shqiptarët. Gjergj Kastrioti, i kërkojmë kryesisht në vendet e tjera, por të mos harrojmë se diçka ka mbetur dhe Pposaçme nga Ati i Shenjtë, Papa Fran- Presidenti Meta dhe Ati i Shenjtë diskutuan në vendin tonë. çesku, në Selinë e Shenjtë në Vatikan. edhe për zhvillimet e fundit në rajonin e Ball- Për të ndriçuar këto vakume në historinë e ar- Presidenti Meta shprehu mirënjohjen e kanit dhe rëndësinë e jashtëzakonshme që ka tit tonë mesjetar, ndihmë të madhe ka dhënë Prof. Giancarlo Vallone, në shkrimin: “I volti dei Cas- thellë për kontributin e jashtëzakonshëm të bashkëjetesa ndëretnike dhe fetare në dobi të triota Scanderbeg, della linea antica nel museo Pi- Selisë së Shenjtë në rimëkëmbjen shpirtërore stabilitetit, sigurisë, paqes dhe mirëqenies të etro Cavoti -Fytyrat e Kastriotit Skendebeg, të linjes Pietro Cavoti: Kopja në akuarel e portretit të Gjergj e sociale të komunitetit katolik dhe popullit popujve tanë për të mos u rikthyer më kurrë antike në muzeun Pietro Kavoti”. Kastrioti – Skenderbeu. shqiptar, veçanërisht pas daljes së vendit nga në konfliktet e përgjakshme të viteve 90-të. Pietro Cavoti (Kavoti) (1819 – 1890), artist gal- atinez (nga Galatina), bëri emër me pikturat e tij dhe financiare, nxorrën në shitje disa nga vlerat izolimi i gjatë komunist dhe vendosjes së plu- Ati i Shenjtë vlerësoi forcën e shqiptarëve në gjysmën e dytë të shekulli XIX dhe sot shumë e familjes dhe të mos çuditemi se ashtu si shitën ralizmit në Shqipëri. dhe përkushtimin e tyre për t’u ringritur nga ata punime ruhen në Muzeun e Galatina, madje perkrenaren, tre shpatat dhe tetë medaljonet, shitën Në mënyrë të veçantë Presidenti Meta e shpirtërisht pas periudhës së gjatë të shtypjes janë me interes jo vetëm për historinë e ikonografisë dhe veprat e artit, mes tyre dhe portretin me shumë vlera të Gjergj Kastriotit. falënderoi Papa Françeskun, për lartësimin dhe ndalimit të besimit, nënvizoi arritjet e de- të kësaj treve, por dhe për ne shqiptarët. Pas vitit 1850, Pietro Kavoti për 30 vjet, iu de- Këtë konkluzion e bazoj dhe në faktin, se disa mbarëbotëror të simbolit më domethënës ritanishme të Shqipërisë veçanërisht në fush- dikua kopjimit me laps, me karbon dhe në akuarel vepra artistike të familjes Kastrioti, gjënden të shpirtëror të kombit shqiptar, Nënë Terezës, ën e lirisë së besimit dhe shprehu mbresat e të shumë portreteve të personazheve të shquar në shpërndara në koleksione private të disa familjeve historinë e Salentos, mes të cilëve realizoi vizatime fisnike italiane. përmes shenjtërimit të saj. tij të jashtëzakonshme nga vizita e tij në Shq- Pietro Kavoti tregon se shkonte shpesh në shtëpi- Duke shprehur mirënjohjen për vëmendjen ipëri dhe mikpritja që ju rezervua gjatë kësaj të disa veprave arti të fisnikëve albanezë. Kavoti ko- pjoi vepra të ekspozuara në muzeumet e provincës, në e familjes galatineze Arkudi (Arcudi) dhe në një e veçantë që Papa Françesku ka treguar për vizite historike. në koleksionet private, disa ikona të kishave, jo nga vizitat e zakonëshme gjeti një “vizatim antik”, popullin shqiptar, Presidenti Meta, e siguroi “Gjatë kthimit nga Shqipëria një nga vetëm të autoreve italianë, por dhe ato të sjella nga pikërisht portretin e Gjon Kastriotit, të cilin e kopjoi albanezët. menjëherë, madje ka shënuar dhe datën e realizimit Atin e Shenjtë për vokacionin e qartë e të gazetarët më pyeti se përse kisha zgjedhur të 6 mars 1857. Në krahun e djathtë sipër, Kavoti ka pandryshuar evropian të Shqipërisë dhe shq- bëja vizitën e parë në Evropë, në Shqipëri, Nga veprat e Pietro Kavoti, kanë mbetur pak e ndër ato që kanë mbijetuar, disa lidhen me Gjergj riprodhuar shqiponjën dykrenëshe me krahët e ha- iptarëve dhe vendosmërinë e tyre për të ecur në një vend jo anëtar të Bashkimit Evropian, Kastriotin, me familjarët e tij dhe me gjeneracionet pura në fluturim dhe yllin gjashtëcepash, njëlloj si në rrugën e integrimit evropian. unë iu përgjigja se zgjodha Shqipërinë për të pasardhëse të familjes fisnike të Kastriotëve. stema heraldike e familjes Kastrioti. Gjoni paraq- Një ndër veprat më të rëndësishme të Pietro Ka- itet në moshë të avancuar, me mjekër e mustaqe, “Shenjtërimi i Nënë Terezës, si dhe lum- dhënë një mesazh,” - tregoi Ati i Shenjtë gjatë me berretën e modelit alla Karamanjola, tipike në turimi i 38 martirëve të Kishës Katolike shq- audiencës së posaçme me Presidentin Meta. voti është një akuarel i portretit të Gjergj Kastriotit, të cilin e riprodhoi sipas një pikture origjinale, e cila shekullin XV dhe i veshur me mantel. Në pjesën iptare dhe emërimi i At Ernest Troshanit si Presidenti Meta dhe Ati i Shenjtë diskutuan rezulton se ka humbur. e poshtëme ka shënuar emërin Giovanni Castriota Kardinal Nderi në Vatikan, na bëjnë krenarë gjithashtu edhe për çështjen e mprehtë të emi- Si tregon Kavoti, portreti origjinal i Gjergj Kas- (Gjon Kastrioti) dhe poshte tij inicialet P. C (Piet- ro Cavoti) dhe në vazhdim majtas, në brendësi të ne shqiptarët dhe na japin më shumë besim gracionit, luftën kundër varfërisë, rëndësinë e triotit, ishte pronë e familjes Kastrioti dhe ndodhej në kështjellën e Galatina, që si dihet nga viti 1485 kornizës vezake rrethuese të portretit, ka shkruar e forcë për ta ruajtur e promovuar me vend- ruajtjes së ambientit dhe kujdesin ndaj familjes ishte pronë e djalit të Skenderbeut, dukës Gjon II emërin Alessandro Tomaso Arcudi, poseduesi i osmëri e përkushtim bashkëjetesën e har- dhe veçanërisht ndaj gruas dhe fëmijëve, në Kastrioti dhe më pas i të birit dukës Ferrante (nipi vizatimit antik. Shkrimin në anën e djathtë, në moninë shembullore ndërfetare e kanonike” këndvështrimin e ndërtimit të një shoqërie më i Skenderbeut). brendësi të kornizës, nuk kam mundur ta identifikoj plotësisht. Viti kur u realizua ky portret dhe autori – nënvizoi Presidenti Meta. njerëzore dhe të një bote në paqe. Studiuesi G. Vallone shkruan: “Portreti i Gjergj Kastriotit – Skenderbeut, që ndodhej në kështjel- i veprës origjinale nuk njihet, por duke u bazuar në “Viti Mbarëkombëtar i Gjergj Kastriot Ati i Shenjtë dhe Presidenti Meta diskutuan lën e Galatinës, ka humbur, por Pietro Kavoti na ka praninë e shqiponjës heraldike të Kastriotëve dhe Skënderbeut na rikthen në kujtesën tonë jo mbi rëndësinë e madhe për të siguruar një lënë kopjen në akuarel të origjinalit, te cilin e real- veshjen, të gjitha gjasat janë, se është realizuar në vetëm marrëdhënien e ngushtë të Heroit tonë të ardhme më të mirë për të rinjtë me qëllim izoi shpejt e shpejt, por me dorë mjeshtri ... Ështe shekullin XV. Portretin origjinaal e kopjoi Kavoti, i cili në pjesën poshtë-majtas të vizatimit, ka vënë Kombëtar me Selinë e Shenjtë, por edhe ro- ndalimin e fenomenit të largimit nga vendi i kopje e një portreti origjinal të Gjergjit, që ruhej nga familja dukale në kështjellën e Galatina. Portreti në lin e tij të pazëvendësueshëm në mbrojtjen tyre dhe mbajtjes larg nga veset, droga dhe akuarel, është me rëndësi, sepse ka shumë mundësi të e civilizimit evropian duke përcaktuar qartë fenomenet negative sociale. jetë fytyra e vërtetë e heroit albanez, sipas një pikture identitetin evropian të shqiptarëve,” - vuri në “Evropa po përjeton një dimër demografik,” të vjetër, që dikur ruhej nga familja dukale e Kastri- dukje Presidenti Meta gjatë takimit me Atin - u shpreh Papa Françesku, ndaj, vendi juaj otëve”. Nuk ka informacion kush ishte autori i portretit e Shenjtë. duhet të mos vuajë nga ky fenomen, i cili origjinal, në se ishte italian apo albanez, nuk dimë Të dy bashkëbiseduesit nënvizuan rëndësi- kërkon një përkujdesje, përkushtim dhe vë- as vitin kur u realizua, por mundësia më e madhe në e jashtëzakonshme që merr në ditët e mendje më të madhe në edukimin, arsimimin është, që portreti të jetë realizuar kur Gjergj Kas- sotme modeli shqiptar i harmonisë ndërmjet dhe krijimin e mundësive më të mira për ta. trioti ishte gjallë, sepse prezantohet me tipare të veçanta, që nuk i shohim në portretet e tjera të më bashkësive të ndryshme fetare, si dhe ranë “Rrallë kam parë”, - tha Papa Françesku vonëshme. dakord për të vijuar bashkëpunimin e ngushtë gjatë audiencës, “aq shumë të rinj gjatë vizitës Ky portret ishte pronë e familjes Kastrioti, të mes Shqipërisë dhe Selisë së Shenjtë për pro- sime në Tiranë sa në asnjë vend tjetër e duhet cilët ashtu si morën me vehte armët (shpatat dhe perkrenaren), perkrenaren, medaljonet etj, morën movimin e mëtejshëm të kësaj vlere në mbarë bërë gjithçka që ata të qëndrojnë në vendin dhe portretin e tij, të cilin e ruajtën për shumë vite. botën. e tyre.” Pikërisht, katër shekuj me vonë atë portret riprod- Një mirënjohje të veçantë Presidenti Meta e Gjatë kësaj audience të posaçme të Atit të hoi në akuarel Pietro Kavoti. shprehu edhe për mbështetjen e vyer që Papa Shenjtë, Papa Françesku, Presidenti i Re- Justifikimi se portreti origjinal ka humbur nuk më duket shumë bindës. Françesku dhe Selia e Shenjtë i kanë dhënë publikës, Sh. T. Z. Ilir Meta shoqërohej nga Nuk duhet të harrojmë se pasardhësit e Kas- Kosovës dhe, ku padyshim lartësimi në ditën familja e tij. trioteve, kur u ndodhën në veshtirësi ekonomike Portreti i princit Gjon Kastrioti. pagina 11 Anno 16 n.3 Settembre 2018 Storia Kastriotit dhe të pjestarëve të familjes Kastrioti autografin i stilizuar i Pietro Kavoti voti, është dhe një vizatim me portretin e kontit Portreti origjinal i Gjon Kastriotit, që e riprodhoi Prado, djali legjitim i Ferrante Kastrioti, i cili ishte Pietro Kavoti, përmendet dhe nga A. T. Arcudi në pasardhësi i parë në degën Leçeze të familjes të veprën “Relazione di S. Pietro in Galatina”.Genova Kastriotëve. 1709 (14), por dhe ky nuk gjendet, pra konsidero- Portretin e kontit Prado Kastrioti, Kavoti e ri- het i humbur. prodhoi sipas origjinalit, që e gjeti ne rezidencën Studiuesi G. Vallone shkruan: “Resta il dubbio, e Kostandin Kastriotit, pasardhësit të familjes Kas- che il disegno ritragga in realtà un altro Giovanni trioti, që banonin në Leçe, në rrugën “Augusto Im- Castriota, padre di Scanderbeg”. Pra mendon se peratore”. ky vizatim nuk prezanton Gjonin II, të birin e Sk- Kostandini ishte i biri i Akile Kastriotit, pra nipi enderbeut, por gjyshin i tij, princin Gjon Kastrioti i Ferrante Kastrioti. (1380 – 1442). Në pjesën e poshtëme të portretit të kontit Prado Këtë konkluzion Vallone e bazon me praninë e Kastrioti, Kavoti ka bërë dy shënime informuese. shqiponjës heraldike të Kastrioteve dhe në faktin se a. Në pjesën e poshtëme të portretit ka shkruar Pietro Kavoti ka vizatuar dhe një portret tjetër me Portreti i Dukës Gjoni II Kastrioti. emërin Prado Castriota Scanbderbeg. emerin Gjon Kastrioti, i cili cilesohet duka i Gala- b. Dhe shenimin: “I shoqëruar nga Cosimo de tina, pra si kuptohet qartesisht, ky eshte portreti i te eshte vizatuar dhe në kodikun e vitit 1450 me Giorgi, shkuam në shtëpinë e kontit Kostandin Kas- birit Gjonit II Kastrioti. kenge dhe soneta te Petrarkës: “Trionfo, del claris- triota Skenderbeg, i cili na mirëpriti dhe më lejoi të Portretin e dytë e gjeti në sakristinë e katedrales simo poeta mesere Francescho Petrarcha, fiorentino vizatoj portretin: 9 prill 1882”. Shen Pjetri dhe Shen Pali të Galatina. - Triumfi, i poetit te perndritur, i zotit Françesko Pietro Kavoti, në pjesen e sipërme të portretit, Vizatimin e dytë, Kavoti e ka realizuar me kar- Petrarka” (Fotaq Andrea, Dritan Muka. Tre libra të ka vizatuar një kuadrat me permasa 35 x 20 cm bon dhe prezanton portret me fizionomi më të re Ferrante Gjon Kastrioti, Duka II i San Pietro Gala- dhe poshtë tij shkruan: “Në të gjithë kornizën janë bibliotekës Kastriotase në përqasje me heraldikën tina dhe Soleto. në moshë dhe me berretën e një tipi tjetër. Gjoni shqiptare”, Studia Albanica, 2007) dhe në kodikun 8 shqiponja”, por për fat të keq, ne skicen e ruajtur II Kastrioti (1455 – 1505), në vitin 1468 iku në e tretë te shekullit XV, i studiuar dhe botuar nga Fransuai I-rë u zu rob në sheshin e luftës. nga koleksioni i tij, nuk jane shqiponjat, ndofta kua- Itali, së bashku me nënën Donika dhe u sistemuan Dr Moikom Zeqo në librin “Codex Skanderbeg”, Një ndër figurat e shquara ne Itali të dinastisë të drati i vizatimit, eshte prere me vone. në Napoli e me pas shkoi ne feudet e Sant’Angelo me nëntitull “Libri i Skënderbeut”. Origjinali i ketij Kastrioteve, është Erina (Irina) Kastrioti, Dukesha e Sigurisht, tetë shqiponjat shprehin 8 familjet fis- dhe te San Giovanni Rotondo, por ne vitet e me kodiku i quajtur “Libri i mrekullive” gjendet në Bib- Tretë e San Pietro në Galatina, e cila u martua me nike Kastrioti, që jetonin në Provincën e Leçes. vonshem i kembeu dhe mori feudet e Galatina liotekën e Waimar. Pietro Antonio Sanseverino, princin e Bisignano. Portreti origjinal i kontit Prado Kastrioti, nuk dhe Soleto ne Leçe e njëkohesisht iu njohën titujt Në keto kodikë, stema e Kastrioteve prezantohet Gjatë një udhëtimi në Kalabri, pas vizitave në gjendet, pra konsiderohet i “humbur”. kont dhe duka i parë i Galatina. (12, 13) Në sfon- me nje shqiponjë të vendosur ne sfond te arte dhe disa kisha, manastire dhe nëpër shtëpi fisnikësh, Me këto vizatime, piktori Pietro Kavoti, na dhuroi din e vizatimit, Pietro Kavoti shkruan: “Giovanni yllin me me tetë cepa ne sfond blu ne forme trek- në kërkim të veprave të artit, Pietro Kavoti ndaloi nje portret te mundshëm origjinal të Gjergj Kastrio- Castriota, primo Duca di Galatina - Gjon Kastrioti, endeshi. Ne gjysmen e djathte te emblemes eshte në Abacinë Shën Maria e Akuaformoza, e urdhërit tit, portretin e të atit Gjon Kastrioti, si dhe portretet Duka i parë i Galatina, ndërsa në portretin e parë luani në sfond blu, në pozicion vertikal, me shpatë Ciscersen dhe aty, ndërmjet pikturave dhe ikonave, e disa nga pasardhësit e familjes fisnike Kastriotit. ka shënuar në brendësi të kornizës vetëm Giovanni dhe sipër zambaku mbreteror (Fiordelise). gjeti dhe portretin e dukeshës Erina Kastrioti. Castriota, çka na nxit të mendojmë se i pari i përket Kjo emblemë e Kastriotëve, në vitin 1701 ishte I mrekulluar nga bukuria e Erinës, në atë por- princit Gjon Kastrioti, të atit të Gjergj Kastriotit dhe në pronësi fisnikërie e Fra Don Giuseppe Felice tret me bardhësi fisnike, me një vështrim të thellë gjyshitt të Dukës Gjon II Kastrioti. Antonio, një prej pasardhësve të e meditativ, me flokët e verdhë të gërshetuara Pra, piktori Kavoti ka reali- familjes Kastrioti. (Papas Fran- me mjeshtëri e plot elegance, të mbuluara me zuar dy vizatime dedikuar Gjon cesco Chetta Schjrò. I Castriota, kapuç të bukur, me qendisje me plot ornamente Kastriotit, i pari sipas portretit i principi di Albania. Valletta, shumëngjyrëshe, me gjerdanët me gurë smerald, në pronesi të familjes Arkudi, Tipog. “Malta” 1929, f. 31 – të varur në qafë dhe me veshje elegante si zonje ndërsa të dytin e gjeti ne sakris- 107) fisnike, Pietro Kavoti, iu përvesh punës dhe realizoi tine e katedrales të Galatina, por Gjoni II Kastrioti ishte i mar- një kopie të portretit, po me ato cilësi artistike, sa dhe ky portret origjinal i Gjonit II tuar me Irena Brankovic, e bija dhe origjinali. Portreti i Erines se bukur, riprodhim Kastrioti, nuk gjendet më, pra dhe e Lazarit II dhe Elena Paleologa, i Pietro Kavoti, për fatin tonë të mirë ende ruhet, ky konsiderohet i humbur. G. Val- e cila ishte e bija e Tommaso Pa- ndërsa origjinali, të cilin Kavoti e pa në Abacinë loni thekson, se kopja e portretit leologo, një ndër pasardhësit e e Akuaformosa në Kalabri, nuk gjendet, ka “hum- te Gjon II Kastrioti, Duka I i San familjes perandorake Bizantine. bur”. Pietro Galatina, është me rëndësi Nga kjo martesë lindën 6 fëmijë: Lexuesit mund të pyesin: “Portreti i Erina Kas- të veçantë, pasi nuk njihej asnjë Gjergji II Kastrioti, Kostandini, triotit, pse ruhej në Abacinë e Akuaformoza ?” vepër tjetër, që të prezantonte fy- Federiku, Alfonsi, Ferrante dhe Duhet t’iu kujtoj se shumica e banorëve në ko- tyrën e tij. Sipas mendimit tim, Maria. Ndër femijët e tij, u shqua munën e Akuaformoza janë arbereshë, të vendosur prania e shqiponjës dykrenore në Ferrante Kastrioti (1501 - 1561), në këto troje në vitet 1467 – 1468, si dhe një pjesë vizatim, sugjeron se portreti i ko- i cili trashëgoi titullin Duka II i të ardhur me eksodet e viteve të më vonëshme dhe pjuar nga origjinali i familjes Ales- San Pietro në Galatina. të ndihmuar me impenjim dhe humanizëm shem- sandro Arkudi, është i Gjon Kas- Portretin origjinal të dukës bullor, nga dukesha Erina dhe bashkeshorti i saj triotit - gjyshit, sepse duka Gjoni Ferrante Kastrioti, piktori Pietro princi i Bisignano Pietro Antonio Sanseverino. II Kastrioti (i biri i Skender-beut), Kavoti e gjeti në shtëpinë e fis- Në abaci shërbenin shumë murgjer arbëreshë të Bibliografia. më pas përdori një tjetër stemë nikut arbëresh Calo Filippi (Kalo ritit ortodoks. heraldike të familjes Kastrioti. Filipi) në Galatina dhe e riprod- Dukesha Erina nderohej dhe respektohej nga 1. Volpicella L. Ferdinandi primi Instructionum liber. Napoli, Mbreti i Francës, Charles VIII, arbëreshët e Akuaformoza, madje tregojne dhe një 1915 hoi me shumë mjeshtëri. 2. Volpicella L. Federico d’Aragona. Napoli, 1908 në shpërblim të pjesëmarrjes në Ferrante u martua dy herë, legjendë të bukur: “Dikur, kjo qendër banimi quhej përgatitjen e kryqëzatës kundër 3. Monti G.M. La spedizione in Puglia di Giorgio Castriota së pari me Andriana Acquaviva Ariosa (Arioza), por gjatë një vizite në Abbacine e Scanderbeg e i feudi pugliesi suoi, della vedova e del figlio. turqëve, i njohu Gjon II Kastriotit (e bija e dukëve të Nardò) e me Shen Maries, Dukesha Erina Kastrioti, pasi piu ujin In Japigia, X, 1939 të drejtën të vendosi kryqin e Jeru- pas me Isabella Sanseverino e freskët në Badia, tha: “Che acqua formosa” dhe 4. Fotaq Andrea, Dritan Muka. Tre libra të bibliotekës Kas- zalemit mbi stemën e tij familjare d’Aragona. Nga këto martesa nga ajo ditë, kjo qendër banimi mori emërin e ri triotase në përqasje me heraldikën shqiptare”, Studia Al- dhe e njohu titullin fisnik - Princ i lindën: Akile, Federiko, Alfonso, Akuaformoza (arbereshët e quajnë dhe Firmoza). banica, 2007 Albanisë, një të drejtë që e kishte Prado dhe Erina (Irena). Nga femijet e Ferrante Kastrriota, nuk gjenden 5. Moikom Zeqo. “Codex Skanderbeg” - “Libri i Skënder- beut”. humbur në favor të Venedikut. Ndonese këto njihen si femijët portrete te Akilit dhe Federikut, ndërsa për Alfonsin Pas viti 1489, Gjoni II, përdori 6. Francesco Chetta Schjrò. I Castriota, principi di Albania. legjitimë të Dukes Ferrante Kas- ruhet nje medaljon me portretin e tij. Valletta, Tipog. “Malta” 1929, f. 31 - 107 stemën tjetër heraldike të familjes trioti, kronisti leçez Scipione Am- Në koleksionin e bocetave të piktorit Pietro Ca- Kastrioti, nje skud (mburoje), e 7. Gegaj A. L’Albanie et l’invasion turque au XVe siècle. mirato, në vitin 1576 shkruan: Louvain, 1937 ndarë në katër kuadrate, me dy “Ferrante, perveç femijëve te 8. Petrucci F. Dizionario biografico degli Italiani. Roma, shqiponja dykrenare (identike me ligjëshëm, kishte mbi 15 fëmijë jo 1971 atë të Gjyshit dhe të Gjergj Kas- të ligjshëm, disa prej të cilëve, me 9. Vallone G. Andronica e Giovanni Castriota Scanderbeg (in triotit), me dy kurora mbretërore vullnetin e tij, morën mbiemërin stampa) mbi kokat e shqiponjës, me yllin Kastrioti, madje ndonjë prej tyre 10. Petta P. Despoti d’Epiro e principi di Macedonia. Esuli me gjashtë cepa. Në dy kuadratet albanesi nell’Italia del Rinascimento. Lecce, Argo 2000 trashëgoi dhe titujt e fisnikërisë”. 11. Ferrari A. G. Apologia paradossica della Città di Lecce. e tjerë ka kryqin e Jerusalemit me Si kuptohet, pasradhësit e di- katër kryqe të vegjel në këndet Lecce, 1707. nastisë Kastrioti ishin të shumtë. 