BERMEOKO JAIAK 2013 ALKATEAREN AGURRA

Andra Mari eta Santa Eufemia Jaiak disfrutatzeko momentua heldu jaku. Koadrileagaz eta familiagaz alkartzeko eta gure jaiak guk dakigun moduan ospatzeko momentua. Bermeotarrok gure izakereagaz eta inplikazinoagaz gure jaiak munduan bakarrak izatea lortzen dogu. Tradizinoz beteriko jaiak, oso herrikoiak eta bermeotarron itsosupeteko parte hartzeagaz.

Urte hau ez da bat be erraza izan hainbat arrazoigaitik , langabezia, arazo ekonomikoak... eta zelan ez, apirilaren 11n sufridutako sutea, benetan gertakari garratz eta tristea izan da. Baina egoera larri horren aurrean be, Bermeoko herriaren erantzuna eredugarria izan da, solidaridadea, eskuzabaltasuna, inplikazinoa, mobilizazinoa, alkarlana... erakutsi dogu eta honek egoera gogor hau errazago eroateko indarra emon deusku.

Horrelakoak gara bermeotarrak eta horrela landu behar dogu gure etorkizuna. Bizi doguzan egoerak ezin doguz aukeratu, baina bai egoera horreei aurre egiteko modua.

Egungo garaietara eta modernidadera egokitzeko ahaleginak egin behar izaten doguz, baina, era berean, inportantea da guretzat gure ohitura, hizkuntza, ingurua edota nortasuna jagotea eta errespetatzea jaietan be. Izan be, guzti honek eta daukagun giroak bereizten dauzalako Urdaibaiko atea dan herri goxo hau eta gure jaiak. Asko maite dogun herri hau harrotasunez erakusten dogu baina harrokeria barik.

Andra Mari eta Santa Eufemia jaien antolakuntzan lanean dabilzan herriko talde eta pertsona guztiei aipamen berezi bat egin nahi deutset eta euren lana eta inplikazinoa bihotz- bihotzez eskertu. Zuok barik ezin izango geunke honelako jairik euki.

Gugaz egon ezin izango diranak be gogoratu nahi dodaz, betirako joandako lagunak, preso eta iheslari politikoak, lanean dagozanak eta gaixorik dagozanak. Danentzat besarkada handi bat. Beste barik, seguru nago aurten be gure jaietan giro bikaina izango dogula eta bermeotar guztioi jai zoriontsuak opa deutsuet. Ondo pasa!

IDURRE BIDEGUREN Bermeoko alkatea

www.bermeokoudala.net 1 STAFF

Argitaratzailea Bermeoko Udala

Azala Egilea: Alberto Astui

Testuak eta koordinazinoa Bermeoko Udala-Kultura eta Hezkuntza Saila.

Diseinua, maketazinoa eta inprimatze lanak Onmotiva, Comunicación & Publicidad Integral, SL. Publizitatea | Onmotiva, Comunicación & Publicidad Integral, SL.- www.onmotiva.es – Tel. 94 486 38 68

Argazkiak Bermeoko Udala: Kultura eta Hezkuntza Saila, Jai Batzordea, Turismo Bulegoa, Udal Artxiboa. Onmotiva, Comunicación & Publicidad Integral, SL. Roberto Garcia Becares

Lege gordailua BI – 893/2013

ESKER ONAK Esker beroenak liburu hau kaleratzen lagundu daben pertsona, enpresa eta erakunde guztiei.

Debekatuta dago liburu honetan argitaraturiko edozein eduki osorik edo partzialki erreproduzitzea, edozein dalarik baliabidea edo prozedura. Argitaratzekotan editorearen idatzizko eta berariazko baimena beharko da aldez aurretik. Baimenduta ez dagoen erabilera oro legeak ezartzen dauen moduan zigortuko da.

Queda prohibida la reproducción total o parcial de cualquiera de los contenidos publicados en este libro, por cualquier medio o procedimiento. Para ello se deberá contar con la autorización previa, expresa y por escrito del Editor. Toda forma de utilización no autorizada será perseguida con lo establecido por la ley.

2 AURKIBIDEA

Bermeoko jaietako abestia | Egunaro egunaro kalien 10 Musika: Xabi Aburruzaga | Hitzak: Iñaki Aurrekoetxea

LAGUNTZAK Udal Euskera Sailak antolatutako IX. Bertso paper lehiaketa 2013 18 1. mailako 1. irabazlea: Kristina Hernandez

Udal Euskera Sailak antolatutako IX. Bertso paper lehiaketa 2013 26 1. mailako 2. irabazlea: Eneko Torre Higon

Udal Euskera Sailak antolatutako IX. Bertso paper lehiaketa 2013 34 2. mailako 1. irabazlea: Oihane Egaña Gangoiti

Udal Euskera Sailak antolatutako IX. Bertso paper lehiaketa 2013 42 2. mailako 2. irabazlea: Xabier Matilla Iturregi

Erroxape emakumeen elkarteak antolatutako XVIII. ipuin lehiaketa 50 1. saria euskeraz: “Egunkariko argazkia” Oscar Azkona Garcia

Erroxape emakumeen elkarteak antolatutako XVIII. ipuin lehiaketa 62 1. saria gazteleraz: “El regreso” Jesus Caminos Marcet

Untzigintza Bermeon: Lamera Gane Txokoa – Iñaki Garro 72 Ontzi baten bizipenak – Jose Muruaga

Txirlorak 2013 90 Jose Luis Corrales

Los del 98 y 102 Markos Estebanez eta Luis Sendino

Begoñako Ama Birginaren urpeko Santutegia 112 CEVAS

Erasoei aurrea hartzeko baliabideak 120 Bermeko Emakume Feministen Elkartea

Bermeotarrak beti itsasora begira 130 Lamera Gane Txokoa – Iñaki Garro

BERMEOKO JAIAK 2013 143 Jai egitaraua

BEHERAPEN TXARTELAK 172

www.bermeokoudala.net 3 BERMEOKO JAIETAKO ABESTIA

EGUNARO EGUNARO KALIEN Musika: Xabi Aburruzaga / Hitzak: Iñaki Aurrekoetxea

Sarrera 4 Laminen puntetik zuzenien Izaro zaindari maitagarri giruek berbiztu dauenien itsotxoridxek dinotsu mahoie jantzitte gonapien hamengo barri Lameran sartu da jente artien nekien zantzurik ez danien egunaro egunaro kalien 1 Irrintzi artien hor Xixili 5 kendu dau galbanie Non ete Demiku, non Almike? zapidxe imini eguzkidxe Ogoñotik jai itsosuen jai baserridxen dabil kikuke egunaro egunaro kalien gaur bai Urdaibai! gu bittartien egunaro egunaro kalien 2 Gaztelugatxeko Doniene Atrakaizu txo batela! bedeinkatu gagizula portuen dala martxie lehorrien be gaur libre dozu galtzie bermiotarra lagun artien Xixili topakozu egunaro egunaro kalien Andramaidxetan!

3 Alabatxi! Arrainek be etxerako ordue Itsosue, lurre ta harridxe dakoiela! Bermion topa lekizu Euskal Herridxe Zer dinostazu! On trankil, Xixiligaz jungo herri aske ta euskaldunien nai-eta! egunaro egunaro kalien Atrakaizu txo batela!... (bir) Atrakaizu txo batela! portuen dala martxie gaur libre dozu galtzie Xixili topakozu Andramaidxetan!

10 BERMEOKO JAIAK 2013

www.bermeokoudala.net 11 LAGUNTZAK

IX. Bertso paper lehiaketa 2013 1. mailako 1. irabazlea

EUSKERA EUSKADIN Kristina Bilbao Hernandez

Ingelesa, frantsesa, Baina euskera dago Klasean ikasteko eta gaztelera. ohean sarturik, batua zailena, Hainbat hizkuntza daude ez dugu erabili gero kalean ez da azaltzeko zera: ta dago gaixorik. ahoskatzen dena. Euskadiko altxorra Laguna sendatzeko Horregatik esazu: da gure euskera, ez dago modurik “gaur da astelehena” ez du ardura giputz euskeraz egitea esan beharrean hau: edo bizkaiera. baino errazagorik. “Hoy lunes que pena!”

18 LAGUNTZAK

IX. Bertso paper lehiaketa 2013 1. mailako 2. irabazlea

BERMEORI BURUZKO BERTSOA Eneko Torre Higon

Bermeon bizi naiz ni herritxo honetan, betidanik dagoz ta umeak olgetan.

Bermeokoa da ta Izaro uhartea eta beti daukagu landarez betea,

Bermeon dagoz baita gizonak arrantzan eta jai egunetan danok gagoz dantzan.

26 BERMEOKO JAIAK 2013

www.bermeokoudala.net 27 LAGUNTZAK

IX. Bertso paper lehiaketa 2013 2. mailako 1. irabazlea

Oihane Egaña Gangoiti

Aurtengo kurtsoari hasiera emanez, denok arduratuta gure etorkizunez.

Aurten nota oso onak atera beharra, hasi baino ez gara ta estututa jada.

Badoazkuz egunak da hasieran legez, jarraitzen dogu denok ezer ez eginez.

Kurtso erdira helduta notak jaso behar, hemen egoten dira barre eta negar.

Azkenengo esprinan sartu gara jada, bakoitzaren onena emateko bada.

Irakasleek esan orain edo inoiz, hala ere ikasle denok udaren zai gagoz.

34 BERMEOKO JAIAK 2013

www.bermeokoudala.net 35 LAGUNTZAK

IX. Bertso paper lehiaketa 2013 2. mailako 2. irabazlea

Xabier Matilla Iturregi

Aita jarri arreta kaleko zaratan, hasi dira hizketan Gazte asanbladan.

Horrela esan dute Gaztetxe berrian, Gazte abertzaleak berriro herrian.

Herriari laguntza gaur emateko zain, horrela esan dute lehen eta orain.

Hasi dira oraintxe pintxo poteoan, horrelakoak gara gu Euskal Herrian.

Baita arraunean be da harri jasoketan, hoberenak gara ta denok kaleetan.

Aurresku bat dantzatzen agurtzen naiz plazan, Euskal presoen alde ari naiz ni dantzan.

42 BERMEOKO JAIAK 2013

www.bermeokoudala.net 43 LAGUNTZAK

ERROXAPE EMAKUMEEN ELKARTEAK ANTOLATUTAKO XVIII. IPUIN LEHIAKETA 1.SARIA EUSKERAZ

EGUNKARIKO ARGAZKIA Oscar Azkona García

Hamaiketakoa. Kafetegi apain batean nengoen goiz hartan, epel eta goxo, kanpoan udagoieneko haizete kementsuak hostoak, plastikozko poltsak, paperak eta beste hegan ipintzen zituen bitartean. Mahaitxo baten aurrean nengoen eserita, koilaratxoaz kafe kikaran isuritako azukre hautsari eragiten eta egunkaria irakurtzen, egunero bezala. Izan ere, lanegunetan ordu erdiko tarte bat hartu ohi dut goizeko hamaiketan edo, bulegotik irten eta zerbait sabeleratzeaz gain kazetako albisteak leitzeko. Jende ugari biltzen da establezimenduan ordu horretan, kafeak nahiz mokaduak dastatzeko, gorbataz eta trajez jantzitako negozio-gizonak batzuk, emakume langileak besteak, seme-alabak ikastetxeak aparkatutako andreak beste hainbat, erretiratuak, eta bestelako pertsona franko ere. Batzuetan bururatzen zait izugarria dela lanik gabe dauden edo zereginik ez duten lagunen kopurua urian, ez baitzait erraz ulertzekoa iruditzen astegunetan horrenbesteko giza higidura sumatzea kaleetan nahiz saltokietan.

Horretan nengoela, titularrak eta interesgarritzat jotako notiziak xehekiago irensten, orri bat pasa eta ezaguna zitzaidan aurpegi harekin egin nuen topo, auzoki bati zegokiona. Orokorrean esan liteke bistaz baizik ez nuela ezagutzen morroia, inoiz berarekin hitzen bat trukatu izana banuen ere. Berrogei bat urte izango zituen, gazteagoei dagozkien janzkera eta portaerak zituen arren, eta askotan ikusia nuen arin ibiltzen auzoko kaleetan barna, berezko begirada galduarekin, itxura zabarra zeramala, arropa zimurtuak lisatzeke, urratuta eta nahiko lohi. Halaber, usu egoten zen iragan mendeko idazle ospetsu baten izena duen eta zuhaitz mengelez atonduta dagoen porlanezko enparantza txiki hartan jesarrita, denbora-pasan bere gisako batzuekin batera, kartoizko kutxako ardo merkea edaten edo litroko garagardo botila marroiak husten. Ritxi zuen izena, edo horrela esaten zioten bederen, behin baino gehiagotan aditu bainien adiskideei horrela deitzen, hari zuzentzen zitzaizkionean.

Eguneko edozein unetan aurkituko zenuen enparantza hartan edo aldirietako karrikaren batean errari, eguraldi sargoria ala hotza izan, goizez nahi arratsaldez, baita gauez ere, afaltzera edo zerbait edatera ateraz gero ez baitzen harritzekoa izango berarekin gurutzatzea, lo egiteko leku egokirik ez bailuen. Izan ere, hainbeste oren ematen zituen kalean, baten batekin berbetan edo bakarrik, agerikoa baitzen ez zuela beharrik egiten, txiroei buruzko albisteak hedatu eta euren diru iturrietako bat izateko xedez sortu zuten

50 BERMEOKO JAIAK 2013 aldizkari kaxkar haren saltzaile moduan aritu zen sasoia alde batera lagata noski, alde hartan mugimendu handiko zebrabide zehatz baten ondoko espaloian luzaroan egoten baitzen egunero, berripaper hura mundu guztiari eskaintzen. Halere, garai labur hartan txintxo samar ibili bazen ere, laster hasiko zen eite eskasa izaten berriro, dosi bat faltako balitzaio legez, eta baliteke horixe izatea lanpostua galdu izanaren zioa, aurki laga baitzion errebista hura eskaintzeari.

Lanik ez zuen hortaz, ganorazko eta legepeko lan egonkorrik ez behintzat, eta bere gastuak estali ahal izateko oso gauza anitzak saltzen zituen domeketen, euritik babesteko arkupe aproposak dituen alde zaharreko enparantza nagusian. Izan ere, azoka egiten da bertan igandero, betidanik nik dakidala,eta koloretako arrainak, txori exotikoak, txakurkumeak edo sagu mota arrotzak bezala, liburuak, diskoak, artisau lanak eta bestelako produktu dezente egoten dira han salgai. Orobat, tarteka musika disko, film eta informatika-jostailu piratak, hots, legezko baimenik gabe kopiatuak, eskaintzen dituzten etorkin beltzak azaltzen dira, udaltzainik ezean beti ere, eta Ritxiren moduko lagun xelebreak ere.

Horrelakoetan, hasteko inguruetan udaltzainik ba al zegoen erne begiratu, eta eremua garbi sumatuz gero arkupeko hormaren ondoan edo erakusleiho baten parean paratuko zen Ritxi, burusi edo oihal bat erauzi zorro batetik, harlauzen gainean artoski zabaldu, eta objektu txiki mordoa kokatuko zuen horren gainean, supermerkatuetan eta ebatsitakoak nire iritziz, hala nola pilak, bizarra mozteko xaflak, lurrin ontziak, larruazalerako ukenduak edo diru zorroak. Denda arruntetan baino nabarmen merkeago eskainiko zituen produktu haiek guztiak, gainetik agudo kendu guran, urduri eta atezuen zegoela uneoro, bezeroekin mintzatu bidenabar lepoa luzatuz urrutira so egiteko, poliziak hautemanez gero bere puskak jaso eta arineketen ospa egiteko prest.

