Del 5. Storfjorden 31.01.2021 1 5. Storfjorden UKSNESET Gjennom hundreåra vart nok Uksneset ved munninga av Sunnylvsfjorden sett på som ein mystisk og litt skummel plass. Her rodde dei forbi fjordfolket, og det gjekk sikkert i arv frå generasjon til generasjon at her på dette neset hadde noko grufullt skjedd. Lokalhistorikaren Gerhard Kjølås frå Stranda fortel at far hans brukte å fortelje soga om vanlagnaden til Dorte Abrahamsdotter når dei rodde forbi Uksneset på veg til fiskeplassane i Sunnylvsfjorden, og faren sa at han hadde høyrt soga frå sin far og sikkert han frå sin far også. Sakte men sikkert har ho nok klaka på seg, men no har Astor Furseth granska alle tilgjengelege kjelder og i den framifrå boka si «Vargtid» har han presentert dei fakta i saka som lar seg rekonstruere. Onsdag 23. mars 1729 gjekk eit følgje i land på Uksneset. Sokneprest Hans Jacob Hiorth i Ørskog støtta Dorte Abrahamsdotter opp skråninga til rettarstaden som låg der fyrlykta står i dag. Opp dit gjekk også futen på Sunnmøre, Nicolai Astrup, og tenarane hans, den mektige lensmann Peder Langlo frå Jakobgarden på Langlo, der Dorte hadde sete i arresten dei siste vekene, var der også, og truleg møtte også den nye kapellanen i Norddal, Samuel Henriksen Finde. I tillegg møtte sjølvsagt bøddelen. Futen steig fram og las opp dommen. Dorte vart lagd i kne og bøygd fram over stokken på bakken. Bøddelen hogg hovudet av henne, og ein del av dommen var at hovudet skulle setjast på ein stake. Det høyrest barbarisk ut, og var det også. I byane skjedde slike avrettingar på torget, slik at folk skulle la seg avskrekke mot å gjere liknande brotsverk. Her var fjorden ferdselsåra, og kva var då meir naturleg enn å la avrettinga skje på eit nes, godt synleg og til ettertanke for alle som reiste forbi. Godt synleg har nok også Fyrvesenet tenkt når ein i 1921 plasserte fyrlykt på staden der avrettinga skjedde. 2 Uksneset var nok ein gammal avrettingsplass, til liks med odden på Stordalsholmen, der det også kom fyrlykt i 1921 og der Sva-Maska, Marit Bjørdal frå Sunnylven, vart først halshogd og seinare brend i 1664. Ho vart dømd som heks, og like sikkert som vi kan seie at ho var uskuldig i det ho vart dømd for, like sikkert kan det nok seiast at Dorte var skuldig i å ha fødd to born i dølgsmål og i å ha teke livet av i alle fall det eine, kanskje begge to. Straffa for noko slikt kunne ikkje i dei dagar bli noko anna enn dødsdom. Faren til dei to borna og til eit tredje som Dorte fødde i fengselet, var Peder Duken frå garden Duken i fjellsida innanfor og ovanfor Lie. Han vart dømd til livsvarig straffarbeid, men døydde i futefengselet i Bjørkavåg på Sula i 1727. Hovudet til Dorte sto på stake på Uksneset i to-tre år, men om kvelden den 8. januar 1731 gjekk det veldige steinskredet i det som då heitte Ramnefiellet, men som no heiter Skafiellet, og det er nokså sikkert at flodbølgja den gongen vaska reint alt som var på Uksneset også. Sogene både om Dorte og Sva-Maska gjekk på folkemunne i fleire hundre år, og det følgde uhygge med stadene der dei vart tekne av dage. STRANDA Stranda Det neste bildet under frå Stranda tok den landskjende fotografen A.B. Wilse på ein av sine mange turar inn gjennom fjordane. Bildet er datert 1926, men det kunne godt ha vore 10-12 år tidlegare også, for dette motivet hadde vore uendra sidan kraftstolpane og kraftlinene som går midt over bildet, vart sette opp rundt 1913. 3 Dette er prestefjøra på Stranda, og den eldste landingsvören i bygda, prestevören, ser vi gå ut i sjøen i høgre billedkant. Hit kom dei roande med posten frå Amdam i Ørskog, og herifrå henta dei posten som hadde kome sørfrå over Ljøbrekka og ned gjennom Strandadalen. Det store naustet midt på bildet er prestenaustet. Naustet til venstre er Ous-naustet. Begge nausta er sikkert yngre enn 1731, då det store raset gjekk frå Rammerfiell, seinare Skafiellet, på andre sida av fjorden. Alt vart sopt reint i dette området då, og den gamle stavkyrkja vart øydelagt. Huset i venstre billedkant vart bygd i 1890 av postopnar Petter C. Ous og Jens Opshaug. Her vart det etterkvart postopneri og i huset var også butikk, først O.A. Kjølaas, så Brit og seinare broren Andr. A. Ringdal, Stranda Handelslag og til slutt Olav Langlo. Huset sto til langt fram i 1960-åra. Også i huset heilt til høgre, som gjekk under namnet «gamlehandlarbuda», vart det butikk. Huset vart sett opp i 1890-åra av dei første handelsmennene på Stranda, P.K. Langelo og Hans R. Ringstad, og utanfor høgre billedkant sto sjøbuda deira. Nokre år før dette