12. Arcudi A.T. Relazione di S. Pietro in Galatina. Genova, anësore, ndërsa figura e rombit Në betejen e Pavia të vitit 1709 qëndror, që i bashkon katër kuad- 1525, ne luftimet e ashpra midis 13. Giancarlo Vallone: I volti dei Castriota Scanderbeg, della ratet, ka dy luanë në pozicion ver- trupave perandorake të Karlit linea antica nel museo Pietro Cavoti. sito web castriotas- tikal dhe dy zaambak (Fioredelise) V dhe mbretit francez Fransuai canderbeg.it. 2016 sipër dhe poshtë tyre. Dyzimi i I-rë, stradiotët shqiptarë (pas- 14. Monti G. M: La spedizione in Puglia di Giorgio Castriota simboleve në këtë stemë heral- Scanderbeg ed i feudi pugliesi, della vedova e del figlio. ardhës nga ish Garda e Skënder- In Japigia, 1939 dike, shpreh lidhjen martesore të beut) luajtën rol të rëndësishëm dinastisë Kastrioti, me dinastinë 15. Alessandro T. Arcudi: “Relazione di San Pietro in Gala- si kalorës pararojë dhe të luftës tina”. Genova 1709. mbretërore të Brankoviçeve. rrufe. Trashëgimtari i fundit në 16. Pietro Cavoti. Relazioni autografe per i Monumenti di Gjon II Kastrioti dhe pasardhësit e tij, perdorën linjë mashkullore i Familjes Kastrioti, Ferdinandi, Terra d’Otranto. Edizione e introduzione a cura di Valen- stemën tjeter heraldike të dinastisë Kastrioti, e doku- që Donika Kastrioti e donte shumë si gjyshe dhe tina Frisenda. Edizioni CISVA 2008. mentuar ne kodikun “Benedictina - Libri i uratave”, shihte tek ai vetitë e Skënderbeut, u vra në duel 17. Vallone G, Restauri Salentini, in BSTO, Galatina, 1-1991 i perdorur si manual lutjesh, i cili ne vitin 1450, i nga mbreti francez Fransuai I-rë. Në këtë betejë, nota 14, pag. 155. ishte dhuruar dhe bente pjese ne biblioteken per- 18. Galante, Iconografia Del Galatino, In Studi Salentini, francezët e mundur, që donin të pushtonin veriun e LXXXV/2009-2010, pp. 75-88. sonale te Gjergj Kastriotit. E njejta steme heraldike Italisë, humbën mbi 10 000 trupa dhe vetë mbreti Dukesha III - Erina Ferrante Kastrioti. Linguistica Anno 16 n.3 Settembre 2018 pagina 12 Një mbishkrim i vjetër në muret Un’antica iscrizione sulle mura e manastirit të Grottaferratës del Monastero di Grottaferrata Nga Hasan Aliaj, Romë in esilio per così lunghi anni. Questo incontro, per quei valori che ha trasmesso era uno degli ara dy muajsh, së bashku me Artan incontri più fruttuosi e promettenti. Shkrelin dhe Oltjon Muzakën vizituam Loro, senza farsi sentire, diventarono i Pmanastirin e “San Nilos” në Grottaferrata protagonisti di questo scritto, perché all’interno pranë Romës. Në katin përdhes të këtij vendi di questo museo si trovano una scritta ed un fetar ku aplikohet riti greko-bizantin gjendet disegno, che sfugge all’occhio ed alla nostra muzeu i krijuar prej shekujsh, por i hapur këto attenzione. Secondo alcuni studiosi stranieri ditë. Miqtë e mi nga Shqipëria që ndodheshin e arbëreshë, sono stati fatti negli anni 1420, në Romë për një seminar, më thanë: Hasan të 1440 oppure al 1516, (qui c’è una mancanza jesh në Romë dhe të mos vizitosh manastirin, di chiarezza per il periodo) da mercenari venuti në të cilin prej shekuj ndodhen gjurmët, dall’Albania, Corona, Morea, Macedonia di aktiviteti e kujdesi i fretërve arbëreshë do origine Albanese. Questo fatto l’ho verificato të ishte një mëkat i madh. Pikërisht për këtë trovandomi di nuovo nel museo con il mio fakt po të shqetësojmë vazhdonte të më fliste amico patriota zelante Virgilio Avato da Artani. Përkundrazi ju përgjigja unë është një Cosmo Albanese. Le iscrizioni ed i disegni kënaqësi që bashkërisht do të ndodhemi në ve li trasmettiamo con l’unico scopo, affinché këtë mjedis të ngrohtë dhe shumë interesant. gli studiosi ed i buoni conoscitori della lingua I shikoja me vëmendje. Ata përpinin gjithçka, arcaica Albanese, li possano tradurre, proprio që ju dilte përpara, shikonin me ëndje, lexonin, in quella lingua che hanno parlato gli arvanitas e fotografonin dhe komentonin me njeri-tjetrin. gli arbëreshë secoli fa. Questo è un compito dei Çfarë interesimi? Si mos të ndihesh krenar për muzeu. Sa për dijeni, ky manastir është vizituar Di Hasan Aliaj decifranti albanesi, i quali possono chiarirci con këta intelektualë, që kërkonin të dinin sa më nga shumë gjuhëtarë dhe albanologë, por askush competenza quello che è scritto sulle mura del shumë. Me qetësinë, heshtjen dhe pasionin s’ka marrë mundimin të meret me këtë fakt, ue mesi fa, assieme ad Artan Shkreli ed Monastero dove si trova attualmente il museo. e madh, që i karakterizonte, ata u zhytën në me deshifrimin e mbishkrimeve që ndodhen DOltjon Muzaka visitammo il Monastero Forse a causa che il museo per un periodo kërkime të reja, duke pyetur ciceronen për çdo në muze. Mbase për shkak se muzeu për një di San Nilo a Grottaferrata (Roma). Nel lungo è stato chiuso, oppure non hanno avuto detaj. Muzeu i kuruar me kulturë në çdo aspekt, periudhë të gjatë ka qenë i mbyllur, ose nuk pianterreno di questo luogo di culto, dove si la conoscenza che occorre per compiere una fliste qartë për atë punë voluminoze të kryer kanë patur njohje të mjaftueshme për të kryer applica il rito greco-bizantino, si trova il museo decifrazione esatta. Istintivamente mi viene la ndër shekuj prej fretërve bazilianë të manastirit deshifrimin e saktë. Instiktivisht më lind pyetja: creato da secoli, ma aperto in questi giorni. I domanda: E i monaci di origine Albanese come të Grotaferratës, ku patjetër një rol vendimtar po fretërit me origjinë shqiptare si: Nilo Borxhia, miei amici dall’Albania che si trovavano a Roma Nilo Borxha, Teodor Minishi, Sofronio Gazisi, kanë luajtur edhe fretërit arbereshë. Teodor Minishi, Sofronio Gazisi, Marko Peta, per un seminario, mi dissero: Hasan, essere a Marko Peta, che abitavano nel Monastero e che Artanit dhe Oltjonit ju interesonte të dinin që banonin në manastir dhe që ishin njohës të Roma e non visitare il Monastero, nel quale da erano buoni conoscenti delle scritte antiche, gjithçka rreth atij materiali të bollshëm e mirë të shkrimeve të vjetra, përse kanë heshtur? secoli si trovano le orme, le attività e la cura dei perché hanno taciuto? Per chiarire le iscrizioni me vlerë, që ndodhej nëpër sallat e muzeut. Për të zbardhur mbishkrimet kanë tentuar monaci arbëreshë, sarebbe un grosso peccato! hanno tentato anche Ernest Koliqi e Giuseppe Admironin statujat antike, mozaikët, arkiteturën edhe Ernest Koliqi dhe Giuseppe Katapano, Proprio per questo fatto, ti stiamo disturbando, Catapano, ma il loro tentativo è stato senza e ndërtimeve, historinë antike dhe atë mesjetare por përpjekja e tyre ka qenë pa asnjë rezultat continuava a dirmi Artan. nessun risultato concreto. Com’è possibile, che etj. Qëndrimi me ta dhe diskutimi në ato pak konkret. Si ka mundësi, që një problem me kaq Al contrario, risposi io, è un piacere trovarci un problema di così grande importanza per la orë, ishte interesant. Madje, më dëgjonin me rëndësi për gjuhën shqipe të anashkalohet në insieme in questo ambiente caldo e molto lingua Albanese si sorpassi in questa maniera? vëmendje kur ju flisja për gazetën dhe shprehnin këtë mënyrë! interessante. Li guardavo con attenzione. Forse loro hanno avuto ragione, perché quelle habi se si kjo gazetë ka mbijetuar në mërgatë për Mbase ata kanë patur të drejtë, sepse ato Loro divoravano tutto ciò che si presentava note non appartengono alla “nostra lingua”, kaq vite. Ky takim, për ato vlera që përçoi ishte shënime nuk i përkasin “gjuhës sonë”, por ky davanti, guardavano con attenzione, leggevano, ma questo scritto e l’unico disegno (che lo një ndër takimet më frytdhënës e premtues. shkrim e i vetmi vizatim (ku studiuesi italian fotografavano e commentavano l’uno con l’altro. studioso italiano Angelo D’Ottavi ha cercato di Ata, pa u ndjerë u benë protagonistët Anxhelo D’Ottavi është munduar ta argumentojë Che interessamento! Come non sentirmi fiero argomentare scientificamente, basandosi su quei kryesorë të ketij shkrimi, sepse në brendësi shkencërisht, duke u bazuar në ato të dhëna të per questi intellettuali, che cercavano di sapere dati raccolti da alcuni arbëreshë!) sulle mura të këtij muzeu ndodhen një shkrim dhe një grumbulluara nga disa arbereshë!) në muret e qualcosa di più! Con il silenzio, la tranquillità e del Monastero di Grottaferrata è da tempo che vizatim, në një pozicion që i shpëtoi syrit dhe manastirit të Grottaferratës ka kohë që kërkon la grande passione, che li caratterizzava, loro si cercano di dirci qualcosa. I Paleografi albanesi kujdesit tonë. Sipas disa studiuesve të huaj të flasë. Paleografët shqiptarë me një punë immersero in nuove ricerche, domandando al con un lavoro di qualità potranno risolvere tutto. dhe arbëreshë, janë kryer reth viteve 1420, kualifikuese do të mundin të zgjidhin gjithçka. personale addetto per ogni dettaglio. Il museo, Se sì, sarà risolto una volta e per sempre questo 1440 ose në vitin 1516 (këtu ka një paqartësi Nëse po, do të zgjidhet njëherë e përgjithmonë curato con cultura in ogni aspetto, parlava nodo delle supposizioni o viceversa cadranno për periudhën) nga mercenarë të ardhur nga ky ngërç i hamendësive dhe anasjelltas do të chiaro per quel lavoro voluminoso compiuto quelle che sono scritte nel libro del museo, Shqipëria, Korona, Morea, Maqedonia me hidhen poshtë ato që janë shkruar në librin e nei secoli dai monaci basiliani del Monastero di dove gli autori degli scritti sono stati di origine orgjinë shqiptare. Këtë fakt e vërtetova duke u muzeut, ku autorët e shkrimeve kanë qenë me Grottaferrata, dove senz’altro un ruolo decisivo Albanese da Corona di Morea. Se tutto ciò che ndodhur përsëri në muze me mikun tim patriotin origjinë shqiptare nga Korona e Moresë. Nëse l’hanno avuto i monaci arbëreshë. accade tra le mura del Monastero sarà vero, il e flaktë Virgilio Avato nga Cosmo Albanese. gjithçka që ndodhet në muret e manastirit do të Ad Artan ed Oltjon interessava sapere tutto merito per questo è di due intellettuali saggi e Shënimet dhe vizatimet po ua përcjellim me të jetë e vërtetë, një meritë kanë dy intelektualët e circa quel materiale abbondante, che si trovava pieni di passione: Artan Shkreli e Oltjon Muzaka. vetmin qëllim, që studiuesit dhe njohësit e mirë mençur Artan Shkreli dhe Oltjon Muzaka. Ishte tra le sale del museo. Ammiravano le statue Era merito loro, che ci trovammo all’interno di të gjuhës arkaike shqipe, pikërisht asaj gjuhe që meritë e tyre, që u ndodhëm në brendësi të antiche, i mosaici, l’architettura delle costruzioni, questo museo antico dove resta glorioso questo kanë folur arvanitasit dhe arbëreshët shekuj më këtij muzeu antik ku qëndron madhërishëm ky la storia antica e medioevale ecc. Rimanere con antico scritto del periodo medievale. parë, të na i përkthejnë. Kjo është një detyrë shënim i vjetër të periudhës mesjetare. loro e discutere con loro in quelle poche ore era Speriamo che i paleografi albanesi ci faranno e deshifruesve shqiptarë, të cilët mund të na Shpresojmë që paleografët shqiptarë të interessante. Anzi, mi ascoltavano con attenzione sapere se quei scritti appartengono alla lingua sqarojnë me kopetencë se çfarë është shkruar na bëjnë të ditur nëse ato shënime i përkasin quando parlavo loro del giornale ed esprimevano Albanese! në muret e manastirit ku ndodhet aktualisht gjuhës shqipe. meraviglia come questo giornale sia sopravissuto (Traduzione: Nikolin Sh. Lëmezhi)

Tek Smerald Shpk Vlore me President Mihal Selimaj do te gjeni llojshmeri materialesh si: Pllaka te dimesioneve te ndryshme, paisje Hidrosanitare, Aksesor, Tulla per Oxhak, Mozaik shumengjyresh, Kol, Fino, Stuko…, por mbi te gjitha nje sherbim te shpejte, cilesor e me kulture. Ju mirepresim ne ambientet tona ku mund te gjeni gjithçka, sipas gustos dhe shijes suaj dhe me çmim te arsyeshem. Adresa: Rruga Trasballkanike, prane rrethrrotullimit te Omones. Magazina qendrore ne hyrje te Nartes. Vlorë, Albania Tel: 00355/67202359 & 00355/682040290 FB : Smerald Shpk Vlore

cmyk pagina 13 Anno 16 n.3 Settembre 2018 Linguistica Una curiosita’nelle sale del Museo Një kuriozitet në sallat e Muzeut Shtetëror Statale di s’Maria in Grottaferrata të Shenjtes Maria në Grottaferrata Di Angelo D’Ottavi që nga viti 1482, kështjella e Abacisë së Grotaferratës qe pajisur nëpërmjet Kardinalit el visitare il museo, accanto ai materiali, Della Rovere me mure të forta, dhe nga ajo agli affreschi e decorazioni che riempiono datë, rrethimi dhe hyrja në kështjellë bëhet një Nle sale dell’esposizione, qualche visitatore ndërmarrje shumë e vështirë. Bëhet ndërkaq più attento avrà notato nelle sale VII e VIII alcune e vështirë edhe të kuptohet e të lidhet vizatimi rappresentazioni e scritte in carboncino di cupole di me një moment të saktë historik. Përveç kësaj, moschee musulmane ed altre fortificazioni. duhet konsideruar, se pas vitit 1482 rrethimi i Le domande che si pone il visitatore attento, kështjellës ishte një ndërmarrje e vështirë dhe sono: chi ha realizzato questi disegni; perché non që në vijim Kolonët u pajtuan me papatin, pasi sono state tolte e cancellate negli anni, in che epoca u hoq nevoja për të pushtuar Abacinë. siano state realizzate e se la rappresentazione sia di Fenomeni i Stradiotëve zhvillohet nga un luogo reale o meno. shekulli XV deri në shekullin XVII, në mënyrë Tre sono i graffiti di maggior pregio: il primo, të veçantë në republikën Veneciane dhe në nella sala VII, la rappresentazione di una città con Mbretërinë e Napolit. Disa janë të mendimit le sue fortificazioni con due elementi significativi, se prania e flamurit me stemën e Kolonëve il primo a destra, una bandiera svettante su una fitimtarë, në anën e djathtë të vizatimit, në një torre della città con in evidenza il simbolo della qytet me një minare, mund të jetë e lidhur me famiglia Colonna, il secondo sulla sinistra, con uno betejën e Lepanto-s të vitit 1561, megjithëse për scudo tripartito, su cui sono rappresentate le armi shqyrtimet e mësipërme nuk ekziston ndonjë di una o più casate, a coronamento dello scudo una lajm pushtimi ushtarak, me stradiotë, përpara banda orizzontale con quattro o cinque stelle, sulla in una città con un minareto possa essere legata Përgatitur nga Angelo D’Ottavi apo pas betejës së Lepanto-s. Vetëm një kërkim partita a sinistra dello scudo due file verticali di tre alla battaglia di Lepanto del 1.561, anche se per më i thelluar në arkivin Colonna të Subiako-s, do bisanti ciascuna, mentre sulla partita a destra, una le considerazioni di cui sopra non e proponibile uke vizituar muzeun, përkrah të mund të hidhte dritë lidhur me periudhën e scimitarra impugnata per la lama da un guanto di un’occupazione militare, con stradioti, poco prima materialeve, afreskeve dhe dekorimeve realizimit të grafitit. Në vizatimin në sallën VIII, armatura. o dopo la battaglia di Lepanto. Dqë mbushin sallat e ekspozimit, ndonjë ku mbi fortesa spikat flamuri i Kolonëve, ekziston Sopra lo scudo, non perfettamente visibile, una o Un’altra ipotesi è quella che il graffito rappresenti vizitues më i vëmendshëm, do të ketë vënë re edhe një stemë tjetër, ndoshta më domethënëse. due entità, forse angeli, che impugnano una spada la conquista di una città della Morea veneziana në sallat VII dhe VIII disa vizatime dhe shkrime Mbi mburojën në të majtën e grafitit, e vënë occidentale a lama dritta, poggiante sulla sommità nel 1683/1864 da parte del Capitano del Mar kupolash xhamish myslimane dhe fortesash të në plan të parë, vihen re pesë yje në pjesën dello scudo. In basso a destra, come particolare, si Francesco Morosini, ma anche qui non risulta la tjera të bëra me qymyr. Pyetjet që i bën vizituesi e sipërme, në të majtën një stemë fisnike prej nota una edicola su colonna forse in stile veneziano partecipazione di qualche Colonna all’impresa. i vëmendshëm, janë: Kush i ka realizuar këto gjashtë monedhash, ndërsa në të djathtën flamboyant. Solo una ricerca più approfondita nell’archivio vizatime? Përse nuk janë hequr dhe fshirë ndër një stemë që nuk mund të identifikohet mirë, Il secondo, forse un ingrandimento del minareto Colonna di Subiaco, potrebbe far luce sul periodo vite? Në ç’periudhë janë realizuar dhe nëse ndoshta një dorë me dorashkë që shtrëngon një del primo graffito, fatto sull’imbotto laterale di di realizzazione del graffito. vizatimet përfaqësojnë një vend real apo jo? pallë nga ana e tehut. Mbi mburojë lartësohet një una finestra, con una scritta in maiuscolo; il terzo Si ritiene che il disegno dello stendardo dei Për shkrimet në gjuhën shqipe nën vizatimin shpatë, e cila nuk kuptohet nëse është e kapur un insieme di scritte, con date di giorni e mesi, Colonna sulla fortificazione, possa essere un e një minareje me kupolë, në sallën VII, mund nga dy engjëj, apo është vetëm si kurorëzim i poco leggibili e sulla destra due volti stilizzati e omaggio fatto dall’artista stradiota alla famiglia che të thuhet, me siguri relative, se vizatimet mburojës. Nga kërkime të bëra e vetmja stemë e caricaturali. in quel momento li aveva al proprio soldo. janë vepër e ushtrisë mercenare shqiptare, identifikuar, e njëjtë me atë që është në vizatim, Dalle scritte in lingua albanese sotto il disegno di Nel disegno nella sala VIII dove sulle të ashtuquajturit Stradiotë, d.m.th., ushtarë është ajo e flamurit të D’Alassio-s, D’Alascio un minareto con cupola, nella sala VII, nell’imbotto fortificazioni spicca la bandiera dei Colonna esiste mercenarë shqiptarë, me minoranca të vogla apo D’Alaxio, të transferuar në Spanjë, në della finestra, si può dire, con relativa certezza, anche un altro stemma, forse più significativo. Sullo grekësh dhe maqedonasish, të përdorur në shërbim të Aragonasve. Lidhur me paraqitjen e che i disegni sono opera di milizia mercenaria scudo a sinistra del graffito, posto in primo piano, si mënyrë të veçantë nga Republika e Venecias qytetit, duke konsideruar se bëhet fjalë për një albanese, i cosiddetti Stradioti, ovvero soldati notano 4 o 5 stelle nella parte superiore, a sinistra dhe nga Mbretëria e Napolit, mes shekujve stilizim, edhe pse shumë me kujdes, mundemi, mercenari albanesi, con piccole minoranze di greci uno stemma nobiliare di sei bisanti, mentre sulla XV dhe XVII, dhe siç hipotezohet në rastin e pas kërkimesh të gjata, të themi se bëhet fjalë e macedoni, utilizzati in particolar modo dalla destra uno stemma, fatto da una mano guantata che muzeut nga një prej pushtimeve “manu militare” për një qytet të Moreas (peleponez), Koron o Repubblica di Venezia e dal Regno di Napoli, nei stringe una scimitarra per la lama. Sopra lo scudo si të abacisë. Këto forca ushtarake mercenare në Korone, port i rëndësishëm Venecian dhe secoli tra il XV e XVII secolo, e come si ipotizza erge una spada, di cui non si capisce se impugnata shërbim dhe nën urdhrat e Kolonëve të Marino˗s pikëmbështetje e zonës, i rënë në vitin 1500 nel caso del museo eseguita durante una delle da uno o due angeli, a coronamento dello scudo. mund të kenë qenë strehuar në Abaci në data të nën sundimin Otoman. Rimerret në vitin 1685 occupazioni “manu militare” dell’abbazia. Queste Da ricerche effettuate, lo stemma identificato, ndryshme. Në kronikat e Abatit Pietro Vitali, të nga Kapiteni Venecian Francesco Morosini. milizie mercenarie, forse napoletane e prestate o al identico a quello rappresentato, e quello araldico datës 1 mars 1432, ankohet se manastiri ishte Kontribuojnë për këtë tezë, përveç përngjasimit soldo e comando dei Colonna di Marino possono dei D’Alassio, D’Alascio, D’Alaxio o Alaxin, che shkatërruar shumë për arsye se aty kanë banuar të grafitit me stampimet e kohës (Coronelli essere state acquartierate nell’Abbazia in varie date. come dice il nome provenienti dalla città di Alassio, për një kohë të gjatë ushtarët. Në vitin 1433, Biblioteca Marciana), edhe kronikat që i Nelle cronache dell’abate Pietro Vitali del trasferitisi in Spagna al servizio degli Aragona. pas pushtimit të Castel Savelli të Borgetos dhe të atribuojnë armatimit mbrojtës të qytetit gjashtë 1 marzo 1432, ci si lamenta che il monastero Altro stemma simile, sei Abacisë nga ana topa bronzi, edhe pse në grafit rezultojnë 4 era fortemente rovinato per essere lungamente bisanti su due file, più un e Antonios nga të dukshëm dhe ndoshta një i filluar, por i abitazione di soldati. Nel 1.433 dopo l’occupazione mezzo bisante finale per Pontedera dhe braktisur për hapësirën e paktë në dispozicion. di Castel Savelli di Borghetto e dell’Abbazia da parte, appartiene alla famiglia të Kolonëve, Konsiderojmë se grafiti nuk është një parte di Antonio da Pontedera e dei Colonna, questi Moncada del regno di këta paraqiten pikturë e planifikuar, por një paraqitje, vengono indicati dai monaci come “Colonnesi cattivi Napoli, sempre proveniente nga murgjit si megjithëse me ndonjë të veçantë të vërtetë vicini”. Nelle cronache dell’Abbazia si parla anche di dall’Aragona, che ebbe “Kolonezët e me realitetin, e vizatuar spontanisht dhe e occupazioni precedenti, come quelle tra il 1.405 ed rapporti molto stretti con i këqij të afërm”. përshtatur me hapësirën në dispozicion. Në il 1.413, quando Ladislao re di Napoli, in contrasto Colonna nel sacco di Roma Në kronikat sallën VII, mbi një pjesë të futur të dritares, con Bonifacio IX, a più riprese invase lo stato del 1527 e successivamente e Abacisë është vizatimi i një minareje shumë e ngjashme della chiesa .Una situazione di continue battaglie nell’assedio del regno di flitet edhe për me atë të vizatimit të madh të sallës së hyrjes che perdurò, con alterne vicende sino al 1494 e Napoli da parte del Doria pushtimet e në muzeun aktual, salla VIII, me një shkrim oltre, sino al sacco di Roma nel 1527. Va però con le sue galere, dove Ugo mëpërparshme, poshtë. Shkrimi i sallës VII, me një përkthim considerato che dal 1482 il castello dell’Abbazia di Moncada nella battaglia si ato mes viteve të thjeshtë letrar nga shqipja, pa marrë di Grottaferrata fu munito per mano del Cardinale navale rimase ucciso e dove 1405 dhe 1413, parasysh gabime të mundshme ortografike della Rovere di solide mura, e da quella data Ascanio Colonna rimase kur Ladislao, dhe gramatikore të realizuesit të veprës, që assediare ed entrare nel castello diveniva impresa prigioniero.. mbret i Napolit, sidoqoftë të lë të kuptosh se ka një kulturë molto difficile. Diventa pertanto difficile capire e Sulla rappresentazione në contrast me më të lartë, mbase një komandant i forcave legare il disegno ad un preciso momento storico, della città, considerando che Bonifacin IX, mercenare, mund të përkthehet në italisht anche se per varie considerazioni, sotto riportate, si si tratta di una stilizzazione, disa herë e në mënyrë të trashë: “Senza olio ed insalata ritiene che il periodo più probabile a cui attribuire il anche se accurata, possiamo pushtoi shtetin nella ciotola” (në shqip: Pa vaj dhe sallatë në graffito è quello del sacco di Roma del 1527 esteso dopo lunghe ricerche, ritenere e Kishës. Një kupë). Për një përkthim të saktë dhe shkencor, ad alcuni territori dei Castelli romani.. che si tratta di una città della situate me beteja do të duhej një ekspert historik i gjuhës dhe Va inoltre considerato, come già citato, che dopo Morea ( Pelopponneso ), të vazhdueshme i dialekteve shqiptare, por përkthimi i trashë il 1482 assalire il castello, senza alleati forti come Coron o Corone importante që zgjati, me duket sikur tregon se pushtuesit ankoheshin il regno di Napoli, era un’impresa difficoltosa e che porto Veneziano e caposaldo humbje dhe për mungesën e ushqimeve. Shumë përgjigje të successivamente i Colonna si riconciliarono con il dell’area, caduto nel 1.500 fitore deri në tjera duhet të jepen lidhur me këto grafite, por papato, venendo così meno la necessità di occupare sotto il dominio Ottomano. vitin 1494 e ky kërkim i shkurtër dhe thellim hedh disa pika l’abbazia. Riconquistato nel 1.685 më vonë, deri të sigurta lidhur me vizatimin dhe duke u nisur Il fenomeno degli Stradioti si sviluppa dal XV dal Capitano Veneziano në plaçkitjen nga këto pika shpresojmë të kemi përgjigje al XVII secolo, in particolar modo nella repubblica Francesco Morosini, città e Romës në të mëtejshme dhe sqarime për këtë mister të Veneziana e nel Regno di Napoli. Alcuni sostengono da cui provennero le prime vitin 1527. vogël të Abacisë. che la presenza del vessillo con l’insegna dei milizie stradiote verso Porse, duhet Colonna vittoriosi, sul lato destro del disegno, Venezia… konsideruar (Përktheu: Vëlla Nikolin Sh. Lëmezhi)