Zinez ikusgarria da domeketan enparantza hartan egoten den giroa, harribitxiz apaindutako lagun dotoreak eta gizarteak baztertutako giza-hondakinak nahasian ikusteko abagunea baitu hara urreratzen denak, eta ni sarritan hurbildu naiz espektakuluaz gozatzeko asmoz. Aitortu behar dut iritsi eta berehala udaltzainik al dagoen begiratzen dudala beti, etorkinek eta Ritxiren gisako gizajoek egiten duten molde berean, poliziarik agertu ezean oparoagoa baita koadroa, osatuagoa, salgai gehiago eta jende bitxia begiztatzeko aukera egoten baita. Alabaina, denon babesleak ei direnak azaldu orduko aienatzen da azokaren funtsezko xarma, eta segidan alde egiten dut aspertuta, ordu erdira edo bueltatzeko berriro.

Gainerakoan Ritxi egoten zen auzoko porlanezko enparantza uherrean istiluak lehertzen ziren maiz taldekoen artean, etsipenaren, gehiegizko alkoholaren edo debekatutako gairen baten ondorioak, eta handik igarotzen ziren oinezkoek, euren aburuz usadio honen jabe ziren gizon-emakume prestuek, lepoa bihurtzen zuten asaldatuta, boz lakar ozenak edo

www.bermeokoudala.net 51 LAGUNTZAK deiadarrak entzutean, erdeinuz behatzeko. Aditu nuenez, plazako zenbait bizilagun eta negozio-jabe kexu ziren jendaila hark bere egote hutsaz tokiari eransten zion usteldura nahiz zikinkeria ukituagatik, ihikoak baitziren han aldarriak, gernu kiratsa, botaka egin izanaren seinaleak, kartoizko ontzi zapalduak, beira zatiak eta xiringa ahaztuak, uriko txoko hari distira lausotzen ziotenak ezbairik gabe. Udaletxera ere jo omen zuten batzuek, alkate eta zinegotziekin batzarra egitera, zarpail saldo hura handik bidal zezaten galdegitera, umeentzako adibide txarra zirela eta saltokietako balizko kontsumitzaileak uxatzen zituztela argudiatuta.

Horregatik bada, anitzetan begietsia nuelako, atoan ezagutu nuen Ritxi, egunkariko orrialde mehean txertatutako erretratu zuri-beltzean bere bisaiari erreparatu bezain fite. Ez nuen zalantza izpirik izan, han zegoen bera, orbainez jositako aurpegi zurbil luzexka hura, ezerezean iltzatutako behako ergela eta sudur kakoa erdian, irudia adats beltzaz eta zurezko bi belarritakoez osatuta beti legez.

Alafede, nahiz eta ordura arte ohartu ez, azken boladan bere lorratzik igarri gabea nintzen auzunean, asteak neramatzan bera ikusi barik, desagertuta bezala baitzegoen. Lehen bai, ia egunero egiten nuen topo berarekin, diodan moduan, normalean bere neskalagunaren konpainian zegoela. Edo ez, neskalaguna soilik ez, emaztea zuen, horrela baitzioen neskak gure karrikako atari bateko sarreran jesarrita zegoen arratsalde bero hartan. Orain gogoratzen naiz bai, zenbat urte iragan dira honezkero, itsasadarrerantz urruntzen ari zen mutilari garrasika ari zitzaion neska, ezin zuela emaztea horrela laga, kalean botata eta bakarrik, horixe oihukatzen zion hordi ahotsez, begiak malkotan zituela, izan berria ei zuten eztabaidaren ostean.

Albistearen muinari dagokionez, fotografiaz hornitutako zutabean kazetak zekarren aurreko eguneko goizaldean telefono dei bat jaso zutela Ertzaintzaren uriko egoitzetako batean. Herritar aztoratu batek adierazi bide zien bere pisutik zarata eta heiagorak entzuten zirela, karrikan borrokan ari zirela baten batzuk, eta patruila bat igortzeko iradoki. Funtzionario uniformedunak ailegatu zirenean mutil bi kausitu zituzten odoletan, espaloi estuko lauza grisetan luze etzanda, bi labanaren alboan. Mutiletako batek zauri larria zuen sabelean, odolusten ari zen eta aurki zenduko zen, ertzainek hots eginda anbulantzia batek ospitalera albait azkarren eraman bazuen ere. Alta, alferrik izan zen, medikuek ez zuten deus egiterik izan bere alde, berandu zen ebakuntza bat saiatzeko eta hortaz azken hatsa heldu eta lasterrera bota zuen mutilak. Bigarren morroia Ritxi zen, erietxeraino garraiatu zuten bera ere beste anbulantzia batean, zauriak sendatzera, ebakidura arinak baitzituen gorputzean zehar, eta atxilotuko zuten gero, bestearen erailketa leporatuta.

Onartu behar dut berria irakurtzean ezustea hartu nuela, zurgarria baita beti ezagutzen duzunaren musua hedabideetan aurkitzea. Edozein kasutan, ezin dut esan gertaera

52 BERMEOKO JAIAK 2013

www.bermeokoudala.net 53 LAGUNTZAK ustekabe erabatekoa izan zenik niretzat, nabaria baitzen mutil hark arazo potoloak zituela drogarekin, eta horren eraginez lan arloan, familia harremanetan eta bestelako esparru gehienetan ere eragozpenak izango zituela suposatzen dut. Zeren eta drogazale edo junkieen tankera higatua zuen, begitarte hitsa, soin argal eta ahula, ondo elikatuta ez daudenen gisan, eta mahuka luzeko janzkiak erabiltzen zituen urtaro orotan, berdin giro hozkirria edo sargorian izan, heroina orratzaz barneratzean besoetako zainetan emandako ziztaden zantzuak ezkutatzearren.

Taxu tamalgarri horixe zuen auzuneko kaleetan zebilenean, balantzaka legez beti, eta bera usnatuta kontrako espaloira aldatzen ziren herritar asko, eskuarki inorekin sartzen ez bazen ere, sos batzuk eskatuko zizkizun arean, edo zigarreta bat bestela, besterik ez. Aitzitik, bere tankera baldar eta boz latzaren zioz, bazirudien beldurra sorrarazten ziela batzuei, batez ere agure nahiz atsoei, eta Ritxi parean agertuz gero, ahal zutenek urratsa bizkortzen zuten handik lehenbailehen aldentzeko. Noizbehinka mozkortuta ere azaltzen zen, iluntzeetan batez ere, eta horrelakoetan okerragoa zen, aldarte txarrean jartzen baitzuen zurrutak, eta sesiorako joera areagotu. Horrela bada, auzoko zenbait biztanle garraztuk bestelako egitekorik izan ez eta txutxu-mutxuka jarduten zuten sarri bere eta bere adiskideen kontura, esamesak barreiatzen eta, auzoan jazotako lapurreta eta eraso ororen ardura haiei egotziz.

Emaztea ere antzera zebilen, drogazaleen traza makala eta mintzo erlatsa zuela. Salbuespenik izan zen baina, oroitzen bainaiz aldi batez eite hobea izan zuela neskak, osasuntsuagoa, bere burua ongi zaintzen zuela irudiz. Zango lirainak agerian uzten zizkion soineko motz alaia jantzi zuen uda hartan, daborduko ez naiz akordatzen gorria ala arrosa zen, eta ederra zegoen durduza barik, itxuraz pozik zebilela bere senarraren aldamenean, aro eguzkitsua bere lanbropeko bizitzan.

Haatik, egunkariko artikuluan bertan, jarraian adierazten zena zen txundigarriena. Izan ere, gatazkaren eraginez hilik suertatu zen mutilari autopsia egitean, prozedura arruntaren barruko izapidea omen da horrelakoetan autopsia egitea, heriotzaren zergatia argitzeko helburuaz uste dut, bere barruan metalezko objektu bat antzeman zuten auzitegi- medikuek. Hura hilotzetik erauzita urrezko erantzun bat zela baieztatu zuten, garbitu zutenean barneko aldean idazkun bat zeukala konturatu ziren, eta hau arretaz aztertuz, Ritxiren eta bere andrearen izenak idoro zituzten bertan zizelatuta.

Agidanez, beti ere polizia iturriak aitatuta kazetariak idatzitakoaren arabera, bi junkie- ren arteko xextra gogorra izan zen goiztiri hartan, droga kontsumoarekin lotutako zorrak zituena jatorri. Batak bere zorrak kitatzeko diru nahikorik ez zuenez, bestea, gamelua alegia, oldartu zitzaion eta liskar batean kateatu ziren biak. Lipar batean, bestearen eskua atxikita zuela baliatuta, gameluak eraztuna kendu zion tupustean, oraina horren bitartez

54 BERMEOKO JAIAK 2013 jasotzeko asmoz. Sutan ipinita, segituan itzultzeko agindu zion Ritxik mehatxuka, baina besteak eraztuna irentsi egin zuen. Amorratuta, argazkiko lagunak labana sakelatik atera eta grinaz egin zion eraso lapurrari, zilborraren ingurua arras gorrituta utzi arte.

Kafetegian patxadaz nengoen goiz hartan itzelezko zirrara eragin zidan artikuluak, gertaerak burutuz irudikatzen laketzen nintzelarik, eta xehetasunak garunean gorde nituen. Bestalde, hau kazetan ez zetorren baina nire etxe aitzineko tabernariak xuxurlatuko zidan hainbat egun beranduago, Ritxiren andrea hilabete lehenago zendu zen, supituki, heroina gaindosi baten erruz, senarra alboan zuela. Ritxi hondoa jota bide zebilen heriotza jazo zenetik, zeharo atsekabetuta eta deprimituta, bizirik irauteko gogorik ez zuela. Antza, sekula baino droga gehiago hartzen zuen, denbora luzeagoa ematen zuela konortea galduta bere kordean baino, eta dirudienez, kalapita hartan eraztuna ostu ziotenean erotu zen guztiz, bere maitea zenaren oroigarri bakarrenetakoa zuelako bitxi hura, eta gupidarik gabe sastatu zuen gamelua behin eta berriro, sakaila hilgarria irekiz.

Asteak igaro dira dagoeneko berria irakurri nuenetik, eta Ritxi ez dut aspalditik ikusi jakina, Basauri herriko espetxe gorrixkan ei dago apopilo, aditzera eman didatenez, eta ziurrenik han egongo da denboraldi batez, egunsenti malapartatu hartako bere delitu ekintzagatik zigorra betetzen. Osterantzean, norbaitek ziurtatu zidanez Ritxik ezaguna zuen jadanik presondegi hura, lehen ere boladaren bat igaro zuelako bertan, burututako ebasketa txiki batzuen karietara, eta ez zuela eragozpen berezirik izango beraz barruko baldintzetara egokitzeko.

Eta zergatik ez dakidala, adiskideak egundo izan ez bagara ere, berarekin hartu-eman zuzenik oso bakanetan izan badut ere, oraingoan gertukoa begiztatzen zait Ritxi, prentsako kontakizuna leitu nuenez geroztik. Zentzu berean, auzoan bere hutsa antzematen da ene iritziz, edo neuk igartzen dut behinik behin, ohiko dekoratuan zer edo zer faltako bailitzan. Batik bat taxuzko zuhaitzik eta belar printzarik ez duen porlanezko enparantza ziztrin hartan junkie itxurako bere lagunak jarrita sumatzen ditudanean, urteak pasa ahala kide kopurua murriztuz doan ardi beltzen artaldea.

Orobat, kartzelan zahartzen ari dela pentsatzean nahigabea datorkit ezinbestean, eta batzuetan ahalegintzen naiz irudikatzen zelakoa izan daitekeen bere ziegako egonaldia, zelan bizi ote den han barruan giltzapetuta, emaztearen hutsuneak minduta eta bere ohiko eremutik at, askatasuna galduta, eta neure buruari itauntzen diot ea bere menpekotasuna gainditzeko benetako saiorik egin al duen, eta atzera ere auzoko karriketan ibiltzen, zabuka edo ez, ala plazaren batean eserita aurkituko al dudan inoiz. www.bermeokoudala.net 55 LAGUNTZAK

ERROXAPE EMAKUMEEN ELKARTEAK ANTOLATUTAKO XVIII. IPUIN LEHIAKETA 1.SARIA GAZTELERAZ

EL REGRESO Jesus Caminos Marcet

Salí pensativo. Volver siempre resulta algo extraño, pero la experiencia valió la pena y es de las que se recuerdan siempre, por muchas razonas. La primera de todas por verte después de tanto tiempo, y la verdad es que sigues teniendo el mismo aspecto, no has cambiado prácticamente nada a pesar de que han transcurrido ya algunos años. Tu rostro sigue siendo a pesar de todo juvenil, parece que el tiempo no haya transcurrido para ti. Luego, cuando comenzaste a hablar, escuché a una mujer segura, que transmitía esa tranquilidad que se vislumbra en algunas personas.

Entrar fue realmente duro, generalmente ese mundo visto desde fuera es difícil de imaginar. Cuando dijiste que podías ver el cielo, las nubes, que podías oír el ruido de la lluvia al golpear los cristales de tu espacio, yo me imaginaba todo lo que no podías ver. El paisaje que te rodea para mi sería vital verlo, ya que de alguna manera te transporta a la realidad de ese mundo exterior que te está vetado, te acerca a la vida que te está siendo ocultada.

Se me hace difícil pensar que tengas que ver a través de una pequeña ventana y de unos barrotes que impiden hasta el paso con fluidez de la luz del sol, que en ese espacio tan reducido transcurrirán los próximos años de tu vida. El mejor tiempo de la vida es el de la juventud, ese es un tópico repetitivo, pero para ti seguramente será el tiempo que vivas en libertad; el tiempo de tu juventud lo estás dejando en ese oscuro espacio sin vistas.

El tiempo transcurre de manera inexorable y hay que aprovechar todos los segundos para que nuestro encuentro sea lo más fructífero posible y tu mochila se llene hasta el transcurso de la próxima visita. No mires el reloj, el tiempo es cruel y no perdona ningún tipo de ausencia, queda todavía una hora, todo un mundo si se sabe aprovechar. La entrada ha sido curiosa, me imaginaba que me encontraría con todo tipo de gente, pero es tan evidente la procedencia del mundo de la marginalidad de los que pululan por aquí, que no hace falta ser Foucault para llegar a la conclusión de que las principales víctimas de la cárcel son los sectores más pobres de la sociedad. Asociamos el poder con los políticos, pero esa es solo una fuente de poder, y el poder es como una red de araña que lo envuelve todo, tiene más que ver con el que se monopolicen todas aquellas cosas que necesitamos y deseamos hacer nuestras.

Todos estos años de viajes a lugares extremos han supuesto un sufrimiento añadido. Procuramos llegar a todos esos lugares a pesar de los obstáculos que siempre aparecían

62 BERMEOKO JAIAK 2013 en el camino, debería de haberse sumado nuestra pena a la tuya y de esa forma redimir mucho antes nuestras condenas.

Llega casi siempre el día en el que se rompen las cadenas, se respira aire fresco y la vida vuelve a empezar, el paréntesis se abre y vuelves a sentir que la vida inunda tu cuerpo y tus pulmones se llenan de frescura, de un aire diferente, un suspiro no viciado que te permite regresar.

