Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz DŹWIERZUTY (177)

Warszawa 2012 Autorzy: Leszek Zaleszkiewicz*, Radosław Pikies*, Jarmila Krzymińska * Lesław Mil*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Małgorzata Marczak**, Jerzy Król**

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* – Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne „PROXIMA SA” we Wrocławiu, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN…

Spis treści I. Wstę p (L. Zaleszkiewicz)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (L. Zaleszkiewicz)...... 4 III. Budowa geologiczna (L. Zaleszkiewicz) ...... 7 IV. ZłoŜa kopalin (L. Zaleszkiewicz, L. Mil) ...... 9 1. Kruszywo piaskowo-Ŝwirowe...... 10 2. Surowce ilaste do produkcji ceramiki budowlanej ...... 13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (L. Zaleszkiewicz)...... 16 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (L. Zaleszkiewicz) ...... 17 VII. Warunki wodne (L. Zaleszkiewicz) ...... 21 1. Wody powierzchniowe...... 21 2. Wody podziemne...... 22 VIII. Geochemia środowiska ...... 24 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 24 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 27 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 29 IX. Składowanie odpadów (M. Marczak, J. Król)...... 31 X. Warunki podłoŜa budowlanego (R. Pikies, L. Zaleszkiewicz)...... 36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (J. Krzymińska , L. Zaleszkiewicz)...... 38 XII. Zabytki kultury (J. Krzymiń ska, L. Zaleszkiewicz) ...... 43 XIII. Podsumowanie(L. Zaleszkiewicz, M. Marczak, J. Król) ...... 44 XIV. Literatura ...... 46

I. Wstęp

Arkusz Dźwierzuty Mapy geośrodowiskowej Polski (MGśP) w skali 1:50 000 opracowany został w Państwowym Instytucie Geologicznym – Państwowym Instytucie Badawczym w Oddziale Geologii Morza w Gdańsku (Plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geolo- gicznym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i w Przedsiębiorstwie Geolo- gicznym „PROXIMA” SA (Plansza B) w latach 2011-2012. Przy opracowaniu arkuszy wykorzystano materiały archiwalne arkusze Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w Oddziale Geologii Morza PIG w Gdań sku (Zaleszkiewicz i in., 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcją opracowania MGśP (Instrukcja..., 2005). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, geochemia środowiska i składowanie odpadów, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej, zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mogą być wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofi- zjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mogą być pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych.

3 W celu opracowania treści mapy zbierano materiały w następujących instytucjach: Cen- tralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie, Wydziale Środowiska i Rolnictwa Warmińsko-Mazur- skiego Urzędu Marszałkowskiego, w Starostwach Powiatowych w Szczytnie i Olsztynie oraz w urzędach gminnych. Korzystano z materiałów znajdujących się u konserwatorów zabytków archeologicznych i architektonicznych w Olsztynie, a takŜe w nadleśnictwach. Zapoznano się równieŜ z danymi na stronach internetowych poszczególnych gmin. Zostały one zweryfiko- wane w czasie wizji terenowej we wrześniu 2011 roku. Dane dotyczące poszczególnych złóŜ kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ściśle związanej z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

PołoŜenie arkusza Dźwierzuty określają następujące współrzędne:5′ 20°4 –21°00′ dłu- gości geograficznej wschodniej i 53°40′–53°50′ szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie obszar objęty arkuszem znajduje się w województwie warmińsko- mazurskim. Opisywany obszar obejmuje fragmenty gmin: Purda, Barczewo, Biskupiec z powiatu olsztyńskiego oraz Pasym i Dźwierzuty z powiatu szczytnieńskiego. Zgodnie z fizycznogeograficznym podziałem Polski (Kondracki, 2002) obszar omawianego arkusza, obejmuje fragmenty mezoregionów z makroregionu Pojezierza Mazurskiego: Pojezierza Olsztyńskiego i Pojezierza Mrągowskiego (Fig. 1). Obszary obydwu pojezierzy powstały w wyniku recesji stadiału głównego zlodowacenia Wisły, na pograniczu lobów mazurskiego i warmińskiego (Morawski, 2006). W obecnej rzeźbie strefa podziału regionalnego w przybliŜeniu zaznacza się licznymi formami szczelinowymi o przebiegu północny wschód – południowy zachód, od jeziora Rzeckiego na północy, po jezioro Kalwa na południu. Wy- sokości względne powyŜszych form dochodzą do 20 m. Mezoregion Pojezierza Olsztyńskiego jest obszarem licznych jezior oraz podmokłości wypełnionych torfami, którego morfologia ukształtowana została przez procesy wytapiania brył martwego lodu. Efektem tych procesów są: liczne kemowe plateau, wzgórza, tarasy, równiny zastoiskowe oraz wzgórza morenowe martwego lodu. NajwyŜszą wysokość bez- względną w obrębie pojezierza (200,6 m n.p.m.) osiąga wzgórze kemowe „Rusek Góry” o wysokości względnej około 60 m. PowyŜsze formy od zachodu, północy i południa łączą się z fragmentami wysoczyzny morenowej falistej o wysokościach około 140 m n.p.m. na zachodzie, 157 m n.p.m. na północy i około 160 m n.p.m. na południu. Ze strony wschodniej przylegają do nich obszary sandrowe młodsze o wysokościach 130–180 m n.p.m.

4 i wysoczyzny wodnolodowcowej połoŜonej na wysokościach 160–180 m n.p.m. (Morawski, 2006).

Fig.1. PołoŜenie arkusza Dźwierzuty na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica mezoregionu, 2 – waŜniejsze jeziora Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie, makroregion: Pojezierze Mazurskie, mezoregiony: 842.81 – Pojezie- rze Olsztyńskie, 842.82 – Pojezierze Mrągowskie, 842.87 – Równina Mazurska

Mezoregion Pojezierza Mrągowskiego zdominowany został przez wysoczyznę more- nową falistą z licznymi morenami akumulacyjnymi i wzgórzami martwego lodu na jej powierzchni. PołoŜona jest ona na wysokości około 150-180 m n.p.m. Wzgórza morenowe skoncentrowane zostały w pasie Rasząg-Botowo-Labuszewo. Omawiane formy tworzą w rejonie Botowa kulminacje dochodzące do 199 m n.p.m. i wysokości względnej przekraczającej 30 m (Morawski, 2006). We wschodniej części arkusza, na jego granicy występuje obszar sandrowy starszego poziomu o wysokości zalegania 150-170 m n.p.m. Na wysoczyźnie morenowej jak i obszarach sandrowych licznie występują formy szczelinowe ukierunkowane

5 północny zachód – południowy wschód. W południowo-wschodniej części arkusza występują równieŜ największe obszary równin torfowych o powierzchniach powyŜej 2 km2. Według podziału klimatycznego Polski arkusz Dźwierzuty znajduje się w regionie mazursko-białostockim (Stachy red., 1987). Nasłonecznienie jest tu mniejsze niŜ w innych rejonach kraju, charakterystyczna jest duŜa wilgotność powietrza, liczne, silne wiatry i krótszy okres wegetacji. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 6,5–7,0°. Okres wegetacji trwa około 160–170 dni. Średnia suma roczna opadów waha się w granicach 600–700 mm. Naj- więcej opadów (40% średniej rocznej) przypada zazwyczaj na czerwiec i sierpień. Liczba dni z opadem dochodzi do 190. Pokrywa śnieŜna utrzymuje się przez około 80–90 dni. Względna wilgotność powietrza jest duŜa (około 80%) i mało zróŜnicowana w ciągu roku. Średnia wil- gotność powietrza wyraŜona ciśnieniem pary wodnej wynosi 8,5–9,5 hPa. Średnie roczne parowanie terenowe wynosi 460–480 mm. Wiosną, latem i jesienią dominują wiatry zachodnie, północno-zachodnie i południowo-zachodnie, a w okresie zimowym wzrasta udział wia- trów wschodnich. Prędkość wiatrów wynosi średnio od 2 do 8 m/s. Na opisywanym obszarze nie ma większych ośrodków miejskich. Gminy znajdujące się na omawianym obszarze mają typowo rolniczy charakter i poza mleczarnią i piekarnią w Dźwierzutach pozbawione są wszelkiego przemysłu. Obszar arkusza Dźwierzuty jest terenem rolniczo-leśnym. Państwowe Gospodarstwa Rolne uległy likwidacji, a ziemię uprawiają indywidualni gospodarze lub leŜy ona odłogiem. Tereny rolnicze stanowią 50% powierzchni arkusza Dźwierzuty. Występują tu kompleksy gleb rozwiniętych na glinach morenowych oraz piaskach wodnolodowcowych: gleby przewaŜnie średnio i słabo urodzajne, brunatne właściwe i wyługowane, a w zagłębieniach terenu, dolinach rzek i torfach – mursze płytkie. Kompleksy leśne administrowane są przez Rejonową Dyrekcję Lasów Państwowych w Olsztynie w tym nadleśnictwa Szczytno i Wipsowo. Lasy pokrywają około 40% powierzchni terenu i zgrupowane są w większości w centralnej i zachodniej części arkusza. W północno-wschodniej części obszaru znajduje się rezerwat przyrody „Zabrodzie” o powierzchni 27,3 ha utworzony w celu ochrony stanowiska brzozy niskiej oraz występującego w stanie naturalnym lasu bagiennego. Nad jeziorami znajdują się liczne ośrodki wczasowe, pola namiotowe oraz domki kem- pingowe. Ośrodki te są wykorzystywane wyłącznie w sezonie letnim. Ośrodek całoroczny znajduje się w Rudziskach Pasymskich nad jeziorem Kalwa. Większość wsi posiada własną sieć wodociągową. W Dźwierzutach działa gminna oczyszczalnia ścieków. Planowana jest rozbudowa istniejącej sieci kanalizacyjnej.

6 Na arkuszu przewaŜają szosy i drogi lokalne o nikłym natęŜeniu ruchu drogowego. Je- dyną szosą charakteryzującą się większym ruchem jest przebiegająca przez Dźwierzuty w północnej części arkusza droga krajowa nr 16 Mrągowo – Olsztyn.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Dźwierzuty przedstawiono przede wszystkim na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Dźwierzuty (Mo- rawski, 2006). Obszar objęty arkuszem znajduje się na granicy anteklizy mazursko-suwalskiej oraz sy- neklizy perybałtyckiej. Wschodnia część opisywanego arkusza połoŜona jest w obrębie anteklizy mazursko-suwalskiej, a połoŜona nad nią pokrywa osadowa osiąga miąŜszość 1000- 1500 m. Pokrywa osadowa na syneklizie perybałtyckiej osiąga miąŜszość około 2000 m. W obu strukturach w paleozoicznej i mezozoicznej pokrywie osadowej występują luki lito- stratygraficzne (Morawski, 2006; Stupnicka, 1989). Obszar arkusza Dźwierzuty w całości pokrywają osady czwartorzędowe (fig.2). W pod- łoŜu czwartorzędu występują osady mio-plioceńskie. W osadach paleogenu, neogenu oraz plejstocenu zaznaczają się miejscami nieciągłości tektoniczne, które nadają temu obszarowi budowę blokową. W opinii W. Morawskiego (2006), nieciągłości tych nie naleŜy utoŜsamiać z uskokami, a raczej z bardzo stromymi fleksurami czy strefami ugięć. Na obszarze omawianego arkusza jedynie trzy kartograficzne otwory wiertnicze przebi- jają pełny profil osadów czwartorzędowych (otwory: Nerwik, Klucznik, Sąpłaty). MiąŜszość osadów czwartorzędu zmienia się w szerokich granicach, od około 40 m do około 140 m. Opisywany obszar obejmuje fragment strefy międzylobowej Biskupiec-Pasym, która od- dziela dwie prowincje paleogeograficzne plejstocenu: mazurską (wschodnią) i warmińską (za- chodnią). Przebieg tej strefy jest zgodny z przebiegiem skłonu krystalicznego, a profil osadów plejstocenu jest odmienny po obu jej stronach. Profil osadów plejstocenu po stronie zachodniej jest obniŜony, wraz z powierzchnią podczwartorzędową o około 30 m. Strefę międzylobową wypełniają głównie osady wodnolodowcowe, a po obu jej stronach większą miąŜszość osiągają gliny zwałowe, co łączy się z piętrzeniem lądolodu na kontakcie lobów (Morawski, 2006). Najstarsze zlodowacenia reprezentowane są przez piaski rzeczne, gliny zwałowe lub piaski oraz Ŝwiry wodnolodowcowe ze zlodowacenia narwi o miąŜszości dochodzącej miejscami do 30 m. Ze zlodowaceń południowopolskich występują osady glacjalne (gliny zwałowe), zastoiskowe piaski i mułki oraz osady wodnolodowcowe zlodowaceń: nidy, sanu i wilgi. Osady te

7 nie występują w ciągłych poziomach, a ich miąŜszość lokalnie osiąga 50 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe ze zlodowacenia wilgi, o kilkunastometrowej miąŜszości, prawdopodobnie dość powszechnie występują na całym opisywanym obszarze.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Dźwierzuty na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006)

Holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Plejstocen: zlodowacenie północnopolskie: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe;

Ciągi drobnych form rzeźby: 1 – kemy, 2 – ozy, 3 – moreny czołowe, Granice zasięgów zlodowaceń: 4 – zasięg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły,

Zachowano oryginalną numerację z MgP w skali 1:500 000

Interglacjał mazowiecki, nieudokumentowany palinologicznie, reprezentuje zróŜnico- wana litologicznie i genetycznie seria osadów występująca około 63–85 m p.p.t. Są to piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz miejscami piaski z wkładkami mułków, częściowo jeziorne.