cmyk Storia Anno 16 n.3 Settembre 2018 pagina 14 Nga Laurant Bica Një pjesë e mirë kaluan detin dhe u vendosën në Italinë e Jugut. Gjurmë të fisnikëve Gropaj – Fisnikëria si shtresë shoqërore, dhe analiza Zotnillëku te Dibranët gjejmë në një fshat arbëresh midis Brindisit e përqëndrohet kryesisht në familjen princërore Barit, në Monteçiljone, ku çdo vit bëhet festivali Çoku apo Gropaj, e cila dha një ndihmesë të e parada me veshjet e fisnikërisë shqiptare, si të çmuar në shekujt bizantinë, osmanë e deri në Vrana Kontit, Muzakajve, Gropajve e të tjerë. I ditët tona; gjithë fshati, dhe ndonjë fshat arbëresh përreth, e – Fisnikëria si virtyt moral zbërthehet në mban veten se ka prejardhje fisnike. Një pjesë u elementët kryesorë të saj. Autori ndalet tek islamizuan dhe ruajtën pronat, u bënë pashallarë elementi mençuri, duke theksuar hyjnizimin e saj në Ohër, Dibër, Strugë etj. Në fillim përdorën që së lashti e deri në ditët tona, me “alegorinë fenomenin e laramanisë, si kriptokristianë, dhe dibrane” të famshme. më pas u islamizuan plotësisht, por si besimtarë të sektit bektashi. Nuk është e rastit që Dibra dhe Fisnikëria si virtyt moral shpaloset në krahina përreth ka pothuajse barabar, në mos disa plane: më tepër, teqe se sa xhami. Nuk është e rastit Së pari, si një sjellje e caktuar, që do ta përhapja e bektashizmit në këtë shkallë në zonën përfshija në fjalën “zotnillëk” apo “xhentëlmen”. e Dibrës. Së dyti, fisnikërinë unë do ta kuptoja në Një krah i Gropajve apo Çokëve vazhdoi zakonin e mikpritjes. në kryeqytetin e Perandorisë Osmane, aty ku Së treti, me fisnikëri unë do të kuptoja njerëzit vendosej fati i çdo gjëje, edhe i pronave të tyre, mirëbërës, bujarë. apo dhe i tërë Perandorisë. Nuk është e rastit që Së katërti, si një ndikim, si një autoritet moral, 17 ditë larg nga Stambolli. Pukëvili, tre shekuj njëjta gjë) del që në vitin e largët 1218 (tetë në shekullin XVI në Perëndim gjejmë një Papë shpirtëror. më vonë, na bën me dije se ndryshe nga mjaft shekuj përpara) në histori. Këtë e kemi nga një i mbiquajtur Papa Çoka (apo Çoku), dhe po në Së pesti, si burrni. qytete të tjerë, elementi sllav aty mungonte fare. dokument i zbuluar nga Akademia e Shkencave këtë shekull, në apogjeun e supershtetit osman, Së gjashti, një ballafaqim me vështirësitë e Për francezin tjetër Ami Bue, populli i Dibrës e Berlinit, që flet për të dhe një nga prekursorët gjejmë një kryeministër me origjinë nga bejlerët e jetës, si guxim, si trimëri. është “i vyeshëm”, me vlera. Dibrën e Madhe, e saj sevasti Andrea Gropa. (Titull i një ofiqari pashallarët e Ohrit, Halil Pashë Ohri. Kjo familje Së shtati, në kuptimin e virtytit, edhe si pastërti për ndërtesat e bukura të ndërtuara nga duart e bizantin që vjen menjëherë pas perandorit). princërore i mbijetoi kohërave si në Lindje ashtu morale. mjeshtërve vendës, një arkitekt i huaj e cilësonte Rreth gjashtë dekada më vonë del prapë një dhe në Perëndim. Në vitet \’40, \’50, \’60 të Së teti, mbajtjen e fjalës së dhënë, besën. “Stambolli i Vogël”… Termin fisnikëri ne do ta Pal Gropa në vitiet 1272-1273 në tratativa me shekullit XIX Iljaz Pashë Dibra (Çoku-Gropaj) Dibrani e ka të rëndë dhënien e fjalës, por kur e përdorim në dy kuptime: – së pari, duke pasur Anzhuinët, i cili flet jo vetëm në emër të vet, por përmendet si hero kombëtar i shqiptarëve. jep nuk e tradhëton besën. parasysh me të një klasë apo më mirë të themi në krye të një grupi bujarësh shqiptarë. Andrea Dibrës i ra për risk të luftojë kundër të gjithë Së nënti, dhe së fundmi, do të kuptoja një shtresë të caktuar shoqërore të mesjetës Gropa tjetër më pas do të jetë dhëndërr i Andrea fqinjëve grabitqarë, edhe bullgarë në lindje, edhe zgjuarsinë, inteligjencën, mençurinë, dhe ky së zgjatur feudale shqiptare; – dhe së dyti, në Muzakës, i dinastisë tjetër princërore fqinje me në verilindje në Toplicë, Nish, kundër serbëve, është një element thelbësor i saj. kuptimin e fisnikërisë si një virtyt moral që ka ta, dhe së bashku do të mundnin Marko Kralin, edhe në Thesali e Selanik kundër grekëve, por karakterizuar Dibrën si qytet e krahinë, dhe njeri i mbretit serb Stefan Dushanit, dhe princi edhe kundër malazezëve. Është e famshme mençuria dibrane, po shqiptarët në përgjithësi të kësaj treve, gjithashtu Muzakaj do t’u bashkojë zotërimeve të veta Një nga ato që është në linjë direkte, në dhe ajo që quhet “alegoria dibrane”. Unë po u dhe shtresën e fisme, elitën fisnike të qytetit dhe Kosturin, ndërsa princi Gropaj do t’u bashkojë vijimësi, është fisi në fillim me mbiemrin Beqiri, përmend dy profesorë të saj, filozofin popullor të nëntë maleve të këtyre anëve. feudeve të veta qytetin e Ohrit. Kjo në mesin e pastaj i shndërruar në Hajdaraga, nga familjet Dine Hoxha, dhe i dyti Haziz Ndreu, edhe e shekullit XIV. Stefan Dushani do ta linte e parësisë së Dibrës. Po nga Çokët rrjedhin dhe këngëtar e folklorist i mirënjohur. Të parin e Fisnikëria si elitë shoqërore kokën e vet duke kaluar lumin Devoll, zotërim këto katër oxhaqe të Dibrës: Në Dibër të Madhe kanë quajtur Dekan i “Universitetit të Dibrës”, i Muzakajve. Gropajt dhe Muzakajt, dy familje ishte shtëpia e Hoxhollit; në Dibër të Poshtme “Sokrati i Dibrës”, “Profesori i alegorisë Natyrisht prezenca e fisnikërisë nuk është të fuqishme feudale të Shqipërisë lindore do të ishin tre oxhaqe: ai i Agollëve në Dohoshisht, ai dibrane”, dhe atë e njihte mbarë Shqipëria. Vetë një fenomen thjesht shqiptar në mesjetë, por hynin në histori si armiq të betuar tradicionalë të i Karahasanit në Brezhdan, dhe ai i Xhilagës në mbreti Zog e kishte këshilltarin e vet. Ai ishte nga mbareuropian e më gjerë botëror. Deshat. Në shpalljen e Pavarësisë më Muhuri i Dibrës. Sipas popullit të këtyre anëve, Fisnikëria apo klasa drejtuese, kjo 1912 Ohrin e Strugën i përfaqësuan “Djepi i urtësisë së Nëntë maleve të Dibrës shtresë e shoqërisë shqiptare të Gropajt, Zyhdi Ohri (Çoku) dhe Xhemal është në fshatin Muhur”. Profesori i dytë është Mesjetës, përfshi dhe atë të një regjioni Ohri (Çoku), bejlerë të Ohrit, fis i Hamdi Haziz Ndreu, i cili ka shkruar një vepër të tërë, të caktuar, Dibrës, nuk binte më poshtë Ohrit, si dhe Mustafa Barotçia. Në të mirënjohur, me emrin “Alegoria Dibrane”. se ajo europiane, ose më mirë të themi krah të Ismail Qemalit qenë dy fisnikë Dihet se tek ilirët, në dallim nga tërë popujt e nuk dallohej aspak nga ajo, ishte në dibranë. botës, kemi pasur një perëndi të veçantë që s’e të njëjtat parametra, bile duke marrë Dy nënkryetarët e Kuvendit Kombëtar ka pasur askush, një perëndi për dijen, diturinë, parasysh që ishte pjesë e aristokracisë të Vlorës ishin Vehbi Agolli (Dibra) dhe që s\’e hasim në asnjë popull tjetër. Emri i saj së Perandorisë Bizantine, e cila arriti Dom Nikollë Kaçorri, njëri hoxhë e tjetri është URIDIA (domethënë “Uri për dijen”). majat e një qytetërimi të shkëlqyer prift, por të dy atdhetarë të kulluar. I Sipas etnologut të njohur Mark Tirta, është mjaft në kulmet e saj; në shumë drejtime ia pari nga oxhaku i Agollëve, rrjedhimisht, domethënëse formula e mirënjohur e proverbiale kalonte asaj europiano-perëndimore. siç e kemi thënë më sipër, prapë ishin që thotë se “Mendja”, “Urtia” ka le në Dibër… Kjo situatë vazhdoi edhe në shekujt me rrënjë Çoku (Gropaj). Ai u zgjodh Fjala dhe kuvendi i dibranit shquhet për osmanë. Ndërroi vetëm feja. Fisnikëria kryetar i Pleqësisë (Senatit) në Kuvendin mendjemprehtësi e lakonizëm, për peshë dibrane nuk i ka lënë asgjë mangut asaj e Vlorës. Pra, në Pavarësi ishin oxhakët mendimi, për sinqeritet e dashamirësi, por dhe europiane, në sjelljen e saj mondane, e Shqipërisë që përfaqësonin popullin për këmbëngulje e qëndresë imponuese, bindëse. në mikpritje, në veshje, në maniera, shqiptar. Ismail Qemali (Vlorajt), Murat Në vitin 1502 një i huaj, Feliks Petani, i referohet në pushimet e saj, në luksin e saj etj. Toptani (Toptanët, Topiajt), Zyhdi e Dibrës (Dibri) si qytet me shumë banorë, dhe Familjet princërore shqiptare të mesjetës Xhemal Ohri (Çoku), Vehbi Agolli n’atë kohë ajo njihej si një qendër e rëndësishme ishin lidhur direkt me oborrin bizantin (Çoku), Mithat Frashëri (Frashërllinjtë, qytetare. Gjeografi osman Haxhi Kallfa thotë se dhe oborret më të shquar mbretërorë Dukollarët), etj. etj. shtrihet ndërmjet qyteteve të Ohrit, Kërçovës e të Europës Perëndimore e Qendrore, si Kongresi i Triestes më 1913, ku mori Tetovës, dhe cakun e “Dibrit”, sipas tij, e ven me lidhjet martesore, dinastike, jepnin e merrnin serbëve, si antiserbë të deklaruar. pjesë dhe një Faik Konicë etj. figura eminente vajza me Francën, Spanjën, Më 1389, në krah të Teodor Korona Muzakës, atdhetare, ishte vepër veç të tjerëve e atdhetarit Italinë, Gjermaninë, Austrinë, do të luftonte dhe një fisnik Gropaj në betejën Hamdi Ohri. Hungarinë, pa folur në Bizant. e famshme të Kosovës, të koalacionit ballkanik Në të njëjtën rrugë eci dhe i fundmi fisnik Një pjesë e tyre, si Arianitët etj., kundër invadorëve osmanë. Kështu do t’i shohim Gropaj. Në gjurmë të derës së vet fisnike kishin lidhje direkte me oborrin krah për krah Muzakajt e Gropajt në histori të ishte Mentor Çoku, djali i Hamdi Ohrit, që perandorak bizantin. pandarë nga njëri-tjetri. Zaharia Gropa do të në Asamblenë Kombëtare të vitit 1943, ku Rrënja e atij regjioni të sotëm ishte, si të thuash, në periudhën skënderbejane, ishte deputet i Strugës, deklaroi burrërisht se që quhet Maqedoni, e që dje mesin e shekullit XV, ministër i jashtëm i Shqipëria nuk e pranon pushtimin fashist. Ishte është quajtur Vilajet i Manastirit, kryetrimit Skënderbe, do të shkonte me misione ideali kombëtar që në vitin 1944, në kohën e plus minus këto apo ato territore të caktuara në Itali, Romë, Venedik, Raguzë, gjermanëve, kur këta u prishën me bullgarët dhe sipas ndryshimeve administrative dhe do të dallohej jo vetëm si diplomat, por do vendlindja e tij Ohri mbeti pa zot për pesë ditë të kohëve të ndryshme, është të ishte një ndër dy gjeneralët më të shquar të rrjesht, e shtyu të fusë 10 vetë të armatosur të ajo që quhet Dibër e Madhe tij në betejat për 25 vjet rrjesht me osmanllinjtë. veshur me kostum kombëtar e qeleshe të bardha, dhe Dibër e Vogël (pra dy Gropajt kanë qenë suzerenë të Patriarkanës së të ngrenë flamurin shqiptar kuq e zi me shkabën Dibrat), dhe rrënja e Dibrave Ohrit, përsa kohë ekzistoi ajo deri në vitin 1767, dykrenore, për të treguar se Ohri është shqiptar, është fisnikëria dibrane, apo ajo kur ajo u mbyll nga Patriarkana e Madhe e është Shqipëri. Për këtë ideal fisnik gjatë luftës që do ta quaja dinastia, familja Kostandinopojës. Patriarkana e Ohrit ka qenë ai mori dy plagë në trupin e tij. Ishte po ky ideal e madhe fisnike Gropaj, sipas nën mbrojtjen dhe kontrollin e tyre, dhe në që më 1991, sikurse i ati tetë dekada më parë emrit të fshatit nga rridhte, apo shumicën e saj patrikët e saj kanë qenë të gjakut më 1913, të bëjë në Trieste me inisiativën e vet Çoku (Qoku) sipas mbiemrit të shqiptar. takimin Berisha-Nano, për të biseduar e gjetur origjinës. Familja princërore Pas vdekjes së Skënderbeut, me Gropajt u “gjuhën” midis tyre në emër të së ardhmes së e Gropajve (apo Çokëve, e përsërit ajo që u ndodhi gjithë princërve shqiptarë. Shqipërisë… pagina 15 Anno 16 n.3 Settembre 2018 Attualità Zakynthos, ishull me mrekulli të natyrës dhe dëshmi që flasin shumë Nga HASAN GREMI

KAFE NË JANINË apo ora shënon mesin e natës, nisim udhëtimin komod me një grup pushuesësh Sdrejt Greqisë..Kur puhiza e butë e agimit ndriçon sipër majave të maleve, vazhdojmë udhëtimin mes gjelbërimt të tokës helene. Mëngjesi i ditës së re na gjen duke shetitur buzë Liqenit të Janinës, në aromën e kendëshme të lules së blinave. Kafenë e mëngjesit e shijojmë përballë Kalasë së Ali Pashë Tepelenës, ku gjurmët e lavdisë shqiptare janë të thekshme, po cicëronët grekë i lenë të flenë në harresën e shekujve këto dëshmi të identitetit shqiptar. Është detyrë.e historianëve, ta ngrenë perden e rendë të thellësisë shekullore dhe të ndricojnë gjurmët e lashtësisë arbërore. Sodisim Liqenin dhe valëzat e lehta që ledhatojnë butë bregun, të sjellin në mendje kohërat e lavdisë shqiptare, bashkë me të edhe një legjendë trishtuese që flet se pashai ka mbytur në ujërat e këtij Liqeni 18 vajza të futura në thasë mbushur me gurë...

DËSHMI TË LASHTËSISË SHQIPTARE Të pushton një brengë, kur dëgjon shumë vazhdojmë udhëtimin me traget komod me plot do të bente udhëtim të pjesshëm. Kjo anije turistët të bënin plazh. Qendruam në Plazhin toponime vendesh, përrenjësh e burimesh gjallëri në çdo ambjent. Arrijmë në ishull ku të befasonte me ndërtimin e saj, se të çonte e Navagio-s, në rërën e të cilit qendronte si me emra shqip. Po më befasoi toponimi i një akomodohemi në hotelin “Perkes” me kopsht e në kohërat e piraterisë helene në detra. Lart relike, një anije, që policia detare helene i burimi në veri të Janinës me emrin “Burim pishinë, vend i rehatshëm për pushime. në një direk qendronte pirati (manikinë) që kishte venë zjarrin në vitet 1936-37, se bëntë Fieri”, i cili më ngacmoi kurreshtjen, çfarë vëzhgonte në largësi kalimin e anijeve që do të kontrabandë me vendet perëndimore. Më tej, lidhje ka ky toponim me qytetin e vendit tim, UDHËTIM RRETH ISHULLIT binin pre dhe lart në direkun pas vëzhguesit, në majën e thepisur të Plazhit të Kerit, ku Fierin? Dëshmi të shumta historike të lashtësisë ... Sipas besimit shpirtëror helen çdo kulla e zjarrit, nga qëllohej preja. Në hyrje kryqëzohen rrugët detare të Perëndimit me shqiptare flenë gurëve dhe gërxheve , të cilat dukuri apo fenomen natyror ka një shenjtor. të saj qendronin tri roje me pushkë të asaj atë të Jugut, valvitej nga era e detitt flamuri kanë rendësi të veçantë për rrënjët e identitetit Edhe ishulli Zakynthos ka Shen Nikolas- kohe dhe i gjithë ekipazhi me veshje piratësh. grek që kishte hyrë në Librin Guinness, për tonë të lashtësisë. Enigmë?! ... in (Άγιος Νικόλαος), mbrojtës nga çdo e Turizëm me vlera turistike që të kthen pas në përmasat më të mëdha në botë, me 670 m2 keqe. Në mëngjesin e ditës tjetër, kaluam kohë dhe peshë 80 kg. Në udhëtim shkëmbeheshin MREKULLITË E NATYRËS SË në sheshin kryesor të qytetit që mban emrin Lemë pas portin e zhurmshëm dhe trageti tragete të ndryshëm që përshëndeteshin me ZAKYNTHOS DHE DËSHMI QË FLASIN e autorit të himnit grek Dionysis Solomos çan ujërat me larmi ngjyrash, herë e kaltërta e sirena, ndërsa udhëtarët tundnin duart e Pas një udhëtimi të gjatë, me larmi (Διονύσης Σαλωμός), për të nisur udhëtimin thellë, herë e hapur dhe herë gurkali, sodisim përshëndeteshin anglisht ... Trishtohesh, kur peizazhesh gjelbëroshe, kalojmë urën e varur rreth ishullit, udhëtim i planifikuar me anijen plazhet e shumta të populluara nga pushues. mendon se çfarë i mungon Shqipërisë për një që bashkon bregun e Rio-s me bregun tjeter, “Piratët”, po nuk patëm fat, se atë ditë ajo Në disa prej tyre u ankorua trageti ynë, që turizëm elitar, kur ka perla të natyrës?!

di Leonardo Cosmai un tavolo rotondo da 365 invitati alla ricerca della parità e l’unità degli albanesi dell’Albania, del ’archeologo dialoga con i reperti trasportati in Kosovo, del Montenegro e della Macedonia. Ma Lsuperficie, e li cataloga mentre attraversa le anche gli amici stranieri furono invitati a sedere viscere pulsanti della natura. Per lui è testimoniare durante l’evento dal titolo: “sta arrivando l’ora degli il tempo che la terra custodisce accogliendoli nel albanesi”. Questo titolo perché in quel periodo il suo tormentato ventre caldo. L’artista invece, con Kosovo stava per avere l’indipendenza. Llesh Biba, lo stupore negli occhi, insieme all’inquetudine e alle un performer irriverente e perfino provocatore, che emozioni, traccia sui legni o nella pietra un insieme plasmando le pietre millenarie, i marmi e il legno, di segni col suo sguardo interrogante, che rivela il li trasforma in simboli testimoniali. Riesce a far tempo. I suoi, sono percorsi ridisegnati nei passaggi rivivere le sue sculture perchè possano da subito per un nuovo cammino. Un modo fantastico, per diventare nuovi spazi vitali e risultare un insieme di l’artista Llesh Biba, di associare al contemporaneo testimonianze palpitanti. ogni nuova scoperta artistica. Ma anche arricchita di È perfino la luce che avvolge ogni sua scultura mille particolari della realtà che viene trasformata in a tradurre ogni battito del cuore di quella terra un fantastico mondo. L’equilibrio, l’artista lo ritrova feconda. Con varie forme che si trasformano in nel suo pensiero in continua evoluzione. Come amore smisurato, fatto di tasselli colorati a formare anche lo strumento che viene da lui ricollocato ampi spazi di libertà. Per questo, la ragione della altrove, tra le sue meravigliose sculture luminescenti sua arte risulta essere il risultato di molteplici vie, che riprendono forma. nella ricerca storica e sociale albanese. Anche L’approdo visivo delle nuove libertà, viene per questo motivo, non può essere sufficiente indicato da mille frammenti riflessi dalle stelle, soffermarsi distrattamente ad ammirare ogni sua lontani anni luce. opera, senza scoprire che in ogni solco scavato c’è E lui ne associa i vari particolari ogni volta una traccia indelebile di vissuto. scopre una realtà, trasformando l’equilibrio Nel legno e nel marmo, riemergono dalla ritrovato, in un approccio visivo verso la ha infatti rappresentato le sue sculture durante (furgone dell’Ardeno di Tonin Alija, uno dei suoi terra, le orme di un cammino che viene da quotidianità. Le speciali opere in legno e pietra la settimana della cultura albanese. Grande tanti estimatori). molto lontano e che dall’arte di Llesh Biba, di Llesh Biba lo esprimono nell’immediato. Per iniziativa organizzata dall’Amministrazione Per ritrovarsi dopo migliaia di chilometri viene ripetutamente riproposto, ricordato, passo questo, alcune, restano esposte principalmente comunale in collaborazione con il Ministero della dall’Albania. Anche nel 2016 è successo, in dopo passo. Zolle di terra calpestata, ricordano il nel paesaggio di provenienza delle materie cultura albanese e il supporto tecnico del gruppo Italia. Il luogo in questione è Rodano (Milano) duro lavoro dei contadini quando accarezzavano ritrovate. Llesh Biba, artista albanese tra i Koni dei fratelli Aleksander e Nike Nikolla. Anche Arrivato in paese come un pellegrino carico la terra per alleviarne i traumi di un passato maggiori artisti viventi, pieno di sapere, bizzarro, a Pioltello, cittadina alle porte di Milano, gli fu di testimonianze artistiche e di interiore energia abbastanza recente. dolce e determinato. commissionato lo stemma dell’Amministrazione accumulata nel percorso, alcune delle sue Ma quelli sono anche luoghi della storia, Ma anche personaggio carismatico che, comunale, inciso su legno. Ma altri luoghi ancora, sculture vennero collocate all’interno di una lontanissimi anni luce. Perchè è da quelle voci come un viandante, si sposta nei luoghi lontani ospitano opere di Llesh Biba e lí ci sono rimaste a chiesa cristiana, in una graditissima settimana stridule che l’arte di Llesh Biba trasforma il dolore a testimoniare la Storia. In questa miriade testimoniare il suo passaggio. Sempre in Italia, a espositiva. Le mani dell’artista d’altronde in un risultato gioioso e introduce la vocalità del di molteplici testimonianze storiche e sociali, gennaio del 2018 è prevista una mostra itinerante riescono ad aprire le pesanti porte decorate a miracolo. È soprattutto cosí che riprendono vita l’autore dissemina queste preziose opere in di Llesh Biba, dal titolo: “Giorgio Castriota intarsi, che sono il frutto maturo della sua arte. gli oggetti e l’arte di Llesh Biba. Ìl tutto avviene, itineranti musei a cielo aperto. L’obiettivo è la Scanderberg nella terra di Garibaldi”. E le folate di vento, con prepotenza spalancano mentre si ritrova ad ammirare tra le pietre grezze trasformazione in testimonianze Universali che Un percorso artistico che partirà da Milano finestre ornate di antichi drappeggi. Anche il suo non ancora trasformate, e le innumerevoli e comunicheranno con il resto del mondo globale. per concludersi a marzo nel Centro Arbereshe sguardo di testimone, ricama le descrizioni come preziose testimonianze di una terra incantevole. E riprendono vita, le sue opere, che siano di San Marzano, Taranto. Si, perchè Llesh Biba fossero lunghe storie della sua terra. E tutto riprende vita, dall’amore trasformato collocate in Albania e in Kossovo, poco importa. nonostante il suo aspetto da eremita e artista Llesh Biba è originario del distretto di Mirdita con le mani di Llesh Biba che riescono a Riprendono vita perfino collocate in alcune città solitario, nel suo percorso è un artista generoso (la regione nel nord Albania) famosa per aver fatto trasformare parte del patrimonio secolare. Llesh europee: in Svizzera, Francia, Germania e di ed espansivo. Llesh Biba, spesso viene invitato penare gli invasori dell’impero ottomano nella difesa Biba, questo artista cittadino del mondo, pur recente anche in Italia. ad esporre i suoi lavori in luoghi lontani e ama della loro appartenenza alla religione cattolica. restandone un testimone prezioso della sua terra. In Italia, nella città di Mantova, Llesh Biba partire con un furgone pieno di sue opere Llesh Biba ha realizzato una enorme installazione, Lui, figlio dell’aquila di Shqipëri. Storia Anno 16 n.3 Settembre 2018 pagina 16 Nga FRANCESCO RIBEZZO Konnonvili qendra e Gjergj Arianitit uke marrë parasysh, pra që mbretëria e Peonëve në kohët historike (359-340 Dpr. K) kufizohej në veri me Dardaninë dhe në jug me Pelagonia, vendi original i Pe- onëve mund të vendosej me siguri ndërmjet dy krahëve që formonte rruga e sipërme e Axios me degën e tij Erigonin (Cerna). Ndoshta Peonëve homerik, më shumë se Enkelenjve, ju përkasin, në fundin e shek. VI pr. K, varret e zbuluara në Trebenishte, në pjesën veriore të liqenit të Or- chida, me pajisjet dhe ritualet e një Miceneo të prapambetur, në të cilin kufomat e dinastive të varrosura mbajnë në fytyrat e tyre maskën e arit, si në Micene. Por në një farë periudhe Peonëve ju është da- shur të shtrihen më shumë në jug se në lindje, në bregun e djathtë të Wardarit të poshtëm, Ematia quhej në antikitet Παιονία (Polyb. XXIII 10,4) dhe akoma në gjeografinë erodote VII 124 rrje- dh nga gryka e Strymon në atë të Axios διά τής Παιονίχής. Nga këtu ndoshta del tradita që Pe- onët të kenë marrë pjesë në luftën e Trojës e të kenë kolonizuar Troadën (Teucri), traditë me të cilën mburren Peonët e rinj në prani të Darios (Herodt. V 13), dhe nga ku bëhet e dukshme i njejti burim i Strabone VII fr. 38 duke iu refe- ruar Παιονας Фρυγών άρχηγέτας. Në Stryponin e poshtëm banonte peonika e ori- gjinës së Παιοπλαι Herod. V, 16; VII 113, emri i të cilit shfaqet si ilir pavarsisht mbaresës –πλα, Kretschmer Hyrje.246, Krahe Geogr. Nam. 74, dhe banohej edhe ajo e Σιριο- ose Σιροπαίονες i Herodt. V 15, të vendosura në afërsi të qytete- ve peonike të Siris (Seres) Herodt. VIII, 115, që Donika Arianiti (Kastrioti) lindi ne qytetin Kononvili (Fortesa e Stan Karbunara ne Lushnjes) edhe sipas Stefano Bizantino s. v., është pjesë e Peonisë. Më shumë mundësi në këtë qytet duhet Nga Mihal Llaqi Jano Kelcyres ne vitin 1336 ajo do te njihet me emrin të jetë identifikuar edhe Σίρρα, πόλις Өράχης të fortesa e Tomorit. Emri Timor, Tomir apo Tomor Teopompo apd. Steph. Byz. s. v., duke qenë se si mrin e Gjergj Arianitit nuk e ka njohur Barleti eshte emer shqip qe do te thote i mire sepse keshtu emër personal Σίρρα, Σίρρας përsëritet në Lin- por e emerton si Arianit Golem, Topia, Spata quhej kjo zone edhe ne gjuhen sllave (Dumre-Dobre) cestidën ilire. Në fund nuk është për tu harruar Epo keshtu kete emer nuk e njihte edhe Franc por edhe ne ate bizantine (Kalix) e ne gjuhen latine që një vend Παιών është emëruar nga Scylace Babingier qe eshte mare me kete