De Indische Buurt 2 Wandelingen Door 8 Eeuwen Geschiedenis

Rogier Schravendeel

De Indische Buurt 2 wandelingen door 8 eeuwen geschiedenis

Huibert Teekens Voorwoord

ls meisje van twaalf kwam ik met mijn ouders te wonen in de Tweede AAtjehstraat, het hart van de Indische Buurt. Ik keek mijn ogen uit. Wat mij fascineerde waren de straatnamen: mooie, exotische namen. Ik vroeg mij af waar die namen vandaan kwamen, wat zij ons te vertellen hadden. Niet veel later ontdekte ik dat de straatnamen verwezen naar een historische band van Nederland met een ver en tropisch overzees gebied, het voormalige Nederlands-Indië. Ik voelde mij verbonden met die geschiedenis, als meisje uit een ander ver land. Ik leerde dat het verleden van een land mensen met verschillende culturele en etnische achtergronden kan verbinden.

Het zijn niet alleen de straatnamen die een verhaal vertellen. Ook de rijke geschiedenis van de buurt zelf, met haar bewoners, zorgt voor inzicht, verwondering en verbinding. Iedereen die in de buurt komt wonen, wordt onderdeel van die geschiedenis.

De geschiedenis van de Indische Buurt is nu opgeschreven, en op drie manieren toegankelijk gemaakt. In een historische website, op informatie­ borden in de buurt en in deze gids aan de hand van twee historische wandelingen.

Ontdek het oudste bouwwerk van de Indische Buurt uit 1675 en lees hoe verzuild de bevolking vroeger was, met katholieken, protestanten, communisten, Joden en socialisten. Elke zuil had zijn eigen voorzieningen. Staat de buurt vandaag bekend om haar actieve bewoners en bewoners­ initiatieven, ook vroeger was de bevolking al georganiseerd en actief. Zo zijn bijvoorbeeld het badhuis en de bibliotheek in de jaren dertig van de vorige eeuw door een buurtvereniging op poten gezet. Spannend is het verhaal van de brute moord in de Gerardus Majellakerk.

Veel verhalen en veel informatie, die je zullen inspireren om je verbonden te voelen met jouw buurt en jou helpen deze kracht in te zetten voor deze buurt en je buurtgenoten.

Veel wandelplezier en inspiratie gewenst!

Nevin Özütok Demissionair stadsdeelwethouder wijkaanpak en openbare ruimte Bestuurscommissie stadsdeel Oost De Indische Buurt 2 wandelingen door 8 eeuwen geschiedenis

Colofon Inleiding De Indische Buurt door de eeuwen heen �����������������������������������������������������������������������4 Tekst Rogier Schravendeel & Huibert Teekens Wandeling 1 Over-Amstelsche polder �����������������������������������������������������������������������������������������������������8 Vormgeving, samenstelling en fotografie Studio Teekens Wandeling 2 Drukwerk Verzuiling en diversiteit ��������������������������������������������������������������������������������������������������30 Drukwerk Consultancy Oplage eerste druk 600 Meer informatie www.indischebuurt.nl Deze gids is tot stand gekomen als onderdeel van het project ‘Historisering Indische Buurt,’ een initiatief van Buurtmuseum Indische Buurt en Rogier Schravendeel met ondersteuning van Samen Indische Buurt. Buurtmuseum Indische Buurt, 2014

ISBN 97 8908 221 73 08

Illustratieverantwoording Stadsarchief Amsterdam: p. 4, 11, 14, 18, 19-onder, 20, 27, 29-boven, 30-31, 33, 34-boven, 41-boven, 43 (Collectie C.A.J. van Angelbeek), 47-boven Koninklijk Oudheidkundig Genootschap: 8-9, 13-onder, 15-onder Archief Ton Heijdra: p. 38, 40 Uitgeverij René de Milliano: p. 10 Amsterdam Museum: p. 23 Museum Boymans van Beuningen, Rotterdam © foto Studio Tromp: p. 16 Musée du Louvre, Parijs, © photo RMN: p. 17 Overig: Public Domain of Studio Teekens

3 Inleiding De Indische Buurt door de eeuwen heen

De Indische Buurt door de eeuwen heen zijn het gevolg. Ook na de oprichting wedstrijd plaats (pag. 33). Aan het van het Koninkrijk der Nederlanden Nieuwe Diep komt in 1905 een open- in 1814, blijft het sappelen. Pas tegen bare zwembadinrichting (pag. 18). 1200-1300 Ergens in de dertiende Amstelsche polder te bedijken, en de het eind van de negentiende eeuw zet eeuw wordt de St. Anthonisdijk waterstand van de polder te reguleren in Nederland de industriële revolutie 1914-1918 Eerste Wereldoorlog. aangelegd. De dijk wordt in de loop met de molen (pag. 20). door en komt ook de Over-Amstelsche Nederland blijft neutraal, maar de der tijd ook Diemerdijk, Hoogendijk of polder weer tot ontwikkeling. Indische Buurt krijgt wel te maken Muiderdijk genoemd. Tegenwoordig 1651 en 1672 Dijkdoorbraken en over- met toenemende armoede, broodop- kennen wij de St. Anthonisdijk als stromingen in de Over-Amstelsche 1872-1900 Industriële ontwikkeling. roer en een socialistische revolutiepo- Zeeburgerdijk. polder en de Watergraafsmeer In 1872 worden de Oranjesluizen ging. In 1918 worden bakkerswinkels (pag. 23). gebouwd. Hierdoor verdwijnt de geplunderd in de Celebesstraat, de 1328 In 1328 wordt voor het eerst Zuiderzee achter de horizon. In 1874 Javastraat en op het Javaplein. Politie melding gemaakt van bewoning van 1675 Herberg Zeeburg wordt ge- wordt de spoorlijn Amsterdam-Amers- te paard moet met getrokken sabel de polder die nu Indische Buurt heet. bouwd, tegenwoordig het oudste foort geopend. Dit is het spoor dat de orde herstellen. In een acte van Graaf Willem III wordt gebouw van de Indische Buurt. Sche- later de grens tussen Dapperbuurt en gesproken over buurtschap Outers- pen kunnen er aanleggen en er wordt Indische Buurt zal gaan vormen. Het 1924-1934 Tweede bouwfase dorp. Outersdorp (ook wel Houters- veel handel gedreven in vee bestemd is oorspronkelijk gebouwd op straat- Indische Buurt. De tweede bouwfase dorp of Ottersdorp) ligt ter hoogte voor de Amsterdamse veemarkt. Her- niveau. Buiten de Zeeburgerdijk komt van de Indische Buurt vangt rond van het huidige Flevopark. Een paar berg Zeeburg is in de zeventiende en steeds meer havenactiviteit. Hier 1924 aan. De huizen in de Ambon- huisjes van dit dorpje zijn zelfs nog te achttiende eeuw een zeer populaire wordt later het Oostelijk Havengebied pleinbuurt, de Makassarpleinbuurt zien in het park (pag. 20). ontmoetingsplek (pag. 15). aangelegd, met o.a. de Entrepothaven. en de Sumatraplantsoenbuurt In 1887 wordt het nieuwe veemarkt- worden gebouwd. In 1926 wordt de 1422 De St. Anthonisdijk breekt terrein in gebruik genomen (pag. 11). Majellakerk ingewijd. Het complex diverse malen door. Daardoor ontstaat In 1892 wordt het Amsterdam-Rijn­ aan het Ambonplein bestaat uit een in 1422 het Nieuwe Diep. In de Over- kanaal aangelegd (pag. 15). Samen koepelkerk, parochiegebouwen en Amstelsche polder liggen diverse met het graven van het Noordzeeka- een rooms-katholieke meisjesschool. plassen en watertjes, die niet alleen naal (1876) zorgen deze verbindingen Er wordt ook begonnen met de aanleg met het Nieuwe Diep maar ook met voor een nieuwe economische bloei- van het Zuiderzeepark (nu: Flevopark, het Diemermeer verbonden zijn. periode. pag. 21). Rond 1934 is de buurt af.

1585-1672 Gouden Eeuw. 1896 Annexatie van de Over-Amstel­ 1918-1930 Verzuiling. De samenstel- In de zeventiende eeuw wordt Am- sche Polder. De Over-Amstelsche ling van de buurt is divers. Er worden sterdam het economische centrum polder hoort vanouds bij de gemeente zowel openbare als christelijke van de wereld. De St. Anthonisdijk 1714 Joodse begraafplaats. De Hoog- Diemen. In 1896 annexeert de ge- scholen gebouwd. Er wonen socia- wordt een populaire wandelroute voor duitse joodse gemeente koopt een meente Amsterdam de gehele polder. listen, communisten, hervormden, Amsterdammers. Ook Rembrandt groot perceel dat als armenkerkhof Er kan gebouwd worden. gereformeerden, rooms-katholieken, wandelt tussen 1649-1651 over de wordt ingericht (pag. 23). luthersen (pag. 42) en Joden in dijk en maakt er een paar tekeningen 1900-1914 Eerste bouwfase Indische de buurt. De rooms-katholieken (pag. 16). 1750-1860 Stagnatie, Franse tijd en Buurt. De Indische Buurt wordt bouwen de Majellakerk (pag. 39), de armoede. In de achttiende eeuw komt gebouwd in twee delen. Het oudste hervormden de Elthetokerk (pag. 26). 1629 Drooglegging Watergraafsmeer de economische ontwikkeling van deel is wat tegenwoordig het noord- Rechouwous wordt opgericht, de sy- en Oetewaler molen. Op de plek waar Amsterdam tot stilstand. De handel oostelijk kwadrant heet: omgeving nagoge en joodse vereniging voor de tegenwoordig het gemaal in het verplaatst zich naar Londen en Parijs. Java ­straat. De Tweede Atjehstraat Indische Buurt (pag. 35). Iedere zuil Flevopark staat, wordt rond 1629 Als Napoleon Nederland verovert ligt voorlopig aan de rand van de streeft naar eigen onderwijs, eigen de Oetewaler molen gebouwd. De wordt handel met het vijandige Enge- weilanden. Ter hoogte van het huidige verenigingen en een eigen plaats van ingezetenen van Outersdorp krijgen in land verboden en wordt het helemaal Makassarplein komt een wielerbaan. samenkomst in de buurt. Dankzij 1631 toestemming om de hele Over- stil in de haven. Armoede en stagnatie In 1901 vindt hier de eerste wieler- de socialistische buurtvereniging

4 5 Inleiding De Indische Buurt door de eeuwen heen

Ceram komt er een bibliotheek en een Slechts weinigen overleven de 1970-1995 Verkrotting, sloop en een badhuis in de Indische Buurt. vernietigingskampen. De communis- nieuwe bevolking. De buurt gaat in de tische partijen worden verboden. De jaren zeventig hard achteruit en veel 1930-1940 Crisisjaren. In de jaren nationaal-socialistische Jeugdstorm bewoners trekken weg. De oorspron- dertig wordt de sfeer in de buurt marcheert door de wijk en NSB-er kelijke bewoners verhuizen naar steeds grimmiger. De crisis brengt Max Blokzijl houdt toespraken voor groeikernen zoals Diemen, Purmerend veel ellende en armoede met zich de jeugd. Een NSB-wethouder opent en Almere. Leegstaande woningen mee. De opkomst van Nazi-Duitsland in 1942 het Badhuis op het Javaplein. worden gekraakt. Nieuw in de buurt leidt tot een toestroom van com- Materieel heeft de buurt weinig te zijn de sex-industrie en drugs, met munistische en joodse vluchtelingen lijden van de oorlog: de Elthetokerk name heroïne. Criminaliteit zorgt voor naar Amsterdam en de Indische wordt in 1943 per abuis getroffen door toemenende onveiligheid. Kraakgroe- Buurt. Tegelijkertijd worden overal in een brandbom en een Britse bom- pen, de buurtwinkel en het wijkcen- vernieuwingsproces ingezet met als de buurt bouwgebreken zichtbaar: de menwerper stort in 1943 neer in het trum werken samen om de vervanging doel de samenstelling van de buurt buurt is veel te snel en te speculatief Flevopark. Van het Flevopark is na de van huurwoningen door koopwonin- sociaal-economisch meer divers te gebouwd. De eerste gebouwen (aan oorlog niet veel meer over, vrijwel alle gen tegen te gaan. Na grootschalige maken. Ook het verbeteren van de het Ambonplein) moeten alweer ge- bomen verdwijnen in de hongerwinter sloop en nieuwbouw in met name sociale cohesie, door middel van sloopt worden wegens slechte bouw. in de kachel van buurtbewoners. het zuidwestelijk en zuidoostelijk buurtinitiatieven, krijgt aandacht. De De buurt verloedert en er is veel kwadrant is er sprake van een sterk Indische Buurt is sindsdien getrans- onrust. De nationaal-socialisten pro- 1945-1956 Na de Tweede Wereldoor- gewijzigde bevolkingssamenstelling. formeerd van een achterbuurt tot beren ook een positie te verwerven log is er een enorme explosie van ver- Migranten van met name Turkse en een nationaal en zelfs internationaal in de buurt. Dit lukt niet, vanwege enigingsleven in de buurt. Men vindt Marokkaanse afkomst vormen nu het voorbeeld van stedelijke ontwikkeling. het krachtdadig optreden van de elkaar bovendien boven de zuilen uit. merendeel van de bevolking. Er komt In de openbare ruimte is aanmerke- communisten. Er wordt een gezamenlijk Wijkcen- een Marokkaanse en een Turkse mos- lijk geïnvesteerd, met onder andere trum opgericht. Het joodse leven in de kee in de buurt terwijl de protestanten een nieuw uiterlijk van het Timor- buurt is volledig verdwenen. De com- en katholieken naar kleinere onder­ plein (pag. 50), het Makassarplein munisten winnen aan gezag dankzij komens verhuizen (pag. 27 en 41). (pag. 34), en het Javaplein met de hun leidende rol in het verzet tegen beeldbepalende Borneohof (pag. 9). de nazi’s. In 1946 krijgen ze 43% van 1989-2003 Bestrijding criminaliteit. In het bijzonder is de koopwoning de stemmen in de Indische Buurt (in In 1989 wordt politiebureau Balistraat­ doorgebroken in de Indische Buurt. heel Amsterdam 30%). Het bolwerk geopend. De politie heeft het niet Waar het percentage koopwoningen van de communisten bevindt zich aan gemakkelijk in de Indische Buurt. in 1970 nog 0,4% was, zijn inmiddels de Minahassastraat, waar buurtbe- Ze krijgt te maken met drugsoverlast, overal in de buurt door woningbouw- woners o.a. een cursus Stalinisme prostitutie, gewelddadige overvallen, verenigingen voormalige huurwonin- kunnen volgen (pag. 43). activiteiten van de georganiseerde gen samengevoegd en in de markt misdaad en een over het algemeen gezet en worden er nieuwe koopwo- 1939 Opening Muiderpoortstation. 1960-1970 De Indische Buurt is een weinig coöperatieve bevolking. In ningen gebouwd. Ook de bewoners De spoordijk wordt aangelegd en het kinderrijke buurt en heeft altijd veel 1994 maakt de TROS een zesdelige zelf leveren een belangrijk aandeel nieuwe hooggelegen Muiderpoort­ scholen gehad. Op het hoogtepunt TV-serie over politiebureau Balistraat. in deze ontwikkeling. Bewoners­ station wordt geopend (pag. 45). in 1966 zijn dat er maar liefst 37 De serie maakt veel indruk, vooral de organisaties, moestuinen (pag. 25 en in totaal. Niet alleen veel kinderen aflevering over de moord op sigaren- 26), het zelfbeheer van buurthuizen 1940-1945 Tweede Wereldoorlog. wonen er, ook veel ouderen. In 1968 winkelier André Hartman in 1993. (pag. 42 en 46), zorg, jeugdzaken, De Duitse bezetting leidt tot de wordt het grootste bejaardenhuis van een eigen community currency (pag. deportatie van bijna alle joodse buurt- Nederland gebouwd: het Flevohuis 2003-2013 Vernieuwing en opbouw. 34), allerlei projecten ter verbetering bewoners. Het Muiderpoortstation is (pag. 13). Het jaar daarvoor wordt Na 2003 begint het tij te keren. Het van de buurt worden met of zonder hiervoor het belangrijkste knooppunt, het eerste verwarmde buitenbad van stadsdeel zet een andere koers in, steun van stadsdeel, woningcor- niet alleen voor de Indische Buurt, Amsterdam geopend: het Flevopark- waarbij het bouwen van koopwonin­ poraties of fondsen door bewoners maar voor heel Amsterdam (pag. 44). bad (pag. 19). g ­en niet langer taboe is. Er wordt een aangepakt.