8 Zlodowacenia środkowopolskie reprezentują głównie osady ze zlodowacenia odry, a osady ze zlodowacenia warty występują fragmentarycznie, miejscami jedynie w formie bru- ku. Zlodowacenie odry tworzą osady ze stadiałów dolnego i górnego, iły, mułki i piaski zastoiskowe, gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. MiąŜszość tych osadów, niewy- stępujących w ciągłych poziomach, lokalnie dochodzi do 60 m. Mułki i piaski zastoiskowe, gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe ze zlodowacenia warty lokalnie osiągają miąŜszość dochodzącą do około 20 m. Osady zlodowaceń północnopolskich – zlodowacenia wisły – są pierwszym osadem plejstoceńskim występującym na powierzchni terenu. Opisywany obszar wykazuje istotne zróŜnicowanie. Ciągły kompleks osadów tego zlodowacenia osiąga zwykle miąŜszość od kilkunastu do ponad 40 m, a w duŜych formach akumulacyjnych nawet ponad 80 m. Stadiał środkowy zlodowacenia wisły reprezentują piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, które w stropie mogą naleŜeć juŜ do stadiału górnego. Charakterystykę sandrów Polski północno-wschodniej i warunki ich sedymentacji przedstawił T. Zieliński (1993). W stadiale górnym występują: iły i piaski zastoiskowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry moren martwego lodu, piaski i mułki kemów, piaski i Ŝwiry wodnomorenowe, piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe ozów, moren czołowych i akumulacji szczelinowej oraz piaski tarasów kemowych. Na opisywanym obszarze zaznacza się istotne zróŜnicowanie przebiegu deglacjacji, któ- rej przebieg budzi szereg wątpliwości, a strefa czołowo-morenowa fazy pomorskiej występuje jedynie po wschodniej stronie strefy międzylobowej (Morawski, 2006). Litotypy moren czo- łowych Polski północno-wschodniej i ich znaczenie dla rekonstrukcji procesów depozycji lodowcowej, w tym form szczelinowych, scharakteryzował T. Zieliński w 1992 r. U schyłku plejstocenu rozpoczęła się akumulacja, trwająca równieŜ w holocenie, deluwialnych glin piaszczystych, piasków eolicznych, rzecznych piasków den dolinnych oraz re- zydualnych glin, Ŝwirów i głazów. Osady holoceńskie reprezentowane są przez: piaski i namuły stoŜków napływowych, piaski i mułki jeziorne, namuły torfiasto-piaszczyste w zagłębieniach bezodpływowych oraz torfy i występujące pod torfami gytie oraz kreda jeziorna. MiąŜszość osadów holoceńskich nie przekracza kilku metrów.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Dźwierzuty aktualnie udokumentowanych jest siedem- naście złóŜ, w tym szesnaście złóŜ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego oraz jedno złoŜe surow-

9 ców ilastych do produkcji ceramiki budowlanej (tabela 1). ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Giławy- Rusek” zostało wykreślone z krajowego bilansu zasobów z powodów ekonomicznych. ZłoŜa piasków i Ŝwirów „Rudziska”, „Gisiel-Dymer”, „Gisiel” oraz „Szczepankowo”, kontynuują się na obszarze objętym arkuszem MGśP Kobułty. Udokumentowane złoŜa zwią- zane są z akumulacją lodowcową oraz wodnolodowcową zlodowaceń północnopolskich.

1. Kruszywo piaskowo-Ŝwirowe Większość złóŜ kopalin okruchowych związana jest z formami kemowymi, szczelinowymi oraz sandrowymi, licznie występującymi na obszarze omawianego arkusza. Najwięcej złóŜ udokumentowanych jest w centralnej i wschodniej części arkusza, w okolicach: Rudzisk, Rasząga, Gąsiorowa, Ruska Wielkiego i Szczepankowa. Występujące złoŜa kruszywa są du- Ŝe, a dominującą kopaliną są piaski i Ŝwiry. Charakterystyczną cechą wielu z nich jest duŜy udział frakcji Ŝwirowej oraz występowanie wkładek utworów spoistych: mułków i glin. Szczegółowe parametry geologiczno-górnicze oraz jakościowe złóŜ podano w tabeli 2. ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Rudziska” (Marciniak, 1985) udokumentowano na obszarze sandrowym, w dwóch polach. Jedno z nich występuje na obszarze objętym arkuszem Kobułty MGśP. MiąŜszość złoŜa wynosi średnio 5,7 m. W nadkładzie złoŜa występuje gleba, piaski róŜnoziarniste i gliniaste, a w spągu piasek ze Ŝwirem i glina. Średnia grubość nadkładu wynosi 1,8 m. ZłoŜe jest częściowo zawodnione. ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Botowo” udokumentowano w pięciu polach (Makowiecki, 1993), w obrębie wzgórz morenowych. MiąŜszość złoŜa wynosi średnio 6,86 m. W nadkła- dzie występuje gleba piaszczysta, torf, mułki i glina piaszczysta, a w spągu glina lub piasek. Średnia grubość nadkładu dochodzi do 2,17 m. PowyŜsze złoŜe jest częściowo zawodnione. ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Botowo III” udokumentowano w obrębie wzgórz moren czo- łowych, miejscami akumulacji szczelinowej (Górny, 2009a), częściowo na jednym z pól złoŜa „Botowo” MiąŜszość złoŜa wynosi średnio 9,4 m. W nadkładzie występuje gleba piaszczysta i glina piaszczysta, a w spągu piasek i glina piaszczysta. Średnia grubość nadkładu dochodzi do 1,9 m. PowyŜsze złoŜe jest suche. ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Botowo MU” udokumentowano w obrębie wzgórz moren czo- łowych, miejscami akumulacji szczelinowej (Górny, 2008a). MiąŜszość złoŜa wynosi średnio 12 m. W nadkładzie występuje gleba a w spągu piasek i Ŝwir serii złoŜowej. Średnia grubość nadkładu dochodzi do 0,3 m. PowyŜsze złoŜe jest suche.

10 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geolo- Stan zagospo- Wiek giczne bilanso- Kategoria Wydobycie Zastosowanie Numer darowania Klasyfikacja złoŜa Przyczyny Rodzaj kompleksu we tys. t rozpoznania (tys. t.) kopaliny złoŜa na Nazwa złoŜa 3 złoŜa konfliktowości kopaliny litologiczno- tys. m * mapie złoŜa surowcowego Klasy 1– Klasy Wg stanu na rok 2010 (Szuflicki, Malon. Tyminski. red., 2011) 4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Rudziska pŜ Q 1 099 C 2 N _ Sb, Sd 4 B K 2 Botowo pŜ Q 3 917 C 2 N _ Sb, Sd 4 A _ 3 Rasząg pŜ Q 24 370 C 2 N* _ Sb, Sd 4 B W 4 Klucznik i (ic) Q 209* C 1 N _ Scb 4 B W, Gl 5 Gisiel-Dymer pŜ Q 12 584 C 2 N _ Sb, Sd 4 B W, K 6 Gąsiorowo pŜ Q 24 939 C 2 N – Sb, Sd 4 B W 7 Gąsiorowo II pŜ Q 816 C 2 G 118 Sb, Sd 4 B W 8 Giławy Rusek II pŜ Q 1 562 C 1+ C 2 Z _ Sb, Sd 4 B W 13 13 9 Szczepankowo pŜ Q 9 736 C 1+ B Z _ Sb, Sd 4 B W 10 Botowo III pŜ Q 1 514 C 1 N Sb, Sd 4 A _ 11 Botowo MU pŜ Q 313 C 1 G Sb, Sd 4 A _ 12 Botowo IV pŜ Q 558 C 1 N Sb, Sd 4 A _ 13 Botowo II p Q 2 354 C 1 N Sb, Sd 4 B Gl 14 Labuszewo* pŜ Q 1917,13 C 1 N Sb, Sd 4 B Gl, L 15 Rumy* p Q 131 C 1 N Sb, Sd 4 B W 16 Gisiel p Q 25 430 C 1 N Sb, Sd 4 B W 17 Rusek pŜ Q 205 C 1 Z** 103 Sb, Sd 4 B W Giławy Rusek pŜ ZWB _

Objaśnienia: Rubryka 2: * – złoŜe nie figuruje w Bilansie..., zasoby wg dokumentacji geologicznej Rubryka 3: – p – piasek; pŜ – piasek i Ŝwir; i(ic) – iły ceramiki budowlanej; Rubryka 4 – Q – czwartorzęd; Rubryka 7 – złoŜa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, N* – niezagospodarowane, ma koncesję na eksploatację, Z – zaniechane; **– eksploatacja zaniechana w 2010 roku, ZWB – złoŜe wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9 – kopaliny skalne; Sb –budowlane; Sd –drogowe; Scb – ceramiki budowlanej; Rubryka 10 – złoŜa: 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 – złoŜa: A – mało konfliktowe; B – konfliktowe Rubryka 12 – K – ochrona krajobrazu, Gl – ochrona gleb; L – ochrona lasów; W – ochrona wód

ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Botowo IV” udokumentowano w obrębie wzgórz moren czo- łowych, miejscami akumulacji szczelinowej (Górny, 2009b), częściowo na jednym z pól zło- Ŝa „Botowo”. MiąŜszość złoŜa wynosi średnio 18,5 m. W nadkładzie występuje gleba i glina piaszczysta a w spągu piasek i Ŝwir oraz glina piaszczysta. Średnia grubość nadkładu dochodzi do 0,55 m. PowyŜsze złoŜe jest suche. ZłoŜe piasków „Botowo II” udokumentowano w obrębie formy moreny dennej pagór- kowatej (Górny, 2008b). MiąŜszość złoŜa wynosi średnio 15,4 m. W nadkładzie występuje glina piaszczysta ze Ŝwirem a w spągu piasek. Średnia grubość nadkładu dochodzi do 3,1 m. PowyŜsze złoŜe jest suche. ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Labuszewo” udokumentowano w obrębie wzgórz kemowych oraz form akumulacji szczelinowej (Górny, 2011). MiąŜszość złoŜa wynosi średnio 8,8 m. W nadkładzie występuje gleba i piasek gliniasty a w spągu glina piaszczysta oraz piasek i Ŝwir. Średnia grubość nadkładu dochodzi do 1,0 m. PowyŜsze złoŜe jest częściowo zawodnione. ZłoŜe piasków „Rumy” udokumentowano w obrębie form szczelinowych (Zaprzelski, 2010). MiąŜszość złoŜa wynosi średnio 10,4 m. W nadkładzie występuje gleba i piasek gliniasty a w spągu piaski pyłowate. Średnia grubość nadkładu dochodzi do1,8 m. PowyŜsze złoŜe jest zawodnione. ZłoŜe piasków „Gisiel” (Zaprzelski, 2007) udokumentowano na obszarze sandrowym, w dwóch polach. Część jednego z pól występuje na obszarze arkusza Dźwierzuty MGśP. Po- zostałość występuje na obszarze objętym arkuszem Kobułty MGśP. MiąŜszość złoŜa wynosi średnio 6,3 m. W nadkładzie złoŜa występuje gleba, piaski gliniaste, a w spągu piasek ze Ŝwi- rem i glina. Średnia grubość nadkładu wynosi 1,2 m. ZłoŜe jest zawodnione. ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Rusek” (Przybylski, 2006) udokumentowano w obrębie formy kemowej. MiąŜszość złoŜa wynosi średnio 8,6 m. W nadkładzie występuje gleba i piasek gliniasty i glina piaszczysta, a w spągu piaski pylaste. Średnia grubość nadkładu dochodzi do1,3 m. PowyŜsze złoŜe jest suche. ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Rasząg” (Liwska, 1991) występuje w obrębie wysoczyzny wodnolodowcowej. MiąŜszość złoŜa wynosi średnio 9,46 m przy nadkładzie o średniej gru- bości 2,6 m. W nadkładzie występuje gleba, piasek, glina, mułki, a w spągu – glina i piasek gliniasty. ZłoŜe jest częściowo zawodnione. ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Gisiel-Dymer” (Kaczorek, 1968) rozpoznano wstępnie w dwóch polach w obrębie rozległej formy sandrowej. Pole południowe w części połoŜone jest na terenie sąsiedniego arkusza. MiąŜszość złoŜa wynosi średnio 4,2 m. W nadkładzie zło-