Te hablé del regreso de Juan, el hermano de mi padre, quizá para encender la llama de la esperanza del tuyo propio. Salió del caserío en la posguerra, un tiempo que marcó su vida como la de muchos otros que fueron demasiado jóvenes para morir y consumieron sus vidas antes de comenzar a vivir. Tras pasar cuarenta años en América regresaba a pasar el tiempo que le quedaba con los suyos, había transcurrido demasiado tiempo, su comunicación con nosotros no era fluida, alguna carta para anunciar la presencia de la muerte en la familia, las felicitaciones de rigor en fiestas y poco más. Su tiempo fue un tiempo de silencio, vivió siendo un niño experiencias más propias de los adultos con tal intensidad que necesitó dejar todo su pequeño mundo atrás y conocer un tiempo nuevo, con gente diferente, culturas diferentes. Necesitaba vivir, respirar profundamente y exhalar todo lo que había quedado adentro. Las heridas cicatrizan con buenas dosis de tiempo, eso es algo de tu conoces bien y entenderás mejor todavía, quizá porque lo sientes como algo que te angustia y te atrapa en su seno.

El regreso quizá tenga bastante que ver con la nostalgía, con la tristeza que llena una vida en soledad; y cuando te das cuenta de que el tiempo te va a abandonar sientes nostalgia del pasado y deseas volver a ver, o a vivir el tiempo que te queda con los tuyos, a pesar de que ya hayan dejado de ser tan tuyos. Y esa es quizá la razón más importante del regreso, influida también en el último tramo de la vida por la soledad, la búsqueda de ciertas dosis de calor humano que hacen más fácil siempre el adiós, y también el volver a sentir los olores, los sabores de tu niñez, de volver a andar los caminos que ya no te llevan a ninguna parte pero que sientes que forman parte de ti.

Durante algun tiempo los que quedamos nos convertimos debido a las ausencias forzadas, en el alma del hogar. El caserío era inmenso, lo construyó el bisabuelo con piedra de una cantera cercana, un hermoso arco de piedra daba entrada a un porche en cuyas vigas de roble anidaban las golondrinas; cuando comenzaban a construir sus nidos sentíamos que el largo y lluvioso invierno comenzaba a dar paso a la primavera. Los inviernos eran duros y el caserío no estaba acondicionado para soportar el frío y la humedad, las habitaciones y las ventanas eran pequeñas, la luz y el calor ausentes demasiado tiempo, y el frio penetraba hasta lo más profundo de nuestra alma. Todas las manos eran pocas y Juan, a pesar de su www.bermeokoudala.net 63 LAGUNTZAK juventud, se convirtió en la referencia de la casa; yo apenas era un niño que tenía que comportarse como un adulto y trabajar en lo que fuera. Conocimos tiempos diferentes, pero nunca fueron tranquilos, nuestro padre cumplió con su necesidad de sobrevivir, y volvió de la guerra tras sufrir todo tipo de penalidades.

Nuestras vidas eran sencillas, espontáneas, repletas de humanidad, la nuestra era una existencia natural, en la que primaban valores como la amistad, el trabajo, la justicia, la curiosidad que nos despertaba el amor por la naturaleza, que nos proporcionaba vida.

Aprendí a arar la tierra sin que me enseñasen, de la forma que se aprende lo que es realmente necesario e importante, volteaba la tierra con un arado tradicional tirado por una pareja de bueyes. También es cierto que a pesar de ser un trabajo excesivo para mi juventud contaba con una vigía de excepción que desde su atalaya controlaba todos los movimientos, y que con su voz vigorosa dirigía cada uno de los pasos que daban sus bueyes. A mi me bastaba con dejarme llevar, lo que parecía una tarea ardua se convertía en el juego de un niño; a los animales los cuidábamos como si de nuestro gran tesoro se tratara, con ellos se establecía una comunicación especial; la abuela conocía tan bien a los bueyes que obedecían sus órdenes de inmediato. Para mí arar la tierra era como un premio, manejar el arado me llenaba de satisfacción, era como acceder a un trabajo que era exclusivo de los mayores, me sentía satisfecho cuando miraba todo el trabajo realizado, quizá era también porque ese trabajo se podía visualizar y también por la satisfacción de manejar el aparato que constituía entonces el culmen de nuestra tecnología.

Siempre me ha gustado jugar con el lenguaje, y escuchar hablar a los mayores me fascinaba, sus continuas referencias a todo lo que existía a nuestro alrededor llenaban de una belleza inusual sus conversaciones; la tierra era sagrada para los nuestros y su generosidad para con nosotros era un plus añadido. Las estrellas, la luna, la lluvia y el sol eran nuestros aliados, pero siempre había que respetarlos y tenerlos en cuenta si queríamos que nuestras cosechas fuesen abundantes; luego, el lenguaje se plagaba de dichos, referencias, citas que hacían mención a la sabiduría de la naturaleza, eso para mí era de una elegancia extrema y hacía esfuerzos por retener todo aquello que me impresionaba.

Cuando íbamos a la ciudad teníamos que pasar por el campo santo, y yo siempre me ponía nervioso y apretaba fuerte la mano de mi madre, si alguna vez tenia que ir solo procuraba pasar corriendo o dar un rodeo antes que pasarlo. Juan se daba cuenta de mi nerviosismo y solía sacar el tema a colación, decía que no había que tener miedo de ir allí, que cuando le tocara a él por las noches echaría largas partidas de mus con los amigos hasta el amanecer, sin que nadie les controlara el tiempo, además allí no habría que trabajar.

64 BERMEOKO JAIAK 2013

Pasan los últimos minutos y hay que comenzar a despedirse, espero que esta visita haya sido fructífera para ti; no sé cuándo voy a volverte a ver, tengo que acudir a recibir a Juan, representa mucho para mí, después de su marcha no tuvimos muchas oportunidades de volver a vernos. Te he hablado de todo esto porque su regreso ha hecho revivir en mi mente los recuerdos de aquella etapa de mi vida; espero que te sirvan de algo, por lo menos para que puedas pasar mejor el tiempo hasta la próxima visita, quizá de recuerdo de las cosas bellas de esta vida, aquellas que permanecen siempre en la memoria y que nunca se olvidan.

Ha transcurrido mucho tiempo, pero a decir verdad tu realidad no es muy diferente a la mía; nosotros también intentamos cambiar la naturaleza de las cosas, probablemente fue de ese modo porque pensábamos que conocíamos la realidad, cuando en verdad solo percibíamos una pequeña parte de la misma.

Nuestro conocimiento era tan limitado que caminábamos tanteando, sin ver más allá de nuestros propios límites, y esas concepciones tan estrechas supusieron un riesgo para la realización de muchos, y esa es una carga que pesa en el debe del balance de la propia vida.

Quiero pensar que es de sentido común determinar que nuestra verdad no era toda la verdad, que la visión del mundo y de la vida puede estar repleta de fanatismo, y que la tolerancia no es precisamente una virtud que abunde. La diferencia en el mundo es una realidad y eso es algo positivo; Juan partió del caserío en busca de esa variedad, de la diversidad, quería andar por un camino libremente elegido pensando que era el más idóneo para su vida, podía discernir el bien y el mal, y quería ser responsable de sus propios actos, a pesar de que su decisión nos produjera, sobre todo a mí, un importante dolor.

Todos deberíamos responsabilizarnos de lo que nos corresponda, porque solo desde esa perspectiva se puede comenzar a andar un camino distinto, un tiempo diferente en el que no tenga cabida la intransigencia de ninguna de las partes, un tiempo en el que comiencen a cicatrizar las heridas de nuestros padres que todavía rezuman porque están inundadas de multitud de recuerdos prohibidos, de mi tiempo que estuvo lleno de desasosiego, del tuyo porque sois los hijos que llenáis el dolor de este tiempo, porque ya es tiempo de acabar con tanto dolor.

Se acabó la visita, salimos de ese pequeño cuarto enrejado para volver a recoger todo lo que hemos tenido que dejar atrás. Volvemos a nuestra cotidianidad, a recorrer ese largo camino que nos queda hasta volver a casa, hasta una nueva visita. La próxima vez será con Juan, deseoso de conocer a la que recogió el testigo de nuestro dolor en este tiempo, con la esperanza de que seas la última en transmitir ese legado que ha ido pasando de generación en generación.

www.bermeokoudala.net 65 LAGUNTZAK

UNTZIGINTZA BERMEON Lamera Gane txokoa – Iñaki Garro

Itsasontziak egitearen lanari untzigintza edo ontzigintza deitzen jako, untzioletan eraikitzen ziran eta 60.000 urte inguruan aurkitu geinkez lehen itsasontziak.

Hasieran enborren hustuketa eginaz edo enborrak alkar lotuaz (kontiki baltsaren antzera) egingo ziran, baina baita ere kainaberekin armazoia egin eta animalien larruaz estaldu.

Untziak eraikitzeko teknologia barriak, egurraren lanketa finarekin dauka lotura handia. Enborretatik forma eta tamaina ezberdineko egur eta oholak prestatuaz, gila baten gainean sahietsak lotu eta horrela egin ziran untzi “barriak”. Hezurdura hori oholez estaldu eta urik sartu ez daiten bitarteetan iztupa erabiliaz lortzen zan irazgaiztasuna.

Egurraren ordez burdina erabiltzea azken mendeetako bilakaera dogu, XVIIgarren mendekoa hain zuzen bere, eta plastikoa edo fibra ez ziran XX. mendera arte erabiliko.

Bermeoko XX. mendeko lanbideen artean “erriberako arotzak” edo “astilleruak” derrigorrez aipatu behar dira. Honela ba, 1866 eta 1890 bitartean 10 untziola aipatzen dira herri hontan.

Sasoi hartako untziolak estalpe edo teilatu xinple bat ziran, horma bakoak. Han eraikitzen ziran eta estalpe berean gordetzen ziran herramintak. Tresnok XX mendera arte eskuzkoak ziran batez ere, erregelak, plomadak, zepiluak, mailu eta bandarriak, astoak, zizelak, formoiak, serrotak, haizkorak zein azulak batzuk aipatzearren.

Egur motei jagokonez, haritza erabiltzen zan saihetsak eta korastak egiteko, pinua edo Gineako egurrak “forroa” egiteko , arkazia edo leizarra armazoi buruetako, pagoa arraunak egiteko, pagoa, haltza eta beste batzuk ahaztu barik.

Itsasuntzi moetei jagokonez, hainbat eratakoa eraikitzen ziran eta euren ezaugarriak arrantza motarekin zerikusia eukien. Hona hemen batzuk:

TRAINERUA: Antxoa edo bokarterako zein sardinetarako erabiltzen zan. “Traine” erabiltzen eben espezion arrantzarako eta “inguratze arrantza” izenez ezagutzen dan teknika erabiltzen da.

TXALUPA: Nahiz eta Baxurako arrantzaren barruan egon, alturako legez izendatzen da. Uda sasoian atunetan ibiltzen ziran eta “kazan” deitzen zan teknikea erabiltzen eben, neguan

72 BERMEOKO JAIAK 2013 alderantziz, bixigutan ibiltzen ziran tretza edo tertzak erabiliaz.Itsasuntzioak kostaldetik urrun arrantzatzen eben, ondorioz sendotasun handikoak eta abiaduraz ere habilak ziran.

BAIDEKOAK: Azaleko arrantza sistemea dogu hau, itsasuntzi txikiak ziran eta baidan egiten eben arrantza, batez ere sardinetan ibiltzen ziralarik.

POTIÑE: Lebatzetan ibiltzen ziran batez be, kubierta bakoak ziran eta masta edo mastapalo bi eroaten ebezan.

BATELA: Era askotako kostako arrantzarako erabiltzen zan, bai “atxako” arrainak harrapatzeko, baita ere txibijjetarako, berdeletarako, lupinetarako zein krustazeoak harrapatzeko.Itxuraz traineruaren antzekoa zan.

MOTORDUN ITSASONTZIAK Baina orain artekoak haizea eta giza indarra erabiltzen eben. XIX garren mende erdialderantz motordun itsasuntziak agertu ziran eta eurokaz batera arrantzaren iraultza deitu geinkeana. Lehengo untziak makina barneratzeak dakarzan “arazoetara” egokitu behar ziran, diseinu barriak egin behar ziran eta astilleruak Frantziako Bretainako untzioletan oinarrituko ziran euren egokitzapenetarako, hangoak bait ziran eraikuntza horreetan aintzindari.

Makinekaz batera, tailer mekanikoak datoz, bai makinok egiteko, muntaia lanak egiteko, zein erreparatzeko. Beraz untziolek eta muntairako tailerren arteko lana hasiko da, batzuk besteei diseinu eta barrikuntzetan alkar lagunduz, bai abiaduran zein arrantza maniobretan ahalik hoberen egiteko.

Ondorioz, untziolei jagoke itsasuntzi “mariñeruek” eraikitzea, hau da, itsaso zabalean ondoen moldatuko diranak egitea eta tailer mekanikoei arrantzan oztopo izan daitezenan zarata hidrodinamikoei aurre egitea, bai motor, helizeak eta abar ondo diseinatuaz.

Untzigintza Bermeon XX. mendean Nahiz eta untzigintzaren bilakaerarik garrantzitsuena 60. hamarkadaren hasieran izan, antzinako ofizioa dogu hau. Sasoi hartako diru laguntzei, aurrerapen teknologikoei eta arrantzaleen izpiritu enprendedoreari ezker, besteak beste, hainbat itsasuntzi barri egin ziran. Orduan lau ziran Bermeoko untziolak, eta inguruko herrietan ere (Mundakan, Lekeition, Getarian eta abar) Bermeoko armadoreentzat itsasuntziak egiten ziran. Egurrezko untzigintzan Bermeo, herri arrantzalea izanik, kantauriko herririk www.bermeokoudala.net 73 LAGUNTZAK garrantzitsuenetakoa izatera heldu zan. Arrantzaleak euren lanak egin ahal izateko, ezinbestekoa zan “bapora” eukitzea, “embarkaziñue”, “motorra” ,”motor handia”, “motor txikia”, “barkue”...

Hainbat izen, hainbat aldi, hainbat histori.Ezagunak doguz traineruak, “traine” edo sarea erabiltzen ebelako, “baporak” lurrinezko edo “galdarazko makinak” erabiltzen ebezalako, “motor handijjek”, “txikijjek” edo “Txiki-handijjek”, “batelmotorrak”, “Batelak”, “txalupek”. Arrantza motak ere izendatzen ebazan itsasuntziok, hala nola, “lebatz zaliek” “tximinoizaleak” “otzaradunek” “arrastreruek”, “makaileruek”, “ganberuek” eta abar. Euren materialak ere emon euskuezan izen ugari “ Txapazko barkuek”, “Plastikozkuek” “fibrazkuek”, “egurrezkuek”.

Unibertso zabal honetan, izen bat aipatu behar da Bermeon. Ez bakarra zalako, ez zan eta. Ezta zaharrena zalako, behar bada bai. Ez onena zalako, seguruenik bai. Baina bai sasoi batetako, XX. mendeko,”barkurik, embarkaziñorik” gehienak, astilleru honetan egin ziralako.

“Julio Muruaga Astilleros” eukan untzioleak izena. Julio Muruaga Bilbao dogu horren “testigu bizia” , horren lekukoa, laurogeitamar urte daukaz eta ia 60 inguru eman dauz

74 BERMEOKO JAIAK 2013

Muruaga Ontziola (1950 urtea)

“baporak” egiten.Hamar urte eukazala hasi eta ia 70 eukazala itzi eban bere ofizioa. Bere aitaren osaba Ciriacok untziola eukan erriberan, bera Julio Muruaga Etxaniz bere aita zanarekin Txibitxagako astilleruan hasi zan, baporak egiten. Julio Muruaga, Jesus Muruaga eta Francisco Muruaga anaiak Artzako astilleruan jardun eben berrogeitahamargarren hamarkadatik aurrera.