figure historike. (Buno). Tek Colo shohim mundesin e nje deformimi 67 në Chersoneso si vend trak. Emrin Gjergj per here te pare ne dekument e gjen gjuhsor Calo te emrit te njohur bizantin (Kaliks) te Pra, më e mundshme do të mund ti shfaqej sot studjuesi Dhimiter Shuteriqi. kesaj zone. Por mund te jete edhe nje deformin i dale kritikës që Dardanët e Peonët ilir me shtyrjen Me interes eshte e dhena mbi stemen e Aranitasve nga emri i manastirit te Shen Kollit te Karbunares e tyre drejt verilindjes, të kenë qenë pikërisht qe eshte ngjyre e kalter me nje shqiponje te arte dy qe ishte prane dhe sot sipas kujteses gjendet kisha e shkaku i kalimit, rreth vitit 1200 pr. K, i trakëve krenare, krahehapur. Ajo gjendet ne nje katalog flete rindentuar e shen Kollit te Karbunares (Colobrario- dhe frigëve ballkanikë, përmes Ellespontos, në stemash te shek. XVI ne Biblioteken kombetare te Kolobrario-shen Koli Karbunares por edhe mundet Azinë e Vogël, duke mos përjashtuar që elemen- Marcianes (Venedik). Stema shoqerohet me kete mo- qe te jet e (mira e arberise). të dardanikë dhe peonikë të jenë përzier me to. tivacion. Komino (Komnian) i deres se zotit Retini Kuptohet se eshte fjala per nje feudal arberor me Më problematike është se banorët e lashtë të (Araniti), te Albanise mbi Skutari (Skuterra), zot ne titull te larte dhe i besuar i anzhuinve dhe qe zoteron Armenisë Aί, mund të ishin Παί, pasi për të he- shtur ndaj vështirësive të tjera të ngritura nga anet e atij vendi u pranua dhe u be anetar i keshillit nje keshtjell qe quhet Colobrario. Ne i njohim edhe kritika, do të duhej paraprakisht të vërtetohej se te madh, sepse keshtu ju duk me vend Sinjorise Sone princet e dyert e tjera feudale Arberore qe ishin ne p- fillestare kishte rënë tashmë në një armen ose per ta nderuar dhe per ta patur simpantizant tonin. tokat qe mbanin Anzhuite sipas marreveshjeve te her- frigio arkaik. Më e sigurtë është, megjithatë se Kjo u be ne vitin 1464. shme me pretendimet dhe lidhjet martesore e poli- elemente peonike të kenë marrë pjesë, bashkë tike me dinastit qe i mbanin dikur keto rajone. Kete Na terheqin vemendjen ne kete teks fjalet…te Al- me Japigët dhe Keonët ilir, në kolonizimin e banise mbi Skuterr, c’fare eshte ky emer Skuterra keshtjelle nuk mund ta kerkojme as ne Kruje, as ne bregut jugor italian rreth vitit 1000 pr. K, ose lind me te drejte pyetja. Gjuhtaret mund te sillnin Petrele ku dihet se ishin qendra te fortifikuara. Po pak më andej, jo vetëm sepse emri etnik i pe- mendimin shkencor per kete emer mesjetar qe e gje- keshtu nuk mund ta kerkojme as ne qytete si Vlore, onëve figuron më vonë, bashkë me atë të Dar- jme shpesh ne teritoret tona. Disa studjues kete emer Sipas Cordignano-Valentini kur trajton Anzhuinet Kanine, Berat, Durres apo ne Skampa. Kjo fortese danëve dhe Brigëve, edhe në rajonin e Acroce- e lidhin me emrin e Shkodres por pa na dhene asnje ne Arberi permend nje fakt me rendesi per njohje per me emrin Colobrario-Kolobrario kuptohet pak ne rauni (Strab. VII 315, Appian. III. 2; cfr. II, 39), argument bindes. Edhe perpjekja qe bejne historian e territorin qe trajtojme se nje…“Guglielmo Albanisius forme te deformuar eshte ne fakt fortesa e sotme e por sepse nga Pai ka rrjedhur dukshëm n. pers. letrare kur trajtojne Kenget e Milosaos te Jeronim De vicarus Albaniae”, ose “Gulielmo de Albanes signore Stan Karbunares. Me te drejte eshte hedhur mendimi Paivas i një mbishkrimi mesapik i zbuluar nga Rades qe permend Skutarin eshte nje deshtim se nuk del Castello di Colobrario“ ose “Guglielmo Albanen- se gjithe reliket religjioze qe gjendeshin ne kete ma- unë, në rrethana të vetme, ne Mesagne (Brin- ka lidhje fare me Shkodren. sis de Pruetto, in Alba (/) vicarus”. nastir te Shen Kollit te Karbunares, princi Ballsha i disi). Formimi i Pavias është identik me atë të Skureta e Milosaos dhe Skutera e ketij motivacioni Cordignano Valentini Il diritto delle communita II per sigurim dhe ruajtje i dergoj para betejes ne mesapikëve Graivas nga Grai- , cfr. Gr.-epir. venedikas per Komino Arianitin jane mjaft te qarte se nella tradizione juridical Albanese. Roma 1956 ne kishen e madhe te Perondis se Kucoves. Emri i Kar- Ґραίοι, shenjë që edhe Graivët greko-epirot ndodhen ne Albanin qendrore, pran Myzeqese. Ky dekumentat nr. 55, 57, 60. bunares na del disa here edhe me forma te tjere qe ishin përzier me popuj të tjerë ilir në pushtimin emer mesjetar shqiptar Skuterra eshte trajta bizan- Nuk duhet te harrojme se kjo fortese permendet nga para mesjeta dhe nje nga keto emra eshte dhe e Italisë. tine e emrit te qytetit Cernica qe eshte emer sllav, shekuj me pare me emra te ndryshem si fortesa e emertimi Gllanenice qe e kemi trajtuar ne nje stu- Problemi i pranisë, ose më mirë i vendndo- po ky emer ne trajten neolatine filloj te njihej ne ato Kreonit antik me vone na del me emrin fortesa e Kor- dim me te gjere. Karbunara eshte Kreoni antik, Cor- dhjes së Dardanëve dhe Peonëve në Troadë në kohra ne trajten Muzakie por nuk duhet te harrojme ragumit apo Karragut ne kohen sllave na vjen me em- ragumi i luftrave me romaket, Cerninscen e mesjetes epokën homerike është pra shumë e prekshme se shume shekuj me pare, mbas pushtimit romak te rin fortesa e Cernices sepse ketu prane ishte qyteza e sllave dhe Qendra, Kreu i Myzeqese, Koka e Vendit nga një sqarim ndryshe nga ai i propozuar nga ketij rajoni, kjo fortese ilire qe quhej Korragum do te Cernises qe ka te njejten etimologji me emrin e vjeter dhe do te njihet po me kete etimologji edhe sllavisht Kretschmer, Einleitung 165, me fjalët: “Nëse quhej me emrin latin Musion qe ka te njejtin kuptim ilir Korrag apo Korragum. ne formen Gllavenic. emri i popullit fqinjë i Paionëve në veri, ai i Dar- me emrin ilir. Ne fillim te shekullit te XI kur del per here te pare Nje nder emrat qe njohim per Karbunaren ne danëve, vazhdon njësoj në Troadë, mundësia që Dhe te gjithe keto emra Korragum, Musje, Musion, emri Arianiti shikojme se David Arianiti eshte Pat- mesjete eshte edhe emri Curvelia, Curbeia qe e edhe Paionët (si fqinjët e tyre në jug, Mygdonët) Cernica, Skutari, Muzakie, Karadhakas, Karatoprak ric bizantin vjen me ushtri nga Selaniku dhe sulmon gjejme tek defteri-I Arvanid fq 13-14 kur Inalcik të kenë marrë pjesë në migrimin drejt Azisë së kane te njejtin kuptim etimologjik…si Toke e zeze, Strumbulin qe eshte qyteti i Beratit, lagjet jashte for- na flet per kryengritjet ne Arberi ne anet e El- Vogël, nuk mund të hidhet poshtë, edhe pse unë Vend i zi, Vend i Perendimit, i Muzgjeve, Vend i er- teses se tij dhe pa pritur pushtoj edhe kete fortese qe basanit po ne kete defter faqe 89 e gjejme em- nuk mund të vë asgjë në mbështetje të kësaj hi- ret. Prandaj dhe fusha e madhe perendimore ilirike quhet Thernica kuptohet se eshte shkruar e defor- rin e krahines Curvelia dhe disa e kane mare per poteze”. Elementët e traditës, onomastikës dhe do ti mbaj shpesh keto emra si fusha e Cermes, Qer- muar por behet fjale per fortesen e Cernices. trajten Kuralesh dhe mendojne se behet fjale per toponomastikës, dhe ato arkeologjike, të ven- retit, Skuries, Musjes, Misies, Manskurajt, Myzeqes Dhe ketu na lind me te drejte mendimi pse u Kurveleshin. Ne kete rast kemi te bejme me nje de- dosura nga ai në favor të tezës së tij nuk më dhe turqisht Karatoprakut. dergua Davidi me ushtri ne keto ane dhe mendimi formim tjeter te emrit te Karbunares ku ne te vertet duken të mjaftueshme për të dokumentuar hi- Per ne emri Komnen eshte nje deformim dhe keq eshte i qarte se ai ishte nga kjo zone dhe mbiemrin e u zhvilluan kryengritje ne vitin 1432 qe ndikuan potezën që popuj me vendndodhje gjeografike regjistrim i emrit te vertet qe ata mbanin sa ishin gjal- kishte mare nga po nga kjo zone dhe jo se ja dha ai per largimin e Gjergj Aranitit te mbajtur peng ne kaq të ndryshme të kenë mundur të pushtojnë le dhe ne aktivitet. Emri Komnen qe ata kishin ishte kete emer ketij rajoni ne vone. David Arianiti eshte nga turqit ne qendren e tyre Edrene dhe te vihet ne dhe të marrin pjesë njëkohësisht në pushtimin sic thone dekumentat ne trajtat Komnino, Comnino, nje nder pinjollet e deres se hershme Arberore dhe krye te levizjeve antiturke ne Arberi. Pra emrat qe dhe fitimin e Troadës. As nga ana tjetër nuk ka Komnjeno dhe vinte se ata ishin zoter te qytetit te Arianitet kane qene gjithnje drejtues te kesaj province gjejme ne format Curalesh apo Curvelia duhet kup- arsye të mjaftueshme për ta nderuar me anë të Komniatit, Koniatit, Konjatit rrenojat e te cilit ndod- te rendesishme ilire me te drejta te njohura qe nga tuar Karbunare dhe jo Kurvelesh sic e kan mare kritikës së Kretschmer o.c. 173, 212, hipoteza e hen prane Dushkut te Lushnjes. kohrat e vjetra te romakeve, sllaveve dhe bizantineve, deri me sot (tek emri Curvelia shohim mundesin Tomaschek, sipas të cilës grupe etnike frigomi- Kronikani mesjetar Halkokondili eshte bashkohes pavarsisht se do ti gjejme shpesh edhe me mbiemra te etimologjike te Karbunares por edhe trajten sllave sësh kanë ndërtuar shtresën e trakëve më antike dhe mbase nder te paret qe na jep me drejt kete emer ndryshem por qe kanee te njejten etimologji. te ketij emri qe ka kuptimin qender e Arberis sepse në gadishullin ballkanik, të cilës më vonë do ti qe mbanin Arianitet. Ai shkruan qarte Arianitis de Kjo fortese e Colobrario do te njihet si fortesa emri velia-belia-biela do te thote i bardhe dhe tek bashkangjitej një tjetër valë Trakësh të rënë nga o Komninon qe duhet kuptuar se Araniti eshte nga e Timorit apo Tomirit nga Ana Komneni ne kohen pjesa Cur, Kur shohim ndoshta emrin Qender pra Carpazi, që pjesërisht përcaktoi një spostim të qyteti Komnino, kurse te tjeret duke mos e njohur e luftrave te Byzantine me normanet ne territorin e Qendra e Arberise ashtu sic e gjejme tek frenket ne Trakëve të valës së parë në të djathtë dhe në të kete qytet e kane menduar dhe vendosur gabimisht Albanonit ne shekullin e XI-XII, po keshtu ne shek- kengen e Rolandit Ch’arbone, Qender e Arberise majtë, dhe pjesërisht i shtyu dhe kaloj me ta në Azinë e Vogël, sepse në këtë rast do të duhet të ne formen Komnen per ta lidhur me origjinen e di- ullin e XIV ne kohen e shtypjes se kryengritjes se pra Karbunara e sotme. nastis bizantine Komneno. (vazhdon ne numrin e ardhshem) shohim Trakët e valës së parë të mbetur në ga- arberorve ne zonen e Vlores, Beratit, Skraparit dhe (Vijon në faqen 17) pagina 17 Anno 16 n.3 Settembre 2018 Antichità Zona origjinale etno-gjuhësore e Shqipërisë dhe mbijetesa e një fjale peonike në Itali (Vijon nga faqja 16) shprehimisht, ndiheshin si ilir. Ndoshta më me bindje nga ata që punojnë për etnografinë helenizuara, nëse jo vetëm për ndërmjetësim dishullin ballkanik në Peoni dhe në Dardani po në antikitet, për shkak të shtrirjes gjeografike toponomastike dhe historinë e Italisë jugore maqedonas. aq sa ata që kaluan në Azinë e Vogël. Asgjë nuk të Παίονες homerikë në lindje dhe në jug, dhe të Siçilisë antike. Tashmë është e sigurt që Për gjuhë me vokalizëm -a që korrespondon na e thotë që Ilirët, edhe pse shumë te lidhur dhe pothuajse të gjithë këta popuj mblidheshin nën në kolonizimin e Apilias rreth vitit 1000 pr. K. me -o, ndryshimi i -a fundore të temave në të afërt në territore, të kenë qenë Trakë ose të këtë emër. Edhe emri Πoίoς që mbart Boius m. morën pjesë në shoqërimin onomastik, jo vetëm -o, shpjegohet me faktin se emra barbarikë kenë zbritur nga gadishulli ballkanik para atyre në Starb.VII 327 dhe që mund të demostrohet Japigë, Dardanë, Monadë, Kalabrez, Daunë në –as të gjinisë mashkllore në greqisht bëhen Trakëve që kaluan në Azinë e Vogël. Përveç tra- që është forma më antike, mund të rindërtohet e Peucezë iliro- ballkanikë, por edhe Kaonë, përgjithësisht subjekt lëvizje, për shembull ditës së Illirëve me origjinë nga Pannonia, sot në ΠoίFoς ose Paivas, me p- të zbutur në b-, Graivë, Paionas, e Dardanë iliro-epirot, dhe mesap. ‘Aρτας (Thuc.), att. ‘Aρτoς; mesap. ka një numër të madh elementesh onomastike, si në shembuj të tjerë ilir dhe me o-, ndoshta nuk përjashtohet që me dëbimin e popullsisë Δαζας, dor. Δαζoς. Ashtu sikurse duhet toponomastike, gjuhësore, arkeologjike që janë me ndikim nga trakët, korrespondon me a-, e paraardhëse të Ausonëve lazial-italianë të shpjeguar vokalizmi o i rrënjës në peon. Μόνα- në favor të kësaj hipoteze, kështu që, nëse ka zakonshme për ilirët. rajonit japigo-mesapike deri në ekstremin πος , nga ide. mono- , ant. a. ted. mana , është motive për të pranuar që Trakët kanë zbritur nga Për mënyrën se si ishte formuar mbretëria e Bruzio dhe në Sicili nga ana e Japigëve, për të më e vështirë të thuhet. Si shqipja dhe mespikja, Carpazi, po kjo vazhdimësi gjuhësore na bën të Maqedonisë gjatë shekujve V dhe VI pr. K na cilin tregonte tradita më antike italiane e treguar illirishtja i përgjigjet në mënyrë konstante me a pranojmë që Ilirët të kanë zbritur më vonë nga informon shkurtimisht Tucidide II, 99, duke nga Ellanico dhe Antioco, burime nga Tucidide, në o, tipar që e dallon shumë nga trako-frigio, i Pannonia. Po ta gjykosh në aspektin etnografik treguar popujt barbare më në lindje dhe më njerëz të këtij populli kanë kaluar në numër të cili bën dallime mes zanoreve a dhe o: material ashtu si edhe në aspektin gjeografik të proble- në veri që ishin përfshirë politikisht. Edhe madh ose të vogël edhe në ishull, v. Pais Stor. në Kretschmer Einleit. 220 sgg.; Igd.II 598. mit gjuhësor, dy gjëra janë shumë të sigurta: Strabone VII, 326, cfr. IX 434 grupon Pelagonët, di Sic. 123 sgg. Megjithëatë nuk përjashtohet që në I°) që në fillim të historisë si Ilirët ashtu edhe Lincestët, Orestët, Eordeit dhe Elimiotët në Duke mos mundur të mendoj për një jo-shkak kombinime të caktuara, si për shembull ar, al, Trakët ndodhen në lëvizje për zgjerim, të parët një grup popujsh që formonin Maqedoninë e në praninë e Ellimini në një vend ku gjuha, an ilirishtja dhe mesapikja kishin një metaforizë drejt jugut, në Thesalia, ne Epir dhe në Japigia, Sipërme (ή άνω Мαχεδονία) , por në një mënyrë toponimet, harta arkeologjike dhe tradita të mundshme në or, or, on. Shembujt janë shumë të dytët drejt Bosforit dhe Azisë së Vogël; që të lë të kuptosh se ata, në fund të shek. V pr. tregojnë me marrëveshje, por më këmbëngulje më të sigurt, përderisa iliro-mesapiko nuk e II°) që në fillim të historisë Ilirët dhe Trakët K deri në kohët më të vona te monarkisë, për sikane, që ka arsye për të besuar që elementë zotëronte o-në, por vetëm një ό, o si au, dhe për ndodheshin të vendosur në dy zona gjeogra- gjuhë, zakone dhe pjesërisht edhe për ndjenjë elimiotikë të Epirit gjenden të bashkuar me sa kohë ά nuk ishte shndërruar akoma në o si në fikisht, kombësisht dhe me dialekte të ndara, kombëtare ishin më shumë të ndarë sesa të Japigët ilir në pushtimin e Bruzios, dhe që shqip: ess. mesap. Salentum, Sallentini përballë tregues pjesor i ndryshueshmërisë së bazave të dallueshëm nga maqedonasit. Elimët e kaluar në Siçili, sipas traditës së ilir. Solenta, Solentini, mesap. Soletum, cfr. fillimit. Pavarësisht lidhjes së dialekteve dhe Sipas burimit të Strabone në IX 434 Orestae treguar nga Ellanico, do ruanin si Keonët e peon. Σαλήσιοι, μοίρα Пαιόνων Steph. Byz. afërsisë së vendeve historike formimi i dy po- e Pelagones, para se ti përkisnin Maqedonisë, Enotrisë, emrin e tyre kombëtar. s.v., mesap. Sala-, Salaihi CIM, përballë mesap. pujve i atribuohet grupeve etnike të veçanta dhe kanë qenë pjesë e Epirit. Tashmë, kur βάρβαροι, Një konfirmim që së anashkalojmë dot, sipas Solaihaihi CIM; ilir. Mάνιoι Hec. Përballë ilir. valëve paralele migratore nga veriu drejt jugut ashtu si gjithë popujt e tjerë të veriut të Epirit meje është jo shumë në faktin që Emilët me Moνήτιoν, jap. Monadi, popull i zhdukur nga në gadishullin ballkanik. Thuc. II 80 sg., ata nuk mund ti përkisnin Epirit tradita ndihen si Troianë ose Frigë Thuc. VI, Daunia bashkë me Dardët, Plin. III 105, dard. Pra, për arsye të sigurta gjeografike të grek, duke qenë se, sipas gjeografëve të shek. V 2, 3: Pausan. V 25, 6, por në faktin që vetëm n. pers. Moνoύνιος, Mε-; ilir. Σχάρδον όρος, Tomaschek dhe Kretscher o.c. 246 mund t’i dhe historianëve të shek. IV pr.K, Iliri shtrihej përmes kësaj rrugë mund të depërtonte kulti i njejti si Scordus mons.,cfr.ilir. Scardona: përmbahemi vetëm hipotesës së qëndrueshme që deri në kufirin jugor të Chaones në Korsikë. dhe legjenda e Eneas dhe Veneres në vendin Scorda; peon. Δάγγαρος, dardan. Longarus; Peonët të kenë zbritur nga juglindja në luginën Me siguri Ilirët duhej të ishin ‘Оρέσται sipas sikan. Sot është një fakt i provuar që kulti ose βέρμιος m. : mac. Boρμισχος, χωρίον τής e Axios, duke mos përjashtuar mbivendosje dhe Ecateo fr. 108, qoftë sepse për të ata ishin legjenda e Eneadëve të Troadës shtrihej deri në Мαχεδονίας Steph. Byz. përzierje të dy zonave etnike dhe dialektore. Molos, por edhe sipas Tucidide II 80 ata ishin në gadishullin Calcidica e ndoshta deri në Iliri. Pastaj edhe fjala μόνα-πος është ilire nga Në fakt, në mënyrë reciproke me dyfishimin raport të ngushtë me Epirotët. Ilirët në origjinë Duke përmbledhur rezultatet e analizave prapashtesa. Janë të dallueshëm derivatet në e emrave etnik dhe të toponimeve trako-frige duhet të ishin Athamanes. të mëparshme vërehet se në listat e Tucidides –po të emrit personal mesapiko-ilirik Daza-s: në Iliri, në të përbashkëtat e disa pjesëve të Partia e dobët për gjuhën e këtyre popujve dhe të Strabonës rreth popujve barbare që herët Δάζονπος (Gaio Rennio Brindisino), dy herë zakoneve dhe traditave vihet re formimi i tërheq Hoffman, Makedonen 151 sg. nga arsyet a vonë do ti bashkangjitëshin mbretërisë së në një dorëshkrim të Dodonës, GDI 1339, fjalëve me të njejtin kuptim, si βρυϋτος, Ғέδυ e parashtruara nga Kretshmer o.c. 254 sgg., për Maqedonisë, mungojnë Dardanët dhe Peonët, Δάζιπος në CIG. 8518, IV 29. Ky format, që “ujë”, βέχος “bukë” [nga *bhe(u)kos], të parat të demostruar çfarë ishte ilire, ose raportet e ku këta të fundit historikisht figurojnë në zonën është ndoshta që në Messapus, *Mέταπος, të përdoruara nga Trakët, Frigët dhe Peonët dhe ngushta politike, etnologjike e gjuhësore të që përfshihet mes Dardanisë dhe Lyncesti, me -βος, Мεταπία (Rintone); në emër të qyteteve e treta në frigio dhe në shqip (bukë). Molosëve, Orestëve, Pellazgëve, Elimioatëve siguri të rezultuar Ilir, shenjë që edhe Peonët që mbarojnë në –pa të tipit Arnapa, etol. Mετα- As nuk është shumë e vështirë të përcaktohet me Epirotët, për sa kohë Tucidide II 80, 81 ishin Ilir dhe se si Dardanët kishin mbajtur πα, jap. ‘Aργύρι-πα, sic. Kεγτόρι-πα, provohet se ku ka ndodhur ky kontakt. Nga gjurmët e karakterizon Kaonët, Thesprotët, Molosët, pavarësinë e tyre. Vazhdimësia gjeografike si shumë produktive në demografë, etnikët, në emrit kombëtar të Peonëve, që qëndrojnë akoma Atintanët, Paraueiët, epirot si βάρβαροι, të cilës tregon që këtu mbështetet më gjatë një zonë patronimët dhe në emrat e qyteteve në vendet në terrenin e gjeografisë erodote, për kohën e elemente etnike të infiltruara deri në Etolia kompakte e Ilirisë, që u ruajt ndoshta përtej historikisht ilire, ose tashmë ilire, cfr.n.pers. luftrave persiane, vija ndarëse ishte Strymon ai mund tju referohet vetëm kur përkufizon përfundimit të mbretërisë së Maqedonisë. trac. Medopa, Jordanis c. 10, acc. a Mήδα, (Struma), përderisa kufiri gjuhësor ka rrëshqitur Euritanët si άγνωστότατοι γλώσσαν III 94. Më Ndërsa më në juglindje, me krijimin e Athen. XIII 557; mac. ‘Aεροπος përbri me më shumë andej, se sa këtej. Kështu shpjegohet i qartë është Strabone në VII 326 άναμέμιχται mbretërisë maqedonase mes Barnus m. dhe ‘Aεροπες, έφνος Тροιζήνα χατοιχον-τεςχαί dyfishimi i emrave të ndryshëm i popujve, τούτοις (‘Hπειρώταις) τά ‘Iλλυριχά έφνη. Të Axios të mesëm dhe të poshtëm, vazhdimësia έν Мαχεδονία γένος τι Нes.; Eύρωπός πόλις maleve, lumenjve mbi bregdetin Adriatik të vësh Hoffman Mak. 259 Tymphaei, Orestae gjuhësore e territorit antik të Peonëve u thye nga Мαχεδονίας Steph. Byz. s.v. ed Europus fl.; Ilirisë së mesme dhe të poshme dhe në rajonet e dhe Elimoitë në një fashë me Maqedonas grekë Maqedonasit, ndoshta që në fillimin e shek. V Δουροπος ί πόλις Мαχεδονίας Steph. Byz. s.v. Axios, të Strymon dhe Nestos trak. Me sa duket ose të grekëzuar është si të mbyllësh sytë për pr.K. ex Strab. kufiri perëndimor origjinal i Ilirisë duhet të jetë mos të parë. Lajmi nga Strabone VII 326, në Gjeografikisht mbretëria e Maqedonisë, të Këtyre iu duhet shtuar lista e gjatë e emrave spostuar nga liqeni Ochrida dhe Prespa deri në kohën e tij i besuar si legjendar (άίτιλογία), që paktën në pjesën veriore, duket e formuar në ilirik të popujve që mbarojnë me –pes, -poi, emri Nestos trak, pak përpara vargut të Rodope. Lyncestae, Pelagones, Orestae, Elimiotae dhe zemër të një Peonie shumë më të madhe dhe i qytetit dhe lumit Oropus (Attica, Epiro), paralel Thënë kjo, duket shumë më e mundshme të tjerë barbarë deri në Corcira për zakone dhe të një zone dialektore ilire shumë më të gjerë, me të cilët kemi ‘Aσωπός fl. (Attica, Argolide), që prania e emrit kombëtar të Dardanëve dhe dialekt qenkan të lidhur mes tyre, i trasferuar nga e cila historikisht ruhej vetëm korniza veri- ‘Iνωπός fl., ‘Aγαρος fl. Dhe emrat vendor të Peonëve në Troade mos të ketë qenë produkt i ne shek. V-IV pr.K, koha e mundshme e fonteve perëndim. Fragmente të kufirit lindor mbijetuan tipit Osopus, Oropa në Italinë jugore dhe në një migrimi të vërtetë etnik, por një lokalizimi te tij (Scilace, Ecateo, Teopompo), nuk mund mes Axios dhe Strymon akoma në gjeografinë Gallia. Nuk e di nëse është për tu dalluar një nga legjenda epike, ose në kujtim të betejave të të ketë kuptim tjetër, përveç se ata për kombësi e Erodotit, pra në atë që për të përfaqësonte –po e formatit gjeorafik, që për vetë shtrirjen e mbajtura nga Eoli me Dardanët dhe Peonët përtej dhe gjuhë në atë kohë ishin akoma ilirë. Dhe në gjendjen gjeografike para luftrave persiane, pra saj duket si me origjinë mesdhetare, nga formati vargut të Pindit dhe Olimpit, të trasferuara më të njëjtën mënyrë i shpëton edhe domethënia e atë që është e panjohur për Scilace dhe Ecateo. –πο që në greqisht është produktiv në mbiemrat vonë në Ellade në Troade, ku në të vërtetë nuk raporteve që fonti i Strabonës VIII fr. 2 sheh mes Mes Axios dhe Strymon Tucidide II 99 në kohën kualifikues akoma në kohën hometike, për gjendeshin Dardanë dhe Peonë, por grupe trako- dialekteve thesprote, molose dhe maqedonase, e tij gjen të vendosur ‘Hδώνες, që Tomaschek shembull έλλοπος (peshk) pranë έλλον γαυχόν frige. Për qëllime etnografike, jo më pak se siç është shembulli i dhënë nga ai: gr. Γραίας: o.c. I 33sgg. i quan Frigë, ashtu si Frigë janë χαροπόν, që është epitet i peshkut në Soph. Ai. gjuhësore, më dukët më indikative të thërrasësh mol. Πέλιάς: gr. Γέροντυς: mol. Πελιούς ( për të edhe Mυγδώύες në zonën perëndimore të 1227, Athen. 