Dr inż. Agnieszka Jaszczak1

DZIEDZICTWO KULTUROWE HISTORYCZNEJ WARMII THE CULTURAL HERITAGE OF THE HISTORICAL REGION n Krajobraz historycznej Warmii zdecydowanie różni się od zewnątrz dróg, występuje zabudowa zwarta. Pozostałe mają krajobrazów pozostałych regionów w kraju. Na jego odmienność układ folwarczny lub są przysiółkami, czyli pojedynczymi lub wpływają przede wszystkim: ukształtowanie terenu, uwarunko- skupionymi luźno, najczęściej po kilka, gospodarstwami, roz- wania siedliskowe, klimatyczne, elementy przyrody ożywionej mieszczonymi wokół wsi. Wiele z miejscowości zostało prze- i nieożywionej. Szczególne znacznie miały również losy historycz- kształconych, a odczytanie ich układu jest trudne, dlatego też ne i związany z tym: sposób gospodarowania gruntami, układ podczas badań uwzględniono te zmiany. osiedli wiejskich, formy zabudowy i regionalny jej charakter, ar- Wyróżniono typy zabudowy takie, jak: zagrodowa, jedno- chitektura użytkowa i sakralna, formy zieleni. rodzinna, wielorodzinna, kolonijna, letniskowa, przemysłowa, gospodarcza, towarzysząca. Najczęściej występuje zabudowa Program badań zagrodowa, w której możliwe jest odczytanie charakterystycz- Poniżej przedstawiono analizę obiektów i obszarów mają- nego układu obiektów, znajdujących się w obrębie działki. Do- cych szczególne znaczenie kulturotwórcze, a występujących minującą rolę pełni budynek mieszkalny oraz gospodarcze, te w granicach 50 badanych miejscowości na terenie Warmii, ostatnie w różnej liczbie. Kształty i rozmiary działki są zróżnico- a w obecnym podziale administracyjnym w granicach gminy wane, jednak najczęściej posiadają podstawy: kwadratu, pros­ . , położona administracyjnie w powiecie olsz­ tokąta i wielokąta. tyńskim, a w ujęciu fizjograficznym na granicy dwóch mezo- W niektórych wsiach zauważono powtarzający się schemat regionów – Pojezierza Olsztyńskiego i Mrągowskiego, jest re- sytuowania budynków (, , , , prezentatywna pod względem przyrodniczym, kulturowym, , Węgój), przy czym zazwyczaj występuje podwórze go- funkcjonalnym, ekonomicznym i społecznym dla pozostałych. spodarcze, sad, warzywniak, miejscami przedogródek. Z więk- Działania w dziedzinie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiej- szości zagród widoczne jest otwarcie na pola, łąki i pastwiska. skich oraz kształtowania krajobrazu są określone przez uwarun- We wszystkich wsiach wzniesiono budynki o niewielkiej po- kowania wewnętrzne, ale mają również powiązania – lokalne wierzchni i prostej formie, z dwuspadowym, symetrycznym da- i regionalne. Dotyczy to także opracowań ujmujących diagnozę, chem (45º). Obiekty mieszkalne użytkowane są najczęściej przez analizę i ocenę stanu krajobrazu. Dlatego też podczas badań jedną rodzinę, zaś wielorodzinne pojawiają się w miejscowoś- uwzględniono specyfikę poszczególnych wsi, nawiązując jed- ciach popegerowskich, najczęściej jako bloki, m.in. w Drosze- nocześnie do uwarunkowań lokalnych oraz ponadlokalnych. wie, Kojtrynach, Mojtynach, Lipowie, Stryjowie. Także tam, gdzie zlokalizowane są większe zakłady, np. przy cegielni w Rukław- Wyniki badań kach, lub w pobliżu stacji kolejowych, jak węzeł komunikacyjny Inwentaryzacja terenowa pozwoliła na dokonanie analiz w