12 Ŝa występuje gleba, piasek róŜnoziarnisty, glina piaszczysta, a w spągu piaski róŜnej granula- cji. Średnia grubość nadkładu wynosi 1,4 m. ZłoŜa piasków i Ŝwirów „Gąsiorowo” – trzy pola (Liwska, 1990) oraz „Gąsiorowo II” (Zaprzelski, 1999) zostały udokumentowane obok siebie w obrębie wysoczyzny wodnolodowcowej i występujących na niej form szczelinowych. Część największego pola złoŜa „Gą- siorowo” znalazła się w obrębie złoŜa „Gąsiorowo II”. MiąŜszość złóŜ wynosi średnio około 7,0 m. W nadkładzie złóŜ występuje: gleba piaszczysta, piaski zaglinione, a w spągu – piaski róŜnoziarniste i pylaste oraz glina. Średnia grubość nadkładu wynosi około 1,3 m. ZłoŜa są częściowo zawodnione. ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Giławy-Rusek II” rozpoznano w siedmiu polach w kategoriach

C1 i C2, w obrębie wysoczyzny wodnolodowcowej (Tubacka, 1987). Początkowa miąŜszość złoŜa wynosi średnio 8,7 m obecnie waha się w granicach 2,3-19,0 m. W nadkładzie złoŜa wy- stępuje gleba, piasek róŜnoziarnisty, a w spągu piasek róŜnoziarnisty i glina. Nadkład maksy- malnie osiąga 11,8 m grubości. ZłoŜe jest suche. Dodatek nr 1 do dokumentacji sporządzono celem rozliczenia zasobów złoŜa, w związku z zakończeniem eksploatacji (Olik, 2009). ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Szczepankowo” (Kaczorek, 1967) rozpoznano w obrębie roz- ległej formy sandrowej. Część złoŜa występuje na obszarze sąsiedniego arkusza. MiąŜszość złoŜa wynosi średnio 5,75 m. W nadkładzie złoŜa występuje: gleba, pył, piasek gliniasty i róŜ- noziarnisty, a w spągu glina. Średnia grubość nadkładu wynosi 1,6 m. ZłoŜe jest suche. Doda- tek nr 1 do dokumentacji sporządzono celem ustalenia zmian w zatwierdzonych zasobach geologicznych powstałych w wyniku prowadzonej od 1967 roku eksploatacji (Bautrel- Mietkiewicz, 1980).

2. Surowce ilaste do produkcji ceramiki budowlanej ZłoŜe kopalin ilastych „Klucznik” do produkcji ceramiki budowlanej udokumentowano na powierzchni 8,9 ha (Jonakowski, 1958), w obrębie plateau kemowego i równiny zasto- iskowej. MiąŜszość złoŜa waha się od 0,6 m do 4,2 m, średnio 2,35 m. W nadkładzie złoŜa występuje gleba, a dodatkowo, podobnie jak w spągu, piaski. Grubość nadkładu wynosi śred- nio 0,4 m. Występujące tu iły, mułki i gliny charakteryzują się następującymi parametrami: optymalna temperatura wypału – średnio 940°C; woda zarobowa względna – 22,3–25,4%; skurczliwość wysychania – 4,0–13,0%. Tworzywo ceramiczne uzyskane z surowca cechuje nasiąkliwość w wyrobach – 12,6–17,3%, a wytrzymałość na ściskanie – 18,1–30,2 MPa. Zło- Ŝe jest częściowo zawodnione.

13 Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złóŜ i jakościowe kruszywa piaskowo-Ŝwirowego Parametry złoŜa Parametry kopaliny Numer zawartość ziaren do gęstość powierzchnia miąŜszość grubość nad- zawartość pyłów warunki hydroge- złoŜa na Nazwa złoŜa 2 mm nasypowa w stanie złoŜa złoŜa kładu mineralnych ologiczne mapie (punkt piaskowy) utrzęsionym ha m m % % T/m3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2,0–10,0 0,4–5,0 59,3–74,4 0,7–13,2 1,81 – 2,0 częściowo zawod- 1 Rudziska 10,48 śr. 5,7 śr. 1,8 śr. 67,6 śr. 3,5 śr. 1,94 nione 1,9–15,3 0,3–8,7 28,9–76,4 0,95–8,2 1,75 – 2,15 częściowo zawod- 2 Botowo 28,06 śr. 6,86 śr. 2,15 śr. 56,0 śr. 3,24 śr. 2,02 nione 2,7–24,7; śr. 0,2–8,4 23,8–76,5 0,0–7,4 częściowo zawod- 3 Rasząg 120,25 śr. 2,08 9,46 śr. 2,6 śr. 50,2 śr. 1,6 nione 5 Gisiel-Dymer 228,37 śr. 4,2 śr. 1,4 śr. 60,0 śr. 1,6 brak danych brak danych 2,2–15,3 0,0–7,2 37,1–79,1 1,4–12,3 1,77 – 2,15 częściowo zawod-

14 14 6 Gąsiorowo 180,69* śr. 6,8 śr. 1,7 śr. 62,3 śr. 4,11 śr. 2,03 nione 2,0–13,8 0,2–2,6 53,9–70,7 2,1–6,9 częściowo zawod- 7 Gąsiorowo II 11,40 brak danych śr. 7,0 śr. 0,9 śr. 64,4 śr. 3,1 nione 34,3–75,6 0,9–4,6 8 Giławy Rusek II 11,88 2,3–19,0 0,2–11,8 2,00 – 2,09 suche śr. 54,6 śr. 2,3 2,5–13,7 0,2–4,5 9 Szczepankowo 151,73* śr. 53,7 0,4–5,3 śr. 2,02 suche śr. 5,75 śr. 1,6 2,5–14,4 0,3–4,0 62,3–83,7 0,9–11,2 10 Botowo III 9,16 brak danych suche śr. 9,4 śr. 1,9 śr. 73,1 śr. 4,5 7,6–13,7 0,2–0,5 56,7–79,5 4,2–5,6 11 Botowo MU 1,96 brak danych suche śr. 12,0 śr. 0,3 śr. 74,1 śr. 4,9 17,0–19,6 0,3–1,2 53,1–79,5 1,9–8,1 12 Botowo IV 1,58 brak danych suche śr. 18,5 śr. 0,55 śr. 62,1 śr. 3,6 10,5–19,3 0,7–4,5 58,6–95,9 3,2–11,3 13 Botowo II 8,30 brak danych suche śr. 15,4 śr. 3,1 śr. 79,3 śr. 6,1 2,7–14,0 0,3–3,0 57,0–92,9 1,0–1,8 częściowo zawod- 14 Labuszewo 11,2 brak danych śr. 8,8 śr. 1,0 śr. 75,6 śr. 1,4 nione 2,5–15,0 1,2–3,0 84,1–84,9 2,3 – 2,6 1,84–1,88 15 Rumy 0,56 suche śr. 10,4 śr. 1,8 śr. 84,5 śr. 2,4 śr. 1,86

1 2 3 4 5 6 7 8 9 2,0–14,8 0,2–4,5 45,0–96,0 1,1–13,0 16 Gisiel 167,2 brak danych zawodnione śr. 6,3 śr. 1,2 śr. 79,2 śr. 3,5 6,1–13,5 0,2–2,9 56,9–71,2 1,5–8,4 1,97–2,07 17 Rusek 3,95 suche śr. 8,6 śr. 1,3 śr. 63,2 śr. 4,9 śr. 1,99

Objaśnienia: * – powierzchnia złoŜa niezgodna z przedstawioną na mapie z powodu rozbieŜności uzyskanych informacji geologicznych

15 15

ZłoŜa „Rasząg”, „Klucznik”, „Gisiel”, „Gisiel-Dymer”, „Szczepankowo”, „Gąsiorowo”, „Gąsiorowo II”, „Rumy” oraz „Giławy-Rusek II” i „Rusek” znajdują się w obrębie strefy ochronnej głównego zbiornika wód podziemnych nr 213 – Zbiornik międzymorenowy – Olsztyn i z tego powodu zostały uznane za konfliktowe (4B). ZłoŜe „Rudziska” jest połoŜone w obrębie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Kobułckie Wzgórza”, a złoŜe „Gisiel- Dymer” występuje częściowo w obrębie dawnych uŜytków ekologicznych „Zlotowiska śu- rawi” i „Łąk Dymerskich”. PowyŜsze złoŜa równieŜ uznano za powszechne i konfliktowe (4B) ze względu na ochronę krajobrazu. Zgodnie ze „Studium uwarunkowań miasta i gminy Biskupiec” (2004) są to złoŜa postulowane do wyłączenia z eksploatacji. ZłoŜe „Klucznik” częściowo znajduje się w obrębie gleb chronionych. Z powodu częściowego połoŜenia w ob- rębie gleb chronionych za konfliktowe uznano równieŜ złoŜe „Botowo II”. ZłoŜe „Labusze- wo” za konfliktowe uznano z powodu częściowego połoŜenia w obrębie gleb chronionych oraz lasów. Pozostałe złoŜa uznano za powszechne, łatwo dostępne i mało konfliktowe (4A). ZłoŜa „Rasząg”, „Gąsiorowo”, Gąsiorowo II”, „Giławy-Rusek II” i „Rusek” połoŜone są równieŜ na „Obszarze Chronionego Krajobrazu Pojezierza Olsztyńskiego”.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Dźwierzuty, prowadzone jest wydobycie z dwóch złóŜ kopalin okruchowych „Gąsiorowo II” oraz „Botowo MU”. Kopalina ze złoŜa „Gąsiorowo II” eksploatowana jest od 1999 roku, obecnie na podstawie koncesji wojewody warmińsko- mazurskiego waŜnej do 2014 roku. UŜytkownikiem złoŜa jest prywatny właściciel. Dla złoŜa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 10,8 ha i teren górniczy o powierzchni 15,1 ha. Kruszywo eksploatowane jest w sposób ciągły. W wyniku eksploatacji powstało stokowo- wgłębne wyrobisko o powierzchni około 4,5 ha i wysokości skarp eksploatacyjnych docho- dzących do 6 m. Nadkład składowany jest tymczasowo na zwałach zewnętrznych i moŜe być wykorzystany do rekultywacji. Kruszywo ze złoŜa po wydobyciu jest przesiewane na miejscu a po uszlachetnieniu składowane w postaci hałd na terenie wyrobiska w oczekiwaniu na sprzedaŜ. ZłoŜe „Botowo MU” jest eksploatowane okresowo na mocy koncesji starosty olsztyń- skiego waŜnej do 2020 roku. UŜytkownikiem złoŜa jest prywatna firma. Dla złoŜa ustanowiono obszar górniczy równy powierzchni złoŜa i teren górniczy o powierzchni około 3,3 ha. Obecnie na terenie złoŜa występuje wyrobisko o powierzchni około 0,25 ha i wysokości skarp do 7 m. Przygotowany został równieŜ teren pod dalszą eksploatację tego złoŜa poprzez zdję- cie nadkładu.