227 D; χαροπός (luan) në të cilin, në emrin e tyre Trakë trakët, dhe Ilir ilirët. ku mungon epirot. Πελειοούς, πελλάς dhe ku Edonëve, duke qenë të cilësuar si Фρύξ eponimi sipas meje, kërkohet një përbërje me –ωφ,-οπος, Që Peonët, të cilët, sipas të gjithë treguesve, shtoj dac.superl. (?) πολίσται “prifta të vjetër të i tyre Mυγδών në II.186. ose me πος nga ποδος. kanë banuar edhe në pjesën e sipërme të atij Zalmoxis”) nuk gjenë korrespondencë përveç se Ky ndryshim ka qenë sipas gjasave efekti Që edhe ilirishtia e Dardanëve, Peonëve territori që rreth fundit të shek. VI pr.K u bë më shqipen plak , nga një formim i zvogëluar i mbivendosjes së një korrnize etnike dhe dhe Lincestëve të jetë një gjuhë e dialektit mbretëria e vogël e Maqedonisë në lindje të *p(e)là-ko-s. në të vërtetë Orestaët banonin mes dialektore trake mbi zonën ilirike paraardhëse. centum, siç thuhet, nuk kemi elementë për ta Bermius m., të kenë qenë Ilir, është e vërtetuar Lincesti dhe Elimioti në Vistricën e sipërme, në Para këtyre fakteve vetë Hoffman, Die provuar. Duke pranuar që vazhduesi historik në mënyrë indirekte nga fakti se, sipas Erodoto liqenin Castoria, ku ishte Argos Oresticum. Makedonen 117 thotë se që përpara luftrave dhe gjeografik i kësaj ilirishte është shqipja, ajo VIII 173 dhe konceptimi gjeografik i fundit të Për kombin ilir flitet në të gjitha burimet persiane Παίονες që gjendeshin në Axiosin e do duhet të përjashtohej si mundësi. Në favor shek. VI pr.K Argeadët që themeluan mbretërinë Euricide, gruaja e Aminta, mbreti i Maqedonisë, poshtëm kanë qenë subjekt i Maqedonasve. të tezës satem ndoshta do të mund të shtohej e Maqedonisë, kryeqyteti i të cilës Aίγαι, më në bujë barbare që peshonte mbi pastërtinë e Mbretëria e Peonëve historik, nga mbretërit e tani emri personal lync. mashkullore Σίρρας, antikitet dhe me siguri në një dialekt ilir thuhej lindjeve të fëmijëve, sepse ajo ishte bija e të cilës, Lukkeios (359-340 pr.K) dhe Audoleon femërore Σίρρα dhe emri i qytetit trako-peonik ‘Eδεσσα nga peon-frig. Ғέδυ “ujë” (3), kishin Sirras, mbretit të Lincestit, cfr. Hoffman Mak.p. (315-286 pr.K), njohim monedha, dhe pra atë Σίρρα. Shembulli epirik πύρρος nga πυρρός “e dalë nga Argo mes Ilirit: έξ ‘Aργεος έφυγον ές 160 sgg. emri i Euridaeive përsëritet pastaj të treguar më sipër, mbi kufirin perëndimor të kuqërremtë” vërteton se emrat personal mund të ‘Iλλυριούς. historikisht në Ilirinë e vërtetë, në pjesën që shqipërisë së sotme. Në këto kushte lind pyetja kenë qenë edhe në Iliri të tërhequr nga ngjyra e Por, që ishin Ilir dilte nga prova më pak qëndron mbrapa rajonit të Taulantëve, mbi nga cilët Peonë ta ketë marrë Ecateo fjalën flokëve dhe e lëkurës, që sugjeron të shohësh indirekte. Ne fakt, në kohën historike ata lumin Eordaicus, Arrian. Anab. I, 5, 5, rrjellë παριβίη, fjalë e trasmetuar nga ai. Ta gjykosh në ilir. Σίρρας korrespondenten e lit.zem. figuronin gjeografikisht të vendosur mes e Apsus (Semeni). Më në fund, shprehimisht nga fakti se ai iu atribuon Peonëve edhe fjalën szirvas, sxϊrmas “gri” Prellwitz BB XXX 176, Dardanëve dhe një grupi popujsh të vendosur Ilirët janë për Strabone VII 315 Dardanët, të βρύτος, që nga burime të tjera dimë që ishtë gr. Χίρρός “i verdhë”, a.s. sέγύ “gri” . Personat më në jug përgjatë maleve Barnus e Boius ose kufizuar në jug me Peonët, dhe sipas burimit pikërisht fjalë e trakëve, nuk ka dyshim që bëhet me një ngjyrë të verdhë të zbehtë të fytyrës Poius, vargjet e të cilëve zbrisnin vertikalisht të Appiano Ill.2, që bënte ende etnografi dhe fjalë për Peonë që në shek.V pr.K ishin akoma quheshin nga Maqedonasit χίχερροι, χερροι nga veriu drejt jugut, mbylleshin në lindje të histori me anë të genealogjisë dhe eponimeve, në kontakt me Trakët. Nuk e dimë nëse është ωχροι Hes., Hoffmann, Mak. Fq.53. Termi është Shqipërisë së sotme: Pelagones, Deuriopes, Dardanos është i biri i Illyrios. vetëm tek ai ionizimi i formës. Edhe dy fjalë të i vlerësuar vetëm si pro- zem. szirvas, sxϊrmas Lyncestae, Eordaei, Orestae, Elimiotae. Të Për të demostruar origjinen dhe kombësinë tjera peonike πίνον, πίνος dhe μόναπος shfaqen “gri” Prellëitz BB XXX 176, gr. Χίρρός pra e gjithë këto popuj nga antikiteti, në heshtje ose ilire të Elimiotëve ekziston ndoshta sot një në brendësi të grekëzuara në zanoren e tyre -o, një forme të saj dialektore χερρός χίχερρός në tjetër argument që nuk është shfytëzuar akoma dhe vijnë ndoshta nga vende peonike gjysmë të (Vijon në faqen 18) Attualità Anno 16 n.3 Settembre 2018 pagina 18 Zona origjinale etno-gjuhësore e Shqipërisë Brezi i ri i historianëve dhe nevoja për dhe mbijetesa e një fjale peonike në Itali rikonceptimin e gazetarisë historike! (Vijon nga faqja 17) serb. divizma bot.; mesap. bilia pranë biliva CIM, Nga Armand PLAKA Muzeut Historik Kombëtar, Arkivit të Shtetit, Qen- një ilir. *sirvas. Mes shembujve më të sigurt përkatësisht në 56, 55. drës (sot Akademisë) së Studimeve Albanologjike, të pjesëmarrjes së Dardanëve në grupin satem Nëse nuk është i vështirë analizimi, është është βέρζανα, emër i një kështjelle në Dardani i vështirë interpretimi i peon. Παραβίη, për istoria e Shqipërisë e sidomos stacionet por edhe të Muzeut të Arsimit, Muzeut të Artit (Procop.). shkak të lidhjes së saj të ngushtë me një zakon e saj të vona, kanë bërë që të përjetojmë Mesjetar në Korçë, muzeumeve në Krujë, Shkodër Pas meje, Gjuha e mesapikëve antik, 23 n.1 të veçantë. Kuptimi i saj i drejtpërdrejtë, duke u Hgjatë këtyre dekadave të pluralizmit shumë e gjetkë (duke mos e përzier këtë me turizmin), ka njohur Jokl (Albaner in Reallex d. Vorgesch. bazuar mbi atë të pjesëve përbërëse të fjalës, do të zënka e debate. Thuajse të gjitha kanë pasur një dhe zgjerimit të hartës arkeologjike, digjitalizimit I 89 sg.), kjo është formë omofone Berz-, Barz- ishte ai i “prima potio” ose i gr. Πρόπομα “potio problem: njëanësinë në trajtimin e çështjeve dhe të shumë fondeve arkivore e çeljen e shumë në emër të ilirisë opiate, lidhen me ide, bherg’h- ante cibum sumpta”. Në fakt një birrë e bërë më daljen në përfundime që e shohin njëri-tjetrin si ekspozitave, apo mbajtjen e simpoziumeve, si edhe së miri (χέγχρος) është nga një bimë aromatike, “i lartë, i fortë, mal”, me velaren satem. Përveç tepër kundërthënës, duke e sjellë gjithë diskurin prurjeve individuale e koleksioneve “atipike” që këtyre, ilirishtja dhe shqipja zotërojnë, siç thashë, kunilage (χόνυζα) nuk mund ta servirte birrën si një vakt por si një pije tonike ose apiritiv. Në në një qerthull pa fund dilemash e pikëpyetjesh që përbëjnë të gjitha risi më vete e ua sjellin kësisoj formën bhergh- >Berg-, Barg me velaren centum. shpesh na hutojnë tërësisht e në disa aspekte na sidomos shqiptarëve të brezit më të ri, historinë e Që peonët ashtu si shqipëtarët ishin pjesë e Greqi χονοζίτης οίνος ishte një verë e përzierë bëjnë edhe qesharakë në sy të botës. vendit të tyre më pranë se kurrë në klasa e shkolla, këtyre luhatjeve mes palatale dhe velare, e tregon me bimën kunilage. Në Romë, antikët, ieiuni sipas meje edhe shembulli ‘Eριγνων fl., ‘Pιγινία vinum sili conditum ante merdiem obsorbebant, Nëse si më tipiken do të shihnim ndarjen që në shtëpi e madje edhe në autobusë. (Strab. VII 331 fr. 49 ότι ό νύν ποταμός Pιγινία Paul. 473. Fest. 472 L. Se çfarë mund të jetë sili mbizotëron për çështjen e “Festës së çlirimit”, Ata s’kanë bërë as “Betimin e Hipokratit” e as έν θράχή χαλούμενος ‘Eριγνων ήν χαλούμενος, nuk dihet, ndoshta është baza e vetë “siligo”. do të mund të vijonim me një sërë çështjesh e duket se kanë premtuar atë që nuk mund të real- nga një formë ‘Pιγνων (‘Pιγιν-) pranë ilirishtes Popuj të ndryshëm, kultura të ndryshme, cfr. tamatikash të tjera që paradoksalisht sa vijnë e izojnë, por aktiviteti e statura e tyre e deritanishme ‘Pίζων, shqip “rrjedh”. Derisa fakti përhapet Hirt, Die indogermanen I 308 sg.. 668sg. dhe zgjerohen. Kështu, ndërsa debatojmë për Luftën vërteton përditë e më shumë se ata i janë betuar në trako-frige, është e lejueshme të mendohet literatura e cituar. Në italinë jugore, e veçanërisht (e Dytë Botërore), të vjen ndërmend se çfarë parimeve të tyre të profesionalizimit dhe i janë në Kalabri dhe Sicili është e përhapur akoma sot që shembujt me velare t’i atribuohen një pjese thuhet e shkruhet për mënyrën se si u zhvillua dhënë me shpirt përmbushjes së objektivave tejet centum të gadishullit ballkanik, veçanërisht në tradita e supërave dhe gjellërave me drithëra. Ndër emrat që i përmbahen më shumë zakoneve të lashta ajo në Shqipëri, për gabimet e përfitimet, për fa- pozitive, për të cilat duhet të jenë krenarë. emrat gjeografik. E njejta gjë mund të thuhet jtorët e ngadhënjimtarët, për kolaboracionistët e për emrin e personit në ilir. ‘Aγρων, të popullit dhe që lidhen më lëngun ose supën e përgaditur çlirimtarët, për të (mbi) vlerësuarit e të harruarit peon. ‘Aγριάνες dhe të qytetit ‘Aγρίνιον, dhe në në raste të caktuara agjërimesh apo festash, janë Nevoja e një fryme të re në ide. ag’ros. Megjithatë, edhe në Dardani dhe dy, të ilustruara të dyja në Rohlfs Etymologisches e kështu me radhë. gazetarinë historike. ne Peoni pjesa më e madhe e shembujve me Wőrterbuch der unteritalianischen Grazitet, nr. Debat tashmë prej kohësh ka edhe për Skënder- Dukshëm duhet thënë se po kontribuojnë në palatare duhej të paraqiste bashkëtingëlloren s, 1103, 1176, fq. 133; 208: 1.cuccίa “supë me beun, për origjinën e tij, për identitetin shqiptar, këtë aspekt edhe një brez gazetarësh, të cilët në z, në shqip th, dh. grurë e zierë” e cila në Kalabri dhe në Sicili rolin e Esat Pashës, për ish-monarkun Ahmet Zog, print apo në TV, po sjellin alternativa shumë pozi- Jokl (Thraken in Reallex.d. Vorgesch. Fq. përdoret kryesisht ditën e Sh. Lukës dhe që lidhet për figura e profile të harruara nga balta e pluhuri, tive e këndvështrime serioze në trajtimin e temave 270) cakton në mënyrë vendimtare Dardanët me neo-helenishten τάχουχχιά (Arcadia) “gjellë për ndërhyrjet politike të djeshme e kultin e indi- më të debatuara të kohës, duke avancuar tashmë me grurë, me drithëra”. 2. Por në provincat e e Peonët në zonën ilirike. Ai gjithashtu i bën vidit, për ish-viktimat e regjimit të shkuar, për is- një traditë të gazetarisë historike, e cila lindi me trakët dhe ilirët dy dialekte shumë të ngjashme Reggios dhe Catanzaro kjo gjellë, me emër akoma të pasqaruar, quhet purvia në Bova dhe lamizimin e shqiptarëve, pra në thelb për gjithçka. ndërrimin e sistemeve. Larg skemave shabllone, por të ndarë; megjithatë sipas meje kufiri mes E megjithatë, deri këtu nuk shoh asgjë të keqe, tashmë ka ardhur koha që të mos mjaftojë më dy zonave dialektore ndodhej që në antikitet, fshatrat e afërm; në provincën e Reggios purvia pasi debati në çdo rast i jep frytet e veta. vetëm intervista me protagonistët, marrja e për- siç e kam theksuar, al- , deri në lindje, pra mbi (Casignana), puzvia (Africo, Caraffa); puzbia Strymon ose më përtej. Pas kësaj, nuk mund (Feruzzano), pruzbia (Mammola), prozbia Ajo që më bëri të lëvizja për të shkruar këtë cjellja e një materiali pa u konsultuar me burime të dyshohet më se fjala παραβίη, e quajtur si (Canolo), pruzbia (Bianco), purdzia (Siderno), opinion, është një ngasje e kahershme që lidhet alternative, qoftë kjo në shqip apo gjuhë të huaj, peonike nga Ecateo, të jetë nga ana gjuhësore prudzia (Benestare); në fushën e Kalabrisë me një fenomen që megjithatë duket sikur shkon e as të mbizotërojë empirizmi, por shpirti analitik, ilirike. Ilirike është me siguri fjala tjetër peonike (prov. e Reggios). pozbia (Polistena); prozbia kundër rrymës, ose, le të themi më mirë, përtej hulumtimi, vlerësimi dhe opinioni, duke synuar që përdoret për të treguar birrën e bërë nga elbi, (Iatrinoli); sprovia (Varapodio); në provincën e rrymës, duke nxjerrë në pah kontribute që ia vlen vërtetësinë, objektivitetin dhe paanësinë, në një pra πίνον. Në Revistën e Shqipërisë I, 137 e Catanzaro porgia (Cortale), prugia (Curinga), të përmenden e vlerësohen. gjykim të ftohtë e duke iu nënshtruar trendeve pozbia (Conidoni-S. Costandino Briatico); ku kam lidhur këtë fjalë me shqipen “pi”, “pinë”, Nëse do i referohemi aksiomës popullore se më të reja të trajtimit të historisë, duke i shër- duke thënë se nga ana strukturore shfaqet si një fjala nënkupton një supë me misër dhe grurë të bardhë, që hahet ose me 6 dhjetor (Sh. Nikolla) “koha e mirë duket qysh në mëngjes”, atëherë na byer kësisoj vendit e kombit, me guxim, njohuri pjesore ose emër foljor në –no e tipit të shqipes. duhet të besojmë se jemi në rrugë të mbarë. e këmbëngulje. Nga ana strukturore peon. Παραβίη paraqitet si ose me 13 dhjetor (Sh. Lucia). Eshtë e vërtetë se për momentin është kthyer një përbërje. Por është dyshuese nëse në pjesën Në fushën e Reggios mbrëmjen e 5 dhjetorit e parë bëhet fjalë për një parafjalë, ndajfolje apo vendoset një pjatë nga kjo supë në soletë, që Elita të reja, kontribute të në një tendencë thuajse trajtimi i së shkuarës dik- mbiemër. Ngjashmëria e madhe me gr. Παρα, shenjti i fshatit ta bekojë ushqimin natën, gjë dukshme tatoriale, e cila në një vend si Shqipëria do vinte për ata që në tridhjetë vjeçarin e fundit kanë që besoj se është mbi të gjitha mbijetesa e një Të baraslarguar nga emocionet false, ngarkesat koha të merrte vëmendjen e duhur, megjithëse ndjekur dallimet e vogla të etimiologëve për të riti të lashtë agrar, ndoshta për të kërkuar shiun. dhe ndikimet boshe të së shkuarës së afërt, ata kjo më shumë falë ndjeshmërisë së lartë që kanë identifikuar ose krahasuar format e ndryshme Rohlfs, o.c., fq.208, mendon me dyshim se është përbëjnë elitën e re të historianëve shqiptarë. Dhe organizatat e huaja, fondacionet dhe ambasadat, apofonetike dhe formësore të indo-europeo per, një prejardhje nga gr. Πολφοί, në të cilën nuk nuk janë pak: Dr. Marenglen Kasmi, Dr. Dritan të cilat duket se e kanë kuptuar më së miri vlerën bëhëj fjalë ekzaktësisht për supën por për një per, por është iluzion, edhe sepse asnjë shenjë Egro, Dr. Dorian Koçi, Dr. Ledia Dushku, Ilirjan e dokumentimit dhe evidentimit të vendeve e e parafjalës që korrespondon me gr. Παρα nuk farë paste. Edhe kjo mbetet jashtë mundësive historike dhe fonetike. Gjika, Erald Kapri, Niko Kotherja, Dr. Ardit Bido, dëshmive më pikante të mbajtjes më këmbë të një është individualizuar deri tani në gjuhën shqipe. për të vijuar kështu – duke u kërkuar ndjesë – diktature të llojit të veçantë, si ajo shqiptare dhe Metoda më e mençur pra, do të ishte të shpjegosh Por është për tu bërë edhe një konstatim tjetër. edhe më të tjerë që do të ishin plotësisht të denjë vuajtjeve e dramave që shkaktoi. Në këtë kuadër ilirishten me ilirishten. Nga kjo fjalë e fjalorit të vendeve neo-greke të Fjala shqipe “parë” del me siguri nga një Italisë jugore, nuk ka asnjë gjurmë në fjalorët të vijonin këtë listë. Dikush historian profesionist, janë për t’u përshëndetur një cikël dokumen- mbiemër ilir para-s, pranë së cilës qëndron dhe në dialektet neo-helenike të Greqisë. Nësë dikush në mënyrë të tërthortë, dikush në krye të tarësh, apo dhe çelje e mirëmbajtje të vendeve parafjala para me gen. “innanzi” (para)( Jokl IF fjala është e importuar, nuk vjen pra nga Greqia, një institucioni e dikush si studiues i pavarur, ajo të “kujtesës kolektive”, rreth të cilave, në fakt, XXXVII, 108), që në disa situata, mund të duket e dhe postullimi i një neo-helenishteje *πουρβία që i bashkon janë pasioni dhe kontributet. kohët e fundit ka pasur nga ana tjetër një debat njejta parafjalë në –as nga –os është në greqisht nga ana e Rohlfs është e pavend. Është e mundur Ata janë tashmë ikona të një brezi që suksesin “agresiv”. Πάρος “para”, me gen., a.ind. purάs “para” ose që fjala ballkanike, përpara se të importohej në e bazon në punë dhe që më së shumti i largohen Shpresojmë që të gjenden fondet e nevojshme Kalabri kishte pësuar një ndryshim dialekti nga pothuajse ekuivalente me a. i. Purά “si fillim, tamtameve e gërgëreve të politikës së ditës, duke e të krijohet mundësia të financohen edhe pro- para se” me abl.avest. para, a. pers. para. Ndërsa παραβία në παρβία në ndonjë zonë në kontakt me Greqinë ose që në një παρ(α)βία, παρ(α) të preferuar t’u besojnë tërësisht hulumtimeve e fak- jekte e ide që lidhen me etapa të tjera historike, gr. Παρα tregon saktësisht raportin hapsinor mes teve, përpara se të arrijnë në përfundime. Në dukje në mënyrë që të rrëmohet më thellë, të zbulohen dy gjërave “afërsi, gjatë, pranë, përballlë”, gjë që zevëndësohej, sipas kuptimit, me προ- ose me pa asnjë idhull për të ndjekur, duket se ata janë sa e dokumentohen kësisoj edhe guva të tjera e pika glotologëve ju është dukur si vazhdimësia e një προσ-. Kjo në fakt më duket arsyeja e parë e forme tjetër apofonetike dhe morfologjike, me ndryshimit të pjesës së parë të përbërjes, kështu, të heshtur, aq edhe aktivë. Organizojnë ekspozita, të errëta të historisë sonë. Tashmë ka ardhur koha shumë mundësi i një indeur. Pr, gr. Πάρ dhe me fjala e trasformuar në greqisht ose në latinishten simpoziume, nuk lodhen së nxjerri në pah vlera që gazetaria historike të kanalizohet e të mos jetë epitezën analogjike të një –a, gr. Παρα Gűnter, ballkanike në kontakt me zonën veri lindore të të harruara, artefakte nga thellësia e tokës e të vetëm një shtojcë fshehur nën logon e rubrikës IF XX 37 sgg., 62. Sepse në peonisht –s fundore Shqipërisë në *pro-bia, *porbia, *purbia ose bëjnë studime, të nxisin debate të guximshme e “Dossier”, e cila të lidh me aktualitetin ndonjëherë nuk mund të kishte rënë akoma, në këtë qëndron *prosbia, purs-, kjo pastaj deformohet më tej të mos i shmangen përplasjes edhe me “peshat e në mënyrë fare banale, si një skllave e përulur e një tjetër arsye për të thënë që peonishtja është sipas tendencave fonetike ose sipas analogjive rënda”, duke treguar se në këtë vend ka dhe do të politikës së ditës, e që përmbajtjen e saj mund ta të dëgjuara në zona të ndryshmë të vendeve të ilir. para dhe identifikohet më së shumti me a.ind. ketë shpresë se gjerat ecin dhe duhet të ecin. Nuk botosh shpesh pa e vrarë mendjen e pa parë datën, purά “para”. importimit. Kështu *προσ- nga προσδέμιον “fije, gjë e vogël ose pa vlerë” ka ndryshuar në është thjesht këmbim elitash, por këmbim cilësor duke e trajtuar vetëm si një lopë, nga e cila mund Për sa i përket etimiologjisë së –βια duhet elitash, i domosdoshëm në stadin që po kalojmë, të mjelësh një numër të madh klikimesh e lexue- thënë se fjala, si emër i një pije, është e vështirë spur-, spor-, në spurdimi, spordemi, spurdemi, në një vend që paradoksalisht vijon të mbetet një sish. të shkëputet nga baza biforme indeur. Pi/Bi “të pozdemi në vende të ndryshme të provincës së pish”, edhe sepse nga peon. Πίνον, πίνος dhe nga Reggios dhe të Catanzaros: cfr. Rohlfs o.s. fq. urë kulturash e ndikimesh, prirjesh e besimesh, ku shqipja pi mund të duket që ilirishtja ka mbajtur 209, nr. 1796. Mbi porgia, prugia të provincës së historia fatkeqësisht ka qenë edhe njëra ndër nyjat Shqiptarët, “dashnorë” të vetëm formën pi-. Por a.ind. pi-bati, lat. Bibo, Catanzaros duhet të ketë influencuar latinishtja kryesore ku politika ka futur hundët pa fund e fré historisë falisc. pipafo, “do të pi”, celt. (p)-ib, “pi” thonë purgare, duke u bërë fjalë për ushqimin e butë në duke e shfrytëzuar barbarisht. Edhe pse gjuhë paksa e izoluar e me pak re- se uniteti indo-europian kishte të dyja format, një ditë astinence. cipientë në krahasim më gjuhët e mëdha, lexuesi dhe faliskët e peonët e dëshmojnë se shpërndarja Duke patur parasysh zonën e kufizuar të Ndryshim në mentalitet shqiptar, si një popull mesdhetar, i prekur më përhapjes së fjalorit në qendrat rurale të provincave dhe mbijetesa e njërës ose e tjetrës është thjesht Sigurisht se të qenit i ri, u jep atyre edhe en- shumë nga ndikimet e lëvizjet historike, duket se çeshtje dialekti. Një emër –βια “pije” nuk mund të Reggio-s dhe Catanzaro-s, krahas gjithë territorit të greqizuar të Italisë jugore, dy janë ergjinë që ta dikton mosha, por më i rëndësishëm ka vlerësim për të tilla tema, e në mënyrë pro- të jetë tjetër veçse një emër foljor. Pra do të se komponenti fizik, është pikërisht mentaliteti i porcionale kërkon kësisoj të gjejë cilësinë, thelli- ishte problematike nëse do duhej të lidhej me hipotezat: ose që në vendet e tjera fjala ka rënë pre tyre, zelli dhe dëshira për punë, pasioni prej hu- a.sl. pija, piti “të pish” apo duhet të lidhë me një e mospërdorimit bashkë me traditat dhe zakonet, min dhe risinë, e të mos bjerë pré e përsëritjeve a.sl. pivo “pije”, lit. Pyvas, a.pruss. pivis, pevω ose që ajo, e futur sa këtu sa aty nga gjuha kishtare lumtuesi dhe objektiviteti në trajtimin e çështjeve, të pavlera e shabllone, e një tautologjie lodhëse e “birra”. Por ekzistojnë gjurmë që “v” intervokal i e ritit grek, është mbajtur në mënyrë të pavarur në duke zbuluar përtej tyre edhe aftësi e strategji të të pafrytshme, ku synimi është shpesh scoop-i pa ilirishtes, si në dace dhe mesapike, ka rënë (dac. vendet e izoluara, në kontrast me termat fetarë të rralla menaxheriale në institucionet që (disa syresh) përmbajtje, titulli pa objekt e sasia pa cilësi. Dioedela ‘μυριφυλλον’ me shumë mundësi nga vendeve të ritit romak. tashmë drejtojnë. Mjafton të përmendim shtimin e (Autori është ish-bursant i Fondacionit “Konrad *divo-dela; διεσεμα “verbasco” (bimë, lule), (Përktheu: Nikolin Sh. Lëmezhi) dukshëm të aktiviteteve brenda e jashtë sallave të Adenauer” dhe i Bundestagut Gjerman në Berlin). Vëllazëria Jeruzalemi i Ri pagina 19 Anno 16 n.3 Settembre 2018 Iconografia

Nga Andrea Llukani, Tiranë

heofan Popa ka një veprimtari të gjerë kërkimore e shkencore për evidentimin Te vlerave historike të monumenteve të kulturës së popullit shqiptar. Pas ndalimit të lirisë fetare më 1967, Theofani pati privilegjin që të siguronte një leje nga Universiteti i Tira- nës për t’u marrë me kishat mesjetare të Shq- ipërisë. Ndërmjet viteve 1967-1975, Theo- fani u mor me grumbullimin e ikonave dhe të objekteve luturgjike kishtare, duke i shpë- tuar ato nga shkatërrimi. Duke shkuar fshat më fshat dhe kishë më kishë, në shoqërinë e shoferit Ilia Nemçe, Theofan Popa arriti të mblidhte qindra ikona dhe objekte liturgjike kishtare. Gjithë këtë vëllim pune, sipas Pir- ro Thomos, Theofani e përballoi pothuajse i vetëm. Vetëm dikush që e di vendodhjen e kishave dhe në çfarë kushtesh janë mbledhur ikonat dhe objektet liturgjike, mund të çmojë punën kolosale që ka bërë Theofan Popa.

