Tab.1. Wykaz jezior o powierzchni powyżej 5 ha w gminie (źródło: oprac. A. Jaszczak na podstawie Przewodnika wędkarskiego po jeziorach olsztyńskich [Grudniewski 1974]) Tab. 1. List of lakes with an area above 5 ha in Biskupiec Commune (source of elaboration A. Jaszczak) based on Przewodnik wędkarski po jeziorach olsztyńskich (Angler’s guide to lakes) [Grudniewski 1974])

Powierzchnia Nazwa jeziora [ha] Dadaj 976,8 Tejstymskie 198,2 Wstêp Pierwój 134,1 Jełmuń 131,4 Introduction Stryjewskie 67,5 Woda jest czynnikiem kreują- Rzeckie 59,0 cym krajobraz, tworzywem, które Węgój 53,7 buduje geograficzną przestrzeń, Kraksy Duże 44,2 modeluje krajobraz naturalny [Ba- Rasząg 30,5 ścik 2003]. Stanowi istotny element Kraksy Małe 14,1 wyznaczający zakres gospodarczego Korek 10,96 wykorzystania przestrzeni geogra- ficznej. Istnieje ścisły związek po- Bartosz 7,3 między ilością i jakością zasobów Kamionka 6,4 wodnych, a przestrzenną organizacją Gębory Duże 6,4 działalności np. rolniczej. Stosunki Galk 5,7 wodne determinują bowiem sposoby użytkowania ziemi [Duś 2003]. Jed- jednoczesnym zminimalizowaniu nakże w ostatnich kilkunastu latach elementów degradujących i dyshar- na skutek transformacji ustrojowej, monizujących krajobraz (zwłaszcza a więc także zmian w gospodarce w strefie przybrzeżnej jezior), zacho- (w tym w sektorze rolnictwa), doszło wania podstawowej funkcji rolniczej do znaczących przekształceń obsza- oraz rozwoju funkcji towarzyszą- rów rolniczych położonych w po- cych, przy uwzględnieniu aspektu bliżu zbiorników wodnych (przede społecznego. wszystkim w okolicach jezior). Prze- Badania przeprowadzono na miany w użytkowaniu tych terenów obszarze gminy Biskupiec, będącej związane są także z zaprzestaniem reprezentatywną pod wieloma wzglę- prowadzenia działalności rolniczej dami dla pozostałych w powiecie oraz wprowadzaniem zamiennych olsztyńskim jak i całym regionie (ryc. funkcji takich jak m.in. turystyczna, 1), a ich celem była ocena stanu kra- przemysłowa, usługowa i miesz- jobrazu w okolicach największych kalna. Zjawisko to dotyczy wielu zbiorników wodnych. Ocena stanu krajobrazu Ocena stanu krajobrazu wiejskiego okolicach w jegoi wodnych zbiorników przekszta³cenia Jaszczak Agnieszka regionów w Polsce, jednak szcze- gólnie zauważalne jest na Warmii Evaluation and i Mazurach, dotychczas uważanych za typowo rolnicze. Transformations of Większość gmin w powiecie Rural Landscape in the olsztyńskim, a także powiatach sąsiadujących, boryka się z proble- Areas Located near mami z zakresu ochrony walorów Water Reservoirs przyrodniczych i kulturowych, przy

Ryc. 1. Mapa gminy Biskupiec z analizowanymi miejscowościami (źródło: materiały Urzędu Miasta i Gminy w Biskupcu) Fig. 1. Map of Biskupiec Municipality with analyzed villages (sources: materials of City and Commune Office in Biskupiec)