Esandako moduan, Julio dogu anaietatik bizirik daukagun lekuko bakarra, 1923an jaioa, 90 urtekoa eta hona hemen gure omenaldi txikia, txikia baina beroa, unkigarria. Bestalde esan behar, bere bizitza, lana eta astilleruaren historia bildu dogula oraintsu. Doala hemendik gure herrian izan diran astilleruetako biharginei ohorerik handiena eta euren ordezkari edo, Julio Muruagari.

Hona hemen Julioren untziolan eraikitako itsasontzien zerrendea

URTEA – ITSASONTZIAREN IZENA 1951 Isla de Chacharramendi 1952 Nuestra Señora del perpetuo Socorro 1953 Vigen de Iciarchu 1953 Jorge 1953 Poeta Ercilla 1954 Natividad del Señor

www.bermeokoudala.net 75 LAGUNTZAK

AÑO 1954 AÑO 1963 20.05.54 Luz Divina 09.01.63 Ruiz Gochi 13.10.54 Niño de Praga 10.04.63 Nuevo Sollube 08.08.63 Nuevo Rosario Santa Fe AÑO 1955 30.10.63 Cumbre de Gorbea 10.06.55 Madre Macarena 01.10.55 Divino Pastor AÑO 1964 10.10.55 Gloria de resurrección 29.01.64 Nuevo Saturno 29.04.64 Montecarlo AÑO 1956 03.09.64 Santo Niño del Remedio 14.01.56 Planeta Jupiter 19.12.64 Serantes Mendi 30.03.56 Rosa de los Vientos 13.06.56 Santa Cecilia AÑO 1965 19.04.65 Reina del Cielo AÑO 1957 25.09.65 Sollube Gane 10.01.57 Gran Angel de la Guarda 23.12.65 Gran San Francisco de Asís 10.07.57 Monte del Carmen AÑO 1966 AÑO 1958 20.05.66 Larrañaga Landa 13.01.58 Recalde 02.09.66 Goiz Alde 03.05.58 Siempre Santa Marçia 12.12.66 Salvador Divino 28.09.58 Nvo. Ederra Mendi AÑO 1967 AÑO 1959 27.04.67 Talape 07.01.59 Nuevo Arco Iris 02.10.67 Santa María 11.04.59 Nueva Esperanza 30.12.67 Dios te Salve 05.09.59 Nuestro Ederramendi 21.12.59 Nuevo Ave María AÑO 1968 29.05.68 Arrantzale AÑO 1960 24.10.68 Divina Pastora 09.04.60 Hermoso Igueldo 20.10.60 Rosa Naútica AÑO 1969 17.01.69 Gure Itxas Bizkor AÑO 1961 18.01.69 Nuevo Beitia 09.02.61 Brisas de Bermeo 03.05.69 Hemano Jose Angel 04.07.61 Santa María del Mar 07.05.69 Noche Buena 08.07.61 Sotero 22.07.69 Zarandona 06.12.61 Nuevo Mar Hermoso 29.07.69 San Silvestre 30.08.69 Jon Kepa AÑO 1962 18.10.69 Juan Sebastian Elcano 21.03.62 Nuevo Campo Eder 23.10.69 Joven Luis Fernando 28.07.62 Santísimo Cristo de Lezo 13.10.62 San Cristobal AÑO 1970 07.03.70 Artxanda 14.05.70 Saltante 21.05.70 Jatamendi 13.09.70 Beti Inchausti 23.09.70 Hormatxea

76 BERMEOKO JAIAK 2013

AÑO 1971 AÑO 1980 12.01.71 Gure Cita 01.03.80 Lezoko Gurutze 10.07.71 Ostadar 11.06.80 San Jorge 18.12.71 Leporre 21.07.80 Arin 14.10.71 Gaztañaga 07.11.80 Barrenetxea 17.12.71 Josune Fernando 13.10.71 Gure Layuno AÑO 1981 05.05.81 Beti Lagunak AÑO 1972 01.09.81 Lagun Bi 15.04.72 Santa Inés 22.12.81 Gure Santa Ana 27.04.72 Belarriko 07.06.72 Biozt Alai AÑO 1982 18.11.72 Ilargi 04.08.82 Beti Galerna 17.12.82 Albacora 17 AÑO 1973 18.04.73 Beti Anduiza AÑO 1983 11.12.73 Itxas Begi 23.06.83 Jaime Casina 30.07.73 Hermanos Beristain 04.10.73 Sabin AÑO 1984 23.04.73 Beti San Juan de Luz 15.03.84 Irrintzi Bat 13.06.84 Xixili AÑO 1974 14.08.84 Miko Lachaga 18.04.74 Aita Semeak 05.08.74 Santa María Salomé AÑO 1985 21.02.85 Mariñel AÑO 1975 29.08.85 Guisisti 26.03.75 Albacora 7 22.10.75 Albacora 8 AÑO 1986 17.11.75 Costa Vasco 28.01.86 Gure Izaro 18.11.75 Miren Edurne 18.07.86 Gure Leporre 16.12.86 Izurdia Berria AÑO 1976 16.08.76 Arantza AÑO 1987 24.09.76 Zeruko Erregiña 23.10.87 Zubi Gane 21.12.76 Iru Anaiak AÑO 1988 AÑO 1977 31.05.88 Anai Biak 26.11.77 Izar Alde 01.08.88 Marije

AÑO 1978 AÑO 1989 15.11.78 Ortube 12.01.89 Aita Semeak

AÑO 1979 29.05.79 Agate Deuna

www.bermeokoudala.net 77 LAGUNTZAK

Muruaga Ontziola (1958 urtea)

Baina itsasuntzi horretan makinak edo propulsoreak jarri behar ziran. Bermeon galdara makinak egiten ziran lehenengo eta gasolinaz zein petrolioz ibiltzen ziranak geroago. Motor horren muntaia batzuetan makina egiten ebanak egiten eban, beste batzuk muntaiara bakarrik dedikatzen ziran, ez makinak eurak egitera.

Barrikuntza iraunkorra egiten eben tailerrok, arrantzaleen esperientziek euren produktoak hobatzera bultzatzen eben eta Bermeoko tailerrak fama ona eukien kantauri osoan.

Hiruzpalau tailer egoten ziran Bermeon Diesel motorrak egiten ebezanak, eurotatik aipatu beharrekoa TALLERES ECHEVARRIA S.A. Gerardo Etxebarriarena aipatu behar da. Erriberan eukan motoreak egiteko lantokia eta Portu zaharrean INSTALACIONES NAVALES ECHEVARRIA(I.N.E.) motorren muntaia eta erreparazioak egiten ebana.

78 BERMEOKO JAIAK 2013

Hona hemen I.N.E. Tailerrean 1962tik 1992ra egindako muntaien zerrendea:

NOMBRE DEL BUQUE F. de Inicio F. de Terminación SAN CRISTOBAL 02.11.62 15.07.63 FARO DE ARMENDADRI 02.11.62 15.07.63 CAPRICHO VASCO 02.11.62 15.07.63 GRAN PALOMA DE LA PAZ 02.11.62 15.07.63 NUEVO AURTENECHEA 02.11.62 15.07.63 RUIZ GOTXI 02.11.62 15.07.63 MIRLO DE ORO 02.11.62 15.07.63 NUEVO VISTA ALEGRE 02.11.62 15.07.63 NUEVO SOLLUBE 02.11.62 15.07.63 MONTE HERMOSO 15.07.63 15.11.63 NUEVO SAN NICOLAS 15.07.63 15.11.63 RIO VOLGA 15.07.63 15.11.63 HERMANOS CAMPOS 15.07.63 15.11.63 HERMANOS BULUBASTER 15.07.63 15.11.63 LAZARA LARRAURI 15.07.63 15.11.63 NUEVO ROSARIO DE SANTA FE 15.11.63 15.07.64 CUMBRE DE GORBEA 15.11.63 15.07.64 ANA MARI 15.11.63 15.07.64 CARNAVAL 15.11.63 15.07.64 NUEVO SATURNO 15.11.63 15.07.64 ANGEL DEL MAR 15.11.63 15.07.64 BRISAS DEL PACIFICO 15.11.63 15.07.64 ACACIO VALLE 15.11.63 15.07.64 NUEVO TERESA DE JESUS 15.11.63 15.07.64 MONTECARLO 15.07.64 01.04.65 PEÑA DE AKATZ 15.07.64 01.04.65 NUEVO BRISAS DE TORRONTERO 15.07.64 01.04.65 NUEVO SANTA ANA 15.07.64 01.04.65 SANTA CRISTO DE LEZO 15.07.64 01.04.65 NOCHE DE PAZ 15.07.64 01.04.65 STELA MARIS 15.07.64 01.04.65 NUEVO BASALDUA 01.04.65 30.06.65 SERANTES MENDI 01.04.65 30.06.65 ESTRELLA DE NAVIDAD 01.04.65 30.06.65 NUEVO MARIA ESTHER 01.04.65 30.06.65 POU TARRES 01.04.65 04.09.65 REINA DEL CIELO 20.10.65 15.03.66 SATURNO 20.10.65 15.03.66 SANTUARIO DE GUADALUPE 20.10.65 15.03.66 VICENTE MARIA 20.10.65 15.03.66 SOLLUBE GANE 20.10.65 15.03.66 GRAN SAN FRANCISCO DE ASIS 20.10.65 15.03.66 MARQUES VALLE 20.10.65 15.03.66 OLIMPICO 15.03.66 30.06.66 GRAN CONCHA 15.03.66 30.06.66 HERMANOS ALONSO 15.03.66 30.06.66 GUIBELPE 15.03.66 30.06.66 LARRAÑAGA LANDA 01.07.66 15.04.67

www.bermeokoudala.net 79 LAGUNTZAK

MAR BRAVA 01.07.66 15.04.67 HERMANOS BASANTA 01.07.66 15.04.67 PEÑA DE ORO 01.07.66 15.04.67 NUEVO SAN MIGUEL 01.07.66 15.04.67 BRISAS DE CUDILLERO 01.07.66 15.04.67 PLAYA DE ORDARZABAL 15.04.67 31.08.67 HERMOSA PRIMAVERA 15.04.67 31.08.67 NUEVO FLOR MARGARITA 15.04.67 31.08.67 NUEVO AIXETXU 01.10.67 15.04.68 NUEVO ERREÑEZUBI 01.10.67 15.04.68 NUEVO SANTA MARIA 01.10.67 15.04.68 MAITASUNA 01.10.67 15.04.68 WAKSMAN 01.10.67 15.04.68 MANELIC 01.10.67 15.04.68 MARE NOSTRUN 01.10.67 15.04.68 NUEVO LAMERA PUNTE 15.06.68 31.12.68 ARRANTZALE 15.06.68 31.12.68 GARCIA GALAN 15.06.68 31.12.68 LORENZO MARIA 01.02.69 15.12.69 PASTORA NAUTA 15.04.68 15.06.68 DIOS TE SALVE 15.04.68 15.06.68 DIVINA PASTORA 01.02.69 15.12.69 AGURTZA 01.02.69 15.12.69 ISABEL LA CATOLICA 01.02.69 15.12.69 FERNANDO EL CATOLICO 01.02.69 15.12.69 HERMANOS SAN JUAN 01.02.69 15.12.69 HERMANOS RODRIGUEZ BOUZA 01.02.69 15.12.69 URRUSOLO 03.01.70 ARTXANDA 04.04.70 10.07.70 GURE GOGOA 04.04.70 10.07.70 NUEVO CAMPOS 15.07.70 30.01.71 ONDARTZAPE 15.07.70 30.01.71 ZERUKO ARGIA 04.01.71 22.07.71 GURE CITA 04.01.71 22.07.71 OSTADAR 01.08.71 30.03.72 MAGDALENA RAFELS 01.08.71 30.03.72 HERMANOS ALBONIGA 24.05.72 05.07.72 GRAN CORAZON DE JESUS 15.06.72 30.01.72 SANTOS ALONSO 25.10.72 07.07.73 ILLARGI 25.10.72 07.07.73 ALCEDO 01.04.73 10.10.73 CAMPO EDER 15.06.73 10.10.73 TXORITXU 03.06.73 10.12.73 SARATZ 02.10.73 31.01.74 NUEVO MAITE 02.06.74 12.07.74 MARC 03.07.74 22.10.74 ALBACORA SIETE 26.03.75 17.07.75 ALBACORA OCHO 22.09.75 06.04.76 ZERUKO ERREGUIÑA 24.09.76 26.03.77 IZAR ALDE 02.11.77 29.03.78 ORTUBE 22.11.78 27.04.79 LEZOKO GURETXE 06.03.80 17.06.80

80 BERMEOKO JAIAK 2013

ALBONIGAMAYOR ANAIAK 10.11.80 05.02.81 ITXAS ARGI 27.04.81 17.06.81 BETI LAGUNAK 06.05.81 25.06.81 GARA 15.06.82 02.11.82 JONAY 06.10.82 20.12.83 BETI GALERNA 20.10.82 ALBACORA DIECISIETE 17.12.82 20.04.83 GEURE IZARO 26.01.86 10.04.86 J.A. EL MENUT 26.05.86 22.11.86 IZURDIA BERRIA 12.12.86 10.05.87 ALBOR 11.86 04.87 ZUBI GANE 09.87 02.88 TOLOÑOPE 12.87 06.88 ALBOR II 03..88 08.88 AITA SEMEAK BERRIA 12.88 06.89 EL MENUT 12.88 07.89 GURE ALKARTASUNA 09.89 02.90 GURE ITXARKUNDIA 92 ANA ROSA 28.08.92

Amaitzeko, Bermeon, arrantzale eta untzigileen artean erabiltzen dan esaldi bat aipatu gura dot: “Itsasoari ez jako bilurrik izan behar, errespetua baino”.

Jardin-Arrien Ontziola (1959-1960)

www.bermeokoudala.net 81 LAGUNTZAK

Ontzi baten bizipena

Haritzezko hezurrak daukadaz sendoak zilarrezko pasante bidez binaka lotuak zabalak erdian, estuak korosten aldean gila gainean zutunik ondo ordenatuak

Azulea, aizkora, formoi, zepiluak trebeziaz dantzatuz gizon gogorren eskuak forma emonik egin nabe itsasontzi sendo aurrean izango dodaz bizitzaren olatuak

Agur, Julio ta Jesus, banoatsue itsasora hortxe laban eginda erranblatik behera agur Patxiko, Anjel, Juan, Felix, Maximo banoa beharrean itsaso zabalera

Hamabost arrantzale daroadaz barruan eurak lagun harturik arrainak harrapatzera luzaro da nire gorputza euren etxea neure ta euren poza dogula kostera

Baionatik Baionara naroe arrantzan Kanariastik bardin goaz Azoresera atunetan, berdeletan, bokartean gizonak daroadaz itsaso batetik bestera

Jasan dodaz galernak eta erresakak obra muertako minak daukadaz gainera kresal-ura barrura sartzen hasi jat eta ondora joan orduko banaroe etxera

Karrora altxa nabe, sorterri maitean pozik nator urtero minak sendatzera oroitzapenak dodaz sehaska honetan igurtzi naizu, Julio, zeure ume antzera

Egilea: Jose Muruaga

82 BERMEOKO JAIAK 2013

www.bermeokoudala.net 83 LAGUNTZAK

TXIRLORAK 2013 Jose Luis Corrales

Centenarios

Entre los hechos más o menos importantes que tuvieron lugar en el año 1913, resalto tres que quizás por su cercanía han sido más de mi agrado, con el deseo de que también sean del vuestro.