6 7 WandelingVEELAAN 1 VEEMARKT VEEMARKT

ZEEBURGERPAD ZUIDER IJDIJK ZEEBURGERPAD 2 6 4 3 ZEEBURGERDIJK 7 JK 5 FLEVOPARKWEG 8 ZEEBURGERDI AMSTERDAMSE BRUG TIMOR DELISTRAAT PLEIN ZUIDERZEEWEG NIASSTRAAT INSULINDEWEG AAT BANKASTRAAT MAKASSAR ✡

PLEIN GORONTALOSTRAAT

SUMATRA Flevoparkbad MADURASTRAAT MAKASSAR STRAAT

CELEBESSTR 1 SOEMBAWASTR. STRAAT JAVAPLEIN17 MATWEG BOETONSTRAAT 9

JAVASTRAAT KRA FLEVOWEG ✡ JAVASTRAAT

MOLUKKENSTRAAT BALISTRAAT 16

RAAT TE ATJEHST CERAMPLEIN EERS 14 CELEBES 15 INSULINDEWEG 10 Nieuwe Diep TWEEDE ATJEHSTRAAT STRAAT RIOUWSTRAAT

SEMARANGSTR. ✡ MOLUKKENSTRAAT BATAVIASTRAAT INSULINDEWEG HALMAHEIRA STRAAT

SOLOSTR. PREA

SUMA

NGE Joodse

TRASTRAAT WEG RSTRAAT begraafplaats Flevopark Zeeburg 11 OOSTER TIDORESTR. SUMATRA- KRAMAT SPOORPLEIN PLANTSOEN BONIPLEIN ✡ TRAAT CELEB BONIS SUMATRASTRAAT ESSTRAAT

NTIJNKADE 13 VALE Jeugdland

12 VALENTIJNKADE

CAR Uitzicht op Amsterdam vanuit de Rietlanden, omstreeks 1750. Op de locatie van de zaagmolens is nu het Veemarktterrein gevestigd. Aan de 1 Over-Amstelsche Polder horizon is de Oosterkerk herkenbaar.

Tijdens deze groene wandeling krijg je vooral zicht op de oude 1 Javaplein, Borneohof werken: de zijwand van de poort is geschiedenis van de Indische Buurt, of eigenlijk niet de Indische Het Javaplein krijgt zijn huidige vorm bekleed met fragmenten van oude Buurt, maar de Over-Amstelsche polder, zoals dit stukje wereld tot pas in 2010 als de nieuwbouw van deuren. Het gebouw is een initiatief ongeveer 1900 heette. De Over-Amstelsche polder ontstaat in de de Borneohof wordt gerealiseerd. van woningcorporatie De Alli­an­tie en dertiende eeuw, als de St. Anthonisdijk wordt aangelegd. De wande- De Borneohof herbergt behalve werd genomineerd voor drie prijzen: ling voert o.a. langs Herberg Zeeburg, het Flevopark, de laatste resten de Openbare Bibliotheek ook een de Zuiderkerkprijs, de Gouden AAP bloemist, horeca, een sportschool en (A’damse Architectuur Prijs) en de van Outersdorp en de Joodse begraafplaats. Langs het park lopen 67 appartementen. Onder de grond is Amsterdamse Nieuwbouwprijs. we terug en via het Ceramplein komen we weer uit op het Javaplein. ruimte gemaakt voor zo’n 170 auto’s. Die laatste prijs is ook aan het Dankzij een toren van 37 meter hoog gebouw toegekend. Het gebouw heeft duur 2 uur start javaplein is het gebouw dé landmark van de een belangrijke impuls gegeven aan Indische Buurt geworden. Twee poor- de ontwikkeling van de wijk. ten zijn door industrieel vormgever Er zijn nog meer bijzondere gebou- Kaart: zie binnenflap omslag Piet Hein Eek voorzien van kunst- wen te zien aan het Javaplein zoals

8 9 Wandeling 1 De Over-Amstelsche polder

Veemarktterrein

n 1877 wordt in de Rietlanden een zelfs op de hele stad. Slagers zijn Iterrein aangewezen voor de rea- voor 1887 gewend om zelf in eigen lisatie van een nieuwe veemarkt: slagerij te slachten. Met de komst het huidige Veemarktterrein. Er is van het veemarktterrein wordt dat dan nog een aantal zaagmolens verleden tijd, want de gemeente actief. Er is verzet van molenhou- wil geen koeien en varkens meer ders, maar deze verliezen het voor in de binnenstad op straat hebben, de Hoge Raad. In 1887 wordt het dat zou het toenemende verkeer terrein in gebruik genomen, als maar belemmeren. Slagers moeten veemarkt en als abbatoir. nu hun dieren komen uitzoeken Er wordt ook een spoorweg aange- op de veemarkt en ter plekke laten legd zodat het vee per wagon kan slachten. worden aangevoerd. Het perron Door de komst van het veemarkt- en het stationsgebouw zijn nog te terrein vestigen zich veel slagers in zien, achter het Veemarktterrein. de Indische Buurt. De geur van de

Kaart uit 1770 van de Over-Amstelsche polder. Met de St. Anthonisdijk, de Herberg Zeeburg, het begin In het stationsgebouw is nu een veemarkt – een mix van mest en van de Joodse begraafplaats, en het Nieuwe Diep, hoewel dat inmiddels een stuk kleiner is. restaurant met de toepasselijke bloed – is bij ongunstige wind in de naam ‘Gare de l’Est’ gevestigd en Indische Buurt goed te ruiken. Het het perron is in gebruik als galerie bloed uit de slachterijen laat men in het Badhuis (pag. 29) en tegenover gestrekt moerassig gebied deels van Museum Perron Oost. het Lozingskanaal lopen waardoor de Borneohof de Berlageblokken begroeid met riet: de Rietlanden. De Het Veemarktterrein ligt net buiten deze in de volksmond de naam (pag. 31). Rietlanden worden regelmatig aan de de Indische Buurt maar heeft wel ‘bloedgracht’ krijgt . zee prijsgegeven. Daarom wordt er in zijn stempel gedrukt op de wijk en We gaan linksaf de Molukkenstraat 1401 een tweede dijk aangelegd, de in. Aan het eind komen we aan op de Kadijk – ongeveer ter hoogte van de Zeeburgerdijk, de oorspronkelijke huidige Piet Heintunnel – om het land St. Anthonisdijk. We steken deze over buiten de St. Anthonisdijk te bescher- en nemen een kijkje op de brug. men. Een kadijk is een lage zomer- dijk, die het water alleen bij lage 2 Zeeburgerdijk en waterstanden tegenhoudt. Er wordt Stadsrietlanden voortdurend strijd geleverd met het De geschiedenis van de Indische water. Niet alleen de Zuiderzee en Buurt begint met de aanleg van de het IJ, ook de watermassa van het St. Anthonisdijk (nu: Zeeburgerdijk) Diemer- of Watergraafsmeer vormt die van Amsterdam tot Diemen een bedreiging. De drooglegging van en verder loopt. Daardoor krijgt de de Watergraafsmeer in 1629 is een Over-Amstelsche polder de mogelijk- hele verbetering, maar nog steeds heid tot ontwikkeling te komen. Dit zijn er dijkdoorbraken zoals in 1651 gebied hoort dan nog bij Diemen. (pag. 23). Ook ’t Zieke Water ontstaat In de zeventiende en achttiende na een dijkdoorbraak. De naam houdt eeuw biedt de dijk een heel ander waarschijnlijk verband met de moe- uitzicht. Binnendijks ligt de polder, rasgassen en insecten die er in de met tuinderijen, boerderijen, koeien Het Veemarktterrein met de poort en daarachter de huidige Cruquiusweg en het spoor. De foto is zomer hangen. Tegenwoordig bevindt gemaakt door fotograaf Jacob Olie in 1890. en sloten. Buitendijks ligt een uit- zich hier het Oostelijk Havengebied.

10 11 Wandeling 1 De Over-Amstelsche polder

Het riet uit de Rietlanden wordt ge- Wel zijn er wijkagenten. Pas in 1989 Werkverschaffing voor Onvolwaar­ We komen nu bij de hoek van de bruikt voor de dakbedekking van de vestigt de politie zich opnieuw in de digen gevestigd. Zeeburgerdijk en de Van Lohuizenlaan. boerderijen. Verder biedt het vooral wijk: Politiebureau Balistraat. Eén van Hier slaan we weer even links af en beschutting aan smokkelaars die op de agenten die vanaf 1993 verbon- 5 Flevohuis, oude entree gaan, met onze rug naar de Zeeburger- grote schaal proberen goederen via den is aan bureau Balistraat, is de begraafplaats Zeeburg dijk, midden op de brug staan. de Muiderpoort de stad in te krijgen, latere wethouder en PvdA kamerlid Rechts zien we het in 1972 door zonder accijnzen te betalen. In de Ahmed Marcouch. Prinses Beatrix geopende bejaarden- Voor ons aan de rechterkant zien we achttiende eeuw begint Amsterdam huis Flevohuis, destijds het grootste aan de overzijde van het Lozings- in deze richting uit te breiden, eerst We lopen terug naar de Zeeburgerdijk bejaardenhuis van Nederland. Onge- kanaal, op het Zeeburgerpad, wat met zaagmolens in de Rietlanden, en gaan naar links, richting het eind veer op de locatie van het Flevohuis industrie en enige opslagruimtes van een eeuw later met industrie, de vee- van de dijk. is de oorspronkelijke ingang van het Leger des Heils. Niets wijst er markt en de havens en vanaf 1900 de Joodse begraafplaats Zeeburg op dat hier in de eerste helft van de met de aanleg van de Indische Buurt. In de zeventiende en achttiende gesitueerd. De eerste graven van het twintigste eeuw sprake was van een Nog zichtbare getuigen van dit eeuw wandelt men op vrije dagen kerkhof worden gedolven in 1714 aan uniek resocialisatie-experiment: het industriële verleden zijn windmolen graag vanuit Amsterdam de St. Antho- de Zeeburgerdijk en het breidt zich Zeeburgerdorp. De Gooijer, links, en de resten van het nisdijk af, langs diverse cafés en uit- uit tot aan de Ringvaart, zoals we eind negentiende-eeuwse Veemarkt- spanningen, tot aan Herberg Zeeburg. later zullen zien (pag. 23). Het oudste 6 Zeeburgerdorp terrein voor ons. Het kanaal onder Wanneer vee – meest koeien – uit deel van de begraafplaats moet in De Indische Buurt kent nog steeds ons, het Lozingskanaal, wordt ook verre streken was aangevoerd, kwam 1957 wijken voor het Flevohuis en veel organisaties die sociaal werk in die tijd gegraven, na het vertrek dat je over deze dijk tegemoet. de aanleg van de Flevoweg naar de doen zoals daklozenopvang en van de vuilnisbelt die enige tientallen Amsterdamse brug. Met de hoofdsy- schuldhulpverlening. Vroeger ‘werk- jaren hier aan de buitenzijde van de We vervolgen onze wandeling over de nagoge wordt overeengekomen de verschaffing voor onvolwaardigen’ Zeeburgerdijk gelegen was. Zeeburgerdijk. stoffelijke resten van dertigduizend en de opvang van probleemgezinnen graven onder rabbinaal toezicht te in het Zeeburgerdorp. Het Zeebur- We draaien ons weer om naar de Het meest oostelijk stukje van de verplaatsen naar de Joodse begraaf- gerdorp is een initiatief van de SDAP Zeeburgerdijk en staan weer met ons dijk is lang een medisch hoekje van plaats in Diemen. (Sociaal Democratische Arbeiders gezicht naar de Molukkenstraat. de Indische Buurt geweest. In 1916 Partij) en wordt in 1925 gebouwd aan wordt Huis Zeeburg hier ingericht het Zeeburgerpad. De doelstelling 3 Turkse moskee en als quarantaine-inrichting, voor wordt als volgt geformuleerd: voormalige politiepost besmettelijke zieken die per schip in Het grote gebouw rechts was Amsterdam arriveren. Later verandert ‘Hierin zullen gehuisvest worden gezin- vroeger een ontsmettingsgebouw het in een opvangkamp voor vluchte- nen, welke blijk hebben gegeven niet van de GG & GD. Vandaag de dag is lingen en na de Tweede Wereldoorlog geschikt te zijn voor een behoorlijke hierin de Turkse Moskee, de Ulu Camii worden de barakken ingericht als bewoning, doch waarbij de kans be- gevestigd. Het biedt onderdak aan kinderziekenhuis. Noodziekenhuis staat, dat door nauwkeurig toezicht en de moskee en is het ontmoetings- Zeeburg is tot 1975 actief, waarna bijstand met raad door een woningop- centrum voor een groot deel van de de patiënten worden overgenomen zichteres de leefwijze dermate gunstig Turkse bewoners van de Indische door het Slotervaartziekenhuis en is te beïnvloeden, dat zij na een tijdelijk Buurt en omstreken. In de zomer is het ziekenhuis van de Indische Buurt verblijf in de reclasseeringsinrichting hier een openbaar terras en er is ook gesloten wordt. wederom in gewone bouwblokken een Turkse winkel in het pand geves- kunnen worden toegelaten. Wij meenen, tigd. Op de tegenoverliggende hoek 4 Leger des Heils dat in den regel na een verblijf van zes zat voor de Tweede Wereldoorlog Op Zeeburgerdijk 215 komen we een maanden wel zal blijken, of het gezin de eerste politiepost van de buurt: vestiging van het Leger des Heils voor reclasseering vatbaar is, dan wel politiepost Zeeburgerdijk. Het gebouw tegen. Voor de Tweede Wereldoorlog Twee foto's van ongeveer dezelfde locatie. De zelfs voor bewoning van de inrichting entreepoort van de Joodse begraafplaats bevindt is afgebroken. Vanaf 1942 is er geen was hier het onderkomen van het zich aan de Zeeburgerdijk, op de plek waar in voor ontoelaatbare gezinnen onge- politiepost meer in de Indische Buurt. Amsterdamsch Genootschap voor 1968 het Flevohuis wordt gebouwd. schikt moet worden geacht.’