16 Koncesję waŜną do 2018 r. na wydobycie kopaliny ze złoŜa „Rasząg” mają Olsztyńskie Kopalnie Surowców Mineralnych. Utworzony został obszar górniczy równy powierzchni zło- Ŝa (121,5 ha) oraz teren górniczy obejmujący 237,5 ha. JednakŜe dotychczas nie podjęto eksploatacji. Kruszywo naturalne ze złoŜa „Giławy-Rusek II” było eksploatowane do roku 2008, na podstawie koncesji wojewody warmińsko-mazurskiego. UŜytkownikiem złoŜa były Olsztyń- skie Kopalnie Surowców Mineralnych. Wraz z postępująca eksploatacją sukcesywnie była prowadzona rekultywacja gruntów poeksploatacyjnych w kierunku leśnym. Obecnie na zde- cydowanej powierzchni teren jest zrewitalizowany poza składowiskiem piasku odsiewkowe- go, gdzie w dalszym ciągu składowana jest pulpa pochodząca z uszlachetniania kopaliny. Obecnie w zakładzie jest sprzedawany piasek odsiewkowy, a takŜe jest prowadzone uszla- chetnianie kopaliny (Olik, 2009). ZłoŜe „Rusek” było eksploatowane na podstawie koncesji marszałka województwa warmińsko-mazurskiego do 2010 roku przez Olsztyńskie Kopalnie Surowców Mineralnych. Wyrobisko objęło prawie cały obszar złoŜa. Północna część wyrobiska została zrekultywo- wana. Na pozostałej części trwa rekultywacja podstawowa poprzez złagodzenie skarp. Doce- lowo na obszarze wyrobiska ma być posadzony las. ZłoŜe „Szczepankowo” jest zaniechane z powodu nieopłacalności eksploatacji, a wyrobiska zostały zrekultywowane w postaci zalesienia. Dla zaspokojenia własnych potrzeb, ludność miejscowa wydobywała kruszywo piaszczyste z niewielkich dzikich wyrobisk rozrzuconych na całym obszarze arkusza, w duŜej mierze zlokalizowanych na obszarze udokumentowanych złóŜ. Większość z nich jest jednocze- śnie zasypywana gruzem i śmieciami. Obecnie takie miejsca nielegalnej eksploatacji występu- ją na złoŜach „Gisiel-Dymer” i „Szczepankowo” oraz poza nimi.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar objęty arkuszem Dźwierzuty jest terenem poszukiwań kruszywa piaskowo- Ŝwirowego, torfów oraz kredy jeziornej. Torfy oraz towarzyszące im gytie pokrywają znaczne fragmenty obszaru objętego arkuszem Dźwierzuty. Wypełniają one zagłębienia bezodpływowe, jak i dna dolin rzecznych. MiąŜszość torfów i gytii dochodzi do kilkunastu metrów. Prognostyczna baza zasobowa torfu, po uwzględnieniu wymogów ochrony środowiska i kryteriów bilansowości, została stwierdzona we wschodniej części arkusza i obejmuje dwadzieścia cztery torfowiska (OstrzyŜek, Dembek, 1996). Ogólna powierzchnia obszarów prognostycznych wynosi

17 68,1 ha, natomiast zasoby szacunkowe torfu 1 428 tys. m3, przy średniej miąŜszości złoŜa około 2,3 m (tabela 3). Wytypowane torfowiska naleŜą do torfów niskich, przejściowych i wysokich, rodzajów: mszarnych, olesowych, turzycowiskowych i mechowiskowych. Mi- nimalna popielność kopaliny wynosi 2% maksymalna zaś 21,4%, rozkład waha się od 20% do 50%. Na badanym obszarze wytypowano równieŜ trzy kilkunastohektarowe obszary perspek- tywiczne kruszywa naturalnego w obrębie form morenowych, w okolicach Botowa i wysoczyzny wodnolodowcowej w okolicy Rudzisk Pasymskich, dzięki rekonesansowi terenowe- mu i istniejącym tam w przeszłości punktom odsłonięć kopaliny. Spodziewane na tych obszarach jest kruszywo piaszczysto-Ŝwirowe, a miąŜszość jego nagromadzeń prawdopodobnie przekracza kilka metrów. Na obszarze objętym arkuszem Dźwierzuty dzięki analizie Szczegółowej mapy geologicznej Polski i materiałów archiwalnych (Juszczak, 1996; Bujakowska, Parecka, 1996a,b,c,d; Kwaśniewska, 1983) wyznaczono trzydzieści jeden obszarów perspektywicznych kredy jeziornej, zlokalizowanych głównie w południowej części arkusza. Kopalina ta występuje wo- kół zarastających jezior i pod nadkładem torfu dochodzącym do dwóch metrów. Spodziewane miąŜszości kredy wynoszą kilka metrów, a jej zasoby szacunkowe około 10 000 tys. m3. Część prac poszukiwawczych mających na celu udokumentowanie złóŜ piasków i Ŝwirów (Czochal, Piwocka; 1982; Kaczorek, 1965, 1971; Makowiecki, 1991; Sołek, 1964) oraz kredy jeziornej (Marciniak, 1982) zakończyła się wynikiem negatywnym. W rejonie Botowa, Nowego Marcinkowa oraz Kromerowa wykonano 24 sondy do głę- bokości od 2 m do 11m o łącznym metraŜu 120,2 mb. W większości z nich pod nadkładem 0,3 gleby występują piaski drobno- i średnioziarniste, miejscami gliniaste o niewielkiej miąŜ- szości. Najczęściej są one przewarstwione gliną zwałową o miąŜszości do 0,9 m lub mułkiem, a podścielone zazwyczaj gliną zwałową. Tylko w jednej z sond nawiercono piaski z domiesz- ką Ŝwiru o miąŜszości bilansowej (Makowiecki, 1991). W rejonie Łąk Dymerskich (w przewaŜającej części na obszarze arkusza Kobułty) nawiercono głównie piaski lub niewielkie soczewki piasków ze Ŝwirem występujące wśród serii glin zwałowych (Tulska, 1970). Na południe od Giław, w sześciu otworach o łącznym metraŜu 48 mb, odwierconych do głębokości od 6 m do 15 m, stwierdzono występowanie utworów piaszczystych róŜnej granu- lacji z przerostami mułków zapiaszczonych i glin, leŜące na glinie zwałowej (Kaczorek, 1971).

18 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych

Średnia grubość Wiek kompleksu Średnia grubość Zasoby Numer obszaru Powierzchnia Rodzaj kompleksu litolo- Zastosowanie litologiczno- Parametry jakościowe nadkładu w kategorii D na mapie (ha) kopaliny giczno-surowcowego 1 kopaliny surowcowego (m) (tys. m3) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Popielność – 12% I 3,0 t Q 0 1,93 58 Sr Rozkład – 40% Popielność – 10% II 1,3 t Q 0 1,77 22 Sr Rozkład – 20% Popielność – 15% III 3,0 t Q 0 1,79 51 Sr Rozkład – 42% Popielność – 12% IV 2,8 t Q 0 1,95 54 Sr Rozkład – 40% Popielność – 15% 19 19 V 2,3 t Q 0 1,77 40 Sr Rozkład – 25% Popielność – 5% VI 2,0 t Q 0 2,14 28 Sr Rozkład – 31% Popielność – 14,2% VII 1,8 t Q 0 1,73 30 Sr Rozkład – 32% Popielność – 10% VIII 1,3 t Q 0 1,59 20 Sr Rozkład – 30% Popielność – 12,8% IX 1,8 t Q 0 5,24 92 Sr Rozkład – 35% Popielność – 15% X 1,5 t Q 0 2,17 33 Sr Rozkład – 33% Popielność – 10% XI 1,5 t Q 0 1,76 26 Sr Rozkład – 35% Popielność – 4,7% XII 2,3 t Q 0 2,50 56 Sr Rozkład – 29% Popielność – 2% XIII 1,8 t Q 0 2,73 48 Sr Rozkład – 35% Popielność – 12% XIV 2,8 t Q 0 1,71 47 Sr Rozkład – 40%

1 2 3 4 5 6 7 8 9 Popielność – 12,1% XV 1,5 t Q 0 4,55 68 Sr Rozkład – 40% Popielność – 15% XVI 2,0 t Q 0 1,95 39 Sr Rozkład – 30% Popielność – 12% XVII 2,8 t Q 0 2,88 79 Sr Rozkład – 40% Popielność – 17,2% XVIII 5,6 t Q 0 1,91 104 Sr Rozkład – 50% Popielność – 13% XIX 2,6 t Q 0 2,6 68 Sr Rozkład – 40% Popielność – 18% XX 4,6 t Q 0 2,16 96 Sr Rozkład – 40% Popielność – 15% XXI 3,2 t Q 0 1,82 57 Sr Rozkład – 50% Popielność – 21% XXII 10,8 t Q 0 1,87 201 Sr Rozkład – 50% Popielność – 12%

20 20 XXIII 2,0 t Q 0 3,20 64 Sr Rozkład – 35% Popielność – 21,4% XXIV 3,8 t Q 0 1,72 47 Sr Rozkład – 20%

Objaśnienia: Rubryka 3 – t – torf Rubryka 4 – Q – Czwartorzęd Rubryka 9 – Sr – rolnictwo

W pozostałych miejscach określonych jako negatywne, w okolicach Otola, Kolonii Dźwierzuty, czy teŜ w okolicach Botowa, przeprowadzone badania nie potwierdziły wystę- powania surowców o znaczeniu przemysłowym co do miąŜszości i jakości kopaliny (Kaczo- rek,1965; Sołek, 1964; Czochal, Piwocka, 1982). W ramach prac poszukiwawczych za kredą jeziorną w rejonie Bartołtów Wielkich wykonano 27 sond ręcznych do głębokości od 0,5 m do 10 m o średniej głębokości 4,2 m i łącznym metraŜu 113,9 mb. Spośród wszystkich otworów tylko w 9 sondach nawiercono kredę jeziorną i gytię wapienną wzajemnie przewarstwiające się. Na całym tym obszarze tylko na północnym i południowym krańcu obszaru obejmującego jezioro Bartołt Wielki istnieją moŜliwości zlokalizowania małych złóŜ o zasobach 100-200 tys. m3 (Marciniak, 1982).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Dźwierzuty dzieli na dwie części dział wodny pierwszego rzędu pomię- dzy dorzeczami Wisły i Pregoły. Południowo-wschodnia część mapy znajduje się w obrębie zlewni trzeciego rzędu Omulwi (dorzecze Wisły) zaś zachodnia, północno-zachodnia i pół- nocna część leŜy w obrębie zlewni trzeciego rzędu Łyny (dorzecze Pregoły). W centralnej części opisywanego arkusza znajduje się obszar bezodpływowy o powierzchni 25 km2, który odwadniany jest przez jeziora Ruskie i Buczek. Omawiany obszar bezpośrednio odwadniany jest trzema ciekami: Pisą, Dadajem oraz Dymerą. Pisa, wypływająca z jeziora Tumiańskiego, przepływa kilkukilometrowy odcinek w północno-zachodniej części opisywanego arkusza. Do wspomnianego jeziora wpływa nie- wielki ciek Dadaj. Północno-wschodnią część obszaru odwadnia ciek Dymer oraz stosunko- wo gęsta sieć rowów melioracyjnych. Liczne są jeziora, które tworzą dość zwarty ciąg w zachodniej części opisywanego arkusza. Największymi jeziorami na terenie mapy są: Pisz, Tumiańskie, Serwent i Kalwa poło- Ŝone w zachodniej części oraz Sasek Wielki w południowo-wschodniej. Na opisywanym obszarze znajdują się jedynie północne fragmenty jezior Kalwa (powierzchnia 562,2 ha, maksymalna głębokość 31,7 m) i Sasek Wielki (powierzchnia 869,3 ha, maksymalna głębokość 38,0 m). Wspomniane jeziora wykorzystywane są do rekreacji, a ich wody charakteryzują się umiarkowaną podatnością na degradację. W wyniku badań jakości wód jeziora Tumiańskiego z 2008 r. (Raport..., 2009) stwierdzono, Ŝe posiada ono III klasę czystości (jakość zadowala- jąca). Jezioro badane było na podstawie wytycznych monitoringu podstawowego jezior. Ba- dania jeziora Tumiańskiego prowadzone były ponadto na podstawie rozporządzenia ministra

21 środowiska w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych z 2008 r. (Rozporządzenie…, 2008). Stan ekologiczny jeziora uznano za słaby (IV klasa). W obrębie opisywanego obszaru nie badano stanu czystości wód innych rzek i cieków. Poza terenem arkusza w miejscowości Rzeck była badana rzeka Dymer, której stan ekologiczny określono jako umiarkowany (Raport..., 2009).