Por orden cronológico, el 1 de febrero de 1913 vio la luz el primer número del periódico Euzkadi, continuó editándose hasta el año 1937 y siempre fue un periódico muy aceptado por la clase nacionalista.

El día S. Pedro, 29 de junio de 1913, se ha cumplido el centenario de la inauguración del Frontón Artza de Bermeo. Los actos comenzaron con una misa a las diez de la mañana en la iglesia de Santa Eufemia, a la que acudió el Ayuntamiento en corporación, como

90 BERMEOKO JAIAK 2013

era y sigue siendo costumbre. A continuación, con asistencia de numeroso público, se procedió a la bendición del frontón, que se decía era uno de los más espaciosos y mejores en su clase. A las cuatro de la tarde, con lleno absoluto, tuvo lugar un partido de pala con palistas de primera categoría, los hermanos Begoñés I y III contra Txistu y Cantabria, cuyo resultado fue 50-46 a favor de los primeros; fue un partido muy aplaudido, del que el público salió muy satisfecho.

El autor del proyecto del frontón fue el arquitecto Vitoriano Etxebarria, y su presupuesto alcanzó la cifra de 44.011,20 Ptas. Las dimensiones de la construcción según proyecto, fueron 62 m. de largo por 21 m. de fachada, con pared derecha de piedra caliza de 11x10 m. y pared izquierda de 9x10 m. de la misma piedra. La cancha inicialmente iba a tener 11

www.bermeokoudala.net 91 LAGUNTZAK cuadros, de 4 m. de cancha, pero durante la construcción se acordó alargarle algún cuadro más. En la actualidad el frontón tiene 14 cuadros, y el edificio 64 m. por 24 m. La obra se llevó a cabo mediante concurso a subasta, siendo adjudicada al contratista gerniqués Vicente Basabe, “Chober”.

En estos cien años, la utilización del frontón ha sido objeto de las más variadas polémicas. En principio, la corporación propuso trasladar al frontón el mercado que solía tener lugar en la plaza de Sabino Arana, pero ante la oposición de la mayoría, demostrada con la recogida de firmas realizada en el pueblo, la idea quedó desestimada. Más tarde el club Lagun- Etxea quiso instalar allí su sede social, pero tras muchos tiras y aflojas, la solicitud no fue admitida. Surgió otra idea, la de construir en la parte baja la nevera para acumular el hielo para las embarcaciones y sobre ella rehacer el frontón; teniendo en cuenta las dificultades que presentaba, tampoco fue apoyada por el Ayuntamiento.

Ha sido testigo de grandes partidos de pelota, tanto de aficionados como de profesionales. Por ejemplo, para el campeón de campeones Julián Retegi, el frontón Artza ha sido muy entrañable; en más de una ocasión afirmó que tanto a la afición como al frontón les tenía un especial cariño.

Ahora bien, además de cumplir lógicamente, su función principal: el juego de pelota, también se han celebrado en él, festivales de danzas vascas, exhibiciones de deporte rural vasco, de harrijasotzailes, de aizkolaris, de bertsolaris, peleas de carneros, peleas de gallos, combates de boxeo y lucha libre, novillada, sesiones de cine, tómbolas,... Incluso ha cobijado bajo su techo, el año 1955, la insólita construcción de un barco, el Siempre Galerna, para los armadores Esteban Uria (Galerna) y socios. El constructor fue Juan Cruz Anasagasti y la botadura, presenciada por numeroso público, fue un hecho excepcional por el desnivel que debía ser salvado. Se da la circunstancia de que fue un barco de corta vida, pues en la costera de la anchoa del año 57, se hundió, al ser abordado en alta mar por otra embarcación.

Ha servido también como almacén y garaje para el organismo de Obras del Puerto, en la construcción de los tanques para la prolongación del martillo del rompeolas y de bloques para el rompeolas. Allí hemos conocido la estafeta de telégrafos en la planta baja y viviendas municipales en las plantas altas. Posteriormente se ha reconvertido en la actual biblioteca municipal.

El 21 de agosto del mismo año 1913, se inauguró en Bilbao el campo de futbol de San Mamés. El autor del proyecto fue el arquitecto Manuel Mª Smith Ibarra, del que se hicieron grandes elogios. Según opinión de los expertos, las características del campo era solo comparables con las del Chelsea inglés.

92 BERMEOKO JAIAK 2013

Llevada a cabo la bendición se jugó el partido inaugural entre el Athletic y el Racing de Irún. Fue invitado este equipo por haber sido campeón de España el año anterior. El partido se celebró bajo las órdenes del árbitro Sr. Berraondo. Por el Atlhetic intervinieron, Ibarretxe, Solaun, Hurtado, Iceta, Belauste, Egia, Aquilino, Acedo, Pichichi, Zuazo, Cortadi y Pinillos. La alineación presentada por el equipo oponente fue, Ayestaran, Carrasco, Arocena, Castillejo, Izagirre, Boado, Adarraga, Arocena, Patricio, Retegi y Echart. El resultado fue de empate a uno; según detalla el cronista deportivo Jose Maria Mateos, presente en el campo, el primer gol bilbaino tuvo lugar a los 5 minutos del primer tiempo, tras un pase de José Mª Belauste a Acedo y de éste a Zuazo, que remató con un shoot cruzado primoroso; el segundo, a los 14 minutos del mismo tiempo, tras un rechace del portero Ibarretxe, que rebotó en la espalda de Patricio y entró en el gol.

Estos dos goles fueron los primeros marcados en la catedral, aunque algunos, entre los que se encuentra el buen cronista deportivo José Ramón Mandiola “Monchin”, que no estuvo en el campo ese día, consideran que el primer gol marcado en San Mamés fue Rafael Moreno “Pichichi”.

Arquitecto Manuel Mª Smith Ibarra

www.bermeokoudala.net 93 LAGUNTZAK

Tripulante especial

Desde estas páginas voy a tratar de hacer un pequeño homenaje a un elemento que dentro del entramado que supone la organización de una embarcación de pesca, parece tener poca importancia. Util en múltiples ocasiones y generalmente, o casi siempre, el primero en embarcar cuando se dirigía con su amo a la embarcación. Este es el perro de a bordo, “barroko txakurre” que era como si fuese uno más de la tripulación, del que todos se preocupaban, aunque su propietario fuera el patrón o cualquier tripulante.

Se decía que el perro era el primero en enterarse de la llamada del señero y presto con sus ladridos despertaba a su amo, llegando en algunos casos a tirar de la manta de su cama. Al dirigirse al muelle el perro iba por delante y se situaba en la proa –coroste- para desde allí estar ojo avizor a lo que pasaba y ladrar a la sazón, para llamar la atención de su patrón.

Cuando salían a besugo, palometa, chicharro etc. el perro siempre estaba atento a lo que ocurría en el devenir de la pesca; si por la razón que fuese, al embarcar alguna pieza se soltaba, saltaba rápidamente al agua para cogerla. Estaba determinado que el botín cobrado por el perro, pasara a ser propiedad del dueño del animal.

Si el perro había conseguido por este sistema varias piezas, a la arribada a puerto, era el primero en llegar a su casa, demostrando con sus movimientos y ladridos al ama de casa, que la pesca había sido abundante. En cambio, si la pesca no había sido buena, su semblante y ronroneos hacían demostrar lo contrario.

Era tal el deseo de pesca de algunos perros, que aunque estuvieran dedicados a algo importante, comer por ejemplo, si oían alguna exclamación de contrariedad de algún hombre cuando levantando las “tertzak”, (aparejo de muchos anzuelos similar al palangre) se había soltado un pez, el animal dejando su comida, saltaba rápidamente al agua y cobraba la pieza.

Siempre había a bordo algún hombre, que para no ver al perro triste y disgustado por no haberse hecho ese día con alguna pieza, con disimulo lanzaba una al agua. El animal la cogía e inmediatamente cambiaba su semblante y demostraba su satisfacción.

Era curioso ver a un perro de agua “ur txakurre” pasear por el puerto inquieto, ladrándole continuamente al amo con movimientos nerviosos. Este conociendo sus deseos, quizás atávicos, arrojaba al agua algo que flotara, un trozo de madera, y el perro saltaba raudo para recuperarlo. Esta operación se repetía hasta que el amo se cansara.

A la hora de defender el barco, nunca consentía que otro perro extraño viniese a discutir su titularidad; marcaba su territorio recorriendo todo el barco, dando ladridos y si el intruso no se marchaba, entonces la forma de despedirlo era más contundente.

94 BERMEOKO JAIAK 2013

Se ha dado el caso que habiendo ido las embarcaciones a Avilés a la pesca del papardo, el perro de un barco, por la razón que fuere se quedó allí. Fue “enrolado” en un barco asturiano, y cuándo éste, en una ocasión, habiendo pasado bastante tiempo, vino a faenar a nuestra zona y arribó en , el perro saltó a tierra y llegó hasta la casa de su verdadero dueño en Bermeo.

Al igual que entre los humanos, también existían perros a los que no les gustaba ir a la mar. Entonces, cuando el animal husmeaba que ya llegaba la hora de salida, desaparecía y nadie sabía nada de él, hasta que el barco enfilaba la barra del puerto, que es cuando él volvía a casa.

¡Cuántos Zuri, Bizkor, Kai, Eusko, Lagun... habrán desaparecido en accidentes y naufragios, así como en las sucesivas galernas!, a pesar de ser por su instinto, posiblemente el primero, en darse cuenta, de que algo anormal iba a suceder.

Convencido estoy de que a más de uno de los que lean este artículo les hará recordar y comentar las historias de su perro de a bordo, “barruko txakurre”.

www.bermeokoudala.net 95 LAGUNTZAK

LOS “DEL 98” Y BERMEO Marcos Estébanez y Luis Sendino

Nunca se ha producido en este país una eclosión de intelectuales, como la producida con la aparición de la llamada “Generación del 98”. Literatos, pensadores y artistas produjeron multitud de trabajos en una época que la intelectualidad estaba anclada en unas pautas de pensamiento muy distantes de las nuevas corrientes europeas.

Su gran aportación fue dotar a esta sociedad anquilosada un afán de regeneracionismo y modernización.

Es curiosa la gran aportación de individuos vascos a esta Generación. Literatos como Unamuno, Baroja y Maeztu. Pintores como Zuloaga, Uranga y Darío Regoyos, que aunque nacido en Asturias siempre se le ha considerado como miembro de la escuela vasca de pintura.

Y de las relaciones de alguno de ellos con la villa bermeana es de lo que trata este artículo.

De las tres citas que vamos a ver, es notable que dos hagan referencia a dos romerías locales, como corroborando la famosa frase de Voltaire: “El vasco es un pueblo que baila en las cumbres del Pirineo.”

Baroja en su libro El País Vasco, publicado en 1953, tiene un espacio para nuestro pueblo cuando dice: “Bermeo tuvo un pasado importante dentro del Señorío. Es un pueblo muy marino y pescador, se encara con el mar desde una posición que corresponde bien con la antigua patria de intrépidos balleneros, hoy de más modestos pescadores. Tiene una Escuela Náutica, un Manicomio importante, y como recuerdos históricos, la Torre del poeta Ercilla, nacido allí.

Su iglesia gótica de Santa Eufemia fue iglesia juradera. Hay también un casino con pinturas modernas en las paredes”.

Esta obra de Baroja, escrita al final de sus días, no guarda su rigor habitual en él, cuando habla de acontecimientos históricos, al decir “la Torre del poeta Ercilla nacido allí”.

Alonso de Ercilla nació en Madrid, ni siquiera su padre Fortún de Ercilla lo hizo, parece que nació en Sevilla, aunque los historiadores no se ponen de acuerdo, y toda su carrera se desarrolló en la Corte con destinos en Sevilla y Cádiz.

102 BERMEOKO JAIAK 2013

D. Alonso en su “Araucana” tiene un recuerdo para la casa solar: “Mira a Bermeo cercado de maleza” Cabeza de Vizcaya y sobre el puerto, Los anchos muros del solar de Ercilla, Solar fundado antes que la Villa.” Por detalles en el escrito de Baroja con referencia a Baquio y Mundaca se puede afirmar que D. Pío visitó Bermeo. Quien tuvo una relación mucho más estrecha con todo el Urdaibay, es D. Miguel de Unamuno. Su esposa Dña. Concha Luzárraga es guerniquesa y tanto durante su noviazgo como en sus vacaciones ya casado, D. Miguel viene muy a menudo por la zona, en unos casos por ver a la novia y posteriormente ya casado a pasar las vacaciones en donde estrenará su primera obra de teatro “La cuestión del galabaza”, escrita en el llamado dialecto bilbaíno. Don Miguel, gran andarín acostumbraba a dar grandes paseos por la zona. En la revista “Alma española”, en el número del 3 de Enero de 1904 publica un artículo que titula “Alma Vasca” que es de lo más sentimental del autor, poco dado a efusiones sensibleras y donde narra una romería en Albóniga: “Hay que ver en la romería de Albóniga, sobre Bermeo, como los intrépidos pescadores se desentumecen los miembros dando saltos y cabriolas, con una encantadora tosquedad, con la torpeza de gaviotas o alavancos que se pusieran a bailar. ¡Y si vierais una vuelta de romería, allá, al derretirse la tarde, en los repliegues del sendero, entre las fuertes hayas cuyo follaje susurra extraños rezos! Vuelven cantando y saltando, cogida la moza no pocas veces por el robusto brazo Penitente por Darío Regoyos www.bermeokoudala.net 103 LAGUNTZAK

Darío Regoyos. Subida a Gaztelugache

104 BERMEOKO JAIAK 2013 de layador del mozo, riendo cualquier bobada, porque es la risa la que busca el chiste y no este el que la provoca, abriendo la espita al chorro de vitalidad que desborda como de henchida la cuba. De cuando en cuando arranca de un gaznate fresco un “senso” o “irrintzi”, un relincho. Y sube como una alondra, esparciéndose por el valle mezclado al rumor del follaje de los robles.” Se percata uno que Unamuno había estado en la romería de Albóniga, los detalles que da no dejan lugar a dudas pero la cita que evidencia mejor esa estancia en Bermeo es la de Darío Regoyos pues además de la cita literaria adjunta documentos gráficos. . En 1888 Darío Regoyos junto con el poeta belga Vahaeren realizan un viaje por España que se convirtió en un libro titulado “España negra”. El fragmento que sigue es la traducción que hace Regoyos del texto del poeta con algunos añadidos y que publica en forma de fascículos en la revista “Luz”. El fragmento que nos interesa se publicó en el número de la 4ª semana de Diciembre de 1898. “Del San Juan Bautista de Tolosa, pasamos al San Juan Degollado en el cabo Machichaco, fiesta muy curiosa en una isla llamada Gaztelugache separada de aquel cabo porun puente. En lo alto de la peña hay una ermita donde todos los años hacen una peregrinación mezcla de religiosa y divertida. La parte divertida está del lado de Machichaco, viéndose desde allí el peñón de los fieles en conjunto; una reunión de gente lo cubre formando un sendero de grandes revueltas que termina en la ermita. Si esta gente se moviera podría hacerse la comparación de hormigueo y camino de hormigas; pero son puntos quietos y muy negros; son mujeres arrodilladas y con mantillas que parece que rezan. Nos dijeron que se arrastraban de rodillas a paso de tortuga por aquel penoso calvario, que desde allí no lo creímos pareciéndonos que estaban quietos. La gente que no es devota se queda en esta romería del cabo y se pone el cuerpo bueno de comilona y bailoteo debajo de los grandes castaños, durando la fiesta hasta la noche que bajan a Bermeo o Baquio bailando siempre y bebiendo chacolí. La parte religiosa y triste se encuentra en las mujeres que suben a la isla; el martirio de esta ascensión no se comprende hasta verlo de cerca; algunas van vestidas con el hábito que da a las españolas el carácter de penitentes, los niños de negro o de morado con la fúnebre armonía de coronas amarillas en la cabeza, cumplen también las promesas de sus madres. Entonces el que va allí como curioso ve el contraste de aquellos tristes que se martirizan con los que se emborrachan en la romería y aun para el que no es creyente, los arrodillados resultan admirables. Esta fiesta era bastante para dar una visión de una “España Negra” en que la alegría va mezclada con la penitencia.” www.bermeokoudala.net 105 LAGUNTZAK

Como se aprecia en las citas, la parte lúdica de las romerías ha variado poco en el siglo transcurrido . La romería de Albóniga que describe Unamuno y la de Gaztelugatxe de Regoyos son idénticas hoy día; pero lo más importante es como Baroja, Unamuno y Regoyos se interesaron por nuestras costumbres y paisajes retratándolos, y estos retratos han quedado fijados para siempre.