12 13 Wandeling 1 De Over-Amstelsche polder

Het Zeeburgerdorp. Hier werden tussen 1925 en 1944 asociale probleemgezinnen opgevangen.

Aldus een volkshuisvestingsverslag uitsluitend de meest problematische, uit 1920. Het Zeeburgerdorp, bestaat alcoholische gevallen. Uiteindelijk uit één straat met 56 kleine wonin- wordt het Zeeburgerdorp in 1944, na gen, inclusief ‘bewaakte’ ingang, schade door een geallieerd bombar- en heeft als functie de opvang en dement, opgeheven en afgebroken. opvoeding van Amsterdammers Dr. A. Querido schrijft in 1939 ‘Het met sociale problemen. Het staat in Zeeburgerdorp. Een sociaal-psychi- politieke kringen bekend als ‘woon- atrische studie’. Ook de bekende school’ of ‘opvoedingshuis’ voor pro- roman ‘Mensen zonder Geld’ van Jan bleemgezinnen. Het gaat om mensen Mens, uit 1939, speelt zich groten- Herberg Zeeburg in 2014 (boven) en op een tekening rond 1800 (onder). die wegens wanbetaling voortdurend deels in het Zeeburgerdorp af. uit hun woningen worden gezet en psycho-sociale problemen kennen, We lopen weer terug naar de Zeebur- Nog iets verder komen we aan bij 7 Herberg Zeeburg zoals structurele werkloosheid, gerdijk en gaan naar links, verder het eind van de Zeeburgerdijk die Links van de dijk ziet u Herberg buren overlast, verwaarlozing, niet- richting Herberg Zeeburg. We lopen hier onderbroken wordt door het Zeeburg uit 1675, het oudste gebouw harmonieuze inclusief incestueuze langs een torenflat en komen op de Amsterdam-Rijnkanaal. uit de Indische Buurt, gebouwd verhoudingen en alcoholmisbruik. Zeeburgerdijk Oost. in een bocht van de dijk. Het is Tegenwoordig zou men in de politiek Het Amsterdam-Rijnkanaal komt in gebouwd op de fundamenten van wellicht spreken van een ‘tuigdorp.’ Dit deel van de Zeeburgerdijk lijkt nog 1892 gereed. Voor die tijd loopt de Fort Zeeburg dat wordt afgebroken in De aanpak om dit type probleemge- het meest op de oude St. Anthonis- Zeeburgerdijk ononderbroken door, 1669. Hier eindigen de buitendijkse zinnen te centraliseren werkt echter dijk: er is veel groen en geen verkeer. langs de huidige Camping Zeeburg en Rietlanden en krijgt de zeventiende vooral stigmatiserend en het experi- Een dijk om over te wandelen, zoals uiteindelijk Diemen. Bij de bocht in de eeuwse bezoeker een weids uitzicht ment mislukt. De bewoners laten zich in de zeventiende eeuw, als Amster- dijk staat oorspronkelijk Fort Zeeburg, over de Zuiderzee. Voor de bouw van niet disciplineren door de opzichte- dammers hier ‘s zomers flaneren onderdeel van de verdedigingslinie de Afsluitdijk een ruige binnenzee, res, de woningen blijven leeg staan om aan de stank van de grachten te rond Amsterdam, en sinds 1675 met golven met schuimkoppen, zout en de resterende bewoners zijn bijna ontsnappen. Herberg Zeeburg. water en getijden. Doordat schepen

14 15 Wandeling 1 De Over-Amstelsche polder

Herberg Zeeburg volgens Rembrandt en een zeilscheepje. Aan de erberg Zeeburg is van 1675, de huidige herberg kan hij niet horizon zien we de kerktoren Hmaar vóór die tijd stond er in getekend hebben. De tekeningen van Nieuwendam. Hetzelfde deze omgeving ook al een herberg, die hij in deze omgeving maakte tafereel heeft Rembrandt althans als we de tekeningen worden gedateerd rond 1650. Hij nogmaals geschetst, maar van Rembrandt moeten geloven. schetst een landschap en tekent nu als uitzicht uit een vertrek Rembrandt overlijdt in 1669, dus een interieur, waarschijnlijk een waar een jongeman bezig is met pen en inkt. Een tweede jongen kijkt door het venster naar binnen. Blijkbaar bevin- De linker tekening toont hetzelfde landschap den we ons hier in de gelag- als wat we door het raam van deze tekening zien: kamer van een herberg in de de ingang van de Nieuwe Vaart. Zat Rembrandt hier in de voorloper van Herberg Zeeburg? bocht van de dijk. Weer zien we de beschoeiing met de paalk­ oppen, herberg. Het uitzicht hier was weids hetzelfde bootje en de kerktoren. zoals Rembrandt laat zien. In de Rembrandt levert ons hiermee – voorgrond zien we een beschoeiing behalve een paar prachtige prenten met paalkoppen en links daarachter – ook een belangrijke aanwijzing de ingang van de Nieuwe Vaart, de dat er nabij deze locatie al vóór kustlijn van het buitendijkse land 1675 een herberg te vinden was.

hier kunnen aanleggen wordt er veel in mei 1721 50 fraaie Westwoldinger 8 Amsterdamse brug telkens wisselende werken. Neem handel gedreven in vee bestemd voor ossen verkocht die ‘al 14 dagen Deze brug verbindt de Zeeburgerdijk een kijkje, want wat er nu te zien is, de Amsterdamse veemarkt, en ook in de Wyde geloopen hebben’. Vol- met het Zeeburgereiland en komt is volgende week weer overgespoten in vis. Er is ook een douanepost met ledig geacclimatiseerd na de ‘jetlag’ gereed in 1957. In 2014 is de brug door een nieuw kunstwerk. een eigen beambte. Herberg Zeeburg worden de ossen doorgevoerd naar geheel gerestaureerd. Over de brug is een zeer populaire ontmoetings- de Amsterdamse ossenmarkt bij de ziet men regelmatig toeristen lopen Na een bezoek aan deze openbare plek. In feite is Herberg Zeeburg de Utrechtsepoort (nu het Frederiks- op weg naar Camping Zeeburg aan galerie gaan we rechtsaf richting veehaven van Amsterdam. Er bevin- plein). Er wordt trouwens niet alleen de overkant. De onderkant van de Flevopark. den zich, behalve schuren en een aan de koeien verdiend, ook de mest brug is het terrein van skaters en hooiberg, allerhande stallen voor de is business. Deze wordt verkocht graffiti-kunstenaars. Hier vindt u Aan uw linkerhand ziet u het Nieuwe vee-overslag. Niet alleen uit Friesland aan de tuinders van onder andere een doorlopende tentoonstelling van Diep, ontstaan in 1422 bij een dijk- en Groningen, maar van nog veel Outersdorp. doorbraak. Van oudsher is dit een verder, zoals uit Denemarken en Han- Herberg Zeeburg blijft tot 1915 in uitstekend viswater, dat in de acht- nover in Duitsland worden koeien, functie als herberg en is op dat tiende eeuw verpacht wordt aan de varkens en paarden aangevoerd. Het moment nog steeds een geliefd meest biedende. Het betreft een heel vee komt bij Herberg Zeeburg aan oord voor Amsterdamse paartjes, oud gebruik, dat teruggaat tot de tijd land en wordt over de dijk vervoerd die er sinds mensenheugenis met van de Graven van Holland en West naar de veemarkt aan de Amstel. een diamant hun namen in de ruit Friesland. Aan uw rechterhand ziet u In de omgeving is genoeg gras en mochten kerven. Tegenwoordig zijn er de oprit van de Amsterdamse brug. ruimte om de dieren een beetje te woningen in het pand gevestigd. Bij de splitsing aangekomen gaan we laten bijkomen van de reis, want ook linksaf het Flevopark in. Rechts zien koeien kunnen zeeziek worden. Wij gaan rechtsaf onder de Amster- we nu het terrein van het Flevopark- Zo worden op een maandagochtend damse brug door. Graffiti onder de Amsterdamse brug. bad verschijnen.

16 17 Wandeling 1 De Over-Amstelsche polder

9 Zwemmen in het Nieuwe Diep Op initiatief van wethouder De Eind negentiende eeuw wordt zwem- Miranda worden in 1922 zwemwed- men steeds populairder. Zo populair strijden gehouden voor degenen dat SDAP-wethouder Monne De die een gemeentelijk zwemdiploma Miranda er in de jaren twintig zijn ver- behaald hebben. Ook geeft de Amster- kiezingsleus van maakt: ‘Wil je bajen, damsche Reddingsbrigade demon- wil je zwemmen, mot je de Miranda straties. Als Amsterdam in 1928 de stemmen!’ Er ontstaan verschillende Olympische Spelen organiseert, komt zwembaden waaronder het Amstel- de Egyptische schoonspringer Abdul parkbad (nu: De Mirandabad). Moktar zijn kunsten vertonen. Ook aan het Nieuwe Diep komt in Na de oorlog moet er betaald worden 1905 een openbare zwembadinrich- voor het zwemmen. Het bad komt ting. Men zwemt hier dus niet in een dan bekend te staan als het vijfcen- betegeld bad, maar in de natuur op tenbad. Zelfs als de prijs verhoogd een zanderige bodem. Het bad is al- wordt met een dubbeltje, blijft het in leen bedoeld voor mannen. Pas vanaf de volksmond vijfcentenbad heten. 1917 mogen ook vrouwelijke zwem- De hygiëne laat te wensen over: het mers er een baantje trekken. zwemwater is moeilijk schoon te Er worden ook gratis zwemlessen houden en het trekt ratten aan die de Het Nieuwe Diep gezien vanaf de Amsterdamse brug. gegeven. De media spreekt vol lof ziekte van Weill verspreiden onder de over de zwemlessen, vooral wanneer zwemmers. Verval treedt in en het zijn Joodse afkomst geïnterneerd in enige verwarmde buitenzwembad in jeugdigen te water raken zonder te houtwerk rot langzaam weg. kamp Amersfoort waar hij in 1942 Amsterdam. Het bezoekersaantal is verdrinken, omdat ze aan het Nieuwe Plannen voor een nieuw bad liggen al overlijdt. In hetzelfde jaar maakt de tegenwoordig sterk afgenomen. Het Diep zwemmen hebben geleerd. Om klaar. Maar door de Tweede Wereld- NSB-wethouder van onderwijs, dr. zwembad krijgt al jaren de begro- er te komen moet men een lange oorlog is het de NSB (Nationaal Soci- J. Smit goede sier door bij de opening ting niet meer rond. Tot 2016 kan wandeling over de Zeeburgerdijk alistische Beweging) en niet de SDAP van het badhuis op het Javaplein het Flevoparkbad nog openblijven. maken. Je kunt je ook voor één cent van De Miranda die de plannen pre- (pag. 29) de buurt ‘een mooi groot Daarna wordt het, als alles volgens laten overzetten door een pontje. senteert. De Miranda wordt vanwege strandbad’ te beloven. Dat komt er plan verloopt, tijdelijk gesloten voor pas in de jaren zestig als de oude de bouw van een binnenbad waar- zweminrichting wordt gesloten. mee het zwembad het hele jaar door geëxploiteerd kan worden. Het Flevoparkbad De ontdekking van aardgas en de welvaart die dat oplevert, maakt in de jaren zestig de aanleg van verwarm- de buitenbaden mogelijk, waaronder het Flevoparkbad. Het zijn uiteindelijk niet de sociaal- democraten of de nationaal-socialist­ en die de Indische Buurt dit moderne zwembad schenken, maar de com- munisten: wethouder Harry Verheij (CPN) verricht in 1967 de feestelijke opening. Het jaar daarop is het Flevoparkbad het best bezochte zwembad van Onder grote belangstelling gaat de eerste paal De oude zwembadinrichting aan het Nieuwe Diep. Amsterdam. Het is dan nog het van het Flevoparkbad de grond in.

18 19 Wandeling 1 De Over-Amstelsche polder

We laten het Flevoparkbad rechts Outersdorp liggen en lopen linksaf het Flevopark Van Outersdorp rest alleen nog een in tot aan het bruggetje met rechts stukje straatweg en de zogenaamde het oude stoomgemaal. ‘vissershuisjes’ (eigenlijk huisjes van tuinders) die we hier verscholen in 10 De Oetewaler molen het groen achter de dijk zien staan. Het stoomgemaal staat op de plaats Outersdorp, ook wel Houtersdorp of van de vroegere Oetewaler Molen. Ottersdorp, is een zeer oud buurt- Deze afwateringsmolen wordt rond schap dat al in 1328 in een acte van 1630 gebouwd. Na de drooglegging Graaf Willem III genoemd wordt. Het van de Watergraafsmeer in 1629 hoort bij de gemeente Diemen, maar blijkt dat de waterhuishouding in de wordt in 1896 opgeheven. De enige keer dat het dorpje in het nieuws komt is in 1578, als de Vlaamse protestantse predikant Thomas van Thielt hier, net buiten de grenzen van het toen nog rooms-katholieke Amsterdam, een godsdienstige bijeenkomst leidt. De vissershuisjes zijn van 1905 en worden bewoond. Het Flevopark in de lente met bloeiende daslook in de berm. We vervolgen onze wandeling langs de vissershuisjes richting het zuidelijk Zuiderzee in IJsselmeer en is de naam van het Tropenmuseum. Deze poort, De Oetewaler molen en vissershuisjes in 1813 op een tekening van J. van Delden. deel van het Flevopark. achterhaald. In 1943 krijgt het zijn waardoor Napoleon in 1811 Amster- huidige naam. Het park wordt in 1931 dam binnenreed, krijgt in 1938 een Over-Amstelsche polder minder goed 11 Flevopark geopend door wethouder De Miranda. nieuwe bestemming als entree van beheersbaar is geworden. De inge- Plannen om in de weilanden tussen Ook de oude Jac. P. Thijsse voert het het Flevopark. zetenen van het Outersdorp krijgen de Joodse begraafplaats en het woord en buurtvereniging Ceram Het Flevopark heeft een hoge ecologi- daarom van de Staten van Holland Nieuwe Diep een park te realiseren zorgt voor een feestelijke opening. sche waarde. Het is onderdeel van het recht om de Over-Amstelsche krijgen concreet vorm in 1908. De hoofdingang van het park bevindt de Hoofd Groen Structuur en vormt polder op eigen initiatief droog te Bioloog en Amsterdams onderwijzer zich aan de Javaplantsoenzijde en het begin van de groene verbinding houden. Jac. P. Thijsse (mede-oprichter van wordt gevormd door een deel van naar IJburg en Amsterdam Zuidoost. In 1880 wordt de molen gesloopt en Natuurmonumenten), zet zich in de Muiderpoort uit 1770. Het heeft Door de natuurlijke begrenzing van vervangen door een stoomgemaal. voor de ontwikkeling ervan. Men ooit als afsluiting gediend voor de enerzijds water en anderzijds een De stoommachine wordt in 1916 denkt aan sportvelden en een park. brug over de Singelgracht ter hoogte braakliggend terrein (de Joodse vervangen door een electromotor. In 1919 worden de eerste terreinen begraafplaats) kan de natuur hier Het gebouw van het stoomgemaal onteigend. De werkloosheid is hoog ongestoord zijn gang gaan. Dat levert staat er nog, minus de schoorsteen. en voor de ophoging en inrichting een bijzondere flora en fauna op. De Eronder zijn nog steeds de funda- van het park worden werklozen uit rust en natte bodem trekt zeldzame menten van de molen te vinden, de hele stad ingezet. In 1928 wordt vogels aan als rietgors, krekelzanger evenals de maalgang en de nog begonnen met de aanleg van paden en karekiet. Het gebied is ook interes- oudere schepradgang. Het gebouw en gazons. Het zuidelijk deel wordt sant voor reptielen en amfibieën. Dat staat sinds 1992 op de Gemeen- ingericht voor sportactiviteiten, zoals blijkt onder meer uit het voorkomen telijke Monumentenlijst. Het heeft het stadion van Blauw-Wit. van de ringslang en de rugstreep- een horecabestemming gekregen Het park heet aanvankelijk Zuider- pad. Hoog in de bomen woont een en is in gebruik als distilleerderij en zeepark. Door de aanleg van de Een deel van de Muiderpoort uit 1770 hergebruikt reigerkolonie, die hier al jaren hun proeflokaal. afsluitdijk in 1932 verandert de als parkentree. broedplaats heeft.