2. Wody podziemne Zgodnie z podziałem jednolitych części wód podziemnych (JCWPd) obszar objęty arkuszem Dźwierzuty połoŜony jest w obrębie regionu Narwi, Pregoły i Niemna (Paczyński, Sadurski red., 2007), regionu mazowieckiego (I), makroregionu północno-wschodniego (Pa- czyński, red., 1995). Na tym obszarze występują fragmenty dwóch głównych zbiorników wód podziemnych: zbiornika międzymorenowego Olsztyn (GZWP nr 213) w południowej części i zbiornika międzymorenowego Biskupiec (GZWP nr 208), w jego części północnej (Kleczkowski, red., 1990) (fig. 3). Zasięg zbiornika GZWP nr 213 – Olsztyn w dokumentacji określającej jego obszar ochronny (Nowakowski, Szelewicka, 2007) nie pokrywa się z zasięgiem występują- cym na prezentowanej figurze. Wymienione zbiorniki naleŜą do zbiorników porowych. W granicach opisywanego arkusza, poza niewielkim fragmentem w południowo- zachodniej części, praktycznie występuje jeden czwartorzędowy, uŜytkowy poziom wodono- śny (Sokołowski, 2002). Związany jest on z międzymorenowymi osadami piaszczystymi, a jego strop niekiedy pojawia się na powierzchni terenu. Strop poziomu międzymorenowego sięga do głębokości 60 m, przy miąŜszości od 5 do ponad 40 m. Największe miąŜszości wy- stępują w centralnej i południowej części arkusza. Wody podziemne o zwierciadle napiętym, stabilizują się najczęściej na głębokościach w przedziale 3–15 m p.p.t.. Lokalnie statyczne lustro wody pojawia się głębiej, nawet poniŜej 30 m od powierzchni terenu. Zwierciadło wody czwartorzędowego poziomu uŜytkowego zawarte jest w przedziale głębokości 115–155 m n.p.m. W części północnej i zachodniej wody podziemne spływają ku zachodowi, w kierunku wspomnianego ciągu jezior. W części południowej opisywanego obszaru wody podziemne spływają w kierunku południowo-wschodnim, kierując się ku jezioru Sasanek Wielki. Gdy zawodnione piaski czwartorzędowe są pozbawione izolacji prowadzą wody o zwierciadle swobodnym, np. w okolicy Botowa, w północno-wschodniej części arkusza. W rejonie tym swobodne zwierciadło wody występuje głęboko – 36,6 m poniŜej powierzchni terenu.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Dźwierzuty na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego, (1990) 1 – granica GZWP w ośrodku porowym, 2 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-porowym, 3 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 4 –,obszar wysokiej ochrony (OWO), 5 – większe jeziora

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorzęd–kreda (Tr–K), 208 – Zbiornik międzymorenowy Biskupiec, czwartorzęd (Q), 213 – Zbiornik międzymorenowy Olsztyn, czwarto- rzęd (Q), 215 – Subniecka Warszawska, trzeciorzęd (Tr)

W południowo-zachodniej części arkusza, na niewielkim obszarze w rejonie Otola, pod zasadniczym poziomem uŜytkowym głębiej, występuje drugi, uŜytkowy czwartorzędowy poziom wodonośny. Wydajności potencjalne studni zmieniają się w granicach od poniŜej 10 do powyŜej 70 m3/h, najczęściej jednak mieszczą się w granicach 30-50 m3/h. Zasoby eksploatacyjne ujęć wód podziemnych w 11 przypadkach są równe lub większe od 50 m3/h. Największe zasoby eksploatacyjne – 108,0 m3/h zostały ustalone dla ujęcia wiej- skiego w Dźwierzutach. Zasoby o wartości 90,0 m3/h i więcej, ustalono dla ujęć połoŜonych w: Odrytach, Rumach i Rusku Małym. NaleŜy zaznaczyć, iŜ ustalone zasoby eksploatacyjne poszczególnych ujęć wód podziemnych są wykorzystywane w niewielkim stopniu, nieprze- kraczającym 10% (Sokołowski, 2002).

23 Ocenę jakości wód podziemnych, ich przynaleŜność do poszczególnych klas jakości, przeprowadzono na podstawie Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 04.09.2000 r. (Soko- łowski, 2002). Charakterystykę jakości wód czwartorzędowego poziomu wodonośnego oparto na ana- lizach chemicznych z lat 1961–2001. Wody czwartorzędowego piętra wodonośnego są słabo zmineralizowane, wartość su- chej pozostałości zawiera się najczęściej w granicach 200-400 mg/dm3. Średnia zawartość siarczanów wynosi 21,6 mg/dm3, chlorków –13,7 mg/dm3, Ŝelaza –1,9 mg/dm3 a manganu – 0,18 mg/dm3. Niskie wartości osiąga równieŜ zawartość związków azotowych. Stwierdzono, iŜ na przestrzeni lat 1961-2001 nie nastąpiły zasadnicze zmiany jakości wód podziemnych. Występują tu przewaŜnie wody średniej jakości, które dla celów pitnych wymagają prostego uzdatniania, z uwagi na podwyŜszone wartości Ŝelaza i manganu. Jedynie w północno- wschodniej części opisywanego arkusza występują wody o złej jakości, z uwagi na bardzo wysoką zawartość Ŝelaza (8 mg/dm3), podwyŜszoną zawartość manganu i barwę powyŜej wartości dopuszczalnej dla wód pitnych (Sokołowski, 2002). Opisywany arkusz cechuje wysoki, średni oraz niski stopień zagroŜenia jakości wód podziemnych (Sokołowski, 2002). Wysoki stopień zagroŜenia obejmuje niewielkie terytoria wokół Dźwierzut i Sąpłat ze względu na zwartą zabudowę, występowanie ognisk zanieczyszczeń (stacja paliw, oczyszczalnia ścieków) i brak, lub teŜ cienką pokrywę, osadów izolujących poziom wodonośny. Wschodniej i południowo-wschodniej części opisywanego arkusza przypisano średni stopień zagroŜenia jakości wód podziemnych, przede wszystkim z uwagi na słabą izolację poziomu wodonośnego. Niski stopień zagroŜenia w zachodniej i północnej części arkusza wynika z wystarcza- jącej izolacji poziomu wodonośnego. Ponadto nie występują tu ogniska zanieczyszczeń oraz jest to teren trudno dostępny, z uwagi na zwarte kompleksy leśne.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359, Rozporządzenie…, 2002). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla

24 poszczególnych grup uŜytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 177 – Dźwierzuty, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 177 – dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie Dźwierzuty bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra szu 177 – Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Dźwierzuty

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 5–37 24 27 Cr Chrom 50 150 500 3–10 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 8–35 25 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–4 2 2 Cu Miedź 30 150 600 <1–14 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–9 5 3 Pb Ołów 50 100 600 4–11 8 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 177 – Dźwierzuty 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 8 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 8 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- sza 177 – Dźwierzuty do poszczególnych grup uŜytko- zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, wania (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

25 Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września

26 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, ołowiu i rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜszą wartość mediany wykazuje jedynie zawartość: chromu i niklu. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadzące się na dnie rzek i jezior powstają w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów węglanowych, mi- nerałów ilastych), pochodzącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powstałego w miejscu sedymentacji (szczątki obumarłych organizmów roślinnych i zwierzę- cych oraz wytrącające się z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiają równieŜ substancje, takie jak metale cięŜkie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost stęŜenia metali cięŜkich i TZO we współcześnie powstających osadach jest równieŜ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale cięŜkie, WWA) i rolniczych (arsen, rtęć, pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindst- röm, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wy- stępujące w osadach metale cięŜkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza drapieŜ- ników, a takŜe mogą stwarzać ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i in.,1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są po- tencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego po- ruszenia wcześniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zale-

27 wowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost stęŜenia metali cięŜkich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bo- jakowska, Sokołowska 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in.., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oraz wie- lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU Nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r., Rozporządzenie…, 2002). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe stęŜenie ) – określają- ce zawartość pierwiastka, WWA i PCB, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartości PEL.

Tabela 5 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (w mg/kg) Rozporządzenie Parametr PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde- no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

28 3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜ- szonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 20 do około 57 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 37 nGy/h i jest wyŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma zmieniają się od około 27 do około 56 nGy/h i przeciętnie wynoszą około 41 nGy/h.

29 177 W PROFIL ZACHODNI 177 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5958680 5964684

5961623 5956717 m 5960043 m 5954637 5957683

5953654 5952712 5950571 0 10 20 30 40 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 32 32

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5958680 5964684

5961623 5956717 m 5960043 m 5954637 5957683

5953654 5952712 5950571 0 2 4 6 8 10 12 14 0 2 4 6 8 10 12 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Dźwierzuty (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W profilu zachodnim wyraźnie wyŜszymi wartościami promieniowania gamma (ok. 40–57nGy/h) charakteryzują się gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego (faza pomorska), zalegające wzdłuŜ środkowego odcinka profilu, a niŜszymi (ok. 20–35 nGy/h) – piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe z tego samego okresu zlodowacenia oraz osady kemów. W profilu wschodnim zarejestrowane dawki promieniowania gamma są mało zróŜni- cowane (przewaŜają wartości z zakresu: 35–45 nGy/h). Jest to spowodowane tym, Ŝe wzdłuŜ tego profilu pomiarowego dominuje jeden typ utworów – piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe. NajwyŜsze wartości promieniowania gamma w tym profilu są związane z torfami (ok. 45–56 nGy/h). StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są generalnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 1,3 do 12,3 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 2,8 do 10,7 kBq/m2. Nieco podwyŜszone lokalnie wartości stęŜenia cezu w obu profilach pomiarowych (ok. 11–12 kBq/m2) są związane z niezbyt intensywną anomalią wy- stępującą między Olsztynem, Piszem a Ostrołęką i nie stwarzają Ŝadnego zagroŜenia radiolo- gicznego dla ludności.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów w i Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczą- cych lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczegól- ne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwią- zania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z moŜliwością późniejszych weryfi- kacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z moŜliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inŜyniersko-geologiczne;

31 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których moŜliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa, a takŜe ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie w obrębie POLS: − warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 6; − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m; miąŜszość lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wyŜej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne do- kumentują obecność naturalnej bariery geologicznej (NBG) do głębokości 10 m. Tabela 6

Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik MiąŜszość [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niŜ niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 . 10-9

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 Gliny

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Dźwierzuty Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Sokołowski, 2002). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak

32 istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Dźwierzuty ponad 95% powierzchni objęte jest bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączeniom podlegają: − tereny objęte ochroną przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Napiwodzko-Ramucka” (PLB 280007); − teren florystycznego rezerwatu przyrody „Zabrodzie” (w północno-wschodniej części arkusza); − tereny przykryte osadami holoceńskimi, wykształconymi w postaci: torfów, namułów zagłębień bezodpływowych, namułów torfiasto-piaszczystych zagłębień bezodpływo- wych, kredy jeziornej i gytii, piasków i mułków jeziornych, piasków i namułów stoŜków napływowych, jak równieŜ piasków i glin deluwialnych. Utwory te akumulowane zostały przede wszystkim w dolinach bezimiennych cieków, w zagłębieniach wytopiskowych, a takŜe wzdłuŜ brzegów większych jezior (Pisz, Tumiańskiego, Serwet, Sasek Wielki, Kalwa, Buczek, Ruskiego); − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary łąk na glebach pochodzenia organicznego, występujące głównie w rejonie miejscowości Dymer, Zabrodzie, Rumy, Dźwierzuty, wy- łączone bezwzględnie wraz ze strefą o szerokości 250 m; − obszary w bezpośrednim otoczeniu jezior: Pisz, Tumiańskiego, Serwet, Sasek Wielki, Kalwa, Buczek, Ruskiego, Ardung, DłuŜek, i innych (250 m od lustra wody); − obszar ochronny czwartorzędowego zbiornika GZWP nr 213 „Olsztyn” (Nowakowski, Szelewicka, 2007), zajmujący ponad 85% powierzchni arkusza; − obszary predysponowane do występowania ruchów masowych (prawie w całości na terenach zalesionych), zlokalizowane pomiędzy Jeziorem Pisz a Klimkowem oraz w strefie krawędziowej obniŜenia rynnowego pomiędzy Rudziskami Pasymskimi i Jeziorem Gi- ławskim, jak równieŜ po wschodniej stronie jeziora Sąpłaty (Grabowski, red, 2007); − zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyŜej 100 ha; − obszar zwartej zabudowy miejscowości Dźwierzuty (siedziba urzędu gminy).