Czerwonce. związanych z występowaniem elementów kulturowych w kraj­ Kolejnym najczęściej występującym typem jest zabudowa obrazie rolniczym. Opracowanie ograniczono do 50 miejsco- kolonijna, charakterystyczna dla całego regionu Warmii. Na tere- wości. Pochodzenie wsi ma związek z dwoma okresami loka- nach atrakcyjnych turystycznie, np. w pobliżu jezior, pojawia się cyjnymi. Wiele z nich otrzymało akty w II poł. XIV w., była to zabudowa letniskowa (w okolicach Wilim, Węgoja, Rukławek, tzw. „kolonizacja niemiecka”, z kolei w XVI w. „kolonizacja ma­ Stryjewa, Stanclewa, Rasząga, Biesowa, Biesówka, Kamionki). zurska”. Przykładami pierwszej są wsie – Biesowo, Biesówko, W miejscowościach, w których odbywa się produkcja przemys­ Czerwonka, Łabuchy, Wólka Wielka, Najdymowo, Rzeck, Stry- łowa oraz rolna, a także występują zakłady usługowe, przemys­ jewo, Wygój, Wilimy, Zarębiec; drugiej – Bredynki, Rasząg, Bu- łowe – zlokalizowano obiekty wytwórcze, gospodarcze i towa- kowa Góra, , Stanclewo2. rzyszące – również obiekty użyteczności publicznej. Wśród analizowanych miejscowości można wyróżnić zróż- W 15 wsiach występują zespoły obiektów, w większości za- nicowane typy wiejskiej sieci osadniczej, najczęstszym jest uli- bytkowe lub o szczególnej wartości, które obecnie spełniają cówka. Tak lokowana osada posiadała drogę główną, przy któ- różnorodne funkcje, często odmienne od pierwotnie wyznaczo- rej po obu stronach znajdowały się zabudowania. Była ona nych. Wśród nich znajduje się 12 założeń dworsko-parkowych, najczęściej zakładana w dolinach, wzdłuż cieku wodnego. Wieś folwarcznych lub ich pozostałości. W tym 6 zespołów posiada samotniczą reprezentuje 14 miejscowości. Kolejnymi typami budynek dworu, jak i obszar parku. Są to obiekty w: Dąbrówce są: wielodrożnica oraz widlica. Wielodrożnica powstawała naj- Kobułckiej, Kojtrynach, Nasach, Droszewie, Najdymowie, Moj- częściej z przekształcenia owalnicy lub ulicówki. Taki układ cha- tynach. W 7 miejscowościach – Kobułty, Rasząg, Sadowo, Li- rakteryzuje sieć dróg tworzących łańcuch. Widlica natomiast, powo, Zabrodzie Dworzec, Adamowo, – zlokalizowa- składa się z jednej drogi głównej, na końcu której znajduje się ne są obiekty folwarczne, miejscami połączone z dworem lub rozwidlenie. parkiem. Na badanym obszarze występuje również owalnica, czy- Wśród innych wyróżnić można zespoły obiektów należą- li wieś posiadająca dwie drogi okalające plac w centrum wsi, cych do kolei (zabudowa mieszkalna, gospodarcza i techniczna gdzie zlokalizowana jest dominata np. kościół; natomiast na w Czerwonce) oraz obiekty byłej cegielni w Parlezie Wielkiej –

138 NAUKA razem z budynkiem zarządcy. Niektre wpisane są do rejestru mosty, nasypy kolejowe, dworce, wiadukty, cegielnie, kominy, zabytków, np. zespoły dworsko-parkowkowe lub oddzielnie nastawnie, brukowane drogi. jako dwory, parki w Droszewie, Borkach Wielkich, Dąbrówce Wśród grupy drugiej, czyli zabytków sakralnych, wyróż- Kobułckiej, Kobułtach, Mojtynach, Najdymowie, Kojtrynach, niono kościoły rzymsko-katolickie, ewangelicko-augsburskie, Raszągu, Nasach, Sadowie, Zabrodziu Dworcu, Parlezie Wiel- w liczbie 7, 5 kaplic filialnych, 63 murowane kapliczki przydroż- kiej – ostatnio zgłoszony do wypisu z rejestru. ne