20 21 Wandeling 1 De Over-Amstelsche polder

We verlaten het park aan de Ring- lokale jeugd op te vangen. Het terrein vaartzijde en gaan linksaf richting is oorspronkelijk alleen bereikbaar Jeugdland. met een bootje en uitsluitend bestemd voor jongens. Hutten 12 Stadion van Blauw-Wit bouwen, slootje springen en vuurtje In 1923 krijgt de Amsterdamsche stoken. De jongens kunnen zich hier Voetbal- en Athletiekvereniging helemaal uitleven met het idee dat Blauw-Wit (opgericht in de Kinker- ze zich daarna thuis en op school buurt in 1902) een sportterrein aan beter zullen gedragen. Inmiddels is het Nieuwe Diep te huur aangeboden. de naam omgedoopt in Jeugdland en Deze club, die geheel en al uit arbei- zijn meisjes ook welkom. Een deel ders bestaat, is een van de meest van de anarchie van toen is verdwe- populaire van de Amsterdam. De club nen, maar hutten bouwen en vuurtje speelt in het Olympisch Stadion maar stoken zijn er nog steeds populair. heeft grote behoefte aan uitbreiding. In 1925 wordt het nieuwe clubhuis De wandeling vervolgt nu de andere geopend. Door Blauw-Wit wordt aan kant op, terug langs de Ringvaart. St. Anthonisdijk bij Houtewael uit 1651 van Willem Schellinks (1627-1678). het Nieuwe Diep niet alleen voetbal, maar ook honkbal gespeeld. Er is Bits en bytes in het Science Park Dijkdoorbraken De dijkdoorbraak, die de naam vanaf het begin een tribune, die in Aan de overkant van de Ringvaart St. Pietersvloed krijgt, heeft ramp- 1934 plaats biedt aan maar liefst ligt het Sciencepark. Dit is een p 5 maart 1651 woedt er zalige gevolgen. De Over-Amstel- 10.000 toeschouwers. deel van de in 1629 drooggelegde Oeen noordwesterstorm over sche polder en de Watergraafsmeer In 1938 zal het terrein uiteindelijk Watergraafsmeer, op –5,5 meter Amsterdam, gecombineerd met lopen volledig onder water. moeten wijken voor de uitbreiding NAP het diepste stukje Amsterdam. een springvloed. Ten oosten van van het Flevopark. Blauw-Wit ver- Het Sciencepark herbergt – naast Amsterdam breekt de St. Anthonis- In 1672 gaat de Ringdijk nog een huist weer terug naar het Olympisch verschillende universiteitsgebou- dijk op twee plaatsen door. Willem keertje door. Ditmaal is er sprake Stadion. wen – ook de Amsterdam Internet Schellinks maakte daarvan dit van opzet. De dijk wordt doorge­ Exchange (AMS-IX). De allereerste schilderij, waarvan het origineel te stoken in een poging om de stad De invoering van het betaald voetbal transatlantische glasvezelkabel die zien is in het Amsterdam Museum. te verdedigen tegen de legers maakt een eind aan het glorieuze hier uit de grond komt, is uitgegroeid De hier geschilderde dijkdoorbraak van Lodewijk de XIV van Frankrijk, verleden van Blauw-Wit en 3 andere tot het belangrijkste internetknoop- is ten zuiden van het plaatsje die dat jaar de Nederlanden is Amsterdamse voetbalclubs. In 1972 punt van Europa en zelfs de grootste Houtewael of Oetewael, een dorpje binnengevallen. De opzet lukt. gaat Blauw-Wit op in fusieclub FC in de wereld. In december van 2012 dat destijds net ten oosten van De Fransen komen niet verder dan Amsterdam. FC Amsterdam wordt in bijvoorbeeld registreert de AMS-IX Amsterdam lag, ter hoogte van het Naarden waarmee de waterlinie 1982 opgeheven. 429.000 terabyte aan dataverkeer. huidige Tropenmuseum. zijn effectiviteit heeft bewezen. Wanneer we bij het voormalig stadion Een dijkdoorbraak op deze plek kan aankomen, zien we dat er nog steeds dus ook ernstige vertraging in het sport wordt beoefend in dit stukje internetverkeer opleveren. 13 Joodse begraafplaats Zeeburg maar wel op loopafstand. De ingang Flevopark. Er is nog steeds een De weinige zerken die nog zichtbaar bevindt zich aan de St. Anthonisdijk voetbalveld en Tennisvereniging Na een paar honderd meter lopen, zijn, doen niet vermoeden dat hier (pag. 13). De Hoogduitse gemeente Tie-breakers is hier gevestigd. wanneer we bijna bij de Valentijnkade zo’n 200.000 Joden begraven zijn. groeit snel rond het begin van de zijn aangekomen, zien we aan onze De Joodse begraafplaats is gelegen achttiende eeuw waardoor de Joodse Jeugdland rechterhand een stenen muur met op een grote lap grond die vanaf 1714 begraafplaats in Muiderberg – sinds Verderop bevindt zich speelpark en poort verschijnen. Hierachter ligt het – na drooglegging van de braken – 1642 in gebruik – te klein wordt. Be- kinderboerderij Jeugdland. Jeugdland overgebleven deel van de Joodse door de Hoogduitse gemeente als graafplaats Zeeburg is bestemd voor is in 1949 opgericht onder de naam begraafplaats Zeeburg. armenkerkhof wordt ingericht. Het de arme Joodse massa in Amsterdam Jongensland Oost om de baldadige ligt een flink eind buiten Amsterdam waarvan velen naamloos ter aarde

22 23 Wandeling 1 De Over-Amstelsche polder

als hondentoilet. Na een onthullend Joodse begrafenistradities artikel van Boudewijn Büch hierover wordt de poort dichtgemetseld. oden worden begraven en niet Alleen onder rabbinaal toezicht kun- Jgecremeerd, want wat God heeft nen doden worden herbegraven. Eerherstel voor het ‘Jodenmanussie’ geschapen, mag de mens niet zo- Dat gebeurt in Zeeburg als de Flevo- In 2006 wordt op initiatief van Stich- maar vernietigen. Zo snel mogelijk weg wordt aangelegd (pag. 13). ting Eerherstel Joodse Begraafplaats na het overlijden vindt een sobere Het verplaatsen van de graven Zeeburg begonnen met het opknap- begrafenis plaats, waarbij gebeden neemt 2 jaar in beslag. pen van het terrein. Er is een nieuw worden opgezegd. Op het graf toegangshek gekomen, een deel terrein. Tussen april en oktober is de wordt, binnen de rouwperiode van Kohaniempad van de begraafplaats is gemaaid om begraafplaats iedere eerste zondag een jaar, een steen geplaatst. De Mensen met de naam Cohen de stenen weer zichtbaar te maken van de maand geopend voor publiek. begraafplaatsen van de Hoogduitse worden vaak aan de buitenkant van en de eerste rijen met zerken zijn (Asjkenazische) Joden herkent een rij graven begraven, langs het gerestaureerd. Daarnaast zijn er plan- Voorbij de Joodse begraafplaats berei- men aan de rechtopstaande stenen. pad. Dit pad heet het Kohaniempad. nen om het afgebroken metaarhuis ken we de Valentijnkade. De Portugese (Sefardische) Joden Cohen is Hebreeuws voor priester, (reinigingshuis) opnieuw te bouwen, zijn gewend om hun graven met afgeleid van de priester Aäron. zodat er weer een herkenbare Joodse Op de hoek rechts ziet u Buurttuin een liggende steen af te dekken. Het is een priester verboden een begraafplaats ontstaat met de mo- Valentijn, een moestuin die door Joodse graven worden nooit ge- begraafplaats te betreden, omdat gelijkheid om op bescheiden schaal bewoners wordt onderhouden. Een ruimd, omdat de doden in hun graf deze onrein is. De paden zijn echter weer begrafenissen uit te voeren. Dat van de vele succesvolle bewonersini- de komst van de messias afwach- niet onrein en zo kan een priester gebeurt overigens al – zoals te zien tiatieven die de Indische Buurt rijk is. ten. Dan zullen de doden herrijzen toch het graf van familie bezoeken. is – aan een nieuw graf voorste rij uit het graf. In heel Europa zijn Ook begraafplaats Zeeburg heeft rechts. Eens in de 10 jaar moet er na- Achter de buurttuin en parallel aan de dan ook oude, vaak overwoekerde, een Kohaniempad, maar het is melijk iemand op Zeeburg begraven Kramatweg slingert een schelpenpad Joodse begraafplaatsen te vinden. onduidelijk waar het precies ligt. worden anders vervalt het gebruiks- door de natuur. We gaan het schelpen- recht van de Joodse gemeente op het pad op.

zijn besteld. Joden die de contributie hun houten graftekens zijn in deze niet kunnen betalen, mogen niet in natte omgeving inmiddels vergaan. Muiderberg begraven worden. Ook In het begin van de twintigste wordt Zeeburg de begraafplaats voor eeuw raakt de begraafplaats vol. In mensen die overlijden op vrijdag, op Diemen wordt in 1914 een nieuwe een feestdag of de dag ervoor. Zeker begraafplaats in gebruik genomen. de eerste honderd tot honderdvijftig Tot 1942 worden er nog regelmatig jaar zijn er weinig grafstenen. De arm- mensen begraven. De deportatie van ste Joden kunnen die niet betalen en de Joodse gemeenschap tijdens de Tweede Wereldoorlog maakt daar een eind aan. Na de oorlog wordt er steeds minder begraven en raakt het kerkhof in verval. De zerken raken overwoekerd en zakken weg in de drassige bodem. Het ‘Jodenmanus- sie’, ooit het grootste Joodse kerkhof van West-Europa, verwildert en raakt in de vergetelheid. Bewoners van Blik op de Joodse begraafplaats Zeeburg. De de Indische Buurt gebruiken de be- meeste grafstenen zijn omgevallen of weggezakt. graafplaats als speelterrein en zelfs De Kramatweg met Buurttuin Valentijn, vanaf de overkant van de Ringvaart.

24 25 Wandeling 1 De Over-Amstelsche polder

Beroemde buurtbewoners We lopen verder over het schelpenpad Parallel aan het schelpenpad loopt de totdat we bij de buurtmoestuin Oost Kramatweg. Twee internationale be- Indisch Groen aankomen. roemdheden zijn hier geboren en op- gegroeid. Johannes Adrianus (Joop) van den Ende wordt er in 1942 geboren als zoon van een stoom- machinist. Hij kent een arme jeugd in de Indische Buurt, waar het gezin de grootste moeite heeft de eindjes aan elkaar te knopen. Joop heeft al vroeg belangstelling voor theater. Hij krijgt in de rooms-katholieke Speeltuinver- eniging Gerardus Majella (pag. 37) De kas van Oost Indisch Groen van binnen. zijn eerste toneellessen. Later gaat hij zich bezighouden met de organi- 14 Oost Indisch Groen satie van theateractiviteiten. In 1962 Oost Indisch Groen is een buiten- start hij zijn eigen theaterbureau. plaats voor duurzame initiatieven, ontstaan in 2012 op een voorma- Ook kickbokser Badr Hari, geboren in lig terrein van de gemeentelijke De prominente Elthetoherk stond van 1929 tot 1992 op de hoek van Insulindeweg en Kramatweg. 1984, is opgegroeid aan de Kramat- plantsoenendienst. Met behulp van weg. Hij geldt als een prominent een aantal fondsen en steun van het motto: ‘Tegenover de revolutie het De Elthetogemeente verhuist eind figuur in de vechtsport en wordt stadsdeel hebben buurtbewoners evangelie’ doet men er alles aan de jaren tachtig terug naar hun eigen gerekend tot de beste kickboksers deze plek zelf opgebouwd. Iedereen kerk zo snel mogelijk te bouwen. Ook wijkgebouw aan de Javastraat 118, ter wereld. In 2008 wordt hij wereld- kan hier terecht om samen te tuinie- koningin-moeder Emma stelt een de plek waar de hervormde gemeen- kampioen K-1 World Grand Prix. ren, koken en ideeën te delen. Er is aanzienlijk bedrag beschikbaar. schap in 1913 is begonnen. In 2012 een kas, een steenoven en er worden wordt het gerenoveerd en uitgebreid zelfs paddenstoelen gekweekt. Als Op 20 september 1929 wordt de met een woongemeenschap. Samen het hek open is, bent u van harte kerk geopend in aanwezigheid van met Stichting Philadelphia exploiteert welkom. koningin Wilhelmina en prinsge- de kerk het naast de kerk gelegen maal Hendrik. Gemeenteleden uit buurteethuisje LT, waar de bedie- 15 Elthetokerk de buurt en de bezitters van vaste ning plaatsvindt door mensen die Op de hoek van de Insulindeweg plaatsen zijn hierbij overigens niet doof of slechthorend zijn. Van harte en de Kramatweg, waar nu hoge welkom. Alle 900 plaatsen zijn aanbevolen. nieuwbouw uit 1998 staat, stond wegens het koninklijk bezoek voor vroeger de grote Nederlands- gasten gereserveerd. Dit levert – niet We lopen langs de Insulindeweg en Hervormde Elthetokerk. Predikant onbegrijpelijk – ongenoegen op bij de steken bij het zebrapad over en lopen A.G.H. van Hoogenhuyze begint in gemeenteleden. In 1992 wordt het de Soembawastraat in. Badr Hari (links), met vriend en collega-sportheld de jaren twintig geld in te zamelen gebouw wegens teruglopend bezoe- Christiano Ronaldo. voor de bouw van een eigen kerk in kersaantal gesloopt. Het enige wat Rechts ziet u de Valentijnschool. de Indische Buurt. Als de katholieke nog resteert van de Elthetokerk is de Deze is opgericht in 1932 als een Rond het gedrag van Badr Hari buiten Majellakerk wordt ingewijd (pag. 39), pastorie (woning van de predikant) hervormde lagere school. De school de ring is veel ophef ontstaan. Voor willen ook de hervormden zich met op Insulindeweg 890. Deze is echter heette toen Derde Elthetoschool, naar een 9-tal geweldsdelicten wordt hij op een imposant gebouw laten zien in nooit als zodanig gebruikt. In plaats het gelijknamige kerkgebouw. Na een 21 februari 2014 veroordeeld tot 1,5 de buurt. Niet alleen de roomsen zijn daarvan is het in gebruik geweest als fusie met de katholieke Franciscus jaar gevangenisstraf, waarvan een concurrenten, ook het ‘rode gevaar’ dokterspraktijk, zoals nog te zien is van Salesschool wordt het de (oecu- half jaar voorwaardelijk. van de socialisten dreigt. Onder het aan de nachtbel en dagbel. menische) Valentijnschool.