33 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmują niespeł- na 5% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczą cymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 6). W obrębie omawianego obszaru rolę naturalnej bariery izolacyjnej spełniają plejstoceń- skie gliny zwałowe, których zasięg powierzchniowy określono na Szczegółowej mapie geologicznej Polski (Morawski, 2006). Na powierzchni terenu odsłaniają się gliny zwałowe sta- diału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Są to z reguły gliny muł- kowato-piaszczyste, niekiedy mułkowato-ilaste ze Ŝwirami i głazikami, do głębokości kilku metrów brązowe, niŜej ciemnoszare. Występują one w północnej i północno-wschodniej czę- ści arkusza. MiąŜszość tych glin jest zmienna i waha się od około 6–14 m (Zabrodzie Dwo- rzec, Rasząg) do 16 m (Zabrodzie). W rejonie Raszągu w ich spągu występują starsze, moc- niej skonsolidowane gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich, zwiększające miąŜszość NBG do około 50 m. W dwóch niewielkich rejonach (okolice Botowa) na powierzchni glin zwałowych wy- stępują płaty kruszywa naturalnego o miąŜszości mniejszej niŜ 2,5 m. Warstwy osadów przepuszczalnych odsłaniają się w dzikich wyrobiskach powierzchniowych, których spąg tworzą gliny zwałowe. W obu rejonach wyznaczono zmienne warunki izolacyjności naturalnej bariery geologicznej. Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mogą nastąpić dopiero po przepro- wadzeniu szczegółowych badań hydrogeologicznych i geologicznych mających na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska i zbadanie przestrzennej budowy pakietu słabo przepuszczalnego. Obszary przypowierzchniowego występowania osadów piaszczystych i piaszczysto- Ŝwirowych o miąŜszości przekraczającej 2,5 m: wodnolodowcowych, morenowych, ozów, akumulacji szczelinowej, jak równieŜ glin zwałowych moren martwego lodu, określono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska odpadów na tych terenach wiązać się będzie z koniecznością wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów obojętnych znajduje się czwartorzędowe uŜytkowe piętro wodonośne (Sokołowski, 2002).

34 Na obszarze wyznaczonych POLS w północnej i północno-wschodniej części obszaru arkusza uŜytkowe piętro wodonośne występuje w piaszczysto-Ŝwirowych utworach zlodowa- ceń środkowopolskich, których strop połoŜony jest na głębokości od 15 do 60 m. Stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego (GPU) na analizo- wanym obszarze wysoczyznowym określono jako niski i średni. Tereny połoŜone na północ od Tumianów oraz w okolicy Nowego Marcinkowa, Kolonii Rzeck, a takŜe na północ od Ra- szągu, ze względu na średnią odporność głównego poziomu uŜytkowego (20–60 m p.p.t.) oraz brak ognisk zanieczyszczeń, charakteryzują się niskim stopniem zagroŜenia. Stopień średni wskazano w rejonie Budzisk, Botowa oraz Dymeru, z uwagi na niską odporność i brak ognisk zanieczyszczeń. W obrębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU). WyróŜniono je z uwagi na ochronę przyrody (Obszar Chronionego Krajobrazu Poje- zierza Olsztyńskiego oraz Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Jezioro Rzeckie”). Ograniczenia te nie mają charakteru bezwzględnych zakazów. Powinny być jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słuŜbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej.

Problem składowania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniających wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych), dla których wyma- gana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepusz- czalności <1x10-9m/s i miąŜszości większej od 1 m. Osady takie nie występują na omawianym obszarze w strefie przypowierzchniowej. W przypadku konieczności budowy składowiska tego typu odpadów na terenie arkusza, naleŜy przeprowadzić szczegółowe badania geologiczne umoŜliwiające określenie cech izolacyjnych, miąŜszości i rozprzestrzenienia istniejącej naturalnej bariery izolacyjnej. Budowa składowiska odpadów będzie się wiązać z koniecznością zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. Na obszarze arkusza nie zlokalizowano składowisk odpadów komunalnych.

35 Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Obszary spełniające wymagania przyjęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowied- niej dla lokalizowania składowisk odpadów wyznaczono w rejonach, w których w strefie przypowierzchniowej występują gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły. Na podstawie przeprowadzonej analizy moŜna stwierdzić, Ŝe najlepsze warunki lokalizacyjne dla budowy składowisk odpadów występują w rejonie Raszągu. Naturalna bariera geologiczna, zbudowana z pakietu glin zwałowych osiąga tam miąŜszość około 50 m. Dla wymienionych obszarów określono niski stopień zagroŜenia GPU oraz stwierdzono brak ograniczeń warunkowych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobjętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano jedno wyrobisko związane z eksploatacją kruszywa naturalnego w granicach udokumentowa- nego złoŜa oraz trzy wyrobiska po eksploatacji niekoncesjonowanej. Po odpowiednim przy- stosowaniu i utworzeniu sztucznych przesłon izolacyjnych mogłoby one spełniać rolę niszy umoŜliwiającej składowanie odpadów. Dwa z nich połoŜone są na obszarach pozbawionych warstwy izolacyjnej (piaski i Ŝwiry), kolejne dwa – na terenach posiadających izolację w postaci warstwy glin zwałowych. Dla wszystkich wskazanych wyrobisk wyznaczono punktowe ograniczenia warunkowe związane z bliskim sąsiedztwem obiektów zabudowy wiejskiej (Zabrodzie, Zabrodzie Dwo- rzec, Botowo). Dla wyrobiska połoŜonego w granicach złoŜa „Botowo MU” istnieje równieŜ ograniczenie wynikające z konieczności ochrony zasobów złóŜ kopalin.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Warunki podłoŜa budowlanego na obszarze objętym granicami arkusza Dźwierzuty opracowano na podstawie arkusza Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Morawski, 2006), mapy hydrogeologicznej (Sokołowski, 2002) oraz mapy topograficznej. Z analizy warunków podłoŜa budowlanego wyłączono: - obszar gleb o wysokich klasach bonitacyjnych (I–IVa) - łąki na glebach pochodzenia organicznego - kompleksy leśne - obszary występowania złóŜ kopalin mineralnych - przyrodnicze obszary chronione („Rezerwat Zabrodzie”).

36 W wyniku oceny geologiczno – inŜynierskiej przedstawionych materiałów wyróŜniono dwa typy obszarów: - o warunkach korzystnych dla budownictwa - o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Charakterystykę warunków podłoŜa budowlanego i ich ocenę oparto na analizie rodzaju i stanu gruntów, połoŜenia zwierciadła wód gruntowych oraz ukształtowania terenu. Znaczną część obszaru arkusza, szczególnie obejmującą jego zachodni fragment, zajmują obszary le- śne, natomiast w części wschodniej występują gleby chronione, zaliczone do klasy I–IVa uŜytków rolnych. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe obszary podlegające klasyfikacji pod kątem warun- ków budowlanych stanowią niewielkie, izolowane płaty, rozrzucone mozaikowo na obszarze całego arkusza. Obszary o korzystnych warunkach budowlanych występują między innymi w pobliŜu wschodniej granicy arkusza Dźwierzuty, na południe od Labuszewa. Odpowiadają one wy- stępowaniu gruntów niespoistych, reprezentowanych przez średniozagęszczone piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (sandrowe) zlodowacenia Wisły. W zachodniej części obszaru arkusza, pomiędzy Jedzbarkiem i Podlazą, obszary o korzystnych warunkach budowlanych obejmują grunty niespoiste, zbudowane przez średnioza- gęszczone i zagęszczone piaski oraz piaski pyłowate plateau kemowego, miejscami wodnolodowcowe. W części północnej obszaru arkusza, pomiędzy Kromerowem i Nowym Marcinkowem, korzystne warunki budowlane występują na gruntach niespoistych średniozagęszczonych i zagęszczonych, reprezentowanych przez piaski wodnolodowcowe, miejscami kemowe zlodowacenia wisły. W części południowo-zachodniej i południowej arkusza, w rejonie Giław i Siedlisk, korzystne warunki występują na gruntach spoistych, morenowych, utworzonych przez twardo- plastyczne lub półzwarte gliny zwałowe zlodowacenia wisły. Ze względu na wiek grunty te naleŜy uznać za mało skonsolidowane, ewentualnie nieskonsolidowane. Obszary o niekorzystnych warunkach budowlanych zlokalizowane są w północno- wschodniej części arkusza, w rejonie Rasząga, Botowa i Kolonii Labuszewo, gdzie związane są z obecnością gruntów niespoistych, utworzonych przez średniozagęszczone piaski i Ŝwiry moren czołowych, miejscami akumulacji szczelinowej zlodowacenia wisły lub z obecnością spoistych gruntów morenowych, utworzonych przez spływowe gliny zwałowe tego samego wieku. Ten ostatni typ gruntu ze względu na swoją genezę naleŜy ocenić jako nieskonsolido- wany. Generalnie, opisane grunty morenowe moŜna by uznać za reprezentatywne dla obsza-

37 rów o korzystnych warunkach budowlanych (szczególnie niespoiste grunty piaszczysto-Ŝwi- rowe), ale występują one na terenach o dość duŜych deniwelacjach i znacznym nachyleniu zboczy. Przedstawione powyŜej uwarunkowania, utrudniające ich budowlane wykorzystanie, zadecydowały o ich niekorzystnej ocenie pod względem warunków budowlanych. Te same czynniki przyczyniły się do wyznaczenia obszarów o niekorzystnych warunkach budowlanych w rejonie miejscowości Rusek Wielki – Giławy. W rejonie tym występują grunty niespoiste średniozagęszczone, utworzone przez piaski i Ŝwiry akumulacji szczelinowej lub piaski i Ŝwiry ozów, budujących wąskie, wydłuŜone formy o mocno nachylonych stokach i znacznych deniwelacjach. W części zachodniej arkusza, w rejonie Jedzbarka i Odryt, niekorzystne warunki utrud- niające budownictwo występują na nieskonsolidowanych gruntach spoistych oraz mało spoistych, utworzonych przez iły i mułki zastoiskowe zlodowacenia wisły. WyŜej wymienione tereny utrudniające budownictwo charakteryzują się więc skompli- kowanymi warunkami gruntowymi i ich ewentualne wykorzystanie dla celów budowlanych poprzedzone powinno być dokumentacją geologiczno – inŜynierską. Liczne, niewielkie powierzchnie o niekorzystnych warunkach budowlanych, rozrzucone na obszarze arkusza, obejmują bądź słabonośne grunty organiczne (torfy, namuły torfiaste), bądź teŜ wystąpienia gruntów związanych z namułami zagłębień bezodpływowych lub okresowo przepływowych. We wskazanych obu sytuacjach poziom zwierciadła wód gruntowych zazwyczaj znajduje się płycej niŜ 2 m p.p.t. Pomiędzy Jeziorem Pisz a Klimkowem oraz w strefie krawędziowej obniŜenia rynnowego pomiędzy Rudziskami Pasymskimi i Jeziorem Giławskim, jak równieŜ po wschodniej stronie jeziora Sąpłaty występują obszary predysponowane do występowania ruchów masowych (Grabowski, red, 2007) prawie w całości pokryte lasami. Osuwisk dotychczas nie reje- strowano.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar obejmujący arkusz Dźwierzuty jest połoŜony w regionie znanym jako Zielone Płuca Polski, gdyŜ środowisko naturalne tego obszaru ma wysokie walory przyrodnicze i krajobrazowe. DuŜą powierzchnię obszaru arkusza zajmują lasy. Zwarte kompleksy leśne występują w środkowej i południowo-zachodniej jego części, zwłaszcza w otoczeniu jezior takich jak: Pisz, Tumiańskie, Serwent i Kalwa. Cechą charakterystyczną zespołów leśnych jest duŜy udział monokultur iglastych. Głównym gatunkiem lasotwórczym jest: sosna, oraz