Puerto de Bermeo por Darío de Regoyos

106 BERMEOKO JAIAK 2013

www.bermeokoudala.net 107 LAGUNTZAK

Begoñako Ama Birginaren urpeko Santutegia CEVAS

Gaztelugatxe San Juaneko

BEGOÑAKO AMA BIRJINAREN URPEKO SANTUTEGIA, GAZTELUGATXEKO SAN JUANEKO URETAN DAGOEN BIZKAIKO ZAINDARIA

BERMEO TRONURATZEAREN 50. URTEURRENA 2013KO IRAILAREN 15EAN

Bakioko kostaldetik oso gertu dagoen uhartetxo batean, Gaztelugatxeko San Juanen santutegia dago. Lekuko ohituren arabera, San Joan Bataiatzailea bertan egon omen zen. Gaur egun, 1886 urtean eraikitako baseliza dago bertan, nahiz eta lekuan aurkitutako objektuek, XIII. mendeko txanponek eta Argiñetakoen antzekoak diren prisma itxurako harrizko hilobi batzuek, Erdi Aroan sortu zela adierazten duten.

Uharte txiki hau marinelen deboziozko eta erromesaldirako lekua izan da, eta oraindik ere bada. Egun, ingurumenarekin, paisaiarekin eta ohiturekin zerikusia duten balio oparoak direla eta, Bizkaiko turismo gehiena erakartzen du. Izan ere, ingurua eta hondoak biotipo babestuak izendatuak izan dira.

Bizkaiko kostaldeko inguru pribilegiatu honetan, 1963ko irailaren 15ean, Bizkaiko Urpeko Jardueren Zentro Txangozalearen (CEVAS) ekimenez, santutegiaren azpian, itsasoan, Bizkaiko zaindaria zen Begoñako Ama Birjinaren imajina tronuratu zen. Irudia Joaquin Lucarini eskultoreak egin zuen eta herritarrek eskeinitako diruaz ordaindu zen.

Tronuratzearen historia

12 metroko sakoneran, katedral natural baten kontrahorma gisa defini daitezkeen arkuetatik hurbil, CEVAS elkarteak, idulki baten gainean, brontzez egindako eskultura bat gogoan erabili eta kokatu zuen. Bai harrizko hondoak, zein lekuko faunak, eginkizun horretarako inguru liluragarria ematen zuten.

Prozesu luzearen ondoren, monumentuaren atalak diseinatu ziren eta itsasontziz Gaztelugatxeko San Juanera eraman ziren. Pisu handiaren ondorioz, imajina hondoan finkatzea eta kokatzea zaila izan zen. Bizkaiko urpekaritzaren hastapenak ematen ari

112 BERMEOKO JAIAK 2013

www.bermeokoudala.net 113 LAGUNTZAK ziren garai haietan, lan teknikoa izugarria izatez gain, dirutza handia behar izan zen, ez hori bakarrik, gizatalde askoren elkarlana ere behar izan zuten: Aldundiak, udalek, Itsas Ministerioak, Bilboko Itsas Portuak, baita enpresa ospetsuek ere parte hartu zuten. 1963ko irailaren 15eko goizeko zortzi t’erdietatik aurrera, pertsonen eta ibilgailuen joan-etorria ikusgarria izan zen. Ordu horretan bertan, Bilboko udaletxetik, , Amorebieta, Gernika, Sukarrieta eta Mundaka zeharkatuz, imajina garraiatzen zuen segizioa Bermeora abiatu zen.

Bermeotik San Juanera “Juan Flaño” itsasontzian eraman zen, zeinari era guztietako ontziek osatutako eskolta joriak lagundu zion.

Irailaren 15a itsasoari esker bizi eta beraz gozatzen dutenen omenaldirako eguna bilakatu zen, bereziki bertan bizitza galdu zutenena. Horregatik, 1969an, sei urte geroago, Bakio eta Bermeo lotzen dituen errepidearen ondoan, itsasoan hil eta geratu zirenen omenez, eta 1912ko abuztuaren 13an, asteartean, izan zen galarrenaren ondorioz hil ziren arrantzaleen oroigarri, monolito bat jarri zen.

Tronuratzearen 25. Urteurrenean, CEVAS elkarteak Leonardo Lucarini eskultoreari Gaztelugatxeko Ama Birjinaren imajinaren kopia baten enkargua egin zion, zuzenean bisitatu ezin zutenek ezagutzeko aukera izan zezaten. Irudia Bermeoko Aita Frantziskotarren elizako kaperan kulturako ikusgai dago.

Imajinaren zaintza eta babesa

CEVAS elkarteak, Gaztelugatxeko uretan kokatu zenetik, imajina zaindu eta seinaleztatzeaz gain, berau mantentzeko lanak egin ditu. Horretarako, urpekari profesional eta zaletuen laguntza ordainezina izan du, baita Itsasoko Gurutze Gorriarena ere, zeina “Birjinaren zaindari” izendatu duen.

Bermeoko eta Bizkaiko agintaritzek ere, urtetan zehar, imajinaren zainketan lagundu dute. Gaur egun, itsas-erreserba denez eta uren kontrol zorrotza egiten denez, etorkizunerako kontserbazioa bermatuta dago.

Itsaso askotan zaindari ezberdinen irudiak tronuratu dira, baina bi bakarrik dira Gaztelugatxeko Andra Maria baino handiagoak: Genovako Amildegietako Kristo (Italia) eta Guadalupeko Ama Birjina (Mexiko).

114 BERMEOKO JAIAK 2013

www.bermeokoudala.net 115 LAGUNTZAK

Imajinaren ezaugarriak

Imajina: Barruan finkatzeko duen muturra: Garaiera 1300 mm. Era 1600 mm. Pisua: 1.048 kg. Pisua: 235 kg. 12 mm-ko lodierako manganeso-brontzez galdatuta eta berunez beteta dago.

116 BERMEOKO JAIAK 2013

Hormigoizko oinarria Garaiera 1600 mm. Pisua 2800 kg.

www.bermeokoudala.net 117 LAGUNTZAK

Erasoei aurrea hartzeko baliabideak BERMEKO EMAKUME FEMINISTEN ELKARTEA

ERASOEI AURREA HARTZEKO BALIABIDEAK 1. Ziurtasunez ibili, zenbat eta zalantza gehiagogaz joan arabere eta ahulagotzat joko zaitue. HARTU EGIZU ZURE BIZI ESPAZIOA. 2. Zeure erispideari jarraitu. Zeozer txarto doala sentitzen badozu, EGIN ZEOZER! Zeuk baino ez dakizu zer gustetan jatzun, zerk gogaitzen zaituen edo zer dan erasoa. ZUK ZEUK ERABAGI 3. Gogoan euki EZETZ esateko eskubidea daukazula. Inork ez dauka zuk gura ez dozun ezer be inposatzeko eskubiderik. ZURE GORPUTZA ZEUREA DA. 4. MAITE ZAITUENAK ONDO MAITEKO ZAITU. Begirunez tratauko zaitu. Ez egizu tratu txarrik onartu.

120 BERMEOKO JAIAK 2013

ZER EGIN ERASO BAT JAZOTEN DANEAN 1. Eraso bat jazoten danean “SUA!” oihukatu, jentea ohartarazoteko. 2. Egoeraren baten ez bazagoz gustura, jakitera emon (pertsona ezaguna izan arren). ESAN ARGI ETA SENDO! 3. Eraso egiten badeutsue edo txarto tratatzen bazaitue, eskatu lagunei laguntzeko. Esan zer pasau jatzun. Bilatu laguntza. EZ ZAGOZ BAKARRIK. 4. Gogoan euki zure BEGIRADEA, AHOTSA ETA GORPUTZA erasotzaileei aurre egiteko armak dirala.

www.bermeokoudala.net 121 LAGUNTZAK

SEXU ERASOA EDO TRATU TXARRAK JASAN BADOZUZ (zure burua defendatu badozu edo saiakera izan bada be bai) 1. Oraingoz salatu gura ez badozu be, sexu erasoa izan ezkero, gogoan izan garbitzen bazara frogak galtzen dirala eta horreek baliagarriak izan leitekezala epaiketea izan ezkero. 2. Konfiantzazko nonori deitu, LAGUNEI EDO SENITARTEKOEI, zugaz egon daitezan. 3. Txosnetan zuri laguntzeko prest dagoz, laguntzea behar izan ezkero, jo eurengana. 4. BERMEOKO UDALTZAINEI edo ERTZAINEI DEITU, esan zer pasau jatzun, eta lagunduko deutsue. 5. Gogoa daukazunean, ETORRI GURE ALKARTERA. EZ ZAGOZ BAKARRIK. 6. EDOZEIN ERABAGI HARTU AURRETIK eta zalantzarik badaukazu, DEITU 016 ZENBAKIRA. Deia doakoa eta konfidentziala da.

TELEFONO BALIAGARRIAK

24 ORDUKO LAGUNTZA TELEFONOA 016/900 840 111

BERMEOKO UDALTZAINAK 092/ 946 17 91 11

LARRIALDIAK OSAKIDETZA 944 10 00 00

LARRIALDIETAN SOS DEIAK 112

GERNIKAKO ERTZAINETXEA 946 27 05 00 (112)

BERMEOKO OSASUN PATRONATUA 946 17 91 60

122 BERMEOKO JAIAK 2013

www.bermeokoudala.net 123 LAGUNTZAK

124 LAGUNTZAK

Bermeotarrak beti itsasora begira Lamera Gane txokoa – Iñaki Garro

Esaten dabe, bermeotarrok, kreseletan eta gure itsasaldeak eskaintzen dauzan doinuek kulunkaturik jaioten garala. Olatuek gure harkaitzen kontra jotean egunero emoten dan erronka horrek sortzen dauen musikea daroagula bihotzean. Egunean egunean itsasoak eskaintzen dauzan partitura ezbardinak dira; itsasoa kalman dagoanean vals bat dirudi eta gure lehena ekarten deusku gogora. Itsaskirriak, gure gaztaroa dakarsku, egonezinean gagozanean gure inguruan daukagun guztia ezagutu, jakin eta ikasi nahian. Hondoko itsasoak, tangoaren antzekoak, azaleratu egiten dau hondorik sakonenean daukan guztia eta gure bizitza sentimentala gogorarazoten deusku. Itsaso zakarrak, hurrengo egunean biharamuna izten deuskuen parrandak ekarten deuskue burura, itsasalde guztia zikinduta izten dauen ekaitzaren antzera.

Itsas-gizonak bere besoen indarra behar izan eban haizearenagaz batera arrantza-toki edo kaletara heltzeko.

Elkartea eratu zanetik lehian hasi zan lehenengo trainerillea eta tripulazinoa: Brankatik popara: Julen Urkidi Urkidi, Laga, Manu “Frufruna”, Petrina, Jon Arenal Bilbao, Fermin eta Castor (patroia).

130 BERMEOKO JAIAK 2013

Txalupan arraunean egiten eben gizonek itsasoko uretatik arraina atarateko: sardinak, bokartak, lebatzak, beseguak edo baleak. Hemendik sortu zan arrantzako traineruen arteko lehia, ea nor heltzen zan lehenengo portura eta euren ahaleginagaz itsasoari harrapatutako frutuak lehenen saldu. Holan hasi zan, eta tripulazinoen arteko posturen bitartez, gaur egun euskal kostaldean hain zabaldua eta jentetsua dan kirola, estropadak hasi aurretik eta ostean sortzen dan giro izugarri eta hunkigarriagaz.

Urkidi neba-arrebek, Elentxu eta Julen, itsasaldeko beste herriren batera egindako urtekera batean, liluratuta geratu ziran zenbat gazte egozan arraunean ikustean. Mutiko piloa guraso eta lagunakaz itsasoko giroan murgilduta eta kirol gogor eta eskas ordaindutakoan, herriak eta kulturak batzen dauzan kirol honetan sartuta. Hain edertasun handia ikusteak, hausnarketarako bidea emon eutsen, guk portua eukita, zergaitik ezin dogu kirol liluragarri hau egin?

Herrira itzultzean, hasi ziran Bermeoko Arraun Taldea sortzeko ideia hau ontzen eta aztertzen eta lagunen artean, eta herritarrakaz berba eginda, ahalegin handiak burutu eta gero, 15 laguni deitu eutseen Bermeoko Artza Tabernan batzar bat egiteko, asmo hau aztertu eta aurrera eroateko.

Estropadetara joatea 50 urte lehenago itzi eta gero, barriro sortu zan gure herrian, 1975eko martxoaren 15ean, “BERMIOKO ARRAUN ELKARTEA”. Bere behin behineko egoitza, REFUGIO tabernea izan zan. Euren egitasmoa: arraunaren kirola sustatzea eta garatzea Bermeon.

Batzar haretatik urten eban Batzordea honela egon zan osotuta:

• Presidentea: Jose Luis Bilbao Algorta • Presidente-ordea: Enrike Zubia Elordui • Idazkaria: Elena Urkidi Urkidi • Diruzaina: Julen Urkidi Urkidi • Mahaikoak: J. M. Elezgarai Fernando Gonzalez Bilbao Jesús Venturini Zubeldia Jon Arenal Bilbao Alfonso D. Meñaka Juan Antonio Madariaga Carmelo Porturas Izagirre Raimond

www.bermeokoudala.net 131 LAGUNTZAK

Elkartearen intsignia, gure herriko artisteak, Zubiak, egin eban.

Elkartea sortu eta gero, kirol hau egiteko beharrezkoa zana hornitzen hasi ziran; ekipamentuak, lokalak, etab. Baina gehien behar zana falta, dirua. Kantauri guztiko alkarteei eskatzen hasi ziran materiala izteko eta laguntzeko be, herriko erakunde batzuei.

Arrantzaleen Kofradiaren laguntza osoa izan eben eta Bermeoko Armadoreen Alkartearena be, benetan eskerturiko laguntzak, hain zuzen be. 300 bazkide be batu ebezan, urtean 250 pezeta emoten ebezanak.

Prestaketa fisikoa egiten, Ataldeko eskola barrietan hasi ziran, Don Valentín zuzendariak gela batzuk itzita. Prestatzaile fisiko lanetan Anton ibili zan, “Argiñe”.