26 27 Wandeling 1 De Over-Amstelsche polder

We nemen de eerste afslag links, de de betonnen sokkel is van kunste- Tweede Ceramstraat in, en komen zo naar Arend Soerink en werd gemaakt op het Ceramplein. in 1969. In het bankje aan de rand van het plantsoen is een gedenk- 16 Ceramplein steen van graniet ingemetseld met Het Ceramplein was de thuisbasis de tekst: ‘Hun leven onze vrijheid van buurtvereniging Ceram (1926), 1940 – 1945.’ Jaarlijks vindt hier op een organisatie die erg veel voor de 4 mei een herdenking plaats. Indische Buurt heeft betekend. Zo zet de vereniging zich in voor een open- In 2003 wordt de herdenking ver- bare buurtbibliotheek, die in 1930 stoord door een groep buurtkinderen. op de Molukkenstraat gerealiseerd De problemen beginnen na een kort wordt. De socialistische vereniging optreden van rapper Raymzter. verzet zich met succes tegen de Jongelui drommen om de rapper vergevorderde plannen om op het heen en eisen handtekeningen. Als Ceramplein een gereformeerde kerk Raymzter wegvlucht van het plein te bouwen. Ook draagt Ceram bij aan wordt hij met eieren bekogeld. Het de ontsluiting van de Indische Buurt, publiek, dat met twee minuten stilte Het Javaplein zonder badhuis, maar met zandbak, op een ansichtkaart uit de jaren dertig. die wegens de voortdurend sluitende de slachtoffers uit de Tweede Wereld- spoorbomen (voor de spoorwegver- oorlog probeert te herdenken, wordt 17 Badhuis Javaplein badhuis gaat komen voor de Indische hoging in de jaren dertig) moeilijk ook door eieren getroffen. De politie Ook bij het tot stand komen van het Buurt, maar pas in 1939 komt het tot bereikbaar is. Tegenwoordig staat probeert de jongeren te bedaren Badhuis op het Javaplein speelt definitieve plannen. Op 25 juli 1942 – de buurt weer bekend om haar vele maar grijpt verder niet in. Het blijkt buurtvereniging Ceram een doorslag- dus tijdens de Tweede Wereldoorlog – buurtverenigingen zoals de Makas- gelukkig een incident te zijn, want in gevende rol. In 1927 stuurt Ceram wordt het Badhuis aan het Javaplein sarplein Community en de Meevaart de jaren daarna wordt steeds nadruk- een verzoekschrift aan de gemeente geopend door NSB-wethouder J. Smit. community. Burgerinitiatief heeft in kelijk bericht dat de herdenking rustig tot het oprichten van een badhuis Het badhuis aan het Javaplein is de Indische Buurt een lange traditie. en waardig is verlopen. voor de Indische Buurt. Het aantal tevens het laatste badhuis dat in inwoners is dan gestegen tot 65.000 Amsterdam wordt voltooid. Het feno- Gekraakt door nonnen (tegenwoordig 23.000), terwijl meen van badhuizen is dan al op zijn Op Ceramplein 32 is van 1978 tot slechts 3% van de huizen is uitgerust retour, een eigen douchevoorziening 1988 het ‘Anarchistisch Nonnen met een bad of douche. Bewoners is de nieuwe trend. Front’ gevestigd, zoals het Ursulinen­ van de Indische Buurt zijn voor een klooster door buurtbewoners liefko- wasbeurt toegewezen op het badhuis Na de oorlog gaat het badhuis ook zend genoemd wordt. De Ursulinen naast windmolen De Gooijer (nu in een sociale functie vervullen. Mensen van Bergen (een klooster in Noord- gebruik als bierbrouwerij het IJ). ontmoeten elkaar. Vrijwilligers halen Holland) kraken in 1978 het pand en De gemeente belooft dat er een bejaarden op om ze te helpen bij de proberen zich zo dienstbaar mogelijk wekelijkse wasbeurt. Het badhuis aan de buurt te maken. Straatwerk, sluit in 1982, wanneer de meeste bewegingstherapie voor volwas- huizen in de buurt inmiddels over senen, vredeswerk en nog veel meer Het Ceramplein met het oorlogsmonument van een douche beschikken. Daarna ondernemen de zusters. de Indische Buurt. heeft het gebouw onder andere nog dienst gedaan als Hindoetempel en Oorlogsmonument We verlaten het plein via de Eerste kringloopwinkel. Vandaag de dag is Bij de Eerste Ceramstraat aangeko- Ceramstraat. We komen nu uit achter er horeca in het pand gevestigd, met men, zien we links op het plein het het Badhuis aan het Javaplein. Rechts een populair en zonnig terras. Binnen oorlogsmonument van de Indische vindt u de koffie- en theespeciaalzaak kunt u nog details herkennen van het Buurt staan. Het bronzen beeldje op Qahwa d’Or. vroegere badhuis.

28 29 VEELAAN Wandeling 2 VEEMARKT VEEMARKT

ZEEBURGERPAD ZUIDER IJDIJK ZEEBURGERPAD

MOLUKKENSTRAAT ZEEBURGERDIJK JK DJAMBISTRAAT ZEEBURGERDI AMSTERDAMSE BRUG TIMOR 21 DELISTRAAT PLEIN 19 20 NIASSTRAAT BORNEOSTRAAT MAKASSAR2 ✡ PLEIN GORONTALOSTRAAT Flevoparkbad SUMATRA MADURASTRAAT MAKASSARSTRAAT STRAAT JAVASTRAAT JAVAPLEIN MATWEG ✡ JAVASTRAAT KRA 18 1 FLEVOWEG 17 3JAVASTRAAT 16 BALISTRAAT

CELEBESTRAAT EERSTE ATJEHSTRAAT 4 RAAT TE ATJEHST CERAMPLEIN EERS

SUMATRASTR. RIOUWSTRAAT 15 INSULINDEWEG Nieuwe Diep RIOUWSTRAAT ✡ 14 INSULINDEWEG HALMAHEIRA STRAAT

MOLUKKEN STRAAT Joodse 12 10 5 WEG begraafplaats Flevopark Zeeburg 7 6 13 KRAMAT 11 9 SUMATRA- OOSTER 8 PLANTSOEN SPOORPLEIN BONIPLEIN SUMATRASTRAATAMBON PLEIN ✡

CELEB BONISTRAAT SUMATRASTRAAT ESSTRAAT

NTIJNKADE VALE Jeugdland

CAR De Eerste en Tweede Atjehstraat in 1911. De grens van de toenmalige stad. Direct achter de Tweede 2 Verzuiling en diversiteit Atjehstraat begint de polder.

Tijdens deze wandeling krijg je vooral zicht op de diverse bevolkings- 1 Javaplein, ‘Fort van Sjako’ Sjako’ genoemd, naar de beruchte samenstelling van de Indische Buurt, vroeger en nu. Voor de Tweede Recht tegenover de Borneohof struikrover die in de achttiende eeuw Wereldoorlog wonen er socialisten, communisten, nationaal-socialis- (pag. 9) staan de ‘Berlageblokken’, Amsterdam onveilig maakte. ten, protestanten, katholieken en Joden in de buurt, die zich allemaal een drietal identieke woonblok- Pas na de renovatie van 1969-1971 organiseren binnen hun eigen gemeenschap. Vanaf de jaren zeventig ken van architect H.P. Berlage. De worden de woningen voorzien van verandert de bevolkingssamenstelling volledig. Inmiddels bestaat Berlageblokken zijn gebouwd tussen een aparte keuken en een douche. 1911-1915 door de ‘Vereeniging tot Ondanks die ingreep voldoen de de buurt uit meer dan honderd verschillende nationaliteiten. Ook qua verbetering der Volkshuisvesting’. woningen niet aan de hedendaagse leeftijd en inkomen is de bevolking zeer divers. Ze zijn bedoeld voor grote gezinnen maatstaven en lijkt dertig jaar later met lage inkomens. Die komen er ook sloop onvermijdelijk. Maar na suc- duur 2 uur start javaplein te wonen, uit bijvoorbeeld de krotten cesvolle acties uit de buurt om de van de Jordaan. Het complex krijgt panden op de rijksmonumentenlijst dankzij deze eerste bewoners een te krijgen, veranderen de sloop­ Kaart: zie achterflap omslag slechte naam en wordt het ‘Fort van plannen in renovatieplannen.

30 31 Wandeling 2 Verzuiling en diversiteit

Wielerbaan Zeeburg

ind negentiende eeuw wordt Efietsen nog beschouwd als een sport. Dat deed men niet op de openbare weg, maar op een circuit: de wielerbaan. Op diverse plaatsen in de stad worden met dat doel wielerbanen aangelegd. Rond 1900 ontstaan er plannen een wielerbaan op te richten op een ter- rein aan de Zeeburgerdijk, ongeveer daar waar nu het Makassarplein is gelegen. Jaap Eden, wereldkampioen wielrennen in 1894 In juli 1901 is de baan voltooid en en 1895, op de wielerbaan van Willemspark. vindt de eerste wielerwedstrijd plaats: een 50-kilometerrace en seerd, in augustus, op de verjaardag De Langkatstraat tussen de Berlageblokken is een voetgangerszone geworden. Aan het eind is het vele andere, kleine races. Deel­ van Wilhelmina. kenmerkende Van Der Pek-blok zichtbaar. nemer is onder andere schaats- De publieksbelangstelling voor de en wielrenlegende Jaap Eden. wielersport lijkt af te nemen, gezien Voordat het Woningbedrijf Amsterdam 2 Makassarplein Het gaat niet voorspoedig met de het teruglopend aantal bezoekers. kan beginnen, wordt het complex Ter hoogte van het huidige Makas- wielerbaan, die ver van de stad In 1915 wordt de oude wielerbaan gekraakt door voornamelijk Poolse en sarplein lag vroeger een wielerbaan gelegen is. Men gaat naast de wie- aan de Zeeburgerdijk uiteindelijk Spaanse krakers. In 2004 worden de (zie kader). Het Makassarplein lerwedstrijden ook andere dingen afgekeurd en gesloopt. De ge- blokken uiteindelijk ontruimd en kan heet in eerste instantie Niasplein. organiseren. Zo treedt in juli 1902 meente neemt het terrein over, om de renovatie beginnen. De Benkoe- Begin jaren twintig worden hier de een zogenaamde Bedoeïenengroep er woningbouw te gaan realiseren. lenstraat en Langkatstraat worden eerste huizenblokken gebouwd. De op, bestaande uit 70 personen, Ook de andere wielerbanen in de daarbij getransformeerd tot voetgan- bouw trekt een groot aantal kleine waaronder bedoeïenen, derwisjen stad verdwijnen. gerszone. Er komen koop- en sociale projectontwikkelaars, waardoor elk en Berbers met 20 Arabische Het einde van de wielerbanen in huurwoningen voor starters, evenals blok er weer anders uitziet. Het plein volbloedhengsten, 12 renkamelen Amsterdam betekent echter niet 120 studentenwoningen die veelal wordt in de jaren twintig gebruikt en 4 Egyptische ezels. Ook komt het einde van de fiets. Vanaf 1918 worden bewoond door studenten van voor verkiezingsbijeenkomsten van er atletiek en touwtrekken op het ontdekken de Amsterdammers het Conservatorium Amsterdam. de SDAP (nu PvdA). Vanaf 1928 wordt programma. En vanaf 1905 worden massaal de fiets als een praktisch een speeltuin op het plein ingericht. er Koninginnedagfeesten georgani- en goedkoop transportmiddel. We gaan linksaf de Molukkenstraat in In 1929 wordt het Niasplein omge- richting de Zeeburgerdijk. Bij de Nias- doopt in Makassarplein. Waarschijn- straat gekomen gaan we naar rechts, lijk vond het stadsbestuur het eiland richting het Makassarplein. Nias, voor de kust van Sumatra, te onbeduidend voor zo’n groot plein. Op Niasstraat nummer 5 treffen we Makassar, een belangrijke stad in de buurtslager Bartels aan, een van koloniën, kwam meer in aanmerking. de weinige buurtwinkels die hier al In de buurt rond het Makassarplein generaties lang zit, in dit geval sinds wonen voor de Tweede Wereldoorlog 1938. In die tijd waren er veel slagers veel Joodse families. Aan de Nias- in de wijk te vinden vanwege de nabij- straat is voor de oorlog bijvoorbeeld Het terrein van Wielerbaan Zeeburg met links de Zeeburgerdijk. heid van de veemarkt. eenJoodse boekhandel gevestigd.