38 świerk, brzoza, dąb, olsza, modrzew, grab i jesion. Dominującymi typami siedliskowymi lasu są siedliska borowe i bagienne. Na omawianym arkuszu, występują w większości gleby mineralne, wykształcone z gliny lekkiej całkowitej. NaleŜą one do typu brunatnych właściwych oraz do typu brunatnych wyługowanych. Północno-wschodnią część arkusza zajmują gleby brunatne wyługowane, natomiast przy zachodniej granicy mapy występują gleby wykształcone z pyłów zwykłych (przewaŜnie brunatne właściwe). Przy granicy wschodniej arkusza są to torfy niskie całkowi- te. Gleby chronione organiczne występują na małych obszarach. W 2003 r. rozporządzeniem nr 21, z dnia 22 kwietnia, wojewoda warmińsko-mazurski utworzył Obszar Chronionego Krajobrazu Pojezierza Olsztyńskiego na powierzchni 40 997,4 ha. Znaczna część tego obszaru znajduje się w obrębie omawianego arkusza. Ochro- nie podlega tu nie tylko naturalny krajobraz leśny, ale teŜ stanowiska rzadkich roślin takich jak: wawrzynek wilczełyko, pióropusznik strusi, zawilec wielkokwiatowy, brzoza niska i stor- czyki. DuŜy udział chronionych gatunków roślin związany jest z torfowiskami i obszarami podmokłymi. Liczne zwierzęta (łoś, jeleń, sarna, dzik, kuna, gronostaj, łasica, wilk) znajdują tu bezpieczne miejsce do bytowania. Obszar chronionego krajobrazu to miejsca gniazdowania ptaków chronionych: orlika krzykliwego, Ŝurawia, kormorana, bociana białego, perkoza rdzawoszyi, czapli siwej, gęsi zboŜowej. Na terenie arkusza Dźwierzuty występuje jeden rezerwat florystyczny „Zabrodzie”. Zo- stał on utworzony w 1972 roku, zajmując powierzchnię 27,3 ha. Utworzono go w celu za- chowania stanowisk brzozy niskiej Betula humilis oraz fragmentu boru bagiennego w stanie naturalnym. Na terenie rezerwatu zanotowano obecność 77 gatunków roślin. Oprócz chronio- nej brzozy, występują tu inne cenne gatunki, takie jak: pływacz średni, rosiczka okrągłolistna, baŜyna czarna i kruszyna pospolita. Rezerwat ten stanowi ostoję dla licznych rzadkich i chronionych gatunków ptaków związanych z siedliskami wodno-błotnymi i leśnymi. Na terenie rezerwatu Ŝyje Ŝmija zygzakowata. Prawnej ochronie podlegają 4 pomniki przyrody Ŝywej. Są to okazy cisów i dębów o olbrzymich rozmiarach. Wykaz rezerwatów i pomników przyrody opracowany na podstawie danych zawartych w rejestrach pomników przyrody województwa warmińsko-mazurskiego, przedstawiono w tabeli 7.

39 Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, uŜytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr obiektu Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu na Miejscowość ochrony Powiat dzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Biskupiec Fl – „Zabrodzie” 1 R Zabrodzie 1972 olsztyński (27,3) Leśn. Cisy oddz. 84, 85, Barczewo 2 P 89, 104, 105, 113, 116, 1970 PŜ – cis (17 szt.) olsztyński 165, 182 Leśn. Cisy oddz. 104 h, Barczewo 3 P 1984 PŜ – dąb 182 olsztyński Barczewo 4 P Leśn. Cisy oddz. 182 1968 PŜ – dąb olsztyński DŜwierzuty, 5 P Małszewko 1984 PŜ – dąb szczycieński Biskupiec Jezioro Rzeckie (162,5 – 6 Z Kolonia Rzeck 2006 olsztyński, powierzchnia na mapie) Biskupiec, Sor- 7 Z Kobułty kwity olsztyński, 2000 Kobułckie Wzgórza (1996) mrągowski Purda 8 U działka 3196/2 2009 Klasztorne Łąki (0,7) olsztyński

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fl – florystyczny, rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

NaleŜy nadmienić, Ŝe obszary łąk dymerskich i pól, na które zlatywały się Ŝurawie w liczbie do 2500 osobników do niedawna miały status uŜytków ekologicznych. Na obszarze arkusza przebiega granica zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Kobułc- kie Wzgórza”. Został on utworzony w 2000 roku i zajmuje powierzchnię 2005 ha. PowyŜszy zespół ma na celu ochronę wysokich do 220 m n.p.m. wzgórz morenowych, porośniętych lasem. Zamieszkiwane są one przez róŜnorodne gatunki flory i fauny, przy czym na uwagę zasługuje stanowisko rokitnika oraz populacja kobuza, pustułki i dzięcioła zielonego. Prawie cały teren arkusza zlokalizowany jest w granicach obszarów wchodzących w skład systemu ECONET. Zachodnia część leŜy w obrębie obszaru węzłowego Zachodnio- mazurskiego – 13M. Połączony jest on z Obszarem Puszczy Piskiej 14M (poza obszarem arkusza) korytarzem ekologicznym o znaczeniu europejskim – Korytarzem Mazurskim 7m (fig. 5).

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Dźwierzuty na tle systemu ECONET (Liro red., 1998) 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 13 M– Obszar Zachodnioma- zurski, 14 M – Obszar Puszczy Piskiej, 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa:7 m – Korytarz Mazurski, 3 – większe jeziora

Program NATURA 2000 ma na celu wytypowanie ostoi przyrodniczych o znaczeniu europejskim, sporządzenie spójnego opisu bogactwa przyrodniczego w Polsce oraz ocenę adekwatności sieci obszarów prawnie chronionych i rozmieszczenia najcenniejszych ostoi przyrodniczych. Na terenie objętym arkuszem Dźwierzuty, na obszarze Puszczy Napiwodzko- Ramuckiej PLB280007 (tab. 8) znajduje się ostoja ptasia o randze europejskiej E 18. Wystę- puje tu co najmniej 35 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej i 14 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK).

41 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

PołoŜenie centralnego punktu Nazwa obszaru PołoŜenie administracyjne obszaru Typ Kod obszaru Powierzchnia Lp. (symbol oznaczenia na obszaru obszaru obszaru mapie) Kod Długość geogr. Szerokość geogr. Województwo Powiat Gmina NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

PLB Puszcza Napiwodzko- warmińsko- 1 J E 20°39’23” N 53°31’29” 116 604,7 ha PL622 szczycieński Szczytno 280007 Ramucka (P) mazurskie

Rubryka 2: J – OSO częściowo przecinający się z SOO – OSO lub SOO, ale się z nim nie przecina Rubryka 4: – P – specjalny obszar ochrony ptaków 42 42

XII. Zabytki kultury

Na obszarze objętym arkuszem Dźwierzuty waŜną rolę dla rozwoju osadnictwa odegra- ły jeziora. Miejscami dogodnymi dla osadnictwa były wysoko połoŜone brzegi jezior. Na mapie zaznaczono stanowiska archeologiczne o duŜej wartości poznawczej, na podstawie danych zawartych w rejestrze „Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP)”. Znaczny rozwój sieci osad- niczej nastąpił w młodszej epoce kamienia – w neolicie. Jest on udokumentowany niewielką liczbą stanowisk (Bartołty Wielkie, Łupowo, Nerwik, Sąpłaty). Najlepiej i najbardziej inten- sywnie rozwijała się sieć osadnicza we wczesnym średniowieczu. Znane jest równieŜ osad- nictwo późniejsze – średniowieczne i nowoŜytne w miejscowościach: Jedzbark, Sąpłaty, Łu- powo i Dźwierzuty (osady). Teren arkusza Dźwierzuty nie jest zasobny w zabytki kultury. Jedynie w większych wsiach znajdują się nieliczne parki dworskie i zabytki sakralne. Do rejestru zabytków wpisano zespół parkowo-folwarczny w Małszewku. Jest to spi- chlerz z początków XX wieku, nawiązujący do architektury ruskiej oraz dwór szlachecki po- łoŜony na północnym brzegu jeziora Małszewskiego. Jest to jeden z najstarszych majątków, który swoją genezą sięga okresu średniowiecza. Dźwierzuty to duŜa wieś, połoŜona na Pojezierzu Mrągowskim, załoŜona w 1374 roku jako siedziba rodu von Wildenau. Z dokumentów wynika, Ŝe nazwa Dźwierzuty uŜywana była przez okoliczną ludność mazurską i jest polonizacją staropruskiej nazwy Swersutten. W 1483 roku powstaje tu pierwszy młyn wodny, a podobne przywileje młyńskie posiadały równieŜ i inne sąsiadujące miejscowości. Do tej tradycji odwołuje się współczesny herb gminy Dźwierzuty. W 1945 roku po zakończeniu działań wojennych zarówno do Dźwierzut jak i innych miejscowości następuje częściowy powrót dawnych mieszkańców, a takŜe coraz sil- niejszy napływ ludności polskiej z Mazowsza oraz repatriantów z dawnych Kresów Wschod- nich. Powstają wówczas takŜe struktury polskiej administracji państwowej, oświaty oraz roz- wój spółdzielczości i zakładów pracy. Od stycznia 1973 roku w wyniku nowego podziału administracyjnego kraju Dźwierzuty stają się siedzibą gminy. Z zabytków zachował się tu kościół ewangelicki z I poł. XVI wieku, odbudowany w stylu barokowym w 1695 roku. Jest on usytuowany na wysokiej skarpie porośniętej klonami i jesionami. Drugim kościołem wpi- sanym do rejestru zabytków jest kościół rzymskokatolicki pw. Św. Trójcy, zbudowany w XIX wieku. Do zabytków na terenie Dźwierzut wpisanych do rejestru naleŜy równieŜ dom para- fialny z XVIII wieku, dwa cmentarze przykościelne oraz magazyn.

43 Bartołty Wielkie to stara wieś załoŜona w 1379 roku, połoŜona nad Pisą Warmińską między Jeziorem Tumiańskim i Jeziorem Bartołty Wielkie, w otoczeniu lasów. Była ona wie- lokrotnie niszczona w czasie wojen polsko-krzyŜackich. RównieŜ dawała schronienie po- wstańcom polskim w 1863 roku. Do zabytków wpisanych do rejestru naleŜy XVI-wieczny kościół pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła wraz z cmentarzem, przycmentarna kapliczka przydroŜna z końca XIX wieku oraz kapliczka znajdująca się na terenie domu zakonnego z 1930 roku. Rasząg jest wsią, którą załoŜono w 1569 roku przez Jana Hozjusza, brata biskupa war- mińskiego Stanisława Hozjusza. W 1783 roku wieś składała się z majątku szlacheckiego, folwarku. Większość mieszkańców stanowili Polacy i aŜ do okresu międzywojennego Rasząg był silnym ośrodkiem polskości. We wsi znajduje się park z I połowy XIX wieku, kościół ewangelicko-augsburski z 1925 roku oraz kaplica pod wezwaniem św. Józefa zbudowana po 1920 roku. Z zabytków wpisanych do rejestru naleŜy wymienić cmentarz rzymskokatolicki w Jedz- barku, dwie kapliczki przydroŜne w Dobrągu, dwór z II połowy XIX wieku w Tumianach, park w Kojtrynach, kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i kapliczka przydroŜna z końca XIX wieku Giławach, dwór w Budach z I poł. XX wieku oraz dwa domy drewniane z XIX wieku w Grzegrzółkach.

XIII. Podsumowanie

Obszar Pojezierza Mazurskiego, w tym Pojezierza Olsztyńskiego i Mrągowskiego, ob- jęty arkuszem Dźwierzuty, posiada urozmaicony krajobraz licznych wzgórz morenowych, form szczelinowych oraz torfowisk. W krajobrazie zaznaczają się doliny rzek Pisy, Dadaj, Dymery, jak i liczne jeziora. Celem ochrony miejsc najcenniejszych, ustanowiono Obszar Chronionego Krajobrazu Pojezierza Olsztyńskiego obejmujący znaczne fragmenty badanego terenu. Jednym z jego najcenniejszych walorów jest unikalna flora ekosystemów wodno- torfowiskowych. W północno-wschodniej części obszaru znajduje się równieŜ rezerwat florystyczny „Zabrodzie”. Południową część obszaru obejmuje ostoja ptasia Natury 2000 – Pusz- cza Napiwodzko-Ramucka. Obszar objęty arkuszem posiada nieduŜą gospodarczo i mało zróŜnicowaną bazę su- rowcową, ograniczoną do małych złóŜ piasków ze Ŝwirem mających znaczenie lokalne. Obecnie dwa złoŜa kruszywa są eksploatowane. Wyznaczono równieŜ dwadzieścia cztery obszary prognostyczne torfu oraz wytypowano trzydzieści jeden miejsc perspektywicznych kredy jeziornej.