65 (południowo-wschodnia część gmi- Galk, Gębory Duże, Kamionka, Białe, Analiza sieci ny) i Pregoły. Na jej terenie wystę- Gębory Małe. Powierzchnię najwięk- hydrologicznej oraz puje 16 jezior (większość o małej szych z nich prezentuje tabela 1. powierzchni), liczne rzeki, mniejsze Sieć hydrograficzna posiada jej przemiany zbiorniki wodne tzw. oczka wodne, układ koncentryczny pod względem Hydrological net analysis sztuczne rowy, mokradła i bagna. retencjowania zasobów wodnych. Jeziorność obszaru wynosi ok. 5% W dolnej partii dorzecza znajduje and it transformation [Atlas środowiska przyrodniczego… się Jezioro Dadaj o stosunkowo dużej Sieć hydrograficzna badanego 1994]. Wśród jezior można wyróż- powierzchni 976,8 ha (z powierzch- obszaru jest dobrze rozwinięta, przy nić: Dadaj, Tejstymy, Pierwój, Jełmuń nią wysp 25,3 ha) w porównaniu do czym powierzchnia wód wynosi (częściowo w gminie), Stryjewskie, zlewni całkowitej rzeki Dadaj (334 ok. 1836 ha. leży w strefie Rzeckie (Naucz), Węgój, Kraksy km 2), co wskazywałoby na pierw- wododziałowej, w granicach dwóch Duże, Kraksy Małe (głównie na tere- szoplanową funkcję tego zbiornika systemów rzecznych I rzędu: Wisły nie miasta Biskupiec), Rasząg, Korek,

Tab. 2. Ocena przekształceń krajobrazu w granicach analizowanych miejscowości (oprac. A. Jaszczak) Tab. 2. Evaluation of landscape transformation in analyzing villages ( elaborated: A. Jaszczak) Lp Nazwa wsi Nazwa jeziora w pobliżu wsi źródła Główne zanieczyszczeń przestrzeni Obiekty publicznej/ Linie energetyczne Architektura mieszkalna, gospodarcza Infrastruktura Zakłady przemysłowe Obiekty ppgr Wysypiskaśmieci/ składowiska odpadów Wyrobiska kopalniane Obiekty związane z usługami i turystyką 1 Tejstymskie 1,2,3 */*** */* -/- -/- * 2 Biesówko Tejstymskie 1,3 */** */* -/- -/** * 3 Kamionka Kamionka 1 -/* */* -/- -/- * 4 Pierwój Pierwój 1 **/* **/** -/*** -/- * 5 Dadaj 1,3 **/** */- ** 6 Naucz 1,4 -/* */* -/- -/- * 7 Dadaj 1,4 ***/*** ***/*** -/*** -/* - 8 Rasząg Rasząg 1 ***/** ***/** */** -/* ** 9 Rukławki Dadaj 1,3,5 **/*** **/*** ***/- **/*** **** 10 Dadaj 1,4 **/* ***/*** -/*** -/- * 11 Jełmuń 1,2 */** **/** */- -/- ** 12 Stryjewskie 1,5 ***/*** ***/** ***/** -/- ** 13Dębowo Stryjewskie 1 -/* */* -/* -/- * 14 Węgój Węgój 1,2 **/** **/** */- -/* ** 15 Dadaj 1,3 */** **/** */- */- **** 16 Dadaj 1 ***/*** ***/*** */*** -/- - Skala oddziałowania na krajobraz: Główne źródła zanieczyszczeń: - - brak 1. Pochodzące z gospodarstw rolnych, obiektów indywidualnych * - w sposób nieznaczny 2. Pochodzące z mniejszych zakładów usługowych ** - w średnim stopniu 3. Pochodzące z turystyki *** - w dużym stopniu 4. Pochodzące ze wzmożonego ruchu samochodowego **** - w bardzo dużym stopniu 5. Pochodzące z zakładów produkcyjnych