i przyzagrodowe – najczęściej neogotyckie, pochodzące Inwentaryzacja wykazała, że stan zespołów jest w więk- z końca XIX i początku XX w., 23 drewniane i żeliwne krzyże szości niezadowalający. Część z nich ulega postępującej de- przydrożne, 10 cmentarzy, 6 mogił zbiorowych oraz pojedyn- wastacji, najczęściej w związku z brakiem niezbędnych dzia- czych grobów, 3 pomniki i tablice upamiętniające poległych, łań naprawczych. Sytuacja dotyczy: dworów, folwarków, złego najczęściej w czasie I Wojny Światowej. stanu dendroflory, zacierania się stylowego układu historyczne- go w parkach. Przyczyny powyższego należy upatrywać m.in. Podsumowanie w zmianie własności obiektów po II Wojnie Światowej. W więk- W gminie Biskupiec stwierdzono występowanie obiektów szości były one wówczas podzielone i oddane w użytkowanie kulturowych o wysokich wartościach. Badania umożliwiły synte- pracownikom PGR-ów, zostały więc pozbawione właściciela, tyczne przedstawienie i ocenę potencjału kulturowo-krajobra­ który prawidłowo zarządzałby obiektem. zowego. Wyjątkowe uwarunkowania historyczne, obszaru leżą­ W gminie Biskupiec występują stanowiska archeologiczne cego w granicach województwa warmińsko-mazurskiego, z różnych okresów, pozostałości dawnego osadnictwa pruskie- powiatu olsztyńskiego (w ujęciu administracyjnym), dwóch jed- go, m.in. kurhany, grodziska, cmentarzyska. Rozpoznanie ich nostek – Pojezierza Olsztyńskiego i Pojezierza Mrągowskiego w krajobrazie było trudne; do najbardziej znaczących zaliczono (w ujęciu fizjograficznym), Warmii (w ujęciu historycznym) – wska­ kurhany, grodziska, w tym wpisane do rejestru zabytków, w oko- zują na wartości wynikające z wielowiekowego kształtowania się licach Biesówka, Czerwonki, Najdymowa, Stanclewa oraz nie- krajobrazu, a także są wyrazem dziedzictwa regionalnego. wpisane, w okolicach Biesówka, Kamionki, Pierwoju, Mojtyn, Szczególna ochrona pojedynczych obiektów i obszarów Parlezy Małej, Rasząga, Wilim. Na podstawie danych źródło- winna być kompatybilna z ochroną kompleksową krajobrazu. wych,3 podano lokalizację stanowisk archeologicznych, które Krajobraz kulturowy wyznaczają układy osiedli wiejskich, typy zostały odkryte w pobliżu Borek Wielkich, Botowa, Dymra, Łąki zabudowy, budynki mieszkalne i gospodarcze, zespoły dwor- Dymerskiej, Rudzisk, Zabrodzia. sko-parkowe, obiekty użyteczności publicznej i sakralne – mają- W większości analizowanych miejscowości zinwentaryzo­ ce ciągłość historyczną. Wśród nich występują również obiekty wano zabytki, wpisane do rejestru lub posiadające wyjątkowe uznane za zabytki kultury, wobec których zastosowano stosow- wartości. Do pierwszej z nich zaliczono obiekty mieszkalne, us­ ne przepisy prawne w celu ich zabezpieczenia. Ochrona winna ługowe, użyteczności publicznej, gospodarcze, techniczne. Dru­ jednak dotyczyć nie tylko terenów uznanych za wyjątkowo cen- gą grupę stanowią zabytki architektury sakralnej, m.in. kościoły, ne przyrodniczo i kulturowo, ale wszystkich elementów krajo- kaplice, kapliczki, cmentarze, krzyże przydrożne, pojedyncze brazu powiązanych wzajemnie i wielokierunkowo. groby i zbiorowe mogiły. Analizie, a także późniejszej waloryza- cji, podlegały wszystkie badane obiekty w miejscowościach. Streszczenie: W artykule zaprezentowano dziedzictwo kulturo- W niektórych z nich, występują one licznie i prezentują szcze- we historycznej Warmii. Krajobraz tego regionu jest odmienny gólną wartość historyczną, zaś w innych, zwłaszcza mniejszych, od krajobrazu innych regionów Polski. Różnicę widać w ukształ- są to najczęściej pojedyncze i mniej znaczące elementy. towaniu terenu, klimacie, elementach krajobrazu, historycznych Wśród zabytkowej zabudowy mieszkalnej, najczęściej za- i regionalnych obiektach i obszarach, architekturze wiejskiej, ty- grodowej, przeważają budynki murowane z końca XIX i począt- powej zabudowie, obiektach sakralnych i terenach zielonych. ku XX w., z czerwonej cegły, często o konstrukcji szkieletowej, Celem badań jest analiza i ocena obiektów i obszarów o spe- kryte czerwoną dachówką ceramiczną oraz posiadające orygi- cjalnej wartości kulturowej w 50 wsiach regionu. nalny detal np. stolarkę okienną lub drzwiową. Dużą wartość Słowa kluczowe: dziedzictwo kulturowe, Warmia, krajobraz rol- przestawiają budynki gospodarcze, zbudowane także z czer- niczy, krajobraz wsi, budownictwo regionalne. wonej cegły, kamienia, połączone z drewnem i pokryte czer- woną dachówką. W niektórych wsiach wyróżniono budynki wie- Abstract: The paper presents cultural heritage of the historical lorodzinne, kamienice z pocz. XX w. o ciekawej fasadzie, np. Warmia region. The landscape of this region is different from land­ w Biesowie, Czerwonce, Stanclewie, Zabrodziu. Bardzo rzad- scape in other regions in . This difference can be seen in ko występuje zabudowa drewniana. Są to pojedyncze chałupy the lie of the land, climate, natural elements, objects and areas, warmińskie, najczęściej w złym stanie technicznym, m.in. w Bre- historical and regional, rural architecture, typical houses, religious dynkach, Stanclewie, Stryjewie, Węgoju, Rzecku, Labuszewie. objects, greenery areas. The goal of research is to provide an Osobną grupę stanowią dawne budynki szkół, których zi- analysis and evaluation of objects and areas of special cultural dentyfikowano 16, częściowo pełniące nadal swoją funkcję. values in 50 Warmian villages. Niektóre są użytkowane jako mieszkania. Szczególną wartość Key words: cultural heritage, the Warmia Region, agricultural historyczną przedstawia np. dawna szkoła polska w Stanclewie, landscape, rural landscape, regional houses. która jako jedyna w dawnym powiecie reszelskim była czynna 1 Katedra Architektury Krajobrazu i Agroturystyki, Uniwersytet Warmińsko-Ma- do 1939 r. oraz zapisała się w walce o polskość. zurski w Olsztynie. Duże znaczenie miały obiekty użytkowe i użyteczności pub- 2 Jaszczak A., Aktualny stan oraz kierunki przekształceń krajobrazu rolniczego na przykładzie gminy Bislupiec, rozprawa doktorska, Uniwersytet Warmińsko- licznej, gospodarcze, techniczne. Zinwentaryzowano liczne ‑Mazurski w Olsztynie, Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa, Katedra Architektury Krajobrazu i Agroturystyki, 2005. młyny, kuźnie, spichlerze, oberże, karczmy oraz budynki tech- 3 Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta niczne, przemysłowe, służące infrastrukturze – wieże ciśnień, i gminy Biskupiec. Część C – Studium 2001.

Jaszczak Agnieszka 139