44 Wśród upraw przewaŜa tutaj uprawa zbóŜ i ziemniaków. DuŜe znaczenie w gospodarce lokalnej odgrywa hodowla bydła. Przemysł jest słabo rozwinięty. Wody płynące pod względem stanu czystości nie były badane. Jezioro Tumiańskie ma III klasę czystości. Na obszarze objętym arkuszem występuje jeden czwartorzędowy poziom wodonośny. Główny uŜytkowy poziom wodonośny związany jest z międzymorenowymi osadami piaszczystymi. Występuje on na całym obszarze i stanowi główne źródło zaopatrzenia ludności w wodę. Wody podziemne cechuje na ogół średnia jakość i wymagają one uzdatnie- nia. Obszary o korzystnych warunkach budowlanych występują w części wschodniej badanego obszaru, na południe od Labuszewa, w części zachodniej pomiędzy miejscowościami Jedzbark i Podlaza, a w części północnej pomiędzy Kromerowem i Nowym Marcinkowem. Obszary te pokrywają się z obecnością gruntów niespoistych, utworzonych przez średnioza- gęszczone piaski wodnolodowcowe i kemowe zlodowacenia wisły. Rzadziej występują obszary związane z gruntami spoistymi morenowymi, odpowiadającymi glinom zwałowym zlodowacenia wisły. Obszary o warunkach niekorzystnych występują między innymi w północno-zachodniej części arkusza w rejonie Rasząga, Botowa, Kolonii Labuszewo, a w części południowo- zachodniej arkusza w rejonie miejcowości Giławy – Rusek Wielki. Niekorzystne warunki budowlane w tych rejonach w znacznej mierze wynikają z silnie urozmaiconej morfologii i sporych deniwelacji rzeźby. Liczne, niewielkie połacie terenu, rozrzucone na całym arkuszu, obejmują słabonośne grunty na podłoŜu organicznym, co równieŜ wyklucza je z przeznacze- nia budowlanego. DuŜym walorem turystycznym obszaru jest brak przemysłu, co moŜe sprzyjać rozwo- jowi agroturystyki oraz produkcji zdrowej Ŝywności. Jego atrakcją są jeziora, wykorzystywane dla rekreacji. Tereny, na których moŜliwe jest lokalizowanie składowisk odpadów występują na obszarach wysoczyznowych połoŜonych głównie w północnej i północno-wschodniej części arkusza. Ze względu na właściwości naturalnej warstwy izolacyjnej (gliny zwałowe) są one predysponowane do lokalizowania jedynie składowisk odpadów obojętnych. Najkorzystniej- sze dla tego typu inwestycji są okolice miejscowości Rasząg, gdzie naturalna bariera geologiczna osiąga miąŜszość dochodzącą do 50 metrów, a stopień zagroŜenia wód podziemnych jest niski. Ograniczenia lokalizacji składowisk występują jedynie lokalnie i wynikają z aspektów przyrodniczych (obszar chronionego krajobrazu, ZPK).

45 Na mapie zlokalizowano cztery wyrobiska powstałe w wyniku eksploatacji kruszywa naturalnego, które mogłoby być rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów w pierwszej kolejności, pod warunkiem wykonania sztucznej (w tym gruntowej) bariery izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna być poprzedzo- na szczegółowymi badaniami geologiczno-inŜynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwo- lą na dokładne rozpoznanie parametrów określających właściwości izolacyjne utworów słabo przepuszczalnych, ich miąŜszość, rozprzestrzenienie, jak i skalę ewentualnych zaburzeń glaci- tektonicznych.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993–1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37–43. BAUTREL-MIĘTKIEWICZ B., 1980 — Dodatek do dokumentacji geologicznej aktualizują-

cy zasoby złoŜa kruszywa naturalnego w kat. C1 + B, gmina Dźwierzuty, woj. Olsz- tyńskie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 — The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 — Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale cięŜkie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391-400. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996a — Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych województwa olsztyńskiego z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska, gmina Barczewo. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996b — Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych województwa olsztyńskiego z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska, gmina Purda. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol.

46 BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996c — Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych województwa olsztyńskiego z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska, gmina Dźwierzuty. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996d — Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych województwa olsztyńskiego z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska, gmina Pasym. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CZOCHAL S., PIWOCKA K., 1982 — Sprawozdanie z badań geologicznych objętych pro- jektem nr 1 dla określenia warunków występowania serii piaszczysto Ŝwirowej we wschodniej i południowej części woj. olsztyńskiego. Kombinat Geologiczny „Północ”. Zakład Projektów i Dokumentacji Geologicznej, Warszawa. Archiwum Warmińsko-Mazurskiego Urzędu Marszałkowskiego, Olsztyn. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 — Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Ger- many. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 — Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707–1721. GÓRNY M., 2008a — Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Botowo

MU”, w kat. C1 w miejscowości Botowo, gmina Biskupiec, powiat olsztyński, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GÓRNY M., 2008b — Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Botowo II”,

w kat. C1 w miejscowości Botowo, gmina Biskupiec, powiat olsztyński, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GÓRNY M., 2009a — Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Botowo III”,

w kat. C1 w miejscowości Botowo, gmina Biskupiec, powiat olsztyński, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GÓRNY M., 2009b — Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Botowo IV”,

w kat. C1 w miejscowości Botowo, gmina Biskupiec, powiat olsztyński, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GÓRNY M., 2011 — Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Labuszewo”,

w kat. C1 w miejscowości Botowo, gmina Biskupiec, powiat olsztyński, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

47 GRABOWSKI D., (red.), 2007 — Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie warmińsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 — Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137- 174 INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski 1:50 000, 2005 — Państw. Inst. Geol. Warszawa. JONAKOWSKI M., 1958 — Uproszczona dokumentacja geologiczna złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Klucznik”. „Technoceramika” Warszawa. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JUSZCZAK E., 1996 — Inwentaryzacja złóŜ kopalin województwa olsztyńskiego z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska, miasto i gmina Biskupiec. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KACZOREK M., 1965 — Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za złoŜami kruszywa naturalnego w województwie olsztyńskim. Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego w Warszawie.

KACZOREK M., 1967 — Dokumentacja geologiczna w kat. C1+B złoŜa kruszywa naturalnego (pospółki) w Szczepankowie, powiat Szczytno, województwo olsztyńskie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KACZOREK M., 1968 — Sprawozdanie z badań geologicznych złoŜa kruszywa naturalnego

„Dymer-Gisiel” (stopień rozpoznania zasobów w kat. C2), miejscowość Dymer, Gi- siel, województwo olsztyńskie. Archiwum Warmińsko-Mazurskiego Urzędu Mar- szałkowskiego, Olsztyn. KACZOREK M., 1971 — Orzeczenie geologiczne o moŜliwości występowania złoŜa kruszywa naturalnego w rejonie Giławy – Zaborowo. Archiwum Przedsiębiorstwa Geo- logicznego w Warszawie. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 — Objaśnienia do Mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony 1: 500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 — Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. KWAŚNIEWSKA J., 1983 — Czwartorzędowe surowce węglanowe województwa olsztyń- skiego. Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego w Warszawie.

48 LINDSTRÖM M. (2001) — Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3- 4 p. 363 – 383. LIU H., PROBST A., LIAO B., (2005) — Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1-3):153- 166, 2005. LIRO A. (red.), 1998 — Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fundacji IUCN Poland. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 — Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

LIWSKA H., 1990 — Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Gą- siorowo” w rejonie miejscowości: Gąsiorowo, gmina Purda, Spłaty, gmina Dźwie- rzuty, Rusek Wielki, gmina Pasym, województwo olsztyńskie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

LIWSKA H., 1991 — Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Ra- sząg” w rejonie miejscowości: Rasząg, Botowo, gmina Biskupiec, Rumy – gmina Dźwierzuty, województwo olsztyńskie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 — Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MAKOWIECKI G., 1991 — Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóŜ kruszywa naturalnego w rejonie miejscowości Kierzbuń – Kromierowo – Kojtnyny – Marcinkowo – Rasząg, gminy: Barczewo, Biskupiec. Przedsiębiorstwo Geologiczne w Warszawie, Zakład w Warszawie. Archiwum Warmińsko-Mazurskiego Urzędu Marszałkowskie- go, Olsztyn.

MAKOWIECKI G., 1993 — Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Botowo” w rejonie miejscowości Botowo, gmina Biskupiec, województwo olsz- tyńskie. Archiwum Warmińsko-Mazurskiego Urzędu Marszałkowskiego, Olsztyn. MARCINIAK A., 1982 — Sprawozdanie z prac poszukiwawczych kredy jeziornej w zachodniej części województwa olsztyńskiego. Archiwum Warmińsko- Mazurskiego Urzędu Marszałkowskiego, Olsztyn.

49 MARCINIAK A., 1985 — Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego w rejonie miejscowości Rudziska, gmina Biskupiec, województwo olsztyńskie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K.(red.), 2006 —- Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 — Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 — Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communi- ties of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. MORAWSKI W., 2006 — Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Dźwierzuty, wraz z objaśnieniami. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. NOWAKOWSKI C., SZELEWICKA A., 2007 — Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego Zbiornika Wód Podziemnych Olsztyn (GZWP nr 213). Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W. red. 1996 — Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce, spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej, z ustaleniem i u- względnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska, Inst. Melior. i Upraw Zielonych. Falenty.

OLIK J., 2009 — Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat C1 + C2 ze zbadaniem jakości kopaliny w kat. B złoŜa kruszywa naturalnego „Giławy-Rusek II”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PACZYŃSKI B. (red), 1995 — Atlas hydrogeologiczny Polski cz. II, skala 1: 500 000, Państw. Inst. Geol. Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 — Hydrogeologia regionalna Polski tom I Wo- dy Słodkie. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

PRZYBYLSKI G., 2006 — Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego piasków

ze Ŝwirem „Rusek” w kat. C1, w miejscowości Rusek Wielki, gmina Pasym, powiat szczycieński. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

50 PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L.,(2009 — Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649-1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 — Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers, pp. 370. Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2008 roku, 2009 — WIOŚ Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2009 roku, 2010 — WIOŚ Olsztyn. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 — Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 września 2000 r. w sprawie warunków, jakim powinna odpowiadać woda do picia i na potrzeby gospodarcze, woda w kąpieliskach, oraz zasad sprawowania kontroli jakości wody przez organy Inspekcji Sanitarnej. DzU nr 82, poz. 937, z dnia 12 września 2000 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 października 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 września 2008 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 — River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194.

51 ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BORŮVKA L., 2003 — Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. SOKOŁOWSKI A., 2002 — Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Dźwie- rzuty (177). Dokument elektroniczny. CAG PIG Warszawa SOŁEK Z., 1964 — Sprawozdanie z przeprowadzonych prac poszukiwawczych za złoŜami kruszywa naturalnego w województwie olsztyńskim. Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego w Warszawie. STACHY J. (red), 1987 — Atlas hydrologiczny Polski tom I., IMGW, Wyd. Geol. Warsza- wa. Studium uwarunkowań miasta i gminy Biskupiec, 2004 STUPNICKA E., 1989 — Geologia regionalna Polski. Wyd. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 — Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stęŜenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 — Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZELEWICKA A., LIDZBARSKI M., TARNAWSKA E., SOKOŁOWSKI K., 2007 — Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Olsztyn (GZWP nr 213). Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMIŃSKI M., 2011 — Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010. Państ. Inst. Geol., Warszawa.

TUBACKA M., 1987 — Dokumentacja geologiczna w kat. C2 + C1 z rozpoznaniem jakości w kat. B złoŜa kruszywa naturalnego „Giławy-Rusek II”. Archiwum Warmińsko- Mazurskiego Urzędu Marszałkowskiego, Olsztyn. TULSKA I., 1970 — Orzeczenie o moŜliwości występowania złoŜa kruszywa naturalnego w rejonach Łąka Dymerska-Kobułty, Jeleń i Wygój, powiat Biskupiec, woj. olsztyń- skie. Archiwum Warmińsko-Mazurskiego Urzędu Marszałkowskiego, Olsztyn. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519-527.

52 WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 — River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reservoirs: Research & Management 9 (1): 75-87. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 października 2010 r. ZALESZKIEWICZ L., PRUSSAK W., PIKIES R., KRZYMIŃSKA J., 2006 — Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Dźwierzuty wraz z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., 1999 — Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego Gąsiorowo II w miejscowości: Sąpłaty, gmina Dźwierzuty, powiat szczytnowski, województwo warmińsko-mazurskie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., 2007 — Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Gisiel”

w kat. C1, w miejscowości Gisiel i Popowa Wola, gmina Dźwierzuty, powiat szczy- cieński. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., 2010 — Dokumentacja geologiczna w kat. C1, złoŜa piasków ze Ŝwirem Rumy, w miejscowości Rumy, gmina Dźwierzuty, powiat szczycieński. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ZIELIŃSKI T., 1992 — Moreny czołowe Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji” Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. ZIELIŃSKI T., 1993 — Sandry Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji” Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.