Traineru bategaz hasi ziran eta arraun-sorta bategaz, Areetako Raspas Alkarteak itzitakoak, Bizkaiko federazinoko presidentea zan Angel Intxaurtietaren bidez lortutakoak. Geroago, traineru honen jaube Bermeo egin eta hemen geratu zan.

Arraunlariek erropaz aldatzeko, entrenamentuak egiteko eta materiala aterpean gordeteko, Zuzendaritzeak Artza Frontoi zaharraren hondoan hutsik egoan gune bat prestatu eban. Lan gogorra izan zan, kamioikadak behar izan ziran handik hondakinak atara eta leku egoki bat atontzeko.

132 BERMEOKO JAIAK 2013

Geroago, aterpearen arazoa sortu zan eta ate batzutan erregutu ostean, “San Pedro” Arrantzaleen Kofradiak uralitea jarri eban. Dutxetarako frontoiaren instalazinoak erabiltzen ziran. Hango arduradunak beti protesta egiten eban, eta lagundu beharrean, oztopatu gehiago egiten eban. Herriko hainbat lagunen interes bako laguntza handia eskertu behar da, batez be, Jose Luis Bilbaorena, Segundo Canga, Jaime Bilbao eta Andres Oleagarena, beste batzuen artean.

Elkarteak parte hartu eban lehenengo estropadea Bermeoko Andramarietan izan zan, Raspasek itzitako eta Plentzian eginikoa zan “altxola” txiki haregaz. Arraunlari gazteak (batzuk Batzordeko kideak be baziranak) honako honeek izan ziran:

• Patroia: Castor Uriarte • Popakoa: Fermin • Popako bigarrena: Jon Arenal Bilbao • Popako hirugarrena: Petrina • Brankako hirugarrena: Manu “Frufruna” • Brankako bigarrena: Laga • Aurrekoa: Julen Urkidi Urkidi

Bizkaiko Aurrezki Kutxak itzitako batelaren aurkezpena.

www.bermeokoudala.net 133 LAGUNTZAK

Hainbat erakundetan eskean ibili eta gero, bigarren batela lortu zan, Bizkaiko Aurrezki Kutxak emondakoa, “ITXARKUNDIA”. Emon zan eguneko ekitaldiak, orduko alkate jauna izan eban buru, Pedro Fernández jauna, hain zuzen be. Kofradietako Bizkaiko Federakundeetako presidentea, Anton Garai jauna; Bizkaiko Aurrezki Kutxako zuzendaria, Juan Ramón Rey jauna eta Elkartearen “amabitxia”, Isabel “Takon”, beste batzuen artean. Bedeinkapena Ramón Mendizabal parrokoak emon eutson.

1976. urtean beste batel bat lortu zan, “GAZTELUGATXE”. Sasoi haretan, denporaldiaren hasikeran, 50 arraunlari eukazan taldeak kadete kategorian.

Holan ipinten eutseen itsasontziei izenak: Batelei, Bermeo inguruko kostaldeko uhartetxo eta hatxen izenak eta traineruei, Euskal Gudarosteko batailoien izenak.

Betiko arazoa zan, lehiaketa baten baino gehiagotan parte hartu gura, baina batel bi baino ez besterik. Urteakaz, gitxi-gitxika, behar dan materiala lortu izan da sartu izan diran arraunlari guztientzat.

Beranduago, Trenaren Konpainiak eukazan lurretara aldatu ziran lekuz instalazinoak, Errosape kaira, Gurutze Gorriaren Larrialdietarako eraikinaren ondora. Oinarrizko beharrizanetara aldatu behar zan barriro.

Oraingo egoitza honen inaugurazinoa 1986ko apirilaren 27an izan zan. Instalazino gaurkotuak urte guztian egin ahal izateko kirol eder hau. Eraikin honen eraikuntza lanetan be egon zan hasikerako Batzorde eratzailearen kideren bat edo beste. Lagun talde batek sortutako Elkarte hau, gaur egun, Kantauri itsasoaren kostaldeko garrantzitsuenetariko bat da. Orduan nork imajinatuko eban holakorik? Elkarteak bigarren intsignia egin eban.

134 BERMEOKO JAIAK 2013

Kirol arloan, azpimarratzekoa da, Julen Erauzkin bermeotarrak egindako lana, gorputza eta arimea itzi ebazan arraunlarien prestaketa lanetan, bai tosta finko edo mobikorrean be. Azken modalidade honen alde egin eban eta bai mutil eta bai neskakaz hainbat lehiaketa irabazi be egin ebazan, berton zein kanpoan eta kategoria ezbardinetan.

Honeek dira Taldeak, eratu zanetik, euki ebazan presidente guztien izenak:

• Lehenengo presidente eratzailea: Jose Luis Bilbao Algorta • Presidentea : Jose Luis Bilbao Jose Mari Goitia Patxi Bilbao José Mª Uriarte José Antonio Allika Rafa Mugartegi eta Jose Mª Peña • Gaur eguneko presidentea: Josu Zabalondo Jabier Juaristik jarduneko presidentetasuna bete eban hiru hilabetetan.

Bermeotar modura, nire eskerrik onena jente guzti honi, euren lanagaz gure herriaren historia, handia eta mundu guztian ezagutua izanda be, areagotu egin dabelako.

Elkartearen eratzaile batzuk, laguntzaile eta hasikerako arraunlari batzuekaz.

www.bermeokoudala.net 135 JAI EGITARAUA JAI EGITARAUA

UNTXI SUKALKI EGUNA ALMIKAN IRAILAK 1 DOMEKEA Goizeko 10:00etan Almikako Andra Mari jaien hasierea DUNBADEA eta BOLANDERAK

Goizean zehar TRIKITIXEA Almikan

Goizeko 11:00etan UNTXI SUKALKIrako IZEN-EMOTEA Almikako txosnan

Eguerdiko ordu 1:00ean MEZA NAGUSIA Almikako Andra Mari elizan

Eguerdiko ordu 1:00ean UNTXI SUKALKIrako KAZULEN AURKEZPENA Almikan

Eguerdiko ordu 2:00etan HELDUENTZAKO HERRI KIROL eta JOKOAK Almikan

Arratsaldeko 5:30ean UNTXI SUKALKI TXAPELKETAKO SARI BANAKETEA Almikan Sariak: 1go: 200 € eta txapela Almiketxu Erretegiak emonda 5.: 100 € 2.: 160 € 6.: 80 € 3.: 140 € 7.: 50 € 4.: 120 € 8.: 30 €

Arratsaldeko 6:00etan KONTZERTUA TXIMINO taldeagaz Almikan

Arratsaldeko 8:30ean SARDINA DASTAKETA HERRIKOIA Almiketxu erretegiak eskainita Almikan

*Oharra: oreinaren pintxoak egongo dira egun guztietan Almikako jaietan

144 BERMEOKO JAIAK 2013

www.bermeokoudala.net 145 JAI EGITARAUA

IRAILAK 5 EGUENA Arratsaldeko 7:00etan “Julio Muruaga, el último constructor de barcos de madera de Urdaibai” LIBURUAREN AURKEZPENA, Gizarte eta Kultura Etxeko hitzaldi aretoan. Antolatzailea: ADEVE

146 BERMEOKO JAIAK 2013

IRAILAK 6 BARIKUA Arratsaldeko 4:00retan ITSASOKO EGUNA. Jokoak: kukaña, piraguen lasterketea, platanoa, ginkana, e.a... Ronpeolaseko Espigoian, Itsasoko Gurutze Gorriak antolatuta

www.bermeokoudala.net 147 JAI EGITARAUA

IRAILAK 7 ZAPATUA Goizeko 10:00etan BERMEOKO UDALAREN XXXX. PLATER TIRO SARIA (edegia eta bazkideak), Bermeoko ehiza eta tiro alkarteak antolatuta Atxurran (Arronategi auzoan)

Eguerdiko ordu 2:00etan SALOME CAMPOS IGERIKETEA (ZEHARKALDIA) Bermeo - Izaro - Bermeo (5.000 m), Salica-Camposek antolatuta

Arratsaldeko 6:00etan ALMIKATIK JAITSIEREA Oharra: ez da ibilgailurik onartuko

148 BERMEOKO JAIAK 2013

Arratsaldeko 6:00etan SOKATIRAKO LIGA TXAPELKETEA, Artza frontoian, Bermeoko Apurtuarte sokatira taldeak antolatuta. Partaideak: Arratzu, Bermeo, Foru, Kortezubi, Mendata, Murueta eta Nabarniz

Arratsaldeko 7:30ean IRRINTZILARIEN KALEJIREA herriko kaleetan zehar Bermeoko Irrintzilariek antolatuta

Arratsaldeko 8:00etan MEZEA, Almikako Andra Mariaren bederatziurrena, Almikako Andra Mari elizan

Arratsaldeko 8:30ean BERMEOKO IRRINTZILARIEN EKITALDIA Lamerako kioskoan, Bermeoko Irrintzilariek antolatuta

Ondoren Euskal preso eta iheslari politikoen aldeko BRINDISA Lameran, Herrirak antolatuta

Gaueko 9:50ean XIXILIren AURKEZPENA Sabino Arana enparantzan

Gaueko 10:00etan ALKATEAREN PREGOIA, IKURRINA JASOTEA eta DUNBADEA Sabino Arana enparantzan

Ondoren BERMEOTARRAK FANFARREAgaz AURRESKUAK eta JAITSIEREA. Ibilbidea: Arostegi eta Lamera. Handik Xixili txosnatara joango da

Gaueko 10:45ean THE HAMMER KILLERS, LAS TUERCAS eta THE RIFF TRUCKERS taldeen KONTZERTUA, txosnek antolatuta Lameran

Ostean PINTXADIE txosnatan

*EUSKOTRENek gaueko tren zerbitzu berezia eskeiniko dau orduoro

www.bermeokoudala.net 149 JAI EGITARAUA

ANDRA MARI EGUNA IRAILAK 8 DOMEKEA Goizeko 8:00etan Almikako Andra Mariaren bederatziurreneko azken MEZEA

Goizeko 10:00etan Udalbatza kontziopean batuko da Alkate Soinua entzuteko. Ondoren, Almikarantz abiatuko da Udalbatza KANKINKABARA TXISTU TALDEA, ANTON, JOSEFIN, LORENTZO eta MARI ERRALDOIAK, BERMEOKO ERRALDOIEN KONPARTSEA, ALKARTASUNA DANTZA TALDEA eta AIARAKO MUSIKA BANDEA aurrean dirala “Bermeo” piezea joten. Ibilbidea: Nardiz tar Jon, Arresi, Eskoikiz, Erribera eta Askatasun bidea

Goizeko 11:00etan MEZA NAGUSIA Almikako Andra Mari elizan

Ondoren OHOREZKO AURRESKUA udalari ALKARTASUNA DANTZA TALDEAren eskutik, eta BERMEOKO ERRALDOIEN KONPARTSEAren EKITALDIA Almikan

Eguerdiko 12:00etatik aurrera TRIKIPOTEOA Almikan

150 BERMEOKO JAIAK 2013

Eguerdiko ordu 1:00ean Almikako Andra Mariari eskainitako MEZEA

Eguerdiko ordu 1:00ean Santurtziko MENDIALDE ERRALDOIEN KONPARTSAren eta BERMEOKO ERRALDOIEN KONPARTSAren KALEJIREA, alde zaharretik

Eguerdiko ordu 1:00ean AIARAKO MUSIKA BANDEAren KONTZERTUA, Santa Mariako elizpean

Egitaraua: 1. Amparito Roca ...... Jaime Texidor 2. Autumn Leaves ...... Joseph Kosma&J. Prevert 3. Bermeoko portuan ...... Herrikoia 4. Tico-Tico ...... Zequinha Abreu 5. Itsas gizonari ...... J.Etxeberrigarai 6. El cumbanchero ...... Rafael Hernandez 7. Txoria Txori ...... Mikel Laboa 8. Alaska ...... Arr. Azael Tormo 9. Egunaro egunaro kalien ...... Xabi Aburruzaga

Eguerdiko ordu 1:30etik aurrera BERMEOKO KANTA LEHIAKETEA, tabernetatik, BOSTALE alkarteak antolatuta

Eguerdiko ordu 1:30ean BARRUETA ARTE ALKARTEAren eta EUSKAL AKUARELARIEN ELKARTEKO KIDEEN lanen LXII. ERAKUSKETA BEREZIAren INAUGURAZINOA, Batzokiko Kultur Aretoan eta Nestor Basterretxea aretoan

Arratsaldeko 6:00etan ESKU PELOTA PARTIDU NAGUSIAK, Artza frontoian, Artza Pilota Alkarteak antolatuta

Arratsaldeko 6:00etan UMEEN DANBORRADEA, AIARAKO MUSIKA BANDEAgaz, BUDEK alkarteak antolatuta. Ibilbidea: Atalde, Intxausti, Sabino Arana enparantzea, Arostegi eta Lamera

www.bermeokoudala.net 151 JAI EGITARAUA

Arratsaldeko 6:30ean IDI PROBAK BERMEOKO UDALEKO SARI NAGUSIA, Almikako probalekuan, Mañuko Landa Herri Kirol Taldeak antolatuta

Gaueko 9:30ean MARIATXI FEMENIL ESENCIA DE JALISCO taldearen KONTZERTUA Lameran

Gaueko 10:30ean ASTONDOA PIROTEKNIAren eskutik, SUZIRIAK Ronpeolaseko Espigoian

Ondoren MARIATXI FEMENIL ESENCIA DE JALISCO taldearen KONTZERTUA Lameran

OHARRA: Suziriak botaten diran lekuan, Ronpeolaseko Espigoi inguruan, ezin da ontzirik egon atrakatuta. Gitxienez, 50 metrora egon beharko dira. Izotz fabrikearen aurreko aldean ezin da kotxerik aparkatu.