Muzeu Kombëtar i Artit Mesjetar në Korçë

Me ikonat dhe objektet liturgjike kishtare të Kontributi i Theofan Popës mbledhura nga Theofan Popa, u hap Muzeu i Artit Mesjetar në Korçë. Muzeu u ngrit në mjediset e kishës “Burimi Jetëdhënës”. Ikonat qenë grumbulluar nga kishat e rrethit për muzeologjinë shqiptare të Korçës në xhaminë e Mirahorit dhe prej aty u transportuan në mjediset e muzeut. Grupi i punës, që u mor me platformën e muzeut, Muzeu Kombëtar “Onufri” Goga. Në një eksapter tjetër është shkruar se ulli XVI deri në fillim të shekullit XIX, që përbëhej nga Skënder Anamali, Andromaqi në Berat janë ripërtërirë në vitin 1860, kur kujdestar njihet si periudha e artit pasbizantin. Në pavi- Gjergji dhe Pirro Thomo, me konsulencën ka qenë Mit Zhapa. jon ka ikona të ikonografëve: Onufri, Onufër shkencore të Aleks Budës. Kishës iu shtua një Me ikonat e mbledhura nga Theofan Popa Në hieroren e kishës “Fjetja e Shën Marisë” Qiprioti, David Selenica, Kostandin Shpata- pjesë në anën perëndimore, e cila u përdor më 27 shkurt 1986, u hap në Berat muzeu në Berat ndodhen lipsanët e Gorazhdit dhe të raku, Kostandin Jeromonaku, Joan Athanasi, për të siguruar mjediset e punës së muzeut. “Onufri”. Funksioni themelor i muzeut “Onu- Angjellarit. Shën Gorazhdi ishte nga Moravia vëllezërit Zografi, vëllezërit Çetiri, anonimë Iu shtua edhe një pjesë në anën lindore, e cila fri” është të përçojë interpretimin e veprave të dhe e ushtroi veprimtarinë e tij misionare në dhe Mihal Anagnosti. u përdor për mjediset e ekspozitës së muzeut. Onufrit, duke i dhënë një rol të rëndësishëm Berat, ku edhe u martirizua. Lipsanët e shenj- Më 18 maj 2017, me rastin e Ditës Projekti i modifikimit të kishës në muze u har- mbrojtjes së identitetit kombëtar. Muzeu u hap torëve ruhen në dy arka. Mbi kapakun prej ar- Ndërkombëtare të Muzeve, në pavijonin e iko- tua nga Pirro Thomo, Ali Muka dhe Skënder në mjediset e kishës “Fjetja e Shën Mërisë” në gjendi të arkës së lipsanëve të Gorazhdit dhe nave pasbizantine në Muzeun Historik Kom- Luzati. Sipas Pirro Thomos, muzeu kishte kalanë e Beratit. Muzeu ka tri salla kryesore, Angjellarit është shkruar: “Në kohën e kujd- bëtar u ekspozuan 20 objekte liturgjike, si kry- sallën e ekspozitës së përhershme, sallën e në të cilat janë ekspozuar ikonat më të mira estarinë së zotit K. Veveçka. Me shpenzimet e qe, mbulesa ikonash, kapakë ungjilli, brerore, konferencave, laboratorin e restaurimit të iko- të ikonografëve shqiptarë Onufrit, Nikollës, kishës katedrale të Fjetjes së Shën Mërisë të që janë punuar nga argjendarët vendës. Nga nave, laboratorin fotografik, mjediset e fond- Onufër Qipriotit, David Selenicës, Kostandin Kalasë së Beratit, në kohën e peshkopatit të mbishkrimet e skalitura mbi to, vërtetohet se i eve etj. Shpatarakut, Joan Çetirit dhe vëllezërve të tij. mitropolitit të Beratit, zotit Anthim, viti 1885, përkasin shek. XVII-XVIII. Restaurimi i tyre Objektet, që qenë ekspozuar në muze, i Muzeu përbëhet nga salla qendrore e kishës, nëntor 11. Me dorën e gabriel D. Tiranasit, është bërë në laboratorin e konservimit të përkisnin periudhës kohore nga shek. V deri nga altari dhe nga disa mjedise ndihmëse. Në viti 1885, nëntor 11”. koleksioneve në Muzeun Historik Kombëtar, në shek. XIX. Salla e përhershme e ekspoz- mjediset e muzeut janë ekspozuar 77 ikona Një ikonë e kësaj kishe paraqet fjetjen e nga specialistet Mirushe Përzhita dhe Anila itës përmbante objekte prej guri, fragmente dhe rreth 40 objekte liturgjike kishtare. Ob- shenjtorëve sllavë. Ikona i përket ciklit të iko- Çingo, nën drejtimin e prof. as. dr. Frederik mozaikësh mesjetarë, ikona, objekte liturgjike jektet i përkasin periudhës kohore nga shek. nave të mëdha të ikonostasit të kishës dhe Stamatit. kishtare, ikonostasin e kishës “Burimi Jetëd- XIV deri në shek. XIX. E veçanta në këtë është realizuar nga Joan Çetiri. Në qendër Gjatë punës sonë hulumtuese, kemi ar- hënës” etj. Ekspozita ikonografike fillon muze është se janë ekspozuar tetë ikona të të ikonës paraqiten Gorazhdi dhe Angjellari. ritur të evidentojmë një kryq prej argjendi, me Onufrin dhe pasuesit e tij, Nikollën dhe Onufrit, emrin e të cilit mban muzeu: “Shën Arkitektura e banesave me çati të kuqe, ki- që i përket kishës “Shën Mëria” në Elbasan. Onufër Qipriotin. Mëria me Krishtin”, “Deisis”, “Hyrja e sha e vendosur në pjesën shkëmbore, lumi Kryqi ka në të dyja anët skena ikonografike, Më tej ka ikona të Kostandin Shpatarakut, Hyjlindëses në Tempull” etj. dhe ura sipër tij i referohen Beratit, qytetit ku të cilat janë gdhendur me mjeshtëri nga Janko David Selenicës, vëllezërve Çetiri, vëllezërve Ikonostasi i kishës është gdhendur në dru gjenden dhe lipsanet e dy shenjtorëve sllavë. Voskopojari në vitin 1748. Kemi mundur të Zografi, Mihal Anagnostit etj. Ndihmesa e aree dhe është i larë me ar. Joan Çetiri ka re- Më 18 maj 2016, në Ditën Ndërkombëtare evidentojmë, gjithashtu edhe dy mbulesa prej Theofan Popës në fushën e ikonografisë ka alizuar me mjeshtëri ikonat e ikonostasit gjith- të Muzeve, në muzeun “Onufri” u hap një argjendi. Mbulesa e parë i përket ikonës së qenë gjetja e mjaft ikonave të hershme. Nga sej, 27 ikona të vogla dhe 7 të mëdha. pavijon i ri “Thesare të fshehura”, me një Shën Gjergjit, e cila ka qenë e vendosur në ikonat që gjenden në Muzeun Kombëtar të Në pjesën e poshtme të amvonit është një seri ikonash të punuara nga Onufri, Nikolla, proskinitarin e kishës “Shën Gjergji” në No- Artit Mesjetar mund të përmendim Shën Kol- mbishkrim, i cili vërteton se është gdhendur Onufër Qiprioti etj, të cilat qenë në fondin e kovë të Lunxhërisë, Gjirokastër. Mbulesa e lin e Mborjes, Shën Kollin e kishës së Shën më 30 qershor të vitit 1849 nga usta Naumi Drejtorisë Rajonale të Kulturës në Berat. Me dytë i përket ikonës së Shën e Premtes, që Gjergjit në Vithkuq, Shën Thanasin e Alek- nga Lavdari i Oparit. interes qenë dy kuti prej argjendi me reliket ka qenë e vendosur në proskinitarin e kishës sandrisë, Shën Mërinë e Ballashtojës, Dyert Në muze janë ekspozuar kapakë ungjilli, e Angjellarit. “Shën e Premte” në Selckë të Lunxhërisë, e bukura të kishës së Maligradit, Shën Mëhil- kryqe, temjanica dhe një antimis. Kapakët e Gjirokastër. Gjatë punës kërkimore e shken- lin e Oparit, Shën Mërinë e Maliqit etj. Fondi ungjillit janë prej argjendi, të punuar artis- Muzeu Historik Kombëtar, core në fonde kemi arritur të evidentojmë i ikonave dhe i objekteve liturgjike kishtare tikisht. Mbi ta është shkruar se janë punuar Tiranë edhe dy kuti prej argjendi me relikte të Shën përbëhet nga 6500 objekte, të cilat janë siste- nga Filip Athanasi. Potiri i shenjtë i kishës Gjon Vladimirit. muar në katin e sipërm të muzeut në telajo është prej argjendi, i larë me ar. Mbi baza- Një pjesë e madhe e ikonave, të mbledhura Teknika e punimit të arit dhe të argjendit me rrjetë teli. Muzeu është i pajisur me një mentin e tij është mbishkrimi, që vërteton se nga Theofan Popa, aktualisht gjendet në fon- ka qenë pjesë e pandarë e kulturës dhe e tra- laborator restaurimi. Në vitin 1991, salla është punuar në vitin 1757 nga argjendari det e Muzeut Historik Kombëtar. Ikonat qenë ditës sonë kombëtare. Objektet janë punuar kryesore e ekspozitës iu rikthye Kishës Orto- Gjergj Episkioti. Mbi një dorezë argjendi të grumbulluar fillimisht në Institutin e Monu- me teknikat e rrahjes e të gdhendjes, si edhe dokse Autoqefale të Shqipërisë dhe u përdor një kryqi eksapterësh është ky mbishkrim: menteve të Kulturës dhe në vitin 2004 kaluan me përdorimin e mjaft veglave, që bëheshin për celebrimin e shërbesave kishtare. Muzeu “Ky kryq është i Nikollë Mihës. Ky kryq i në pronësi të Muzeut Historik Kombëtar. Fon- nga vetë zejtarët për zbukurimin e objekteve. Kombëtar i Artit Mesjetar është drejtuar nga nderuar dhe jetëbërës është i Manastirit të di i ikonave përbëhet nga rreth 700 objekte: Në objektet e ekspozuara duket shija e hollë personalitete të spikatura të kulturës shqip- Fjetjes së Shën Mërisë të Peshkopatës... ikona, pjesë të ikonostaseve, objekte liturgjike dhe mjeshtëria e lartë e argjendarëve. Ata tare, ndër të cilët mund të përmendim: Avni dhe me kontributin..”. Rreth dorezës prej etj. Me ikonat e përzgjedhura nga ky fond, në kanë realizuar kompozime të stolisura me el- Bilbili, Franklin Xega, Tatjana Caca, Kristofor argjendi të shkopit peshkopal është shkruar vitin 1999, në Muzeun Historik Kombëtar u emente të shumta zbukurimore. Miniaturistët Naslazi etj. Muzeu Kombëtar i Artit Mesjetar se është punuar në vitin 1745 nga Janko hap pavijoni i ikonave pasbizantine, me rreth e punimit të objekteve prej argjendi në shu- aktualisht është zhvendosur në një godinë të Voskopojari. Në një eksapter është gdhen- 70 ikona. Në vitin 2017 pavijonit iu shtuan micën e rasteve kanë mbetur anonimë. Vetëm re, e cila i përmbush të gjithë parametrat e një dur mbishkrimi, nga i cili mësojmë se është rreth 20 objekte liturgjike kishtare. Objektet disa prej tyre e kanë shkruar emrin dhe datën muzeu modern. punuar në vitin 1860 nga Stergji Dhimitër përfshijnë një hark kohor që fillon nga shek- e punimit mbi objektet që kanë realizuar. Attualità Anno 16 n.3 Settembre 2018 pagina 20

Nga Prof. Dr Myftar Barbullushi Matthew Goddard nga Zelanda e Re krijoi dy lloje Përse njeriu “zgjodhi” seksin? maja-je, nje lloj që mund të riprodhohej nepermjet afshët, insektet, zogjtë, gjitarët, riprodho- seksit dhe një tjerë pa seks. Në kushtet e stresit, të hen vetem nepermjet seksit, nderkohe qe tilla si mungesa e lendeve të ushqyese dhe amb- Kshumë organizma te tjera si, kermijte, ylli jenti agresiv, ajo vuri re se u rriten vetëm majatë e i detit, bimet, kerpudhat, riprodhohen ne menyre riprodhuara seksualisht ndersa ato te riprodhuara joseksuale duke mos pasur nevoje per partner. ne rruge joseksuale u zhduken pasi nuk i rezistuan Njeriu ka “zgjedhur” seksin. Perse? Per Dar- semundjeve te ndryshme. vinin fillimi i riprodhimit seksual dhe evolucioni Riprodhimi seksual është shume më i favor- i ketij procesi ishte objekt i një misteri të madh shëm për evolucionin sesa riprodhimi joseksual. per te cilin ne vitin 1862 ai do te shprehej : “Ne Me larmi gjenesh në dispozicion, riprodhimi sek- akoma nuk jemi te qarte se perse qeniet e reja sual, nepermjet kombinimeve te shumta gjenetike duhet të prodhohen nga bashkimi i dy element- te te dy prinderve, krijon pasardhes me “dallime eve seksuale. Misteri është ende i fshehur në er- individuale” te pafund, pra individe te ndryshem, rësirë”. Per njeriun e sotem nuk eshte e lehte të mbi te cilat vepron seleksionimi natyror, duke per- imagjinohet qe Leshterikët (algat e kuqe te de- zgjedhe më të mirët dhe më të fortët. Ndaj, me tit) ishin te parat qe rreth 1.2 miliardë vite me te drejte, historia e seksit konsiderohet si një pre- pare filluan marrëdhëniet seksuale. Te zbuluara okupim publik qendror dhe angazhimi ne mbrojtje brenda shkëmbinjve Arctic ne Kanada, ato kon- te vlerave te tij do te jete nje detyrim i fuqishem siderohen si “fosile të gjalla” per të na treguar ligjor pasi kushtezon te tashmen dhe te ardhmen e më shumë për origjinën e riprodhimit seksual. shoqerise tone. Ndersa fosilet e një peshku primitiv te quajtur Pra, zgjedhja e riprodhimit nepermjet seksit Microbrachius dicki, te gjetura në shkëmbinj duket se nuk ka shumë nevojë për shpjegime. Ta 385-milion-vjeçare, në Skoci, meshirojne ne ruash ate mendoj se ka shume nevoje per shpje- menyre spektakolare formen e seksit qe ne njo- gime, pasi seksi mund të jetë i pëlqyeshëm, por him dhe aplikojme sot. Analiza e kujdesshme e mund të jetë gjithashtu i rrezikshëm. Sëmundjet fosileve tregoi se femrat e ketij peshku kishin disa seksualisht të transmetueshme mund të kenë efekte krahe të vogla që fusnin brenda tyre mashkullin, të rënda afatgjata që përfshijnë humbjen e riprod- duke e perfshire keshtu në riprodhimin seksual. himit dhe kanë potencialin që të jenë kërcënuese Seksi kushton, ndaj ai duhet të ofrojë shume për jetën. Ndaj, të mësosh mbi shëndetin seksual avantazhe që te peshojne më shumë se disa- Manakini, një zog i vogel që jeton në Amerikën femra kane modeluar evolucionin, jane kthyer ne do të thotë të mësosh nje dimension thelbësor të vantazhet apo sakrificat per ta realizuar ate. Ne tropikale te Jugut, mashkull i së cilës është zakon- një motor te evolucionit. shëndetit dhe te mirëqenies njerëzore. Ndotja e konkurencen e perzgjedhjes se partnereve për të isht me pupla me ngjyra të ndezura, perfaqeson Xixëllonja femer djeg bishtin e saj per të ndric- ajrit me metale te renda, pesticidet ne ujin e pish- riprodhuar, një individ duhet të “luftoje” e “domi- nje zog kengetar të njohur për sjelljet e tij të mahn- uar e joshur keshtu meshkujt. Parfumi i prodhuar em, perdorimi pa kriter i barnave nga farmacite, noje” ne ambjentin per rreth. Shumica e specieve, itshme gjate ciftezimit. Meshkujt konkurrojnë për nga një lule është thjesht një mashtrim i zgjuar për infeksionet seksualisht te trasmetueshme, cigarja, nga bimet e deri te kafshet, janë te preokupuara vëmendjen e femrave nëpërmjet performances të tërhequr insektet që pasi e marrin polenin nda- alkoli dhe disa lloje drogash po shkaterrojne jeten per seksin dhe do te benin “marrezira” pa fund ekstravagante të pendëve së tyre. Interpretimi i lin tek bimët fqinje, duke i perfshire ato në proce- seksuale, kete aset te vyer te qenjeve njerezore. për të fituar një partner. Një zog australian, ndër- pantomimes se moonwalk (shetitjes ne hene) te sin e fertilizimit. “Seksi është një kërkesë e fuqishme për veprim, ton tenda (të cilat nuk janë fole, por vende kortezi- Michael Jackson-it, nga manakini mashkull me Ne fakt, seksi na bën me te forte, më pak të ku forcat shperthejne si një ciklon thuajse i pakon- je) te dekoruara e të zbukuruar me pupla, predha koken e vogel e te artë, eshte mahnites. Neperm- prekshëm nga nje sere semundjesh, me te zot per trollueshem. Por, kur emocioni i dashurisë fillon dhe objekte të tjera për ti bere pershtypje dhe per jet kraheve, duke deformuar me mjeshtri pendet t’i perballuar ato, pasi ai nxit sistemin mbrojtes, të përzihet me emocionet e seksit, rezultati është të tërhequr femrën, nderkohe qe nga ana e tyre e tyre, ai krijon një këngë paksa te cuditeshme ndihmon në parandalimin e kancerit, në redukti- qetësia, vetepermbajtja, saktësia e gjykimeve dhe edhe femrat preferojnë dhe zgjedhin si partnerë per veshet tane por qe terheq femrat per ciftezim, min e stresit, ankthit dhe depresionit, e cka eshte nje ekuiliber i perkryer » - shprehet Napoleon Hill, ndërtuesit me cilësite më të lartë ne ndertimin e duke personifikuar një shembull tjeter bindës se si me e rendesishme kontribon në pamjen rinore ne librin e tij te botuar ne vitin 1937, Think and tendave. preferencat, shija per te bukuren, të manakineve dhe ne rritjen e jetëgjatësisë. Pak kohe me pare, Grow Rich. Massimo i Artës l’Aghiorita dhe edukimi i tij humanist në Itali (Vijon nga faqja 8) tij humanist në Itali mbështetet nga Papamichail (shih. Nilskij art. cit. p. 325). merr shkas nga ai i Righi që shfaq një studim të (art. cit.) dhe nga Ikennikov (vp. cit., fq. 109 e fq. (36) Nga koha e kalimit në Padova Massimo Orlov (Punë Trudy) të veçanta në letërsinë antike Filarete (vp. Cit., fq. 146), nga Jugie (l.c), nga 134; shih edhe nr. 32) dhe mund të përputhet me ruajti kujtimin e filozofit napoletan Sessa, i cili ruse” T.I. 1934, Acc. U.R.R.S.). Pares (“Historia e Rusisë”, 2 ed., Neë-York 1930, intenerarin e Massimos të propozuar nga Denissoff fajësonte doktrinën dhe traditat kishtare” (Vepra, (41) Vepra, III, 195 agg. Diku tjetër, pasi ka fq. 93). Ndërsa të tjerë ose nuk flasin fare për (v.n.20 fin.), arsyeja është që nuk dihet deri më III, fq.. 653 fin.). emri i tij ishte “Augustinus folur për Sessa (Agostino Nifo) dhe për Cobesmico, qëndimin e Massimos në Francë ose e mohojnë tani, viti i ardhjes dhe ai i ikjes i të riut epirot nga Niphus Calaber et Suessanus, ut ipse se interdum Massimo flet për Polizianon e Firenzes, i cili pasi haptas; mes këtyre të fundit mund të kujtojmë dy Italia. Megjithatë duhet të merren në konsideratë uxoris gratia vocat”:kështu Facciolati (Fasti ka jetuar në paudhësi, dha shpirtin e tij?” (Vepra historianët me vlerë të madhe: Golubinskij (vp. edhe këto fjalë të Porfiriev (vp.cit., fq. 132): “Hera Gymnasii, Patavii 1757. fq.111), i cili duke vijuar I, fq. 463-464). cit. fq. 670) dhe Ikonnikov (vp. cit., fq. 105 e ss.). e parë kur përmendet Michele Trivolis është ajo e të flasë për Sessën thotë: “hoc tempore (1497) (42) “Një ndikim i vërtetë dhe i drejtpërdrejtë Ndërkohë që Nilskij dhe të tjerët mbështeten gjetur në listat elektoriale të 1490 në Korfuz, dhe Philosophiae ordinariae apud nos professor fuit”. i Savanarolës të Massimo që është i pamundur të tek dëshmia e një bashkëkohësi të Massimos, mund të besohet që ai jetoi dhe mori mësimet e Kishtë vazhduar të jepte mësim në Padova në demostrohet, por nuk mund të përjashtohet që princi Kurbiskij, Golubinskij dhe Ikonnikov për të para këtu. Pak më vonë gjendet në qendrat e mëdha 1492 dhe e la në 1498. Shih Iconnicovv, vp. 5 toni i butë, pasionant i predikimeve të Massimos i mbrojtur gjykimin e tyre bazohen, veçanërisht në intelektuale të Italisë. Duke filluar në Firenze…” fq.112 e 113 e Denissof, art. cit.fq.133. detyrohet kujtimeve të rinisë italiane te monakut të disa pika të veprave të Massimos, e kryesisht në (29) Massomo hyri në Vatopedi në 1507, pas gati (37) Ikonnikov,vp,cit.,fq.111: Golubinskijop. shquar grek” (Lo Gatto , vp. cit. fq. 374). veprën VIII, fq. 179 fin., ku vetë Massimo, duke 15 vjet nga qëndrimi i tij në Itali… (Grudzij, art. cit. cit.fq. 669. Në këto ilustrime personazhi që me (43) Kështu Golubimskij tregon nja dhjetë faqë folur për Parisin, të bën të kuptosh qartë që ai nuk fq.3). por disi ndryshe Denissoff (art. 5, fq. 132): doktrinën e tij nderoi atdheun e tij të origjinës kemi që Massimo i dedikon Savanarolës në një kapitull ka qenë në atë qytet, dhe atë që di mbi këtë qytet “është rreth 1504 viti kur Michele Trivolis zhduket ndarjen për t’u kthyer me një studim të veçantë. interesant auto biografik (Vepra III, fq. 178-205). e ka mësuar nga të tjerët. nga Italia, dhe në 1505 monaku Massimo Trivolis Tomeo filloj të lexonte filozofi në Padova në 1497. Pjesa që i përket Savanarolës fillon kështu: “Qyteti Ndërsa për qëndimin e tij në Itali jep deshmi të shfaqet në Malin Athos”. Shih edhe nr. paraardhës, (38) Qëndrimi i Massimos në Ferrara, sipas i Firenzes është më i bukri dhe me i sjellshmi mes qarta: “…unë një tregim të tillë e mora nga goja e rreth kohës së ardhjes së Massimos në Itali. Ikonnikov është i mundshëm (povi dimomu= mesa gjithë atyre qyteteve të Italisë, që unë pashë; në atë italianëve të vërtetë, me të cilët jetova një kohë të (30) Molmenti, “Historia e Venezias në jetën duket): thuhet në hapin e radhës së Massimos: “O qytet ndodhet një manastir, në të cilën jeton një gjatë kur isha akoma i ri dhe bëra një jetë laike” private”, dhe VII, pjesa II, Bergamo, 1928. Fq. sa shumë papastërti pagane njoha në Itali…mes të komunitet që në gjuhën latine quhen “predikues”, (Vepra, III, fq. 123). Kështu mund të përmbyllet 231. cilëve një farë “Cobesmik” nga Ferrara, superior ose shpallësit e fjalës së Zotit. me Ikonnikov (l.c) që “ka arsye për të besuar që ai (30 bis) Ib.,fq .223. i të gjithë të tjerëve të çdo shkence profane, i cili Kisha e këtij Manastiri i është dedikuar ka qenë në Itali”. Dhe tani ja intenerari i Massimos (31) Ib., fq. 218. Shih edhe “Leka”, Viti X, në prag të vdekjes ju thotë nxënësve dhe miqve apostullit dhe ungjilltarit Mark të cilin monakët në perëndim sipas Denissoff (art. cit) : Arta, Korfuz 1938, nr. 6-7. Sgg.: ““Nji humanist shkodran të tij: Gëzohuni me mua, o të dashurit e mi, që jetojnë këtu e konsiderojnë si mbrojtësin dhe (?)… Firenze, Bologna, Ferrara, Padova, Venezia Marin Becikemi (1468 – 1526)”. nesër do të pushoj në Kampin Elisi më Sokratin, ndërmjetësin e tyre. Në këtë manastir ishte një (kur?), Vercelli, Milano, Mirandola, Firenze, (32) Molmenti, ib. Mota 1. Ikonnikov: “Në Platonin dhe gjithë herojt e tjerë. Deri në këtë farë jeromonak, me emrin Girolamo, latin nga (1502-1504)… Arta (?), Mali Athos (1505). Venezia egzistonte prej shumë kohësh një shkollë pikë e mashtroi doktrina pagane!” (Vepra, 1, fq. lindja dhe nga edukimi, jo vetëm i mbushur me (21) Shih Golubinskij vp.cit.., fq.667 greke (=për grekët që ja mbathën nga turqit në 463): e il Denissof(art.cit. ib). “Gjendet pastaj (pas dituri në shkrimet e frymëzuara, por edhe i pasur (22) Ashtu si Colubinksiij edhe “Enciklopedia Itali), e cila u mbyll në fillim të shekullit XVI. Në të Firenzes) në Bologna, nxënës i një humanisti të me shkencë profane” (fq. 194-195)” dhe dy faqe e madhe Bolscevica”, Mosca 1938.V. 38, col. jepnin mësim shumë profesorë të njohur që kishin njohur, Antonio Urceo Codro me të cilin punoj si më tutje, gjithmonë duke folur për Savanarolës 770. Duhet të kujtojmë megjithatë që opinioni një numër të madh nxënësish. Me shumë mundësi për Lascaris (shih poshtë n. 48). Letra e Codros shprehet kështu: Do kisha shumë gjëra të tilla, të se Massimo ka lindur rreth 1470 është ndjekur në këtë shkollë studioi fillimisht (pjervonacialno) drejtuar Battista Palmieri në fjalimin e Codri denja për t’i kujtuar, për t’ju treguar për dokrinën përveç se nga Papamichail siç është thënë, edhe edhe Masimo”(vp. Cit., fq. 109). e …”Paris 1515 fq. 99-101) dhe në Ferrara e tij, por me qëllim që mos të marzi veshët tuaj me nga biografi kryesor i Aghioritës, Ikonnikov, (vp. (33) Ikonnikov thekson që djaloshi ynë, pas ku njohu gramaticierin dhe poetin Nicola Lelio gjatësinë e këtij shkrimi, po i anashkaloj, dhe po cit.,fq. 81). mësimeve të tij të para në Venezia dhe para se të Cosmico”. Lajmin për qëndrimin e Massimos në vijoj me fundin e pesë vjeçarit të mësimdhënjes (23) Kështu mendon Golubinskij (1. C.); të rifillonte studimet në Padova, ka bërë një rikthim Bologna e kemi vetëm në hetimet e Denissoff. së tij” (fq. 197- 198): pra në fundin tragjik të tjerë e mendojnë ndryshe. “Hyrje në vera e Ven. në atdhe (vp. Cit. ib.). Por sipas Denissoff Massimo (39) “Massimo grek arrin në Firenze, mesa duket domenikanit të shquar. Massimo, fq.5). jetoi në Padova pas qëndrimit në Firenze, Bologna jo shumë pas interventit të Savanarolës në cilësinë Nga këto dy fjalët e fundit të Massimos kuptohet (24) Golubinskij, 1. C. e Ferrara (art.cit. fq. 133). Pra sipas gjasave mes e “paditësit”e ndërkohë që Angelp Poliziano ishte që ai pati raporte me Savonarolen, si nxënësi (25) Lo Gatto, vp. cit. viteve 1498 dhe 1501. akoma gjallë” (Ikonnikov, vp. cit., fq. 117; shih me mësuesin, të paktën në fillim të vitit 1494 (26) Letra e Massimos drejtuar Princit Vasilio (34) Pikërisht në këtë kohë lulëzonte në afërsi të edhe nr. 40 e 43). (Poliziano vdiq në shtator të këtij viti), deri në Michailovic, e sjell mjaft mirë nga Ikonnikov, vp. “Santo”, Kolegji Pileo da Prato, i quajtur Kollegji (40) “Massimo grek në Itali njohu nga afër 1498, viti i vdekjes së Girolamo. (Shih. Ikonnikov, Cit., fq. 134-135. Grek. Polizianon, dhe ka shumë mundësi që bashkë fq. 120, shënimi 1). Për lajme të tjera në lidhje (27) Veprat e Massimo, 1. 