32 33 Wandeling 2 Verzuiling en diversiteit

tische kringen kijkt men met argus- die daar prettig gespeeld en nuttig ogen naar deze wervende activiteiten geleerd hebben. Maar er kunnen er van het Leger des Heils. De CPN nog meer komen. Allerlei spullen (Communistische Partij Nederland) hebben de leiders reeds gekregen, vestigt zich in 1933 om die reden als maar toch ontbreekt er nog het een tegenhanger aan de overkant van de en ander. Vooral geld kan kameraad straat in het zogenaamde Thälmann- Stam goed gebruiken. De kachel huis. Het is bedoeld voor de revoluti- moet branden als de kinderen er onaire jeugd van de Indische Buurt, zijn. Het heilsleger krijgt hulp van de Pioniers, om er te knutselen, te allerlei kapitalisten. De pioniers studeren en te vergaderen. De CPN moeten het echter van den arbei- zet zich daarbij sterk af tegen het aan ders hebben. Wie dus wat kwijt wil, de overkant gelegen Leger des Heils, laat hij een berichtje sturen aan ka- zoals blijkt uit onderstaand artikel uit meraad Stam, Gorontalostraat 53.” de Tribune van 2 januari 1934: Het Thälmann-huis is geen lang leven “DE HEILSSOLDAAT LIGT OP DE LOER beschoren. Na 1934 hoort men er Het Niasplein (nu: Makassarplein) in de jaren dertig. Zorgt, dat de Pioniers werken kun- niets meer van. De activiteiten van de nen! Tweede Kerstdag. Voor het CPN verplaatsen zich naar gebouw de Het plein wordt na de oorlog intensief Het huidige Makassarplein is volledig gebouw van het Leger des Heils Archipel (pag. 42). gebruikt voor sportwedstrijden. Met opgeknapt met inspraak van staat een heilsoldaat, die probeert name korfbal (korfbalclub Archipel) buurtbewoners en werd opgeleverd de voorbijgaande kinderen het is populair. Tot in de jaren zeventig in 2012. In het midden is een brede gebouw binnen te lokken. Een paar wordt op het plein korfbal gespeeld. strook vrijgehouden voor markten, jongens, die aankomen loopen, op Nog steeds heeft het Makassarplein festivals of openlucht bioscoop. weg naar het Thaelmannhuis aan een sport- en speelbestemming. Achter buurthuis Rumah Kami den overkant, loopen bijna in de De nabij gelegen Flevoparkschool (Indonesisch voor ‘Ons huis’) is een armen van den man. gebruikt het plein als schoolplein. buurtmoestuin ingericht. Ook de “Jongens! Komen jullie hier binnen?” woningblokken rond het plein zijn noodigt hij vriendelijk uit. Het Makassarplein is ook de baker- aangepakt. “Nee!” zegt er een, “Wij gaan naar mat (en naamgever) van de Makkie, het Thaelmannhuis!” Geen heilsoldaat meer te bekennen in de Goron­ de community currency van de Indi- We steken het plein over en lopen via “Kom maar bij ons!” zegt de heil- talostraat, nu staat hier de reiger op wacht. sche Buurt. Dit ruilmiddel, gelanceerd de Makassarstraat rechtsaf de Goron- soldaat. “Hier is het veel gezelliger! in 2012, kunnen buurtbewoners talostraat in naar de Javastraat. Je krijgt er bovendien allemaal wat We verlaten dit toneel van ideologi- verdienen als ze zich inzetten voor lekkers!” sche strijd en gaan rechts de Java­ de buurt. De Makkies kunnen worden 3 Zieltjesjagen in de De jongens laten zich echter niet straat in. Vlak bij het Javaplein gaan verzilverd bij ondernemers in de Gorontalostraat overhalen. Ditmaal had de zieltjes- we achter het Badhuis (pag. 29) langs buurt. In dit straatje, met nieuwbouw uit jager geen succes, maar zal hij altijd naar links en lopen door de Molukken- de jaren tachtig, was vroeger het zoo bot vangen? Voortdurend ligt straat, tot we bij de Albert Heijn Leger des Heils gevestigd. In de jaren het heilsleger op den loer om de ar- op nummer 89 komen. dertig krijgen de buurtkinderen van beiderskinderen in zijn netten te krij- het Leger des Heils iets lekkers of gen: Onze pioniersbeweging heeft 4 Rechouwous Synagoge een cadeautje aangeboden. Dit leidt daar nu een krachtig tegenwicht Waar nu de Albert Heijn zit, was dan regelmatig tot het bijwonen voor gekregen in het Thaelmannhuis vroeger de synagoge van de Indische van christelijke bijeenkomsten door in de Gorontalostraat. Buurt gevestigd. In 1925 wordt die kinderen, wat natuurlijk ook de Met de Kerstdagen zijn er niet Rechouwous opgericht, de Joodsche bedoeling is. In Joodse en communis- minder dan 80 kinderen geweest, Vereeniging voor de Indische Buurt.

34 35 Wandeling 2 Verzuiling en diversiteit

We lopen verder langs de Molukken- straat, steken de Insulindeweg over Verzuiling in het en lopen een stukje rechtdoor tot jeugdwerk we een poort zien aan de linkerhand. Die gaan we in. e samenleving in de Indische DBuurt is in de periode voor We komen nu op de Bataviastraat. de Tweede Wereldoorlog sterk Halverwege ziet u aan uw rechter- verzuild. Protestanten, katholie- hand op de Bataviastraat een school- ken, communisten, socialisten gebouw uit 1927 staan. Eén van de en Joden leven zoveel mogelijk weinige nog originele gebouwen in dit gescheiden van elkaar. Het deel van de buurt, waar de stadsver- moeilijkst blijkt dat vol te houden nieuwing van de jaren tachtig flink in de schoolvakanties. Kinderen heeft huisgehouden. zijn dan maandenlang uit hun ver- trouwde en verzuilde schoolom- We lopen de Bataviastraat uit tot aan geving en zwerven rond op straat, de Semarangstraat. Daar gaan we waar ze voortdurend in aanraking rechtsaf. Bij de Tidorestraat aange­ komen met andersdenkende Buurtsuper Albert Heijn is gevestigd in het pand van de voormalige synagoge Rechouwous. komen gaan we weer rechts. leeftijdgenootjes of aangetrokken worden door de wervende activi- Aanvankelijk woont er slechts een synagoge aan de Linneausstraat teiten van andere zuilen. tiental Joodse gezinnen in de Indi- geopend. Het ledental loopt tijdens de Om dat te voorkomen gaan de sche Buurt. In 1928 zijn dat er al circa crisis van de jaren dertig ook terug: katholieken aparte activiteiten 600. Een derde daarvan wordt bereikt velen willen of kunnen de contributie organiseren. De katholieke door de activiteiten van Rechouwous. niet meer betalen. In 1934 zijn er vakantieschool ‘Licht en Lucht’ De vereniging heeft een duidelijk nog maar 91 leden. Als in de 1936 moet ervoor zorgen de roomse missionair karakter. Doelstelling is de subsidie van de Nederlandsch kinderen voor de roomse zaak te het terugwinnen van afvallige Joodse Israëlische Hoofdsynagoge wordt in- behouden. Met een triomfantelijke buurtbewoners voor het jodendom. getrokken, moet de synagogedienst Ingang van de voormalige speeltuinvereniging optocht, voorzien van pauselijke gestaakt worden. De gebeurtenissen Gerardus Majella. en nationale vlaggen, worden de Rechouwous organiseert vanuit de elders in Europa (het toenemende kinderen attent gemaakt op de Molukkenstraat cursussen (He- geweld tegen Joden in Duitsland) 5 Speeltuinvereniging vakantieschool. De optocht zal breeuws, Joods Leven), godsdienst- beginnen ook hun schaduw vooruit Gerardus Majella zich jaarlijks herhalen – tot wel oefeningen en lezingen. Er is een te werpen. Steeds vaker worden inza- Op Tidorestraat 172 komen we de 500 kinderen in 1932 – op weg damesafdeling die op huisbezoek melingen georganiseerd voor Joodse voormalige Speeltuinvereniging naar het clubgebouw om daar gaat bij Joodse gezinnen en een vluchtelingen of slachtoffers. Gerardus Majella tegen in een nieuw- onder deskundige roomse leiding eigen Joodse school aan de Balistraat De Tweede Wereldoorlog betekent het bouwblok uit 1988. De jonge Joop van te gaan spelen en knutselen. met meer dan 150 kinderen. Ook is einde voor Rechouwous en ook voor den Ende (pag. 26), opgegroeid aan er een eigen bibliotheek en richt men de Joodse gemeenschap van de Indi- de Kramatweg, deed er zijn eerste een zang- en toneelvereniging op. sche Buurt. In 1940 wonen nog 250 theaterervaringen op. De speeltuin- katholieke kinderen te maken had. Vanaf februari 1926 brengt Rechouw- Joodse gezinnen in de buurt. Vrijwel vereniging is hier gevestigd sinds de Later mogen ook andere kinderen ous een eigen maandblad uit met de gehele Joodse bevolking van de jaren dertig en was uitsluitend voor naar binnen, maar alleen tegen beta- een oplage van 1.000 stuks. Indische Buurt wordt gedeporteerd rooms-katholieke kinderen bedoeld. ling. Dit levert ook vandaag de dag In 1928 beginnen de moeilijke jaren naar de vernietigingskampen van Andere kinderen werden bij de poort nog gekwetste reacties op van voor Rechouwous. De synagoge de nazi’s en slechts weinigen keren geweigerd. De portier vroeg bij twijfel toenmalige buurtkinderen die graag wordt weliswaar druk bezocht, maar terug. Vanaf 1942 is er geen teken de kinderen naar de naam van de mee hadden willen doen, maar niet tegelijk is een nieuwe, veel grotere van leven meer van Rechouwous. pastoor om uit te maken of hij met binnen de hekken mochten komen.

36 37 Wandeling 2 Verzuiling en diversiteit

liek noodkerkje in de wijk op de hoek van Sumatrastraat en Borneostraat (pag. 49). Het noodkerkje is gewijd aan de heilige Gerardus Majella en de parochie telt rond 1920 ruim 3.500 zielen. Daarom is er dringend be- hoefte aan een grotere kerk. Architect Jan Stuyt krijgt de opdracht om een kerk op het Ambonplein te bouwen. Hij ontwerpt een imposante koepel in Het Cruyff Court op het Sumatraplantsoen. Byzantijnse stijl o.a. geïnspireerd op de Aya Sophia in Istanbul. We lopen door over de Tidorestraat Aanvankelijk is het de bedoeling richting Molukkenstraat. naast de koepelkerk een vrijstaande hoge klokkentoren te bouwen. De 7 Speeltuinvereniging Batavia funderingen daarvoor zijn nog gelegd, Op Tidorestraat nummer 107 treffen maar wegens geldgebrek sneuvelt de we Speeltuinvereniging Batavia. Deze verdere uitvoering van het plan. Op

Gezicht op de Gerardus Majellakerk vanuit de Tidorestraat eind jaren twintig. vereniging is sinds 1945 actief. Het 8 december 1926 vindt de inwijding is een openbare speeltuinvereniging, plaats. Vanuit het noodkerkje brengen waar vanaf het begin iedereen wel- de pastoor, de misdienaars en de We gaan rechtdoor richting Sumatra­ Afsluitdijk tot stand gekomen, maar kom is. Al eind jaren dertig begint het gelovigen de altaarstukken en heilige plantsoen. Helemaal aan het einde dichterbij ook het Amsterdamse Bos verzuilde tij te keren in de Indische voorwerpen in processie naar het van de straat zien we de koepel van en het Flevopark. De bijeenkomst, Buurt. Het Comité Indische Buurt or- nieuwe kerkgebouw. de Gerardus Majellakerk. met enige honderden aanwezigen, ganiseert in 1937 een gemeenschap- loopt na een mars door de stad vol- pelijke Jeugddag, waaraan diverse De parochie bloeit en het aantal 6 Sumatraplantsoen ledig uit de hand door knokpartijen zuilen (o.a. socialisten, katholieken) gelovigen neemt tot 9.000 toe. Dit grootste plein van de Indische met de politie. deelnemen. Deze activiteiten leiden Er komen nog meer gebouwen bij Buurt is in de jaren dertig het toneel Als in Duitsland in 1933 Hitler aan tot grote toenadering en vormen een van grote demonstraties met soms de macht komt gaat de CPH zich opmaat voor de stichting van het honderden aanwezigen, georgani- steeds meer tegen het nationaal- Wijkcentrum Indische Buurt, vanaf seerd door de Communistische Partij. socialisme richten. Regelmatig komt 1951 Sociaal Cultureel Wijkcentrum In juni 1930 wordt door de CPH het tot rellen tussen communisten Indische Buurt. Hierin werken alle (Communistische Partij Holland) een en nationaal-socialisten. Zo worden godsdienstige en politieke stromin- anti-oorlogsbijeenkomst gehouden in maart 1933 op woningen van com- gen van de buurt met elkaar samen. op het Sumatraplantsoen met onge- munisten in de buurt hakenkruizen veer 300 aanwezigen, vooral jeugdige geschilderd. We steken de Molukkenstraat over arbeiders. Men luistert naar o.a. en lopen verder over de Tidorestraat een toespraak van communistisch Het huidige plein wordt opnieuw richting de Majellakerk. voorman Louis de Visser. ingericht. Er komen moestuinen en Op zaterdag 21 maart 1931 wordt een speeltoestellen. De Cruyff Foundation 8 Gerardus Majellakerk bijeenkomst georganiseerd tegen de heeft hier in 2007 een Cruyff Court Voor ons zien koepel van de Gerardus gedwongen werkverschaffing. Door gerealiseerd. Een moderne invulling Majellakerk, een complex dat bestaat oplopende werkloosheid tijdens de van het aloude trapveldje, waar de uit een kerk, zusterhuis en een aantal crisis worden werklozen gedwongen 14 regels van Johan Cruijff centraal scholen, waarvan de meeste inmid- te werk gesteld bij grote infrastruc- staan. Die zijn terug te vinden op elk dels een andere bestemming hebben turele projecten. Op die manier is de Cruyff Court ter wereld. gekregen. Al in 1914 is er een katho- De Gerardus Majellakerk vanaf het Ambonplein.