bildet vart teke, i 1921, kjøpte Andreas Ringdal dette huset, og seinare var her både skomakarverkstad, her var kafe og gjennom åra budde det mange i hyblar på loftet. Også dette huset vart ståande heilt fram til 1960 åra då det huset som Stranda Bokhandel i dag er i, vart bygd. Som ein ser så er det to piper på kyrkja. Det var vedfyring i kyrkja, men etter kvart vart det elektrisk oppvarming og pipene vart fierna under restaureringa i samband med 100-årsjubileet for kyrkja i 1938. Året etter at dette bil det vart teke, vart det tilbygd sakristi mot sjøen. I bakgrunnen ser ein i prestegardshuset som heilt fram til 1937 sto på sørsida av hovudvegen, om lag der rådhuset i dag står. I høgre bildekant kan ein også sjå starten på kaia på Stranda. Opp i denne fjøra kom dei roande og seglande frå alle fjord- og fjellgardane som sokna til Stranda kyrkjesokn, frå Fausadalen, Skotungane, Ura, Grova, Ansok, Kleberg og frå gardane i Liabygda og på Overå. Også innover bygda på Stranda nytta dei båt ut til kyrkje i godvér. Båtane vart trekte opp på land, og folk kunne nytte naust og kyrkjebuder som det sto tett i tett av langs heile fjøra på Stranda, til å kle seg om til kyrkje. Fleire av desse budene står i dag på Sunnmøre Museum. 4 Jonbåten «Jonbåten», eller M/B «Ytterdal» som var det offisielle namnet, var eit kjært syn i indre fjordstrok. For folket i Norddalsbygdene, i Liabygda og på Stranda var denne båten eit kommunikasjonsmiddel som batt folket saman. På bildet ligg båten ved meierikaia på Stranda og lossar mjølkespann til Sunnmøre Meieri, avdeling Stranda. Det var til denne trafikken båten vart innkjøpt i 1931. Meieriet på Stranda kom i 1921 og det vart straks enklare for bøndene i indre fjordstrok å få levert mjølka si, men då måtte det etablerast ei mjølkerute på fjorden. I førstninga var det skyssbåten «Luna» på Stranda som hadde denne jobben, men denne båten vart snart for liten, og i 1931 kjøpte så Jon Ytterdal ein større båt som heitte «Hjalmar» for å nytte han som mjølkerute. Båten vart heitande «Hjalmar» i mange, mange år framover, før eigaren og skipperen døypte han om til «Ytterdal». Det gjekk føre seg ein viss namnestrid i den bygda som i dag heiter Eidsdal, og ved å nytte sitt eige namn på båten, kunne Jon Ytterdal samstundes slå eit slag for det bygdanamnet han kjempa for. På Stranda var det nokre som på venskapeleg vis erta Jon ved konsekvent å kalle båten hans for Eidsdal. 5 I 28 år, fram til september 1959 gjekk «Ytterdal» trufast mellom meieriet på Stranda og fjordbygdene. Rundt 500 mjølkespann dagleg var ombord, og Jon sjølv rekna ut at han årleg hadde frakta rundt 2,2 millionar liter mjølk til meieriet på Stranda. Særleg på såkalla tredjedagar, til dømes tredje pinsedag, var mjølkemengda stor, og den siste hjelpesmannen Jon hadde med seg ombord, Magnar Dahl, fortel at det var ein slik dag dei leverte nesten 25.000 liter mjølk frå fjordbygdene til Stranda. Mjølkeruta var frå det som då heitte Ytterdal til Dalsbygda, vidare til Valldal, Linge, Overåneset, Liabygda og så til Stranda. I tillegg til mjølkespann var det med mange passasjerar på desse turane. Dei skulle til Stranda for å gå på apoteket eller til frisørdama eller hadde andre ærend. Jon og hjel- pesmennene hans ombord kjende etter kvart kvar einaste som kom om bord, og som regel visste dei også kva ærend dei var i. Båten vart også nytta til kyrkjebåt for eidsdalingane når dei skulle inn i Dalsbygda til kyrkje. Den tida var det ikkje veg mellom bygdene. Til sjuketransport var også «Ytterdal» mykje nytta. Då var det å gå med sjuke menneske frå ei av desse bygdene og ut til Dyrkorn, der ein nådde tak i riksvegnettet og kunne nytte sjukebil ut til sjukehuset i Langevåg. Tre gongar vart båten påbygd, men i 1959 var det altså slutt. Meieriet ville nytte tankbilar og ferje i staden. Jon Ytterdal selde båten og fekk arbeid på ferja til han i 1963 flytta til Lillehammer. Han døydde i 1966. Doktorbåten I desse fiordane har dei kalla båten distriktslegen nytta for «doktorbåten» uansett kva båten eigentleg har hatt som namn. Doktorbåten var båten dokteren kom med, anten det no var for å ha sin vanlege kontordag i grenda eller det var på eit sjukebesøk det hasta med. Doktorbåten var ein kjend og kjær gjest, og både unge og gamle lærde seg å kjenne båten på lyden. Den mest legendariske av doktorbåt-førarane i indre fjordstrok var nok Skaffar-Peter, Petter Sivertsen Jelle på Stranda. Han voks opp på skysskaffargarden på Stranda, den garden som frå gamalt av hadde plikt til å skysse folk på sjø og land.