403 (Padova), III, (35) Gudzij (art, cit. fq. 5) citon shumë pika të me këtë njeri ndërhyri në ato mbledhje në të cilat më raportet e Massimos më Savanarolën, shih fq. 194 – 202 (Firenze), 1. P. 463 (Ferrara), 1. veprave, ku Massimo flet në mënyrë të përhapur Savanarola, sipas dëshmisë së Polizano, lexonte Viskovatij, i cili citon, përveç veprave të Aghioritës fq. 436. Sgg. (Milano). për këta filozof, dhe për Socrate, Omero, Esiodo, poezitë e tij” (Konstantin Viscovatj rreth qeshtjes (botimi rus, Osokin: “Savonarola e Firenze”, (28) Opinioni që Massimo ka qëndruar në qytetin Plutarco, Menandro, etj.. Për Massimon, siç shihet së ndikimit letrar të Savanarolës mbi Massimon, Kazan, 1865, fq. 317. e Lagunave në fillimin dhe fundin e formimit të qartë, filozofi i parë nuk është Aristoteli por Plutoni shih.: Slavia 1939, fq. 132). Artikulli i Viskovatyj (44) Kjo mund të quhet si teza e punës së Grudzij, pagina 21 Anno 16 n.3 Settembre 2018 Cultura “90+” Libër tronditës, një baladë e dashurisë për jetën se, djali i saj i vogël Miki ishte aksidentuar e Nga Entela Kasi kishte pësuar hemorragji cerebrale dhe ndod- hej në koma të thellë. Askush nuk e dinte Mendime për romanin e ri të nëse ai do të përmendej apo jo, por gjithsesi Zoti e kishte lënë në jetë, derisa zemra e tij Kozeta Zavalanit. punonte. Pas një kolapsi me pasoja për jetën, kur gjithçka në trupin e tij i humbi paramet- do libër personifikon në një farë rat jetësore, Zoti bëri mrekulli dhe e ktheu mënyre vetë personalitetin e atij që e sërish zemrën e tij në punë. Atëherë familja Çka shkruar, duke e bërë atë faqe pas e tij vendos ta dërgojnë për kurim në spit- faqeje, të duket i ngjashëm me jetën e prob- alin ushtarak “Gata” të Ankarasë në Turqi. lemet e autorit. Krijimtaria e mirë e një au- Shkon aty edhe e dashura e tij, çuditërisht e tori është si një aurorë dashurie që magjeps dashuruar me një person tjetër e pas peripe- shpirtrat e ndjeshëm me bukurinë e mister- cish të shumta, kur djaloshi del nga koma, ajo shme dhe shfaqjen e rrallë të ngjarjeve e per- e braktis të dashurin e mbetet vetëm, duke sonazheve. Mundësia për t’u shprehur bukur ëndërruar sërisht ribashkimin me dashurinë dhe përpjekja njerëzore krijuese për ta bërë e parë, ndonëse tashmë nuk ka më shpresë… këtë, është ajo që i jep vlerë pafund dhe e bën Ndërkohë gazetarja bashkëbisedon me të bi- atë të natyrshme. rin në reanimacionin e spitalit “Gata”, ku i Tek lexon Kozeta Zavalanin me romanin e flet çdo ditë për gjysmë ore, aq sa e lejojnë saj “90+”, herë të kujton Anna Frank, një nga të qëndrojë pranë tij. Ditën e Krishtlindjes, viktimat hebraike të Holokaustit, me Ditarin e pasi kthehet nga lutja në kishë, djali del nga saj, që e shkroi duke qëndruar e fshehur nga koma e flet. Kjo i kalon edhe parashikimet e viti 1942 deri më 1944, gjatë pushtimit gjer- mjekëve të specializuar në Turqi, që i kishin man të Holandës. E herë kujton Isabel Allende përgatitur familjarët se, shërimi i djalit do të që shkroi romanin Paula, duke u kujdesur për vinte pas një kohe të gjatë e të papërcakruar vajzën e saj, e cila ishte në koma nga kompliki- shumë. Sepse dhimbja për humbjen e nënës vrimë të madhe në zemër që kurrë, kurrë nuk njëkohësisht. Në faqet e romanit do të lexoni met e porfirisë. Kështu është edhe personazhi i është dërmuese dhe ju godet në momente të do të ishte shëruar. E keni vënë re se si ndi- ngjarje, që ju mbajnë mbërthyer pas person- Katerinës, tek “90+”, gazetares së mbërthyer rëndësishme. Në fund të fundit, humbja e një heni, kur mendoni për nënën tuaj? Ju ndjeni azheve, ndërthurur me ndjenja të papërshk- pas komës së të birit, që nuk dorëzohet asn- prindi është një fakt i jetës që miliona njerëz lumturi; ju ndjeheni të kënaqur; ju ndiheni ruara e të paharrueshme, në 99 ditë, të ndara jëherë. Ndryshe nga Vesarta, një vajzë e bu- para saj e kanë përballur. Por si do ta përbal- të dashur; ju ndiheni të zhytur plotësisht në në katër stinë; vjeshta, dimri, pranvera e vera. kur 23 vjeçare, që ndonëse e dashuruar pas lonte Katerina humbjen e djalit të saj, në lulen dashuri; ju ndjeni rehati; ju ndiheni i sigurt; ju Përse ky titull, e pyes Kozetën e ajo thotë: Mikit djalit 25 vjeçar, e braktis atë në gjendje e moshës? Kjo ishte shumë e hidhur, e trish- ndjeheni të bekuar e të frymëzuar; ju ndiheni “Fillimisht titullin e librit e pata “99ditë në kome, për Andin me të cilin përjeton një tjetër tuar, e dhimbshme e tragjike, shkatërruese e shpresëdhënës; ju ndiheni të fortë; ju ndjeheni Ankara”, pastaj kujtova shqetësimin e madh dashuri…Po mbi të gjitha dominon dashuria dëshpëruese ... Është një rrokullisje e emo- të guximshëm e të inkurajuar. që patëm, kur i plotësuam 90 ditët, që ligji për nënën. Ashtu si thotë poeti i madh Rumi cioneve. Është aq e keqe, sikur jeta juaj nuk do Në romanin “90+”, një aksident i pa- e lejon për qëndrimin në një shtet Evropian, “We are born of love. Love is our mother”- të vazhdojë kurrë. Ka një zbrazëti që kurrë nuk pritur ndodhi një mbrëmje gri fundtetori, që për ne që jetojmë në Shqipëri e Turqi, që Ne jemi të lindur nga dashuria. Dashuria është mund të mbushet, sepse nuk ka dashuri tjetër ndryshoi rrjedhën e jetës së personazheve. ende jemi me statusin e kandidatit në Bashki- nëna jonë, Vesarta edhe në momentet kur në këtë botë si dashuria e një nëne për fëmi- Lajmi i kobshëm i erdhi gazetares, porsa min Evropian. Ndonjë herë gjithçka varet nga është duke bërë dashuri me të dashurin e saj, jën. Ndaj Katerina shpesh ndihej e zbrazët; e mbaroi emisionin në studion e televizionit lëshimet apo përjashtimet nga ligji e rregulli, kujton momentet me nënën që i mungon aq humbur, me një dhimbje që i kishte hapur një dhe e alarmuar vrapoi në spital. Aty mësoi që mund të bëjë dikush. Në rastin tonë ishte polici i shërbimit të aeroportit, i cili lexoi do- kumentacionin që, ne kishim qenë në spital dhe për atë arsye e kishim kaluar qëndrimin e cituar më lart. Ja si e sintetizon Massimo mendici Firenze, në kuvendin e Shën Markut, ku tërheq Paris, (Bibl. Naz., gr. 1994 ekziston një shkrim i nga 90 dite në 99 ditë dhe ndaj vendosa ta e tij mbi italianët në veçanti dhe për perëndimorët kujtimin e Savonarolës dhe ku njeh domenikanin kopjuar nga Michele për Lascaris (ib). Ka mundësi titulloj “90+”. Numurat kanë kufijtë e tyre, në përgjithsi: “Ata të gjithë (italianët)… ndjekin më Acciaiuoli, humanist, dhe ashtu si Pico, përkthyes që Massimo ta ketë njohur Lascaris edhe në sikurse leja e qendrimit është 90 ditë. Shen- shumë shkencën dialektike profane, se filozofinë i etërve grek. (Pico e përmend Michelen në një atdheun e tij. e brendshme, kishtare, të frymëzua nga Zoti” letër drejtuar Acciaiuoli, në 13 shtator 1500 ose “Në 1491 Demetrio Trivolis, pa dyshim xhaxhai ja + plus, përfaqëson vazhdimësinë e jetës. (Vepra, I, fq. 247-248). 1501: në Joanni Francisci Pici Epistolarum libri ose vëllai i Massimos, e drejton Giano Lascaris Sepse ndonjëherë jeta nuk mund të përcak- Por bashkë me këto fjalë është mirë të quatror”, Strasburgo 1507. F. A. (Denissoff, art, drejt Artës për ti treguar një koleksion librash, tohet nga prognizat e mjekëve apo nga përvo- konsiderohen edhe disa të tjera, që Massimo cit.,fq. 133). kur këtyre iu paraprinte Greqia dhe grumbullonte jat njerëzore. Mjekësia ofron të papritura, që shkruan pasi ka folur për Savonaroën: “Këto gjëra Por një tjetër lajm akoma më interesant, për mos dorëshkrime për Lorenzo de’Medici. Edhe në përvoja njerëzore e ka të vështirë ti përcaktojë i shkruaj jo për të demostruar që feja latine është e të thënë sensacional, është ai që na jep vetë Denissoff bibliotekën Laurenziana të Firences ruhet një kod e përballojë. Në rastin tonë për fat të mirë, pastër, perfekte dhe e drejtë në të gjitha, larg nga në “Jeta Domenikane” e Massimos.: “Saktësia e ku gjendet një Monocondilyon, që shumë mirë sepse shpesh vullneti për të jetuar është më i unë kjo çmenduri, por për tu demostruar ortoksëve veçantë me të cilën Massimo grek, flet në Moscovia mund të jetë Manuele Trivolis. Ndoshta është e fortë se vdekja dhe triumfon. Gjithashtu edhe sllavë që edhe latinëtkanë kujdes dhe vëmendje në për funsionimin e brendshëm të një kuvendi lejueshme të besohet që dorëshkrimi e ka originën sepse për mua pas çdo situate qëndron një vëzhgimin e parimeve ungjillore që sjellin shëndet domenikan, preferenza e tij për të propozuar këtë nga biblioteka e tij” (art. cit., fq. 132). +, një mundësi që është dhuratë nga Zoti. dhe zell për fenë e Krishtit Shpëtimtar, edhe pse jo lloj jete si një shembull për murgjit rusë dhe jo atë (49) Molmenti, vp.cit., fq.226. Ndoshta ne shqiptarët do të ishim njerëz më sipas gjykimit të përsosur” (Vepra III, 2°2). të manastirevë të Maloit Athos, gjithçka të bën të (50) Në Venezia ishte një filozof shumë i (45) Golubinskij, vp. Cit, fq. 272. – Duke mendosh se kishte kaluar gati dy vite pikësisht tek shkëlqyer: emri i tij ishte Aldus dhe mbiemri të mirë, madje edhe atdheu ynë Shqipëria do raportuar këto gjykime mbi Aghioritën nuk kemi Predikuesit, në Shën Marku i Firences. Manuzius, nga prejardhja italian, nga atdheu të ishte një vend më i begatë, nëse ne do të për qëllim ti bëjmë tonat pa kushte: përbri atyre Ekzaminimi i Cronaca dell’Ubaldini në arkivat e romak, nga familja e madhe romane antike njohës besonim tek Zoti. Këtë e them me siguri të që e ngrenë në qiell, ka të tjerë që e minimizojnë Shën Marlut e trasformon këtë hipotezë në një të i letërsisë greke dhe latine. Unë e njoha dhe e plotë nga përvoja e jetës sime. Dashurinë për në përmasa më modeste personalitetin e tij (shih, vërtetë të sigurt: “Michele, i biri i Emanuelit, nga pashë në Venezia dhe qëndroja shpesh tek ai për Zotin me sa duket ma trashëgoi mamaja së Jugie, art. cit). qyteti i Artës, mori veshjen domenicane mbrëmjen punë librash” (shih. Ikonnikov, fq. 134-135). bashku me shumë dashuri, e cila u rrit me (46) Vepra e M., III, Fq. 239. e 14 qershorit 1502”…. (art. cit. fq. 133-134). (51) Shih .L’Ikonnikos, vp. cit. fq.135. rritjen time, aq sa tani më ka pushtuar në çdo (47) Sipas Ikonnikon (vp. Cit. fq. 124 sgg.) Por nuk pati këmbëngulje: “Kjo eksperiencë e (52) Massimo çoi disa nga kryeveprat më të molekulë të qenies sime dhe më ka bekuar e Massimo mund të ketë lënë Firenzen për Milanon jetës religjoze u ndrëpre, dhe në 1504 ndodhet mira tipografike të Aldo Manuzio deri në Moskë lumturuar. menjehërë pas vdekjes së Savonarolës (1498, sipas përsëri në Firence, i dalë nga kuvendi, me një (Smurlo. Vp. Cit., I. fq. 112). Në Ankara bota më ngjante si një qeli, Denissoff, ndërsa, I Joni, para se të mbërrinte në krizë të madhe morale” (Letra e Michele për (53) Ikonnikov, vp. cit., fq.136: Papamichaill, - thotë Kozeta, - e cila më kishte bllokuar Milano, qëndroj edhe pse për shumë pak kohë në Scipione Carteromachos, në 21 – 24 prill1504: art. cit. Bologna, Ferrara, Padova djhe Vercelli, ku qe në Vat. Lat. 4103. F. 23 –A. – 33 – B). pa dyshim (54) Molmenti, pjesa II, fq. 225. frymëmarrjen, dhe kalimi i çdo ore nuk ishte shërbim të Nicolo di Tarso, kanonik dhe professor ngacmimet ndaj të cilave ishin të ekspozuar “Akademia Aldina- shkruan Mercati (Enc. Ital. gjë tjetër veçse dhimbje shtesë, por falë Zotit i greqishtesi dukëve të Savoias (art. cit. fq. 133). partizanët e Savonarolës në këtë moment, nuk XXII. Fq. 183)- është ndoshta shembulli i parë i u shndërrua në mrekullinë, që më gëzoi e Ai (i joni) e pa Milanon me sytë e tij: flet mjaft ishin të panjohura në këtë largim” (ib). një bashkëpunimi të gjerë shkencor për kompanitë lumturoi. Me artin e tolerances, mirësisë, gjerësisht për ngjarjet politike të qytetit, dhe e prek (48) Sipas dëshmisë së Kurbskij, Massimo botuese”. Një tregues i qartë i këtij aktiviteti dashurisë e logjikën e gjakftohtësisë, gjithmo- pak edhe “Ambrogio Rosada” (Ambrogio Varese kishte studiuar tek Giano Lascaris në Paris. Duke “botues” gjendet në botimet e para të Sofocle, ku në me buzëqeshje kam kapërxyer çdo dhim- de Rosate), mjek dhe astrolog (Vepra, I, fq. 426 mos qenë e mundur që kjo situata e fundit të jetë shkruhet: “Venetiis in Aldi Romani Accademia bje e vështirësi. ssg). Pas Milanos kalon te Mirandola: pasi ka e vërtetë (v. n. 20), një pjesë e mirë e autorëve mense Augusto MDII”. Çdo ditë mendoja e shkruaja; në zemrën jeyuar në Milano, Massimo kaloon në Mirandola, të fundit (Golubinskij, Ikonnikov, Papamichaill Raportet e Massimos me Akademinë Aldina kanë time kam një penë, me të cilën do të hyj tëk Giovanni Franc. Kulmi i Mirandolës. Qëndron tregojnë se lidhjet kulturore mes atij (tonit) dhe konfirmimin e tyre apodiktik: “ Korrispondenca e në memorien e të gjithë lexuesve!” Romani deri në vitin 1502, kur princi rrethohet në shtëpinë Lascaris ishin në Venezia, gjatë qëndrimit të dytë tij (M), (E. Legrand, Bibl.Hellan, t. II, Paris, 1885 përshkruan ngjarje reale të ndërthurura me e tij nga vëllaj i tij Luigi. Qëndrimi në Mirandola, të Massimos në këtë qytet, pak kohë përpara se ta fq. 301 – 303) me Giovanni Gregoropulos da E. imagjinatën, duke gërshetuar realitetin e ko- duket se është me rëndësi të madhe për zhvillimin braktiste përfundimisht Italinë: pra rreth vitit 1505. Legrand. Bibl. Hellan, t. II, Paris, 1885 fq. 301 religjoz të Micheles. Por, për fat të mirë, edhe në këtë pikë kërkimët 303) me Giovanni Grecoropulos (Giovanni Cretese hës me peripecitë e shumta të personazheve, Pa dyshim bëhet i njohur për etërit grek të e Denissoff kanë sjellë një dritë të re. Duke i i përmendur më lart) na e demostron me lidhje që e mbërthejnë lexuesin me stilin përshk- cilëve Giovanni Franc u përgadiste përkthimet. qëndruar akoma asaj që autorët e lartpërmendur të ngushta me helenët në Venezia, të mbledhur rues, gjallërinë e detajeve historike dhe mbi Por mbi të gjitha është qendra e një përkushtimi kanë thënë (shih edhe nr. 28), është e sigurt që rreth tipografisë së Aldo Manuzio; zbulohen emrat të gjitha, forcën e personazheve kryesorë. të lartësuar. Është plot me një admirim entuziast Massimo fillimisht pati lidhje me Lascaris në e Marco Musurus, Scipione Carteromachos, Paolo Episodet në roman janë shkruar thjesht e qa- për Savonarolën: Giovanni Franc është biografi i Firenze: gjendet si fillim në Firenze, ku ndjek në di Canali, Francesco Colonna, Zaccaria Callergi, rtë, në mënyrë dinamike e me dramacitet; ku parë… Në këtë atmosferë Michele ndjen të lindi stadium leksionet e Giano Lascaris dhe të Angelo Nicola Blastos, etj. (Denissoff art. cit. fq. 133). ndërthurren ndjenja të thella njerëzore me stil në veten e tij një dëshirë për jetë religjoze. Kur Poliziano, në momentin kur Savonarola fillon t’ju (55) E. Denissoff, art. cit. fq. 131. të rrjedhshëm dhe me figuracion të pasur ar- i duhet të ndahet nga mësuesi i tij, shkon në predikojë Fiorentinasve” (art. cit. fq. 132). Në (Përktheu: Nikolin Sh. Lëmezhi) tistik. Cultura Anno 16 n.3 Settembre 2018 pagina 22 Disa mendime rreth librit “Skënderbeu, letërkëmbimi me sulltanët” të dr. Mark Palnikajt Nga Andrea Llukani, Tiranë kuptimit të kësaj letre e emërojmë, e prezantojmë dhe e caktojmë si nuncin (lajmëtarin) tonë special, prokura- jë nga prurjet e reja me rastin e 550-vjetorit tor etj., që të paraqitet në emër tonë dhe në vend tonë të vdekjes së Gjergj Kastriotit Skënderbeut para të shenjtërueshmit zotërisë tonë papës dhe para Nështë libri i Dr. Mark Palnikajt “Skënderbeu, kolegjit të shenjtë të kardinalëve fort të nderuar, në letërkëmbimi me sulltanët”, i cili përmbledh tetë le- takimin e lartpërmendur, së bashku me princat tjerë, tra nga Arkivi i Bibliotekës Kombëtare të Napolit dhe apo me zëdhënësit ose prokuratorët e tyre, dhe atje të nga Arkivi Sekret i Vatikanit. Botimi anastatik është diskutojë për temat e asaj natyre: sikurse është ndi- një kontribut modest i Dr. Palnikajt që paraqet do- hma ndaj fesë sonë dhe çka i takon lavdisë së Hyjit kumente të panjohura arkivore, të cilat hedhim dritë dhe çka është për të mirën dhe ruajtjen e fesë sonë të mbi letërkëmbimin e Heroit tonë Kombëtar, Gjergj krishterë; dhe të diskutojë, të propozojë, të vendosë e Kastriotit Skënderbeut me Sulltan Muratin II, Sulltan të ratifikojë – sipas dhe në masë në të cilën do të jetë Mehmetin II, si edhe me papën e Romës. Dr. Mark e përshtatshme, apo gjithsesi do të duket e dobishme Palnikaj gjatë procesit të kërkimeve dhe hulumtimeve për një aksion aq të madh; dhe të japë pëlqimin dhe shkencore në fondin e dorëshkrimeve të vjetra të Bib- miratimin eksplicit në atë takim në emër tonë dhe për liotekës Mbretërore të Napolit dhe në Arkivin Sekret të llogarinë tonë, për çka do të jetë vendosur, diskutuar, Vatikanit sjell për herë të parë në një botim anastatik pajtuar, marrë vesh, përfunduar; ta lavdërojë dhe ta të këtyre dokumenteve, që hedhin ndriçojnë mesjetën miratojë; të na detyrojë në mënyrë efektive edhe vetë shqiptare. Dokumentet që përbëjnë letërkëmbimin ne, personin tonë dhe të gjitha të mirat tona dhe to- janë: kat tona, kështjellat dhe qytetet, fortesat, luftëtarët, të 1. Fjalimi i Gjergj Kastriotit Skënderbeut drejtuar nënshtruarit dhe njerëzit tanë, pjesërisht ose plotësisht, princërve Arbër dhe regjentëve të Venedikut. në respektin dhe në zbatimin e secilës pikë, për sa na 2. Letra e Muratit II për Gjergj Kastriotin Skënder- takon, ose mund të na takojë, për mbrojtjen e fesë së beun, 16 qershor (viti këtu nuk është shënuar por krishterë dhe për shkeljen e armiqve të përmendur, besohet të jetë 1444). sikurse do të duket e dobishme dhe sikurse do të ven- 3. Letra e Gjergj Kastriotit Skënderbeut për Mura- doset, edhe me anë tëautorizimeve të tija,edhe me anë tin II, 14 korrik 1444. të vulave të tija. Përveç kësaj, të pranojë çdo angazhim 4. Letra e Mehmetit II për Gjergj Kastriotin të Provanisë Hyjnore – papa Piu II, se i njëjti i shen- dhe detyrim, dhe çdo sasi dhe shumë të hollash dhe detyrat e tilla. Si dëshmi të kësaj, dokumentin e kemi Skënderbeun, 11 maj 1461. jtërueshmi zotëria ynë papa, duke marrë para sysh se çdo të mirë të çfarëdo lloji dhe natyre, prej çfarëdo pajisur me vulën tonë të zakonshme. 5. Letra e Gjergj Kastriotit Skënderbeut për Mehm- feja e krishterë është e shtypur rëndë nga tirani turk personi, kolegji ose universiteti, e mbi të gjitha prej të Dhënë në Rodon, te Shën Maria, në praninë e atit etin II, 30 maj 1461. Mehmed, së bashku me bashkëpunëtorët e tij turq, përmendurit kolegjit të shenjtë të kardinalëve fort të fort të nderuar në Krishtin, zotëri Palit, për hir të Zotit 6. Letra e Mehmetit II për Gjergj Kastriotin armiq të vetë emrit të krishterë, duke dëshiruar të sig- nderuar, nga i përmendura kongregatë dhe nga prin- arqipeshkvit të Durrësit e të krahinës së Ilirisë, dhe Skënderbeun, 22 qershor 1461. urojë, sikurse me fuqinë e shërbesës së vet e siguron, cat, zotëruesit dhe mbretërit, pikërisht sikur të ishim të nderuarit abat Pjetër Duka, protosingjellit të Shën 7. Letra e Mehmetit II për Gjergj Kastriotin dhe, sa është në mundësinë e tij, të ofrojë ndihmë, i ka ne personalisht duke bërë marrëveshje, duke trajtuar Aleksandrit të Molendinit, të Dioqezës së Rabit, të Skënderbeun, 7 maj 1463. ftuar sipas detyrës së vet, i ka nxitur dhe i ka përkra- dhe pranuar me fuqi të njëmarrëveshjeje, me detyrim nderuarit fratel Vlashit, priorit të kuvendit të Shko- 8. Letra e Gjergj Kastriotit Skënderbeut për Mehm- hur shumë princa katolikë, që t’i thellojnë forcat e veta e fuqi, kështu sikurse po të intervenonim ne vetë në drës të Urdhrit të Predikatarëve dhe nuncit apostolik etin II, 25 qershor 1463. për një gjë aq të shenjtë dhe shpëtimsjellëse – sikurse diskutime të përmendura, se personalisht do t’i traj- në Shqipëri, dhe të nderuarit zotëri Kajan Çelnikut – Në mesjetë shtetet dhe principatat që e njihnin në fund të fundit edhe e kanë për detyrë t’ia kthejnë tonim ato gjëra, duke bërë të pa efekt e duke përjash- dëshmitarëve të ftuar dhe të bashkuar, në vitin nga pushtetin e Papës dhe të Selisë së Shenjtë si pushtet borxhin e drejtë në lidhje me fenë e krishterë dhe me tuar plotësisht çdo dredhi, përjashtim, apo mashtrim. lindja e Zotit MCCCCLXIII (1463), indikcioni XI., më epror të tyre, letërkëmbimet i kryenin nëpërmjet Selisë të mirat që i kanë marrë prej Hyjit – dhe pikërisht për Prandaj, në lidhje me atë çka është thënë sipër, ne 29 tetor. së Shenjtë. Aktet diplomatike që dilnin nga kanceleritë këtë qëllim i thirri shumë e shumë princa të krishterë, ju caktojmë dhe ju ngrehim në “tjetrin ne”, duke ju Unë, Gjon Borik de Grillis, meshtar i Dioqezës e prijësve të principatave, duhet të kalonin patjetër që personalisht, apo nëpërmjet prokuratorëve, të paji- premtuar – për fjalën e princit dhe për fenë dhe nderin së Durrësit, noter publik, i pajisur me autoritetin nëpër kanalet diplomatike të Selisë së Shenjtë. Nëse ak- sur me mandatin e plotfuqishëm, të paraqiten para tij, tonë se do të konsiderojmë të miratuara, e jo vetëm të mbretëror, i kam marre shënimet mbi vendimet e tet diplomatike nuk qenë të shkruara në gjuhën latine, Ne, Gjergj Kastrioti Skënderbeg, zotëruesi i Shq- pëlqyera, të forta dhe të qëndrueshme dhe se do të përmendura, dhe në bazë të kërkesës eksplicite i kam ato përktheheshin dhe kopjet origjinale ruheshin në ipërisë, të cilët duam të numërohemi dhe prandaj zbatojmë në mënyrë te efektshme gjithçka që ju bëni, bërë të njohura, i kam shënuar, dhe nëpërmjet një per- Arkivin Sekret të Vatikanit. Një kopje në gjuhën latine jemi në numrin e të krishterëve, që të mund të jemi premtoni, detyroheni ose pranoni – dhe se do të zba- soni tjetër, pasi në ndërkohë isha i zënë me punë tjera, i dërgohej të adresuarit. Kjo praktikë është ndjekur pjesëmarrës të së mirës aq të madhe dhe aq të mer- tojmë dhe do të plotësojmë pa mashtrim gjithçka që i kam redaktuar me shkrim. Pastaj i kam nënshkruar edhe për letërkëmbimin e Skënderbeut me sulltanët itueshme, plotësisht të bindur për legjitimitetin, nder- nëpërmjet zëdhënësve, ambasadorëve dhe prokura- dhe i kam vërtetuar me emrin dhe vulën time të zakon- turq dhe kopjet e këtyre letrave të shkruara në gjuhën shmërinë, urtinë dhe përvojën e lartpërmendurit Mar- torëve tanë të lartpërmendur, ose nëpërmjet të tjerëve shme, si edhe duke ua varur vulën e të përmendurit osmane ruhen në Arkivin Sekret të Vatikanit. tin Musjakut, dhe duke ia treguar edhe më plotësisht ende do të bëhet, thuhet, komunikohet, trajtohet dhe zotëri Skënderbeg për besimin dhe dëshminë përm- Nëse i lexojmë me vëmendje letrat e Gjergj Kastrio- mirëbesimin tonë, e paraqesim, e caktojmë dhe sipas vendoset në lidhje me Martin Musjakun, në lidhje me bajtjes. tit Skënderbeut drejtuar Sulltan Muratit II dhe Sulltan Mehmetit II, qoftë katër letrat e sulltanëve drejtuar Gjergj Kastriotit Skënderbeut, do të vëmë re se ato për- cjellin mesazhe të qarta diplomatike dhe politike për secilën palë. Letrat tregojnë për marrëdhëniet e sforcu- ara ndërmjet Gjergj Kastriotit Skënderbeut dhe sullta- nëve osmanë. Në të njëjtën kohë, këto letra