66 1/2009 w magazynowaniu wód [Nowicki, turystyki (szczególne znaczenie mają Glińska 2001]. przede wszystkim jeziora). Z drugiej Analiza oraz ocena Dużą rolę w krajobrazie rolni- strony należy stwierdzić, że większe przekszta³ceñ czym badanego obszaru pełnią oczka zbiorniki wodne stanowią bardzo wodne i stawy. Magazynują one za- wrażliwy na zanieczyszczenia ele- miejscowoœci soby wodne, a także pełnią funkcję ment sieci hydrograficznej, o małej po³o¿onych przyrodniczo-ekologiczną i rekre- zdolności do samooczyszczania. acyjno-wypoczynkową (ryc. 2). Obserwuje się, więc wzrost proce- w okolicach jezior Istnieje potrzeba regeneracji su eutrofizacji wód w wyniku złej oczek wodnych i mokradeł śródpol- gospodarki wodno-ściekowej, użyt- Analysis and evaluation of nych w kierunku powiększenia po- kowania rolniczego. Po likwidacji transformation in villages jemności magazynowej z uwzględ- PGR-ów, grunty rolne znajdujące located near lakes nieniem etapów pilności. Niezbędna się w pobliżu zbiorników wodnych Do badań wytypowano 16 wsi, jest stopniowa wymiana systemów (najczęściej jezior) zostały „odrolnio- położonych w pobliżu największych rozwiązań melioracyjnych (ograni- ne”, podzielone i sprzedawane jako zbiorników wodnych, jezior. Są to: czenie melioracji technicznych na rekreacyjno-letniskowe. Obecnie Biesowo, Biesówko, Pierwój, Naj- korzyść ekologicznych). Zarówno największą liczbę małych działek dymowo, Kamionka, Kojtryny, Nasy, specyfika istniejących urządzeń wod- (często o pow. 5 arów) odnotowuje Nowe Marcinkowo, Rasząg, Rukław- no-melioracyjnych, jak i tendencje się w okolicach jezior Dadaj, Wę- ki, Stanclewo, Stryjewo, Dębowo, społeczno-kulturowe ludności wiej- gój, Stryjewskiego, Jełmuń, Rasząg, Węgój, Wilimy, Droszewo. Zarówno skiej wskazują na potrzebę realizacji Tejstymskiego. Taki obrót ziemią w granicach miejscowości, jak i poza prac: biologicznej regulacji rzek, prowadzi niewątpliwie do obniżenia nimi określono stopień przekształceń odbudowy zbiorników dolinowych walorów użytkowych. Zaobserwo- krajobrazu na skutek działania nie- i śródpolnych, zadrzewień brzego- wano także niekorzystne zmiany korzystnych zjawisk. wo-łęgowych, dostosowania kultur powstałe w wyniku złych inwestycji Degradacja krajobrazu wynika rolnych do naturalnych warunków i zbyt dużej koncentracji obiektów z niekontrolowanego rozwoju róż- wilgotnościowo-glebowych. letniskowych, działek rekreacyjnych nych funkcji m.in. przemysłowej, [Jaszczak, Młynarczyk 2004]. Działki mieszkalnej, usługowej, turystycznej, rekreacyjne (zwłaszcza w okolicy je- a wyraża się w zmianach struktury Ocena stanu krajobrazu ziora Dadaj) są grodzone, występują użytkowania gruntów rolnych, cha- na nich elementy małej architektury w okolicach zbiorników rakteru regionalnej zabudowy miesz- takie, jak altany, wiaty, zadaszenia, kalnej, gospodarczej, użytkowej, wodnych niedozwolone w strefie przybrzeżnej niedostosowaniu do niej obiektów (ryc. 3). Evaluation of landscape nowopowstałych, występowaniu wy- Następuje niszczenie zbioro- sypisk i składowisk śmieci, wyrobisk near water reservoirs wisk roślinności szuwarowej, łąkowej kopalnianych. W tabeli 2 przedsta- i leśnej (ryc. 4). Powszechne jest Sieć hydrograficzna badanego wiono główne elementy degradujące, odłogowanie ziemi, a w konsekwen- obszaru wyraźnie podnosi walory szpecące krajobraz wybranych wsi cji postępująca sukcesja. użytkowe, a także ekologiczne oraz położonych nad jeziorami i okolic częściowo związane z rozwojem oraz stopień ich oddziaływania.

