PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz DŹWIERZUTY (177) Warszawa 2012 Autorzy: Leszek Zaleszkiewicz*, Radosław Pikies*, Jarmila Krzymińska * Lesław Mil*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Małgorzata Marczak**, Jerzy Król** Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska* * – Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne „PROXIMA SA” we Wrocławiu, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław ISBN… Copyright by PIG– PIB and MŚ, Warszawa 2012 rok Spis treści I. Wstęp (L. Zaleszkiewicz)............................................................................................ 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (L. Zaleszkiewicz)............................... 4 III. Budowa geologiczna (L. Zaleszkiewicz) .................................................................... 7 IV. ZłoŜa kopalin (L. Zaleszkiewicz, L. Mil) .................................................................... 9 1. Kruszywo piaskowo-Ŝwirowe.............................................................................. 10 2. Surowce ilaste do produkcji ceramiki budowlanej .............................................. 13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (L. Zaleszkiewicz)............................................. 16 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (L. Zaleszkiewicz) ........................ 17 VII. Warunki wodne (L. Zaleszkiewicz) .......................................................................... 21 1. Wody powierzchniowe......................................................................................... 21 2. Wody podziemne.................................................................................................. 22 VIII. Geochemia środowiska ............................................................................................ 24 1. Gleby (P. Kwecko) ............................................................................................... 24 2. Osady (I. Bojakowska) ......................................................................................... 27 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...................................... 29 IX. Składowanie odpadów (M. Marczak, J. Król)........................................................... 31 X. Warunki podłoŜa budowlanego (R. Pikies, L. Zaleszkiewicz).................................. 36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (J. Krzymińska , L. Zaleszkiewicz)........................... 38 XII. Zabytki kultury (J. Krzymiń ska, L. Zaleszkiewicz) ................................................... 43 XIII. Podsumowanie(L. Zaleszkiewicz, M. Marczak, J. Król) ........................................... 44 XIV. Literatura .................................................................................................................. 46 I. Wstęp Arkusz Dźwierzuty Mapy geośrodowiskowej Polski (MGśP) w skali 1:50 000 opraco- wany został w Państwowym Instytucie Geologicznym – Państwowym Instytucie Badawczym w Oddziale Geologii Morza w Gdańsku (Plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geolo- gicznym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i w Przedsiębiorstwie Geolo- gicznym „PROXIMA” SA (Plansza B) w latach 2011-2012. Przy opracowaniu arkuszy wyko- rzystano materiały archiwalne arkusze Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w Oddziale Geologii Morza PIG w Gdańsku (Zaleszkiewicz i in., 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcją opracowania MGśP (Instrukcja..., 2005). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach infor- macyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, geo- chemia środowiska i składowanie odpadów, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej, zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mogą być wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofi- zjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mogą być pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. 3 W celu opracowania treści mapy zbierano materiały w następujących instytucjach: Cen- tralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie, Wydziale Środowiska i Rolnictwa Warmińsko-Mazur- skiego Urzędu Marszałkowskiego, w Starostwach Powiatowych w Szczytnie i Olsztynie oraz w urzędach gminnych. Korzystano z materiałów znajdujących się u konserwatorów zabytków archeologicznych i architektonicznych w Olsztynie, a takŜe w nadleśnictwach. Zapoznano się równieŜ z danymi na stronach internetowych poszczególnych gmin. Zostały one zweryfiko- wane w czasie wizji terenowej we wrześniu 2011 roku. Dane dotyczące poszczególnych złóŜ kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ściśle związanej z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza PołoŜenie arkusza Dźwierzuty określają następujące współrzędne:5′ 20°4 –21°00′ dłu- gości geograficznej wschodniej i 53°40′–53°50′ szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie obszar objęty arkuszem znajduje się w województwie warmińsko- mazurskim. Opisywany obszar obejmuje fragmenty gmin: Purda, Barczewo, Biskupiec z powiatu olsztyńskiego oraz Pasym i Dźwierzuty z powiatu szczytnieńskiego. Zgodnie z fizycznogeograficznym podziałem Polski (Kondracki, 2002) obszar omawia- nego arkusza, obejmuje fragmenty mezoregionów z makroregionu Pojezierza Mazurskiego: Pojezierza Olsztyńskiego i Pojezierza Mrągowskiego (Fig. 1). Obszary obydwu pojezierzy powstały w wyniku recesji stadiału głównego zlodowacenia Wisły, na pograniczu lobów ma- zurskiego i warmińskiego (Morawski, 2006). W obecnej rzeźbie strefa podziału regionalnego w przybliŜeniu zaznacza się licznymi formami szczelinowymi o przebiegu północny wschód – południowy zachód, od jeziora Rzeckiego na północy, po jezioro Kalwa na południu. Wy- sokości względne powyŜszych form dochodzą do 20 m. Mezoregion Pojezierza Olsztyńskiego jest obszarem licznych jezior oraz podmokłości wypełnionych torfami, którego morfologia ukształtowana została przez procesy wytapiania brył martwego lodu. Efektem tych procesów są: liczne kemowe plateau, wzgórza, tarasy, równiny zastoiskowe oraz wzgórza morenowe martwego lodu. NajwyŜszą wysokość bez- względną w obrębie pojezierza (200,6 m n.p.m.) osiąga wzgórze kemowe „Rusek Góry” o wysokości względnej około 60 m. PowyŜsze formy od zachodu, północy i południa łączą się z fragmentami wysoczyzny morenowej falistej o wysokościach około 140 m n.p.m. na zachodzie, 157 m n.p.m. na północy i około 160 m n.p.m. na południu. Ze strony wschod- niej przylegają do nich obszary sandrowe młodsze o wysokościach 130–180 m n.p.m. 4 i wysoczyzny wodnolodowcowej połoŜonej na wysokościach 160–180 m n.p.m. (Morawski, 2006). Fig.1. PołoŜenie arkusza Dźwierzuty na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica mezoregionu, 2 – waŜniejsze jeziora Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie, makroregion: Pojezierze Mazurskie, mezoregiony: 842.81 – Pojezie- rze Olsztyńskie, 842.82 – Pojezierze Mrągowskie, 842.87 – Równina Mazurska Mezoregion Pojezierza Mrągowskiego zdominowany został przez wysoczyznę more- nową falistą z licznymi morenami akumulacyjnymi i wzgórzami martwego lodu na jej po- wierzchni. PołoŜona jest ona na wysokości około 150-180 m n.p.m. Wzgórza morenowe skoncentrowane zostały w pasie Rasząg-Botowo-Labuszewo. Omawiane formy tworzą w re- jonie Botowa kulminacje dochodzące do 199 m n.p.m. i wysokości względnej przekraczającej 30 m (Morawski, 2006). We wschodniej części arkusza, na jego granicy występuje obszar sandrowy starszego poziomu o wysokości zalegania 150-170 m n.p.m. Na wysoczyźnie mo- renowej jak i obszarach sandrowych licznie występują formy szczelinowe ukierunkowane 5 północny zachód – południowy wschód. W południowo-wschodniej części arkusza występują równieŜ największe obszary równin torfowych o powierzchniach powyŜej 2 km2. Według podziału klimatycznego