rrëfejnë edhe qëllimin final të Gjergj Kastriotit Skënderbeut në raport me politikën osmane në Europë. Sulltanët në le- trat e tyre janë munduar të tregojnë epërsinë që kishin mbi Gjergj Kastriotin Skënderbeun. Njëkohësisht ato shprehin shpërfillje dhe njëkohësisht, nuk kanë mun- guar as kërcënimet. Sulltanët mendonin se kishin një shtet me fuqi të madhe ushtarake dhe ekonomike dhe ishin të papërballueshëm nga asnjë fuqi tjetër, falë kësaj fuqie. Në raport me qëndresën e Gjergj Kastriotit Skënderbeut ndaj turqve, ky mendim nuk ka rezultuar i vërtetë. Letrat e Gjergj Kastriotit Skënderbeut janë Investimi në njerëzit e kulturës nuk është humbje, ai kthehet shumëfish shkruar në mënyrë diplomatike, duke vënë theksin në ryetari i Prizrenit Mytahir Haskuka, ka pritur Kombëtar të Mërgatës Shqiptare, që përgatitet nga subvencioneve, për të shmangur mangësitë në or- drejtësinë e kauzës që mbron dhe duke theksuar se një delegacion të Shoqatës së Shkrimtarëve kjo shoqatë. ganizime dhe cilësinë e dobët që ofrohen. Ai veçoi fitorja nuk i buzëqesh gjithnjë më të fortit, por atij që Kdhe Artistëve Shqiptarë “Papa Klementi XI Ndërkaq, z. Haskuka premtoi bashkëpunim të festivalin “Zambaku i Prizrenit”, për të cilin tha se ka të drejtën. Gjergj Kastrioti Skënderbeu tregohet i Albani” në Suedi. Takimi u realizua, në kuadër të drejtpërdrejtë me SHSHASH “Papa Klementi XI Al- i ka rënë cilësia, për shkak të mënyrës së financimit gatshëm të përballet me fuqinë e sulltanëve turq në përgatitjeve që kjo shoqatë po i bën për mbajtjen e bani”, duke thënë se investimi në njerëzit e kulturës të festivalit. mbrojtje të kauzës për çlirimin e vendit. Sesionit të gjashtë shkencore në Kompleksin e Lid- nuk është humbje. “Përkundrazi, nëse investon dhe Haskuka u shpreh i hapur për bashkëpunim me Dr. Mark Palnikaj gjatë procesit të kërkimeve dhe hjes Shqiptare në Prizren. Kryetari i Shoqatës, Hy- i përkrah njerëzit e kulturës, ata do të jenë amba- SHSHASH “Papa Klementi XI Albani” dhe mërgim- hulumtimeve shkencore në Arkivin Sekret të Vatikanit sen Ibrahimi e ftoi kryetarin e Prizrentit që të marrë sadorë të mirë të këtij vendi kudo në botë, siç kanë tarët që veprojnë në Suedi. Ai kishte një përvojë të ka siguruar një letër të Gjergj Kastriotit Skëndërbeut, pjesë në punimet e këtij sesioni, që do të mbahet më bërë shoqata “Papa Klementi XI Albani” dhe shumë mirë nga një vizitë që kishte më herët në Suedi dhe të cilën ia dërgon papës së Romës nga kisha e Shën 25 korrik 2018. “Deri tani Shoqata e Shkrimtarëve shoqata tjera. Investimi në kulturë, kthehet shumë- bëri të ditur se do ta kenë një konsulencë mbështetëse Mërisë në Kepin e Rodonit. Letra daton më 29 tetor dhe Artistëve Shqiptarë “Papa Klementi Xi Albani” fish”, tha Haskuka. Për këtë arsye, ai bëri të ditur se për muzetë e Prizrenit, nga një ekspert suedez i 1463 dhe është shkruar në latinisht. Ajo është e vulos- në Suedi ka botuar afër 300 vepra e të autorëve, të do të hapë një zyre në komunë që do të bashkëpuno- muzeve. Ndërkaq, falenderoi z. Hysen Ibrahimi, dhe ur me vulat e noterit dhe të Gjergj Kastriotit Skënder- cilët jetojnë kryesisht në mërgim, por edhe vepra të jë dhe do të komunikojë drejtpërdrejt me mërgatën. SHSHASH “Papa Klementi XI Albani” për mbajtjen beut. Në letër shkruhet se Martin Muzaka caktohet si autorëve tjerë. Këtë vit Shoqata është përcaktuar të Ndërkohë do të nisë një projekt i ndërmarrësisë për e sesionit shkencor në Prizren. “Prej prillit të këtij ndërmjetës në komunikimin midis shtetit të Skënder- shënojë dy ngjarje të mëdha për kombin shqiptar, që të rinjët, të cilët do të kenë nevojë për këmbime për- viti kemi pasur disa aktivitete që janë mbajtur për beut dhe shtetit papal. Më poshtë keni përkthimin e janë edhe ngjarje jubilare: 140 vjet të Lidhjes Shqip- vojash edhe nga Suedia. Lidhjen e Prizrenit. Ky i shoqatës tuaj do t’iu shtohet letrës në gjuhën shqipe, e cila botohet në mënyrë të tare të Prizrenit dhe 550 vjetorin e vdekjes së Skend- Pas interesimit të z. Hysen Ibrahimi rreth in- atyre ngjarjeve si ndër më të mëdhatë që do të jenë posaçme për gazetën “Rrënjët”. erbeut”, tha Hysen Ibrahimi gjatë një prezantimi të vestimeve që bën komuna e Prizrenit për fushën e në qytetin tonë”, tha Haskuka. Mandati i zotëri Skënderbegut në aksion kundër punës së shoqatës në takim me z. Haskuka. kulturës, kryetari, Mytahir Haskuka, foli për inves- Më pas, delegacioni i SHSHASH “Papa Klementi turkut z. Ibrahimi bëri të ditur se përmbajtja e sesionit timet që bëhen por nuk ishte i kënaqur me fondin XI Albani”, vizitoi edhe Kompleksin e Lidhjës së Priz- Të gjithë atyre që do ta lexojnë, apo do të mar- të gjashtë shkencor do të botohet në numrin e 10-të që ndahet për kulturë dhe sport, e as me mënyrën renit, për të parë përgatitjen e nevojshme për mba- rin vesh për përmbajtjen e kësaj letre, përshëndetje në të Thesarit Kombëtar dhe ajo do të përkthehet edhe e financimit të aktiviteteve të kulturës. Me vetëm jtjen e sesionit të gjashtë shkencor. Z. Hysen Ibrahimi emër të Zotit tonë Jezu Krishtit! Pasi që na ka ardhur në gjuhën suedeze, në mënyrë që edhe suedezet afër 300 mijë euro financohen projektet e kulturës tha se tashmë është çdo gjë gati për të shënuar 140 lajmi, nëpërmjet relacionit të Martin Musjakut, këshill- të mësojnë për Lidhjen Shqiptare të Prizenit dhe në Prizren, derisa zhvillohen shumë aktivitete gjatë vjetorin e Lidhjës Shqiptare të Prizrenit, si një aktiv- tarit dhe zëdhënësit tonë, të cilin para pak kohe e kemi formatin e mbajtjes së saj në kohë. Me këtë rast, gjithë vitit. Haskuka tha se do të insistojë që kultura itet qendror i Shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve dërguar tek i shenjetërueshmi zotëria ynë – për vullnet ai i dhuroi kryetarit të Prizrenit vëllimet e Thesarit dhe projektet e kësaj fushe të mbështeten përmes Shqiptarë “Papa Klementi XI Albani” për këtë vit. pagina 23 Anno 16 n.3 Settembre 2018 Attualità La lirica nella storia dei popoli Di Maria Teresa Carnevali

iù mi addentro nella conoscenza della storia e nella letteratu- ra albanese, più mi accorgo che molti elementi sono accosta- Pbili alla storia della letteratura italiana. Due nazioni separate, o unite? Da uno stretto lembo di mare; dove sembra che sulle ali del vento che spira dall’Est all’Ovest e dall’Ovest all’Est si alimen- tino in modo quasi uniforme le culture dei due popoli. Lotte contro Stati usurpatori di suoli, lotte secolari che non si voglia unire voglia se acquietano ancora nei nostri giorni. I Turchi, i paesi slovacchi, dopo averla già tanto depredata in passato, continuano ancora nei nostri giorni ad umiliarla. Vi fu comunque una comunione d’intenti nell’800 e nel 900 con Crispi prima e con Mussolini dopo una vi- vace collaborazione e per le scoperte archeologiche in Butrinto che portarono alla scoperta di vestigia romane; poi, nell’inaugurazione di istituti di cultura per diretto interessamento del Governo Italiano. Anche l’Italia a suo tempo ha dovuto sopportare soprusi da popoli stranieri e accorciamento di confini. I contrasti politici e sociali determinano turbamenti costanti che possono protrarsi nel tempo e immancabilmente sgorgano in sfoghi letterari oltreché storici. Una vasta materia che va ad evidenziare azioni belliche clamorose: vittorie e sconfitte; lacerazioni dolorose Arbri, un sogno chiamato per le perdite umane e le oppressioni subite; ma anche immensa gloria che rimane imperitura a testimone dei valori umani. Ecco, dunque, le commemorazioni superbe attraverso le più no- Italia dall’Albania al Gargano bili espressioni in prosa e in versi. Fioriscono canti e poemi, rapso- die che si rifanno alle ataviche usanze e costumi delle più antiche di Antonio D’Addio Adesso sono a un bivio: restare in ato al “sì” e al “no” italiano mi sono famiglie, vissute nella semplicità domestica del focolare: calde e Italia o rientrare in Albania. Con imbattuto in scene davvero buffe» palpitanti di vita interiore, fino alle forme più elevate di natura colta Primo anno di liceo a Fier, dove è due lauree e due abilitazioni non e raffinata. Fioriscono poemi di storie familiari gioiose e dolorose, nato; a 16 anni raggiunge i genitori ho un futuro certo, come la maggior LA NOSTALGIA, IL appassionati racconti di gloriose imprese militari: rapsodie e can- in provincia di Foggia: qui si diplo- parte dei giovani d’oggi». FUTURO ti di varia forma, più intellettuali, più semplici e contadine: canti ma in Ragioneria per poi laurearsi in «L’Albania mi manca sicura- che accompagnano e danno allegria alle feste nazionali e familiari; Scienze Turistiche all’Università del LA SUA ESPERIENZA IN mente, io vengo da un quartiere s’intrecciano melodie che preannunciano atmosfere romantiche Molise. Ora la scelta: restare o rien- ITALIA povero, dove l’unica cosa che ci o erotiche; fino alla delicatezza delle ninne nanne con le quali le trare nel “Paese delle Aquile”. «Mi sento abbastanza integrato faceva gioire era una specie di giovani mamme addormentano i propri piccoli; tuttavia questi canti Arbri Merkaj si racconta dando nella società italiana, anche se av- complesso sportivo mai ultimato, in non sono soltanto il respiro della mamma premurosa e tenera, ma consigli ai propri giovani connazion- verto un po’ di razzismo nei miei cui giocavamo a pallone dalla matti- vogliono anche assumere il significato profetico di una vita gloriosa ali che vogliono venire in Italia, sve- confronti. Quando sono arrivato ri- na alla sera. Ricordo che mia madre e fortunata; perché si può affermare che anche nella poetica popo- lando il sogno di incontrare Ermal cordo ancora il primo giorno di scuo- veniva al campo a portare il pane o lare deve emergere il vero carattere dell’albanese puro sangue: un Metal, albanese originario della sua la superiore: in Albania avevo fatto meglio un pezzo di pane, con un po’ carattere fermo e deciso nei suoi voleri che difende con strenuo cor- stessa città natale, che «rappresenta il liceo ma non avevo mai studiato la d’olio, sale, un pomodorino o un aggio fino alla morte; anzi, a volte, la morte in un’azione di coraggio una persona che ha realizzato il pro- religione, il nostro stato è laico, così cetriolo, era tutto ciò che avevamo gli concepisce l’aureola dell’eroe o del santo. prio sogno. Sono molto orgoglioso io raccontavo usanze islamiche e ap- ma eravamo felici. Cosa dire ai miei Nei secoli passati, e non da molto l’intera Europa era sconvolta di lui». prendevo riti cattolici. L’italiano lo connazionali che vogliono venire in da fermenti sociali che rivendicavano una giusta ripartizione dei avevo appreso dalla televisione e le- Italia? Direi loro di provare a realiz- beni comuni. Gli autoritarismi politici e sociali inaccettabili da menti Leggi il resto della gai subito con Alessio che è diventato zare il proprio sogno. L’Italia è un più lungimiranti di cui anche la Francia e l’Italia pullulavano facev- storia uno dei miei migliori amici. All’inizio Paese che ti permette di adeguarti ano prendere coscienza al popolo minuto della grave ingiustizia che «Sono nato il 5 agosto del 1990 con la classe ho avuto un po’ di presto alla sua cultura e alle sue stava subendo. Nacquero insurrezioni che divennero vere e proprie nella città di Fier una delle città più problemi ma successivamente tutti tradizioni. Consiglierei di iscriversi rivoluzioni, non solo di lotte materiali, ma di idee, di sacrosanti ide- grandi dell’Albania. La mia fami- siamo diventati amici. Ho conosciuto all’Università italiana, di rispettare ali. Nella vicina Albania, non solo geograficamente, ma soprattutto glia è composta dai miei genitori, Paolo e grazie a lui ho lavorato tutta le regole. Se si viene da studente, si di cuore echeggiava ancora più marcato questo anelito di rivalsa, mio fratello e mia sorella. Io sono il l’estate del 2008 al Lido del Sole fa un tipo di vita, se si viene come appassionato, coraggioso fino allo strenuo delle forze: il rinasci- più piccolo e anche il più coccolato, come cameriere, barista. Un epi- turista si fa un’esperienza unica con mento albanese, la rivendicazione della non dimenticata progenie. da piccolo ero un bambino molto at- sodio particolare capitò durante un tutti i posti belli che ci sono in Italia, Onoriamo Girolamo De Rada che a venti anni raccoglie i canti tra- tivo ora sono un ragazzo che non sa bimbo pizza: avevo acceso il forno a se si viene come migrante cambiano dizionali fra le comunità albanesi della Calabria; nell’ospitale suolo stare fermo».Si presenta così Arbri legna ma avevo messo troppa legna, le cose, non sono tutte rose e fiori. italiano sente rinverdire in sé le radici etniche. Ebbe riconoscimenti Merkaj. E racconta la sua storia. «È così si alzò di molto la temperatura Sono in attesa della cittadinanza, da poeti francesi e italiani. Mentre si trovava ad Ischia ebbe modo un po’ particolare per ciò che ho e le pizze uscivano quasi bruciate. ma sono incerto se rimanere in Ita- di ricevere testimonianze di notevole apprezzamento anche dal poe- vissuto e che ho dovuto affrontare Allora, per abbassare il calore, but- lia o rientrare in Albania, manca il ta francese La Martine e da molti scrittori e poeti italiani. In questo nella mia vita, una vita che mi ha tavo il sale sul piano di cottura del lavoro, la situazione è un po’ com- risveglio etnico nel sangue vede nel suo intimo delinearsi la visione dato sia gioie che dolori - dice -. Ho forno, così le pizze si cuocevano plicata. Certo, il mio sogno è farcela dell’Albania risorta e ripristinata nella nobiltà del passato glorioso. frequentato il primo anno di liceo terribilmente salate e i bambini si nella vita, dopo tutti i sacrifici, gli Nel secolo XVIII Naim Frasheri, Fishta alimentano la già copiosa in Albania, il 2 febbraio del 2006 lamentavano, le risate che ci siamo sforzi fatti per terminare gli studi. fioritura letteraria e poetica albanese che risente anche di influssi sono venuto in Italia per raggiun- fatti. Dopo il diploma in perito com- Sono un ragazzo molto aperto, cu- orientaleggianti. Il Variboba portò ancora un ulteriore incremento gere la mia famiglia che mi aveva merciale, ho iniziato come responsa- rioso, nel mio tempo libero leggo, alla letteratura albanese in Italia, prima nelle aree calabresi, poi a preceduto nel Gargano, in provin- bile dell’organizzazione del Partito guardo i documentari, amo molto il Roma, dove morì. Mhamet Camì e Nazim Frakulla si produssero in cia di Foggia, e mi sono iscritto Socialista Albanese, a Termoli, dove folk e vorrei fare il dottorato in Sto- canti esotici e satire amorose ed erotiche nel poemetto “Divan”. all’istituto tecnico statale commer- mi ero iscritto all’università. Il col- ria. Il mio sogno? Incontrare Le vicende delle numerose storie di diaspore di cittadini albanesi ciale per geometri e Ragionieri dove legamento tra la politica albanese e Rrmal Meta, di origini albanesi e hanno determinato nel Sud dell’Italia un’altra piccola Albania, dove mi sono diplomato in ragioneria e quella italiana mi ha avvicinato molto della mia stessa città, Fier; rappre- anche io mi ritrovo e non smetto di anelare a conoscere di perso- perito commerciale. Nel 2009 poi alla mia patria, perché, nonostante senta una persona che ha realizzato na, una volta, questa Albania che mi riconduce anche alle vicende mi sono iscritto all’Università degli tutto, i legami con la mia terra riman- il proprio sogno, il sogno di una dei Patrioti italiani rifugiati o confinati in Paesi stranieri: Giuseppe Studi del Molise dove ho conseguito gono molto forti. All’inizio fu difficile vita, anche lui come me è partito Mazzini, il precursore e ideatore del Risorgimento italiano confinato la laurea in Scienze Turistiche, mi ambientarmi per il cibo: in Alba- dall’Albania pieno di speranze e in Paesi europei, Francia, Inghilterra, divulgava in segretezza e ali- sono specializzato in turismo e beni nia abbiamo la cucina balcanica, di sogni. Sono molto orgoglioso di mentava il proponimento dell’Italia libera. culturali ed ho preso l’abilitazione qui quella mediterranea. Inoltre in lui, ma anche di altre persone come Il grande concetto di libertà è la forza di ogni nazione. “Liberté, per la professione di guida turistica Albania per dire “sì” muoviamo la Anbeta Toromani, ballerina, Kledi fraternité, Egaliteé” era il motto della Francia nel 1700!... ed accompagnatore turistico valido testa come per dire “no”, a scuola Kadiu, insegnante di ballo e attore, su tutto il territorio nazionale. Ho accadevano cose davvero comiche. Illir Shaqiri, ballerino, Sonila Alushi Rimarrà fisso in me il significato profondo di questa opera di fatto anche dei tirocini e ho fre- Dopo tre anni e mezzo sono rientrato giornalista di Albania news, e tanti Ernesto Koliqi: “Evoluzione storica della lirica albanese”, su cui ho quentato molti corsi di formazione. in Albania per una vacanza ed abitu- altri.» voluto esprimere le mie riflessioni personali. prestoria Anno 16 n.3 Settembre 2018 pagina 24 MEGALITIK K1 MEGALITICO K1 Nga Ruzhdi V. Morina Di Ruzhdi V. Morina

iq duket përshkruan një besim shumë Sembra una fede molto pura negli iliro-pelasgi. Il primo arco verticale rappresenta la trai- të pastër tek iliro-pellazgët. Harku i ettoria visiva del sole. Quando l’est è ad ovest Sparë vertikal paraqet trajektoren vi- dove c’è una breve linea che segna il punto di zuale DIELLORE prej lindjes deri në perën- pranzo mentre la parte inferiore indica il tempo dim ku në mes ka një vijë të shkurtër e cila del crepuscolo. shënon pikën e drekës kurse pjesa fundore Il secondo arco sotto rappresenta la traiet- nënkupton kohën e muzgut. Harku i dytē toria FALSE che dopo il crepuscolo può appa- rire alta nel cielo e scendere prima che la notte poshtë paraqet trajektoren HËNORE e cila finisca. pas muzgut mund të paraqitet lartë në qiell Il terzo arco mi ricorda il ciclo ricorrente del dhe të perëndoj para se të përfundoj nata. giorno, altrimenti, come l’arco di una curva al Harku i tretë ma rikujton ciklin përsëritës chiaro di luna, sospetto un possibile satellite na- të ditës .përndryshe duke qenë si harkë që turale attorno alla luna per 12.000 anni fa, ma non credo (ma d’altra parte l’ho fatto Penso al ka për boshtë harkun e hënës më bënë të momento del grande diluvio se appartiene a quel dyshoj për ndonjë satelit natyror të mund- tempo così come l’espressione stessa “CHI NON shëm rreth hënës për kohën para 12000 INVIARE O NON COSA ... O NON FARE”) o vitesh por nuk besoj ( por nga ana tjetër NON (MANTIENI) CHE NON È (dalle persone më bënë të mendoj për kohën e përmbytjes sulla terra perché a quel tempo dominava il pa- së madhe nëse i takon asaj kohe si dhe ganesimo) e come un arco c’è un asse deviante che mi fa pensare a quel momento (lo dico per vet shprehja E SILL Ç’S’KE apoE SILL facilitazione del significato dopo la preghiera, mi ÇFAR S’KE ... ose E SILL QË NUK KE) sembra di essere aperto). apo E SILL ( besimin ) QË NUK E KE ( nga La linea nera HORIZONTALE si divide sulla njerëzit në tokë pasi në atë kohë dominonte linea superiore giorno e la notte giù. E allo stes- paganizmi) dhe si harkë ka për bazë aksin so tempo è probabile che rappresenti l’ombra e devijuar i cili më bënë të mendoj për atë del reef del terreno creato a Sarajevo Visoko dal crepuscolo (dove si trovano le piramidi) e kohë ( këtë e them për lehtësim kuptimi l’ombra della piramide del sole nel formaggio pasi lutja më duket me kuptim të hapur ). intersecato. Vija e zezë HORIZONTALE bënë ndar- Ma VERTICAL crea divisione in Terra jen në Dita lartë vijës dhe Nata poshtë. Dhe a sinistra della linea e Cielo o Universo nel njëkohësisht me shumë gjasa paraqet hijen formaggio e forma un angolo leggermente in- clinato come innesco della posizione geografica e rielefit terrenor të të krijuar në Visoko të nell’emisfero nord delle piramidi di Visoko Sarajevës nga muzgu (aty ku gjenden pi- Come si può vedere il detto “NON COSA” ramidat) si dhe hijen e piramidës së diel- inizia dalla terra (si dice sul terreno), attraversa lit në të djathët të intersektimit. Kurse ajo l’arco solare per raggiungere il cielo (l’universo). VERTIKALE bënë ndarjen në Toka në të La linea inclinata che accompagna il detto è majtë të vijës dhe Qielli apo Universi në të esattamente nella direzione della grande lettera “Y” che esprime le mani nella preghiera (ora- djathët dhe formojnë një kënd lehtësisht zione) e la preghiera orale strettamente legata të pjerrët si shkas i pozitës gjeografike në ai gesti (mani di preghiera). Le due righe in alto hemisferën veriore të piramidave në Visoko. da destra a destra indicano che la parola “E Siç shihet thënja “E SILL Ç’S’KE” fillon SILL Ç’S’KE” viene ripetuta due volte e diretta nga toka (thuhet në tokë) përshkon harkun al punto culminante del Sole. Mentre la linea diellor për të arritur në qiell (gjithësi). Vija verso il basso a destra tra due dei simboli “Y” (gestuale) significa tenere le mani in preghiera e pjerrët që bashkëshoqëron thënjen është per tutto il tempo di preghiera (rituale) ed è cor- saktësisht në drejtim të shkronjës së madhe retta quando la luna è in zenith (culmina). “Y” që shpreh duart në lutje (hymnizim) I simboli “Y” che implicano le mani in pra lutje orale të lidhura ngushtë me ato preghiera sono disegnati sull’arco lunare, gjestuale (duar në lutje). quindi la preghiera è diretta verso il Cielo (uni- verso dell’universo) e la preghiera orale “E Dy vijat lartë mbishkrimit në të djath- SILL Ç’S’KE” anche sull’arco solare (sullo ze- të nënkuptojnë që thënja orale “E SILL nit o culmine del sole) e diretto verso il cielo Ç’S’KE” përsëritet dy herë dhe janë saktë- (l’universo) così diretto verso il Tutto ciò che sig- sisht të drejtuara mbi pikën kulminuese nifica una sorta di agnosticismo o monoteismo di të Diellit. Ndërsa vija poshtë në të djathtë quel tempo. në mes dy të simboleve “Y” (gjestuale) Dalla scena creata si conclude che il suppli- cante in quel momento è stato girato a sud e in- nēnkupton mbajtjen e duarve në lutje gjatë clinato verso la testa come è l’iscrizione. Ma chi tërë kohës së lutjes ( ritualit) dhe është ha scolpito questa scena (cronaca) è stato girato saktë kur hëna është në zenit (kulminon) verso la direzione nascita in modo che la lettura Simbolet “Y” që nënkuptojnë duart në megalitica sia più facile verso est. lutje janë të skalitura mbi harkun hënor pra lutja është e drejtuar kah Qielli (Gjithësia universi) dhe lutja orale “E SILL Ç’S’KE” po ashtu mbi harkun diellor (mbi zenitin apo kulminim e diellit) dhe drejtuar kah qielli (universi) pra drejtuara kah GJITHË- SIA që nënkupton një lloj agnosticizmi apo monoteizmi të asaj kohe. Nga skena e krijuar vihet në konkluzion që lutësi në atë moment ka qenë i kthyer kah jugu dhe me kokën pjerrët të përkulur ashtu si është edhe mbishkrimi i pjerrët kurse ai i cili e ka skalitur këtë skenë ( kronikani ) ka qenë i kthyer kah drejtimi i lindjes kështu që lex- imi i megalitikut është më i lehtë drejtuar kah lindja Alfabeti i Elbasanit - Gli alfabeti di Elbasan

cmyk