67 Ryc.2. Krajobraz rolniczy w okolicy małych zbiorników wodnych Fig. 2. The rural landscape near small water reservoirs

kiego rodzaju dobudówki, pokrycie sidingiem, blachodachówką, zmiana elewacji, przekształcenia formy, zamiana drewnianej, oryginalnej stolarki okiennej i drzwiowej na plastikową. Wśród elementów szpe- cących krajobraz rolniczy występują Stwierdza się również, że bli- linami samochodowymi. Do intensy- linie energetyczne, słupy wyso- skość jeziora określa także atrak- fikacji wydzielania niebezpiecznych kiego napięcia, trakcje kolejowe, cyjność turystyczną miejscowości, gazów dochodzi w wyniku użytko- ogrodzenia betonowe, przystanki a tym samym powoduje zwiększenie wania dróg, zwłaszcza drogi krajowej autobusowe, punkty skupu mleka liczby obiektów turystycznych cało- nr 16, a także dróg powiatowych i in. W krajobrazie obszarów zloka- rocznych, jak i sezonowych. W wy- i gminnych. lizowanych wokół jezior występują niku rozwoju zabudowy letniskowej Na badanym obszarze wystę- też obiekty mieszkalne, gospodarcze charakter wsi zmienia się zarówno pują średnie i małe gospodarstwa (stodoły, chlewnie, obory), po byłych pod względem przestrzennym, jak rolne, które również stanowią za- PGR-ach (ryc. 5). i funkcjonalnym. grożenie dla środowiska, poprzez W większości są one w stanie Pierwsze przekształcenia w kra- stosowanie sztucznych nawozów, ruiny, a ich nieestetyczny wygląd jobrazie wsi i niektórych terenów środków ochrony roślin, niewłaściwe obniża wartość krajobrazową. „nadjeziornych” związane były zabiegi agrotechniczne. W okolicach z powstaniem jeszcze w latach sześć- Rukławek, Stryjewa, Dębowa zloka- dziesiątych i siedemdziesiątych XX lizowane są duże fermy drobiu oraz Podsumowanie wieku zakładowych ośrodków wypo- gospodarstwa wyspecjalizowane czynkowych. Po 1989 r. zaczęto ma- głównie w produkcji zwierzęcej. Conclusion sowo sprzedawać obiekty noclegowe Istnieje, więc zagrożenie zanieczysz- Badania nad krajobrazem wiej- indywidualnym inwestorom, a także czeń odzwierzęcych, przy czym skim w okolicach zbiorników wod- w szybkim tempie zaczęły powsta- uciążliwy jest wydzielający się nie- nych umożliwiły z jednej strony wać nowe, nie zawsze dostosowane przyjemny fetor. syntetyczne przedstawienie uwarun- do tradycji miejsca. Wartości estetyczne obniża kowań przyrodniczych związanych Na estetykę otoczenia wpływa- nowa architektura mieszkalna i go- z występowaniem wód, jak również ją negatywnie przestrzenie publiczne spodarcza, zwłaszcza wielorodzinna ocenę stopnia degradacji i dyshar- i prywatne (w tym obiekty mieszkal- (bloki), nie dopasowana do trady- monii w granicach miejscowości ne, gospodarcze i techniczne), ruiny cyjnego budownictwa na Warmii. położonych w pobliżu jezior. Na obiektów, linie energetyczne. Natomiast stara, stylowa, jest coraz podstawie przeprowadzonych in- Kolejne źródło związane jest częściej przekształcana. Widoczne wentaryzacji, analiz, ocen badanego z zanieczyszczeniem powietrza spa- zmiany to przede wszystkim wszel- obszaru stwierdzono występowanie elementów wpływających nega- tywnie na środowisko. Wykazano przy tym, że przekształcenia kra- jobrazowe obszarów wokół jezior (także w granicach analizowanych

Ryc. 3. Obiekty małej architektury na działkach rekreacyjnych w strefie przybrzeżnej Fig. 3. The small architecture objects on recreational areas in lakeside zones

68 1/2009 Ryc. 4. Teren przygotowany pod użytkowanie rekreacyjne. Niszczenie struktury roślinności przybrzeżnej Fig. 4. The terrain for recreational function. The structure of lake and vegetation destruction