152 BERMEOKO JAIAK 2013

ARRANTZALE EGUNA IRAILAK 9 ASTELEHENA Goizeko 11:00etan MEZEA arrantzaleen omenez, Santa Eufemia elizan, Andekoko Lagunek antolatuta

Ondoren KALEJIREA TXISTULARIAKAZ, LORA ESKAINTZEA, OHOREZKO AURRESKUA, BERMEOKO ONTZIGINTZAri eta BERMEOKO ARRAUN ELKARTEAri OMENALDIA Santa Maria eta Santa Eufemia elizetako abesbatzagaz portuan, Lamera Gane Txokoak antolatuta

Jose Luis Gerrikagoitia Julio Muruaga Pedro Etxebarria Jose Luis Bilbao Itsasontzien konponketak Muruaga ontziola Itsasontzigintza Etxebarria Arraun elkarteko Lazaro Goitiaren lehenengo lehendakaria oinordekoak

Eguerdiko ordu 1:00ean Arimen aldeko MEZA NAGUSIA Almikako Andra Mari elizan

Eguerdiko ordu 1:00ean LOS INCANSABLES, EL DESPISTE, PATXARANGA eta BIZKAIA FANFARREAkaz AURRESKUAK eta ZABALETAKOAK Sabino Arana enparantzako kiosko inguruan

Eguerdiko ordu 1:30ean JAITSIEREA FANFARREAkaz, Taraskari lorak eskaintzera, San Frantzisko enparantzaraino

Eguerdiko 3:30ean Euskal preso eta iheslari politikoen aldeko HERRI BAZKARIA Portu Zaharrean Herrirak antolatuta

www.bermeokoudala.net 153 JAI EGITARAUA

Arratsaldean zehar LOS INCANSABLES, EL DESPISTE eta PATXARANGA FANFARREAK ibiliko dira herriko kaleetan zehar

Arratsaldeko 7:00etan KARRUE herriko kaleetan zehar

Arratsaldeko 7:00etan LOS TXIKIS taldearen KONTZERTUA, Lameran

Gaueko 9:30ean EGAN taldearen DANTZALDIA, Lameran

Goizaldeko ordu 1:30ean FM DISKOTEKEA Lameran

OHARRA: ez bota talko hautsik, arazoak sortzen dauzalako: arnasea hartzeko, jentea jausi egiten dalako, gure kaleak garbi nahi doguzalako

154 BERMEOKO JAIAK 2013

ANDRA MARI HIRUGARRENA IRAILAK 10 MARTITZENA Eguerdiko 12:00etatik ordu 2:00etara eta arratsaldeko 5:00etatik 8:00etara UME ETA GAZTETXUEN JOLAS PARKEA, karts, arraina, ohe elastikoak, itsasontzi mugikorra, amorrotza, bolak uretan, txalupak, ping-pong eta haize mahaia, Gonzalo Nardiz enparantzan

Arratsaldeko 6:00etan XXXIII. BERMEOKO HIRIA ESKU PELOTA TXAPELKETEA, Artza frontoian, Artza Pilota Elkarteak antolatuta

Arratsaldeko 6:30ean IDI PROBAK BERMEOKO UDALEKO SARI NAGUSIA, Almikako probalekuan, Mañuko Landa Herri Kirol Taldeak antolatuta eta SARI BANAKETEA

Arratsaldeko 7:30ean KALE ANTZERKIA ”La Vida en B – Gezurtiak”, Irakaskintza kalean, TRAPU ZAHARRA taldeagaz

Arratsaldeko 8:30ean TXOKOLATADEA, Irakaskintza kalean, MB2000 Zerbitzu Soziokulturalak eta Haitz Nagusije auzo alkarteak antolatuta. *Zeliakoentzako be txokolatea egongo da

Gaueko 10:30ean SUZKO ZEZENA, Erreten Lameran

OHARRA:

Suzko zezenean parte hartzera doanak, derrigorrez, kotoizko erropak eta burua estalita eroan behar dauz.

Suzko zezena ikusten dagoanak be, ohar hau jarraitu beharko dau, bestela erreklamazinoak ez dira ontzat hartuko.

Suzko zezenari bultzatzea debekatuta dago.

www.bermeokoudala.net 155 JAI EGITARAUA

IRAILAK 11 EGUAZTENA Arratsaldeko 6:00etan HERRI KIROLEN XXXIX. EDIZINOA, Artza frontoian, Euskeraz Berbetan taldeak antolatuta. Harrijasotzaileak: Inaxio Perurena, Jose Ramón Izeta II. eta Inar Urosono Aizkolariak: Ugai Mugerza, Aitzol Atutxa eta Jon Rekondo Fardoak, ingudea, zakuak, e.a.: Lapazaran eta Tubi

Arratsaldeko 6:00etan MUS TXAPELKETEA Bermeoko Kafe Antzokian Izen-emotea: irailaren 2tik aurrera Bermeoko Kafe Antzokian. Gehienez 64 bikote. Antolatzailea: BOSTALE Alkartea

Arratsaldeko 8:00etan UME ETA GAZTETXOEN PLAY BACK TXAPELKETEA (6 urtetik 16 urtera artekoentzat), Lameran, MB2000 Zerbitzu Soziokulturalak antolatuta. Izena emotea: Gizarte eta Kultura Etxean, irailaren 6ra arte

Gaueko 10:00etan BERTSO SAIOA Artza frontoian, Euskeraz Berbetan taldeak antolatuta Bertsolariak: Andoni Egaña, Uxue Alberdi, Arkaitz Estiballes eta Iratxe Ibarra Gai jartzailea: Bernardo Mandaluniz

156 BERMEOKO JAIAK 2013

IRAILAK 12 EGUENA Arratsaldeko 5:00etan UMEENTZAKO TAILERRAK Gonzalo Nardiz enparantzan, MB2000 Zerbitzu soziokulturalak eta Batun Batun aisialdiko alkarteagaz. (Euria egin ezkero, Frantziskotarren arkupean)

Arratsaldeko 6:00etan MUS TXAPELKETEA Bermeoko Kafe Antzokian Izen-emotea: irailaren 2tik aurrera Bermeoko Kafe Antzokian. Gehienez 64 bikote. Antolatzailea: BOSTALE Alkartea

Arratsaldeko 6:30ean TORTILLA TXAPELKETArako IZEN-EMOTEA txosnetan

Arratsaldeko 8:00etan TORTILLA TXAPELKETEA txosnetan

Gaueko 10:00etan NAGUSIEN PLAY BACK TXAPELKETEA (17 urtetik aurrera), Lameran, MB2000 Zerbitzu Soziokulturalak antolatuta. Izena emotea: Gizarte eta Kultura Etxean, irailaren 11ra arte

Ondoren KANTZONTZILO eta KULEROEN LASTERKETEA alde zaharretik Umbe taberneak antolatuta www.bermeokoudala.net 157 JAI EGITARAUA

MOZORRO EGUNA IRAILAK 13 BARIKUA lGoizeko 11:00etatik aurrera egun guztian zehar MERKATU TXIKIA, Taraskan, Tarratadiek antolatuta. Sariak egongo dira

Eguerdiko ordu 2:00etan NAGUSIENTZAKO HERRI BAZKARIA, Bermeoko Kafe Antzokian, Gizarte eta Kultura Etxean emon behar da izena aurretiaz derrigor irailaren 11ra arte. Prezioa: 11 €

Arratsaldeko 3:30ean DUO XANDALO taldeagaz DANTZALDIA, Bermeoko Kafe Antzokian

Arratsaldeko 3:30ean VIII. BATEL ESTROPADEA Boga Boga amnistiari ziaboga! Portuan, kofradi aurrean, Herrirak antolatuta, Bermeoko Arraun Elkartearen laguntzagaz Mozorrotuta etorri!

Ondoren JOKO OLINPIKOAK txosnetan

Arratsaldeko 4:00retan LIII. SOLLUBE ZIRKUITUA 23 urtez azpiko elite mailako TXIRRINDULARITZA LASTERKETEA, Bermeoko Txirrindulari alkarteak antolatuta. Ibilbidea: Bermeo – Mundaka – Sukarrieta – Busturia – Murueta – Forua – Gernika – Kortezubi – Gautegiz Arteaga – Muruetagane – Ibarrangelu – Laga – Laida – Kanala – Gautegiz Arteaga – Kortezubi – Gernika – Forua – Busturia – Sukarrieta – Mundaka – Bermeo – Sollubegane – Bidebieta – Bakio, San Pelaiogane - Bermeo

Ondoren SARI BANAKETEA, Itsasoan Galdutakoen Lameran (Pergolan), Bermeoko Txirrindulari alkarteak antolatuta

Arratsaldeko 5:00etan UMEENTZAKO PONIAK Erreten Lameran

Arratsaldeko 6:00etan XXXIII. BERMEOKO HIRIA ESKU PELOTA TXAPELKETEA, Artza frontoian, Artza Pilota Elkarteak antolatuta

158 BERMEOKO JAIAK 2013

Arratsaldeko 6:15ean UMEENTZAKO BITSAREN JAIA Lamerako kioskoaren aurrean. Ekarri bainujantzia!

Gaueko 9:00etan VIII. BATEL ESTROPADEAren eta JOKO OLINPIKOEN SARI BANAKETEA txosnatan

Gaueko 10:00etan SEALED ROOM taldearen KONTZERTUA, Lameran

Ondoren SU TA GAR taldearen KONTZERTUA, Lameran

Ostean PINTXADIE txosnetan

GAUEKO TREN ZERBITZU BEREZIA Gernika – Bermeo urtekera orduak 23:11 00:11 01:11 03:11 04:11 05:11 06:11

Bermeo – Gernika urtekera orduak 23:40 00:40 01:40 03:40 04:40 05:40 06:40

www.bermeokoudala.net 159 JAI EGITARAUA

XXXIX. SUKALKI EGUNA (Eleizalde Ikastolak antolatuta) IRAILAK 14 ZAPATUA Goizeko 11:00etan SUKALKI TXAPELKETArako IZEN-EMOTEA Talan

Eguerdiko 12:00etatik aurrera eta egun guztian zehar BUSTURIALDEKO ETA BIZKAIKO GAITEROEN II. TOPAKETEA herriko kaleetan zehar eta Talan, Alkartasuna Dantza Taldeak antolatuta

Eguerdiko ordu 1:00ean SUKALKI TXAPELKETEAren KAZULEN AURKEZPENA, Talan

Arratsaldeko 5:00etan BOU BIZKAIA PEÑAren KALEJIREA, EL DESPISTE FANFARREAgaz San Migeleko eskilaretatik Ronpeolaseraino, Bou Bizkaia Peñiek antolatuta

Arratsaldeko 5:00etan SUKALKI TXAPELKETEAren SARI BANAKETEA Talan

Arratsaldeko 6:00etan SAMA-SIKU eta GAZTELEKU FANFARREEN KALEJIREA Talan

Arratsaldeko 6:00etan XXXI. BERMEOKO URIA IKURRINA ESTROPADEA, Bermeoko Arraun Alkarteak antolatuta

Ondoren XXXI. BERMEOKO URIA IKURRINAren SARI BANAKETEA itsasoan

Arratsaldeko 7:30ean SAMA-SIKU eta GAZTELEKU FANFARREAkaz JAITSIEREA Talatik

Arratsaldeko 8:00etan Gaztelugatxeko San Juanen, BASELIZAREN ETA ESKILAREN ARGIZTAPENA. Antolatzailea: CEVAS

Arratsaldeko 8:30ean Gaztelugatxeko San Juan baselizan, GAUEKO MEZEA. Antolatzailea: CEVAS

160 BERMEOKO JAIAK 2013

Gaueko 9:30ean DANTZALDIA ZIRKINIK BEZ taldeagaz Lameran

Ondoren PINTXADIE txosnetan

*EUSKOTRENek gaueko tren zerbitzu berezia eskainiko dau orduro

www.bermeokoudala.net 161 JAI EGITARAUA

IRAILAK 15 DOMEKEA Goizeko 10:00etatik eguerdiko 3:00retara OILOEN ERAKUSKETEA, Lameran. Antolatzailea: Udalaren Lugintza Saila

Goizeko 10:00etan Begoñako Ama Birjinaren irudiaren aurrean OTOITZA, Aita Frantziskotarren elizan. Aldaretik jaitsi. Atoian jarriko da Kofradiaraino eroateko. Antolatzailea: CEVAS

Goizeko 11:00etan PROZESINOA Kofradiaraino itsasontziak agurtzeko. Antolatzailea: CEVAS

Goizeko 11:15ean Bermeoko portutik Gaztelugatxeko San Juanerantz ITSASONTZIEN URTEKEREA. Antolatzailea: CEVAS

Eguerdiko 12:00etan MEZEA, Bermeo-Bakio bidean dagoan panoramikan. Antolatzailea: CEVAS

Eguerdiko 12:30ean LORE ESKAINTZEA, lur, itsaso eta airetik. Antolatzailea: CEVAS

Arratsaldeko 6:00etan DANBORRADEA, AIARAKO MUSIKA BANDEAgaz, Gaztelugatxe taldeak antolatuta. Ibilbidea: Atalde, Arresi, Irakaskintza, Talaranzko, Bidebarrieta, Sabino Arana enparantzea, Nardiz tar Jon, Arresi, Bizkaiko Jaurerria, Esparru, Zubiaur tar Kepa, Ispizua tar Segundo, Frantzisko Deuna Atea, Lamera

Gaueko 9:30ean AIARAKO MUSIKA BANDEAren KALEJIREA, Santa Eufemia enparantzaraino eta bertan, EKITALDIA

Gaueko 10:00etan VOCAL TEMPO taldearen KONTZERTUA Lameran

162 BERMEOKO JAIAK 2013

SANTA EUFEMIA EGUNA IRAILAK 16 ASTELEHENA Goizeko 10:45ean UDALBATZA kontziopetik joango da Santa Eufemia elizara, AIARAKO MUSIKA BANDEAk, BERMEOKO TXISTULARIAK eta BERMEOKO ERRALDOIEN KONPARTSEAk lagunduta

Goizeko 11:00etan MEZA NAGUSIA Santa Eufemia elizan

Meza ostean Udalbatza Santa Eufemia enparantzan batuko da BERMEOKO TXISTULARIEN eskutik ALKATE SOINUA entzuteko eta, leku berean, AIARAKO MUSIKA BANDEAren SAIOA

Goizeko 11:00etan BASERRI GIROKO AZOKEA Lameran

Eguerdiko 12:00etatik aurrera TRIKITILARIAK azoka eta inguruetatik

Eguerdiko 12:00etatik aurrera OKELA DASTAKETEA, Lameran, Barturen harategiaren eskutik. Pintxoa: 1,50 €. Pintxoaren preziotik diru kopuru bat adELA (Esclerosis Lateral Amiotrófica) Alkarterako izango da

Eguerdiko 12:00etan BERMEOKO ESNE SALTZAILEEI OMENALDIA, Santa Eufemia enparantzan, AIARAKO MUSIKA BANDEAgaz eta BERMEOKO ERRALDOIEN KONPARTSAgaz, Gaztelutarrak antolatuta

www.bermeokoudala.net 163 JAI EGITARAUA

Ondoren BERMEOKO ERRALDOIEN KONPARTSEAren KALEJIREA, Santa Eufemia enparantzatik Lamerara

Eguerdiko ordu 1:00etan IPARRALDEKO JOKOAK Mallabiaren Lagunen eskutik txosnatan

Arratsaldeko 6:00etan ESKU PELOTA PARTIDU NAGUSIAK, Artza frontoian, Artza Pilota Elkarteak antolatuta

Arratsaldeko 7:30ean DANTZALDIA AIARAKO MUSIKA BANDEAgaz Lameran

Gaueko 10:30ean DOLUZKO IBILALDIA, AIARAKO MUSIKA BANDEAk lagunduta, XIXILI aurretik dala. Ibilbidea: Sabino Arana enparantzea, Arostegi, Lamera, Benantzio Nardiz kaia eta Ronpeolaseko Espigoia. AZKEN AGURRA emon eta XIXILI erreko da Ronpeolasen

Ondoren ZARAGOZANA PIROTEKNIAren eskutik, SUZIRIAK Ronpeolaseko Espigoian

164 BERMEOKO JAIAK 2013

Ondoren AGUR PAPARDO, txosna gunean

OHARRA: Suziriak botaten diran lekuan, Ronpeolaseko Espigoi inguruan, ezin da ontzirik egon atrakatuta. Gitxienez, 50 metrora egon beharko dira. Izotz fabrikearen aurreko aldean ezin da kotxerik aparkatu.

LXII. ERAKUSKETA BEREZIA

BARRUETA ARTE ELKARTEKO ETA EUSKAL AKUARELARIEN ELKARTEKO KIDEEN LANEN ERAKUSKETEA SUTEAN KALTETU DIRANEN ALDE

Salgai dagozan koadro danak dohaintzak dira eta irabazten dan diru guztia, “Bermeo suten 2013” elkartearentzat izango da

Batzokiko Kultur Aretoan eta Nestor Basterretxea aretoan Irailaren 8tik 16ra

Inaugurazinoa: irailaren 8an, eguerdiko ordu 1:30ean

Ordutegia: Irailak 8, 10, 14, 15 eta 16: 11:30 – 14:30 / 18:00 – 21:00 Irailak 11, 12 eta 13: 18:00 – 21:00

www.bermeokoudala.net 165