38 39 Wandeling 2 Verzuiling en diversiteit

Moord in de Majellakerk

p Goede Vrijdag 29 maart 1929 Ostort leidekker Leendert Arken- bout tijdens het werk uit de toren van de kerk naar beneden en over- lijdt ter plekke. Men denkt aan een ongeluk, maar er wordt ook gefluis- terd dat hier sprake is van moord. Zo blijkt de patroon van de leidek- ker, de 46-jarige J.G. Maring, een levensverzekering van maar liefst Verdachte Maring in de beklaagdenbank. 50.000 gulden te hebben afgeslo- ten op het leven van de werknemer. bloedsporen van Arkenbout aange- Dit bedrag wordt ook uitbetaald. troffen. De verdachte komt nu met Maar als Maring op de opvolger een nieuwe verklaring. Hij is getuige van de omgekomen knecht direct geweest van een gevecht waarbij een nieuwe levensverzekering wil Wessendorp Arkenbout de hersens De Gerardus Majellakerk kort na de voltooiing. afsluiten begint men op het kantoor ingeslagen zou hebben. Wessen- van de verzekeringsfirma ernstige dorp zou Maring ernstig bedreigd zoals de naast de kerk gelegen Als veel parochianen de buurt ver- vermoedens te krijgen. Eind 1930 hebben en daarom durfde hij Pastoor Hessel­veldschool, een laten en naar Purmerend of Almere wordt hij gearresteerd. dit verhaal niet eerder bekend pastorie, en een huis voor de zuster verhuizen, wordt de kerk al gauw te te maken. van St.Theresia die het onderwijs groot. De parochie kan het gebouw De verdachte ontkent verontwaar- verzorgen. Zo ontstaat midden in de niet meer onderhouden en ziet geen digd. Het lichaam van de omge- De rechtzaak sleept zich voort, er Indische Buurt een trots rooms blok. andere mogelijkheid dan sloop. De komen leidekker wordt daarom is nog steeds geen sluitend bewijs buurt wil het gebouw graag houden opgegraven voor nader onderzoek. en de verdachte blijft heftig ontken- Door de bouw van de Majellakerk en het pas opgerichte Stadsdeelbe- De uitslag van dit onderzoek is nen. Dan maakt Maring een tweede ontstaat een soort wedloop tussen stuur Zeeburg steunt hen. In 1992 zeer belastend: de schedel van ernstige fout. In een onderschepte de zuilen wie het mooiste of meest verhuist de parochie opnieuw naar Arkenbout blijkt met een leidek- brief uit de gevangenis vraagt hij opvallende gebouw kan bouwen. De een klein gebouw aan de Lombok­ kershamer te zijn ingeslagen. zijn zoon om getuige Wessendorp hervormden (pag. 26) en gerefor- straat (pag. 52). Maring blijft ontkennen en schuift met een pistoolschot om het meerden (pag. 46) willen niet voor de de schuld op meesterknecht W.H. leven te brengen en bij zijn lijk een katholieken onder doen en ook zij ma- In 2012 krijgt de koepelkerk, na Wessendorp. Hij doet dat door vervalste zelfmoordbrief neer te ken plannen voor een kerkgebouw. een nieuwe renovatie, zijn huidige een briefje in een stuk brood te leggen. Het net sluit zich nu om de bestemming: als onderkomen van verstoppen en dat te overhandigen verdachte. De Openbaar Aanklager het NedPho (Nederlands Philhar- aan een medegede­tineerde, met eist eind oktober 1931 levenslang. monisch Orkest en het Nederlands het verzoek een valse getuigenis De straf wordt door de rechtbank Kamerorkest). De NedPhO-Koepel is af te leggen tegen Wessendorp. Het toegekend. Terwijl de verdachte sindsdien een gastvrij podium om briefje wordt echter onderschept roept: “Al eischt de rechtbank dui- van muziek te genieten. Er wordt door een oplettende bewaker. zend jaar, ik ben onschuldig!” wordt maandelijks opgetreden voor de hij door de veldwachters wegge- buurt en er zijn speciale concerten Behalve het briefje komen nog voerd. De zaak maakt grote indruk voor kinderen. Tegen betaling van 3 meer bezwarende feiten boven in de buurt en men zal er nog vele Makkies (pag. 34) kunnen bewoners tafel. Boven in de koepel worden jaren over napraten. De Gerardus Majellakerk staat sinds 2012 bekend zelfs kaartjes krijgen voor uitvoerin- als de NedPho-koepel. gen in het Concertgebouw.

40 41 Wandeling 2 Verzuiling en diversiteit

9 Ambonplein We gaan via de Sumatrastraat naar de Dit plein heeft zijn oorspronkelijke Insulindeweg, waar we linksaf gaan en karakter volledig verloren. De eerste bij de eerstvolgende straat weer naar blokken worden gebouwd in de jaren links: de Toministraat. twintig, ongeveer gelijk met de Majel- lakerk, maar de kwaliteit ervan is erg 10 Evangelisch-Lutherse slecht. Er wordt te weinig tijd geno- Rogatekapel men om de grond te laten inklinken Ook kleinere religieuze groeperingen en er worden goedkope materialen zijn aanwezig in de Indische Buurt, gebruikt waardoor de eerste huizen al zoals Doopsgezinden en Luthersen. in 1936 moeten worden afgebroken. Op Toministraat nummer 18 is van Na de stadsvernieuwing in de jaren 1931 tot 1983 de Evangelisch- tachtig krijgt het plein zijn huidige Lutherse Rogatekapel gevestigd. karakter. Daarna is het tot 1995 in gebruik als de Marokkaanse Nasr Moskee, die In 1934 is het Ambonplein het vervolgens verhuist naar een nieuw tafereel van uitgebreide vechtpartijen pand aan de Celebesstraat. tussen communisten en nationaal- socialisten. Oorzaak is vooral het We lopen door en buigen naar rechts Propagandareisjes naar de Sovjet-Unie, georganiseerd door de VVSU. gebruik van het gebouw Rimboe aan af, de Minahassastraat in, en komen het Ambonplein. Dit is de vaste verga- aan onze rechterhand een groot de vrouwenbeweging en de vakbond. 12 An Nasr Moskee derplek van de communisten, maar gebouw tegen. Er zijn films te zien over de zegenin- Aan Celebesstraat 78 staat sinds verhuurster Leen Symon besluit de gen van het communisme en in 1949 1995 de Marokkaanse An Nasr zaal voor 5 gulden meer in de week te 11 De Archipel kan men er deelnemen aan de cursus Moskee. Het gebouw is van buiten verhuren aan de NSB. Ook later zullen Het gebouw de Archipel is gebouwd ‘Stalin en het Stalinisme.’ De Vereni- nauwelijks herkenbaar als moskee. met name communistische buurtbe- in 1931 als een openbare school voor ging Vrienden van de Sovjet-Unie Het biedt ruimte aan circa 1.000 woners de confrontatie met NSB-ers voorbereidend onderwijs. Die functie (VVSU), door de overheid beschouwd bezoekers. Er is een grote zaal met zoeken, die regelmatig langskomen verliest het gebouw een paar jaar la- als een mantelorganisatie van het een oppervlakte van 450 m2. De An om hun dagblad Volk en Vaderland te ter. In 1934 trekt de Communistische Kremlin, houdt ook kantoor in de Nasr Moskee wordt zeer druk bezocht verkopen. Partij erin. De Archipel groeit daarna Archipel. Zij organiseren o.a. reizen door moslims van binnen en buiten uit tot het communistische bolwerk naar de Sovjet-Unie. De aanhang van de Indische Buurt en is vandaag met De Evenaar van de buurt. de CPN neemt eind jaren vijftig gelei- afstand het meest invloedrijke religi- Op het Ambonplein staat ook de Tot na de Tweede Wereldoorlog blijft delijk af. De communisten gaan zich euze centrum van de buurt. Evenaar, uit 1986. Dit schoolgebouw de CPN een belangrijke rol spelen in meer richten op huurdersbelangen. is ontworpen door de bekende archi- de buurt: naast politieke activiteiten De partij wordt in 1991 opgeheven en De An Nasr moskee is eigendom van tect H. Hertzberger. De plattegrond zijn er ook activiteiten voor kinderen, gaat op in Groen Links. Stichting An Nasr. De stichting geeft van de school bestaat uit twee ook godsdienstonderwijs. De moskee cirkels die zijn verbonden met een Tegenwoordig wordt de Archipel is behoudend en kent relatief veel vierkant. Het gebouw geldt als een beheerd door een stichting die er leden van de religieuze beweging kenmerkend voorbeeld van zijn werk. ruimtes verhuurd aan verschillende Djamaat al-Tablir wa Dawa, die er naar In 2012 komt het schoolgebouw organisaties die actief zijn op het streven afdwalende moslims weer op leeg te staan. Het beheer is door de gebied van welzijn en duurzaamheid. het goede pad te krijgen. gemeente in handen gegeven van de Soms besluiten jonge moslims in de Buurtmaatschap, een nieuwe organi- We gaan rechtsaf de Celebesstraat in. Indische Buurt in het buitenland de satievorm van actieve bewoners die Direct aan onze rechterhand treffen zuivere islam te bestuderen. Zo wordt al meerdere gebouwen in de buurt In het voormalige gebouw de Archipel bevinden we de nieuwbouw van de Marok- er in de An Nasr moskee in 2013 beheert (pag. 46). zich nu duurzaamheids- en welzijnsorganisaties. kaanse An Nasr Moskee. een gebedsdienst gehouden voor

42 43 Wandeling 2 Verzuiling en diversiteit

buurtbewoner Ibrahim die in Yemen Hij gebruikt veel glas en ontwerpt 15 Eerste en Tweede Atjehstraat is omgekomen na een aanval op de een centrale ingang, waarin nu een De Tweede Atjehstraat vormt vanaf koranschool waar hij studeerde. fietsenwinkel is gevestigd. 1905 de grens van de Indische Buurt, en van de stad. De achtertuinen We lopen langs de tramhalte van lijn 3 Deportaties van de huizen aan de zuidkant van en gaan linksaf de tunnel van het Tijdens de Tweede Wereldoorlog de straat kijken tot 1920 uit op Muiderpoortstation in. We komen uit speelt het Muiderpoortstation een weilanden en sloten. Door gebrek op het Oosterspoorplein met in het centrale rol in de deportaties van vele aan bouwmaterialen ten gevolge van midden een plantsoen. tienduizenden Joodse Amsterdam- de Eerste Wereldoorlog wordt pas in mers. Hier worden de Joden verza- 1920 begonnen met de uitbreiding 13 Muiderpoortstation meld en op transport gesteld naar De centrale ingang van het Muiderpoortstation van de buurt. Al in 1896 is er een laaggelegen halte kamp Westerbork. In lange rijen staan vlak na de oplevering. aan de spoorlijn in gebruik. Dit oude ze buiten te wachten, velen met Atjeh is de enige plaats in Nederlands- Muiderpoortstation lag ter hoogte van koffers, onwetend van de verschrik- Job Cohen. Die dag was het 60 jaar Indië die twee straten in de buurt de Javastraat en moest verdwijnen kingen die hen te wachten staan. geleden dat het eerste transport heeft gekregen. Dat hangt mogelijk bij de bouw van de spoordijk in de De meesten keren niet terug. Een vanaf het Muiderpoortstation vertrok. samen met de twee oorlogen die het jaren dertig. Het Muiderpoortstation gedenkteken op het Oosterspoorplein Sinds 2012 is het monument onder- KNIL (Koninklijk Nederlands Indisch wordt geopend in 1939, als de ver- herinnert hieraan. Het gedenkteken deel van het Westerborkpad, een Leger) voert tegen het sultanaat van hoogde spoordijk gereed is. Amster- is ontworpen door Steffen Maas. Het wandel- en bezinningsroute, 336 km Atjeh, in het noorden van Sumatra. dam Muiderpoort is een zogenaamd bestaat uit een plaquette in het cen- lang, van Amsterdam naar het voor- Een slopende guerilla-oorlog die be- ‘vorkstation’. Het enige ‘vorkstation’ trale perk met een korte verklarende malige kamp Westerbork. gint in 1874 en pas in 1914 definitief dat nog als zodanig dienst doet in Ne- tekst. In de zichtlijn naar het spoor tot een einde komt. derland. Een vorkstation is gebouwd staat een zitbank waarin een gedicht Vanaf het Oosterspoorplein lopen we in de ‘oksel’ van twee samenkomen- van Victor E. van Vriesland is ge- onder het spoor door om het station Het gecombineerde pand (Eerste de spoorlijnen. Spoorwegarchitect stanst. Het monument is onthuld op heen en via de Insulindeweg weer Atjeh ­straat 58 / Tweede Atjehstraat H.G.J. Stelling maakt het ontwerp. 3 oktober 2002 door burgemeester terug. 55) was het gereformeerde hoofd- kwartier van de Indische Buurt. 14 Insulindeweg De Insulindeweg is de belangrijkste verkeersader van de Indische Buurt en is niet vernoemd naar een eiland of stad in voormalig Nederlands-In- dië, maar naar een andere naam voor Indië. Een naam die voor het eerst wordt gebruikt door Multatuli. Op de laatste pagina van zijn boek Max Havelaar uit 1860, schrijft Multatuli: “... van ‘t prachtig rijk van INSULINDE dat zich daar slingert om den eve- naar, als een gordel van smaragd...” Daarmee is meteen de naam van het nieuwbouwproject van de Alliantie hier op de hoek van Insulindeweg en Celebesstraat verklaard: Smaragd.

We gaan de Celebesstraat in en dan Kenmerkende entree van een gerenoveerd pand Gedenkteken op het Oosterspoorplein ter herinnering aan de deportaties van Joodse buurtbewoners. rechtsaf de Tweede Atjehstraat in. in de Tweede Atjehstraat.

44 45 Wandeling 2 Verzuiling en diversiteit

zachtzinnig, desnoods moordde hij De gereformeerde zuil er een eiland voor uit. Tegenwoordig zouden we een onderwijsinstelling aast de hervormde (Eltheto- niet naar zo’n controversiële figuur Nkerk) en de rooms-katholieke vernoemen, maar in 1911 werd J.P. (Gerardus Majellakerk) gemeen- Coen nog zonder meer beschouwd schap proberen ook de gerefor- als een vaderlandse held. meerden voet aan de grond te krijgen in de Indische Buurt. In Voorbij het schoolpleintje zien we de jaren twintig ontstaat er een links het buurthuis de Meevaart. plan voor het bouwen van een kerk van bescheiden omvang. Het 16 De Meevaart oog valt op een perceel aan het De Meevaart is een schoolgebouw Ceramplein. Direct komt er echter uit 1906 dat in de Tweede Wereldoor- verzet op gang van de socialisti- log wordt omgevormd tot katholiek sche buurtvereniging Ceram. buurthuis. Katholieke jongeren In 1930 gaat de gemeente over- kunnen er terecht voor o.a. handar- stag en de bouw gaat niet door. beid, handwerken en gymnastiek. Er De gereformeerden laten nu hun worden filmavonden georganiseerd De spoorwegovergang en noodbrug bij de Javastraat rond 1934. Op de voorgrond lijn 3 die tegenwoordig oog vallen op de twee panden en er wordt toneel gespeeld. Op de bij Muiderpoort vertrekt. Eerste Atjehstraat 58 en Tweede zolder van het gebouw bevindt zich Atjehstraat 55. In deze panden de kapel. Daar wordt iedere zondag De bewoners hebben zich georgani- gesloten. Ook de goederentreinen uit waren onder andere de ‘Gere- een viering georganiseerd. Tot 1974 seerd in een coöperatieve vereniging, de haven komen hier voorbij, omdat formeerde Vrouwenvereniging wordt het buurthuis bestuurd door of trust. Deze Buurtmaatschap de Amsterdamse haven dan nog in Brandende Harten’, de Zendings- een pater. De laatste directeur is beheert inmiddels niet alleen de het Oostelijk Havengebied is geves- krans ‘Door Liefde Gedreven’, pater Delamarre, voor oudere buurt- Meevaart, maar ook de Evenaar en tigd. Later behelpt men zich met een de meisjesclub ‘Van Knop tot bewoners een bekende buurtgenoot. de speeltuinengebouwtjes Batavia en noodbrug. Bloem’, en de jongensclub ‘Weest Daarna wordt de Meevaart beheerd Gerardus Majella. In deze gebouwen Getrouw’ gevestigd. door een welzijnsinstelling. vinden veel wijkactiviteiten plaats, De opluchting is groot als in 1936 waar bewoners gebruik van kunt verschillende viaducten in gebruik Na een renovatie in 2011 wordt de maken. U bent welkom om een kijkje genomen kunnen worden. Wethou- Bij het Atjehplein gekomen gaan we Meevaart beheerd door de bewoners binnen te nemen. der Monne de Miranda zaagt bij de linksaf de Sumatrastraat in. Daarna zelf. Een uniek sociaal experiment dat openingsceremonie persoonlijk een de eerste straat links de Balistraat in. veel belangstelling krijgt uit andere Bij de Celebesstraat aangekomen slagboom door. Onder het viaduct is delen van de stad en daarbuiten. gaan we naar rechts tot we bij de een plaquette te vinden die herinnert Halverwege komen we aan de rech- Javastraat zijn aangekomen. aan de opening van de tunnel en de terkant de openbare J.P. Coenschool ontsluiting van de Indische Buurt. tegen. De Coenschool is al sinds 17 Spoorviaduct 1911 in de Indische Buurt gevestigd, Mede op initiatief van buurtvereni- oorspronkelijk aan de Madurastraat. ging Ceram komt in de jaren dertig, De school is genoemd naar de eerste met de aanleg van de spoordijk, het gouverneur-generaal van Nederlands- spoorviaduct bij de Javastraat tot Indië: Jan Pieterszoon Coen (1587- stand. Voor die tijd ligt de Indische 1629). Coen was in belangrijke mate Buurt zeer geïsoleerd en van de stad verantwoordelijk voor de vestiging afgescheiden. Vanwege het drukke van een Nederlands handelsmono- Premier Rutte in gesprek met bewoners van de treinverkeer zijn de slagbomen soms 'Doorgang vrij, oost is blij!' Herinnering aan de polie in Oost-Indië. Hij deed dat niet Indische Buurt in de Meevaart. meer dan dertig minuten in een uur opening van de spoortunnel.