16 miejscowości) mają najczęściej związek ze zmianą dotychczasowej funkcji rolniczej na rekreacyjną, a także wprowadzeniem nowych funkcji. W wyniku zagrożeń tych obszarów istotne jest, więc określenie możliwości likwidacji lub zmniej- położone w miejscowościach Wi- Literatura szenia szkodliwego oddziaływania limy, Najdymowo, Rukławki; 1. Atlas środowiska geograficznego elementów degradujących i dyshar- utrzymać lub wprowadzić za- Polski , 1994, ARWiA Grzegorczyk, monizujących krajobraz, a także drzewienia śródpolne, zwłaszcza Warszawa. wskazanie właściwych kierunków zlokalizowane wzdłuż lub wokół 2. Baścik M., 2003, Źródła w kra- w zagospodarowaniu tych terenów. zbiorników wodnych, a także jobrazie Wyżyn Krakowsko-Wie- Dlatego też należy: zachować dobry stan tzw. oczek luńskiej i Miechowskiej [w:] „Woda nie dopuścić do obniżenia warto- wodnych; w przestrzeni przyrodniczej i kul- ści przyrodniczej i krajobrazowej wprowadzić propozycje zmian turowej” , Prace Komisji Krajobrazu terenów przyjeziernych, najbar- i określić możliwość nadania Kulturowego PTG nr 2, Wyd. Komisji dziej atrakcyjnych dla turystów nowych funkcji zdewastowanym Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosno- i mieszkańców (okolice miej- terenom po dawnych PGR-ach wiec, s. 25–37. scowości Biesowo, Biesówko, (zabudowa mieszkalna, gospo- 3. Duś E., 2003, Woda w krajobra- Kamionka, Rasząg, Stanclewo); darcza, obszary nieużytkowane zie rolniczym [w:] „Woda w prze- zachować produkcję rolną, zwłasz- we wsiach Kojtryny, Rukławki, strzeni przyrodniczej i kulturowej”, cza na gruntach o dobrych do tego Nasy, Droszewo); Prace Komisji Krajobrazu Kulturo- uwarunkowaniach oraz nie dopu- dostosować planowaną zabudo- wego PTG nr 2, Wyd. Komisji Krajo- ścić do ich odłogowania, zaś na wę mieszkalną (w analizowanych brazu Kulturowego PTG, Sosnowiec, słabszych zastosować zalesianie; wsiach Wilimy, Węgój, Stryjewo) s. 65–77. zapobiec nadmiernemu podziało- do miejscowego planu zagospo- 4. Grudniewski Cz., 1974, Prze- wi gruntów rolnych na mniejsze darowania przestrzennego oraz wodnik wędkarski po jeziorach działki w celach nierolniczych, wykorzystać wzorniki projekto- olsztyńskich , Wyd. „Pojezierze”, zwłaszcza w okolicach jezior, we, a także korzystać z właści- Olsztyn. w których jeszcze nie nastąpiły ta- wych materiałów budowlanych. 5. Jaszczak A., Młynarczyk K., kie podziały w znacznym stopniu 2006, Przekształcenia krajobrazowe Zdjęcia wykonała autorka. (Tejstymskie, Naucz, Jełmuń); w strefach przybrzeżnych wybra- określić właściwe tendencje Photographs made by author. nych jezior w gminie Biskupiec [w:] w zagospodarowaniu turystycz- „Inżynieria ekologiczna”, nr 15, nym, a także dostosować obiekty s. 34–42. Agnieszka Jaszczak 6. Nowicki J., Glińska K., 2001, Moż- noclegowe, hotele, pensjonaty do Katedra Architektury Krajobrazu i Agroturystyki możliwości przyjmowania okre- Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie liwości retencjonowania wód w zlew- ślonej liczby turystów (związane Department of Landscape Architecture and ni rzeki Dadaj [w:] „Zesz. Probl. Post. Agritourism Nauk Roln.”, 477, s. 107–114. z chłonnością i pojemnością tury- University of Warmia and Mazury in Olsztyn styczną), w tym przede wszystkim te, sąsiadujące z jeziorem Dadaj,

Ryc. 5. Ruiny obiektów popegeerowskich w pobliżu j. Dadaj Fig. 5. Ruins of Former State Farm objects near Dadaj Lake 69