46 47 Wandeling 2 Verzuiling en diversiteit

En voor de socialisten en communis- De Indische Buurt wordt vaak als ten zijn er de ‘Coöperatiewinkels’. Ook oude arbeiderswijk aangeduid, maar de bakkers en slagers zijn verzuild. aan de Bankastraat, de Balistraat en de Atjehstraat is duidelijk te zien dat Tegenwoordig loopt het winkelend de oude Indische Buurt een buurt publiek overal naar binnen. Gelukkig was voor middenstanders. Hier staan maar, want er valt veel te ontdekken huizen met een zekere status en er in de Javastraat: Turkse en Marok- waren veel winkels gevestigd, zoals kaanse bakkers, Marokkaanse en nog te zien is aan de winkelpuien. Volendamse viswinkels, Iraanse en Pakistaanse groentewinkels, Chinese We gaan aan het eind van de Banka­ en Surinaamse kappers en sinds straat linksaf de Sumatrastraat op. kort is ook de mode weer terug in de We komen dan vrijwel direct op de straat en zijn de hippe koffiezaken in Borneostraat. Aan de overkant zien opkomst. Maar waarschijnlijk is het we het Timorplein met de StayOkay en aanbod bij het ter perse gaan van dit Studio/K en links het Bavohuis. boekje alweer veranderd. 19 Het St. Bavohuis Wij lopen door over de Celebesstraat, Het St. Bavohuis is gebouwd als langs de spoordijk, totdat we bij de noodkerk van de Gerardus Majella Bankastraat aankomen. Daar gaan parochie en wordt geopend in 1914. we rechts. Het kerkje is al snel te klein en in

De bewoners van de Indische Buurt

e oude Indische Buurt was een versleet de gezette, breedgeschou- 'Dbuurt van middenstanders derde mannen met vuurrode hoof- De Javastraat: aanbevolen door de New York Times in 2011. die krap maar fatsoenlijk van hun den, die regelmatig zitting hielden inkomen konden leven en die, met in de buurtcafés en voor God noch 18 Javastraat overige delen van de Indische Buurt zuinigheid en vlijt, hun kinderen gebod bang waren voor aanne- De Indische Buurt wordt in de begin- laat men dit los en worden de straten konden laten studeren. Dit werd mers: ze leken op roodkoppige, jaren ook wel Javabuurt genoemd recht aangelegd en zoveel mogelijk anders toen de Indische Buurt zich bloeddoorlopen mandarijneenden. en niet onterecht: de Javastraat was haaks op elkaar aangesloten. na de Eerste Wereldoorlog enorm Wat ik wel zag waren de barsten die en is het dynamische hart van de uitbreidde. Er verrees een groot net jaar na jaar in de huizen versche- Indische Buurt. De straat draagt niet De Javastraat heeft een grote diversi- van straten, waarvan de Insulin- nen en omdat de bouw van de voor niets de naam van het belang- teit aan winkels. Het aanbod is na de deweg de hoofdstraat was. De huizen zo inferieur was vestigde rijkste eiland in de Indische archipel: oorlog sterk veranderd. Voor de oorlog nieuwbouw was van veel mindere zich er ook een andere klasse: de Java. Wat opvalt is dat de Javastraat, zijn er vooral modezaken, schoe- kwaliteit dan de oude vooroor- arbeidersklasse. Toen op haar beurt vanaf het spoor gezien, een lichte nenwinkels, kruideniers, bakkers en logse bouw, de aannemers werden de oude Indische Buurt verouderde kromming naar rechts maakt. Zo ook slagers. Ook het winkel­aanbod is in betiteld als o.w.-ers, oorlogswinst- trokken veel middenstanders naar de Eerste Atjehstraat, de Balistraat en die tijd sterk verzuild. Iedereen gaat makers, ze leverden vaak inferieur de Watergraafsmeer of elders de Madurastraat. Hier, in het oudste zoveel mogelijk naar de ‘eigen leve- materiaal en trokken de huizen waardoor de buurt langzaam maar deel van de Indische Buurt, volgen rancier’. De katholieken gaan naar de op op inferieure grondvesten. Per- zeker een lagere status kreeg'. de straten nog het patroon van de rooms-katholieke kruidenier De Gruy- soonlijk kreeg ik deze aannemers oorspronkelijke polderverkaveling, ter en de protestanten winkelen bij de waarschijnlijk nooit te zien maar ik Bertus Aafjes (1914-1993) net zoals bijvoorbeeld in de Pijp. In de protestante kruidenier Simon de Wit.

48 49 Wandeling 2 Verzuiling en diversiteit

Bertus Aafjes

chrijver Bertus Aafjes wordt uniform aan elkaar gebouwd, Sgeboren op Borneostraat 32. bezaten aan de top iets wat op een Hij wordt katholiek opgevoed en gevel leek, waaruit een hijsbalk komt regelmatig in het noodkerkje naar buiten stak. Het was wel de- van het St. Bavohuis, drie huizen gelijk een Amsterdamse stijl, maar verderop en later in de nieuwe dan een stijl die nooit gebouwd had Gerardus Majellakerk, waar hij zelfs mogen worden omdat hij iedere nog misdienaar is. In ‘De Amster- individualiteit geheel miste. Daar hij damse Kijkdoos’ schrijft hij over de echter bestaat en niet meer weg te Indische Buurt. denken is bezit zij voor de oude be- woner een geheel eigen romantiek, 'De oude kern van de Indische de romantiek van de eenvormig- Buurt was nog nagenoeg hetzelfde heid en de geborgenheid waarbij de als in de Dapperbuurt. Het was diepste voorwaarde van het men- een typisch Amsterdamse stijl, selijk geluk lijkt te bestaan in het de drieverdiepingshuizen werden feit dat men zijn medemens met Het terras van Studio/K tijdens het Dutch Environmental Film Festival. opgetrokken in de stijl van de oude rust laat en door zijn medemens grachtenhuizen, maar deze stijl met rust gelaten wenst te worden. Een imposant bakstenen gebouw met seerd en gerund door studenten. De was teruggebracht tot het hoogst Men verzinkt in de uniformiteit en een hoge klokkentoren. Er zijn aparte naam komt van de oude bovenzaal nodige wat tevens het minst at- voelt zich onbedreigd en gelukkig. lokalen voor stukadoors, metselaars, van Kriterion. Op de tweede en derde tractieve was. Alle huizen waren Althans ik'. steenhouwers, vuurwerkers, bankwerkers en timmerlieden. Het gebouw is berekend op 500 Van school gestuurd 1925 begint de bouw van de nieuwe huis vele bevrijdingsfeesten plaats. leerlingen in het dagonderwijs en Gerardus Majellakerk (pag. 39). Het Er is een sfeer van algemene ver- 826 avondschoolleerlingen. ngeveer 9% van de leerlingen oude kerkgebouw krijgt nu de naam zoening. Zuilen lijken weg te vallen Ovan de 3de Ambachtsschool St. Bavohuis. Het wordt gebruikt en er ontstaan nieuwe verenigingen. Transformatie aan het Timorplein was Joods. voor het roomse verenigingsleven: Dit leidt in 1951 tot het Wijkcentrum Na het schooljaar 2003-2004 sluit Ab Caransa, die veel boeken over toneelverenigingen, bridgebond, Indische Buurt. de 3de Ambachtsschool haar deuren. de Jodenvervolging schreef, maar ook wordt de zaal wel ver- Tegenwoordig is in het gebouw weer Woningcorporatie Ymere en stadsdeel was één van die leerlingen. Op huurd aan derden, waaronder de een kerk gevestigd, de wereldwijde willen met de nieuwe invulling van een dag krijgt hij te horen dat hij gymnastiekvereniging Zeeburg, UKGR (Universele Kerk van Gods het gebouw de buurt sociaal-eco- van school wordt verwijderd: ‘In Mondaccordeonvereniging Utile Dulci, Rijk). Het UKGR, wordt in 1977 in nomisch vooruit helpen en zien hun september 1941 moesten alle Geheelonthouderstooneelvereniging Brazilië opgericht en is onderdeel van kans schoon. Jeugdhotel Stayokay leerlingen van de 3de Ambachts- Excelsior, Mandolineclub Ardito en de pinksterbeweging. betaalt mee aan renovatie en krijgt school klas voor klas langs de de damvereniging Gezellen Tien. In een plek in het gebouw met 480 bed- conciërge defileren. Aan elke 1937 is er een optreden van het VARA We steken de Borneostraat over en den. Het biedt de gasten ook een bar, leerling dezelfde vragen: ‘Hoe radio-dansorkest de Ramblers. nemen een kijkje bij de voormalige 3de een restaurant, een terras en fiets-, heet jij jongen? Ben jij een Jood?’ Ambachtsschool aan het Timorplein. en zaalverhuur. Ook het hoofdkantoor 103 leerlingen beantwoordden Door het gemengde gebruik krijgt van Stayokay is in het pand geves- die tweede vraag bevestigend, in de loop van de jaren dertig het St. 20 3de Ambachtsschool Timorplein tigd. Bioscoop annex café-restaurant waarna de portier hen meedeelde Bavohuis steeds meer het karakter In 1912 wordt de 3de Ambachtsschool en club Studio/K krijgt er een plek. dat ze de volgende dag niet meer van een algemeen clubhuis. van de Maatschappij voor den Studio/K is een zusterorganisatie van op school mochten verschijnen.’ Na de oorlog vinden in het St. Bavo- Werkenden Stand geopend. Kriterion en wordt volledig georgani-

50 51 Wandeling 2

verdieping worden ruimtes verhuurd aan ondernemers. In 2007 wordt het gebouw geopend door Minister Vogelaar van Wonen, Wijken en Integratie. De Indische Buurt heeft er een multifunctionele en stads- deeloverstijgende trekpleister bij. Met de komst van StayOkay en Studio/K krijgt de Indische Buurt een nieuwe

dynamiek. Het uitgaanspubliek en Tegeltableau van Woningbouwvereniging de internationale toerist doet zijn Eigen Haard aan de Zeeburgerdijk. intrede in het straatbeeld. realiseert als een van de weinige We lopen langs het terras van Studio/K het oude ideaal van laagbouw in de en gaan linksaf de Lombokstraat in. Indische Buurt. Het onderscheidt zich door zijn Aan het eind van de Lombokstraat bouwhoogte van slechts twee lagen zien we links op de hoek met de en een bouwrichting dwars op de Zeeburgerdijk het kleine rooms- rest van de buurt. De 160 woningen katholieke kerkje van de Gerardus met benedenhuis en vrij bovenhuis Majellaparochie staan, het restant worden gerealiseerd in 1913 naar van de eens zo grote katholieke zuil een ontwerp van J.H.W. Leliman. Het van de Indische Buurt. complex vormt een dorpje binnen de Een stuk verderop, op de hoek van de buurt. Dit eerste project van Eigen Celebesstraat en de Zeeburgerdijk, Haard in de Indische Buurt krijgt de was vroeger het socialistisch bolwerk naam Indië I. Bij de arbeiders die er van de buurt te vinden, gebouw De wonen zijn de deurbellen altijd blin- Schakel, waar alle socialistische kend gepoetst en het dorpje wordt buurtverenigingen gevestigd waren. daarom ook wel ‘koperen bellenbuurt’ Dit is inmiddels afgebroken en ver- genoemd. Eigen Haard voorziet de vangen door nieuwbouw. woningen – heel modern – meteen van een elektriciteitsaansluiting. We gaan rechtsaf de Zeeburgerdijk Geen walmende petroleumlampen op. Halverwege zien we aan onze meer, maar gewoon het bakelieten rechterhand de plaquette van Woning- lichtknopje omdraaien. In de jaren bouwvereniging Eigen Haard die hier negentig dreigt sloop. Gelukkig weet de ‘koperen bellenbuurt’ realiseerde. een actieve bewonerscommissie De eerstvolgende straat gaan we weer Eigen Haard te bewegen tot renovatie rechts, de Padangstraat in. over te gaan.

21 Indië I of de koperen bellenbuurt Aan het eind van de Padangstraat Ook de woningbouwverenigingen slaan we linksaf de Lampongstraat komen voort uit de diverse zuilen. Zo in, daarna rechts de Djambistraat in, vertegenwoordigt Het Oosten het ka- waarna we via het speeltuintje weer tholieke volksdeel terwijl Eigen Haard op de Borneostraat uitkomen. Hier een socialistische achtergrond heeft. gaan we linksaf en zo komen we weer Woningbouwvereniging Eigen Haard op het Javaplein.

52 erstopt achter de spoordijk, in het verre oosten van V Amsterdam, ligt de Indische Buurt. Gebouwd vanaf 1900 aan de rand van de toenmalige stad. Een wijk met exotische straatnamen genoemd naar eilanden en plaatsen in koloniaal Nederlands-Indië. De wijk ligt inmiddels midden in de stad, maar heeft tegelijk zijn eigen, bijna dorpse karakter weten te behouden.

De Indische Buurt heeft een lange ontwikkeling door­ gemaakt. Van een polder aan de rand van de Zuiderzee tot een beginnende stadswijk aan de rand van de haven. Van een verzuilde arbeiderswijk, tot een multiculturele volkswijk. En van een verkrotte achterbuurt tot een hip, internationaal voorbeeld van stedelijke ontwikkeling en burgerinitiatief.

Daarover gaat deze gids. Aan de hand van twee wandelin- gen komt de geschiedenis van de Indische Buurt en van de Over-Amstelsche polder tot leven.