Zał ącznik do uchwały Nr XXII/305/2013 Rady Powiatu w Olsztynie z dnia 30 sierpnia 2013 r.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO NA LATA 2013 – 2016

OLSZTYN, 2013

Spis tre ści

1. WST ĘP ...... ………………..4 2. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI ...... 5 2.1. PRZEDMIOT I CELE PROGRAMU ...... 5 3. UREGULOWANIA PRAWNE DOTYCZ ĄCE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE ...... 7 4. UWARUNKOWANIA ZEWN ĘTRZNE OPIEKI NAD ZASOBAMI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO ...... 21 4.1. KRAJOWA POLITYKA W DZIEDZINIE OPIEKI NAD DZIEDZICTWEM KULTUROWYM ...... 21 4.1.1. NARODOWA STRATEGIA ROZWOJU KULTURY NA LATA 2004 – 2013 (2020) ...... 21 4.1.2. NARODOWY PROGRAM KULTURY „OCHRONA ZABYTKÓW I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO NA LATA 2004-2013” ...... 22 4.1.3. NARODOWY PROGRAM ROZWOJU POLSKI NA LATA 2007 - 2013 ...... 23 4.2. RELACJE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Z DOKUMENTAMI OBOWI ĄZUJ ĄCYMI NA POZIOMIE WOJEWÓDZTWA I POWIATU ...... 23 4.2.1. STRATEGIA ROZWOJU SPOŁECZNO - GOSPODARCZEGO WOJEWÓDZTWA WARMI ŃSKO - MAZURSKIEGO ...... 23 4.2.2. STRATEGIA ROZWOJU KULTURY WOJEWÓDZTWA WARMI ŃSKO - MAZURSKIEGO ...... 24 4.2.3. PLAN ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WOJEWÓDZTWA WARMI ŃSKO - MAZURSKIEGO ...... 25 4.2.4. PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI WOJEWÓDZTWA WARMI ŃSKO - MAZURSKIEGO NA LATA 2012 - 2015 ...... 25 4.2.5. STRATEGIA ROZWOJU TURYSTYKI WOJEWÓDZTWA WARMI ŃSKO – MAZURSKIEGO ...... 26 4.2.6. PLAN OCHRONY ZABYTKÓW NA WYPADEK KONFLIKTU ZBROJNEGO I SYTUACJI KRYZYSOWYCH POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO ...... 26 5. ZADANIA I KOMPETENCJE ORGANÓW POWIATU OLSZTYŃSKIEGO W ZAKRESIE OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W ŚWIETLE OBOWI ĄZUJ ĄCYCH PRZEPISÓW PRAWNYCH ...... 27 6. ZASOBY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO ...... 31 6.1. HISTORIA WARMII I POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO ...... 31 6.2. CHARAKTERYSTYKA POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO ...... 35 6.3 CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH NA TERENIE POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO ...... 38 6.3.1. ZESPOŁY URBANISTYCZNE I RURALISTYCZNE ...... 39 6.3.2. OZDOBA KRAJOBRAZU WARMI ŃSKIEGO I POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO „WARMI ŃSKIE KAPLICZKI” ...... 44 6.3.3. DZIEŁA ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA ...... 47 6.3.4. KO ŚCIOŁY I OBIEKTY SAKRALNE ...... 50 6.3.5. ARCHITEKTURA OBRONNA ...... 62 6.3.6. OBIEKTY TECHNIKI I PRZEMYSŁU ...... 64 6.3.7. PARKI, OGRODY I INNE FORMY ZAPROJEKTOWANEJ ZIELENI ...... 68 6.4. ZABYTKI NIERUCHOME B ĘDĄCE W ZASOBACH POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO ...... 81 6.4.1. ZAMEK W OLSZTYNKU...... 82 6.4.2. KAPLICA I KOSTNICA W JEZIORANACH ...... 84 6.4.3. PAŁAC W GRAZYMACH ...... 85 6.4.4. ZESPÓŁ PAŁACOWY W SMOLAJNACH ...... 86 6.5. ZABYTKI RUCHOME POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO...... 89 6.6. ZABYTKI ARCHEOLOGICZNE NA TERENIE POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO ...... 90 6.6.1. WYKAZ ZABYTKÓW ARCHEOLOGICZNYCH ...... 92 6.7. FORMY OCHRONY ZABYTKÓW NA TERENIE POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO ...... 94 6.7.1. WPIS DO REJESTRU ZABYTKÓW ...... 94 6.7.2. UZNANIE ZA POMNIK HISTORII ...... 94 6.7.3. UTWORZENIE PARKU KULTUROWEGO ...... 95 6.7.4. USTALENIA OCHRONY W MIEJSCOWYM PLANIE ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO ALBO W DECYZJI O USTALENIU LOKALIZACJI INWESTYCJI CELU PUBLICZNEGO, DECYZJI O WARUNKACH ZABUDOWY, DECYZJI O ZEZWOLENIU NA REALIZACJ Ę INWESTYCJI DROGOWEJ, DECYZJI O USTALENIU LOKALIZACJI LINII KOLEJOWEJ LUB DECYZJI O ZEZWOLENIU NA REALIZACJ Ę INWESTYCJI W ZAKRESIE LOTNISKA U ŻYTKU PUBLICZNEGO ………………………………………………………...96 6.7.5.OCHRONA NIEMATERIALNEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO…………………………………………………………………………….101 7. PROMOCJA ZABYTKÓW I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO ...... 106 7.1. PROMOCJA ZABYTKÓW NA STRONIE INTERNETOWEJ ...... 106 7.2 DOTOWANIE IMPREZ SŁU ŻĄ CYCH ZACHOWANIU DZIEDZICTWA WARMII ...... 109 7.2.1. PRZEDSI ĘWZI ĘCIA NA RZECZ OCHRONY ZABYTKÓW I ZACHOWANIA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO DOFINANSOWANE Z BUD ŻETU POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO ...... 109 7.2.2. PROJEKTY UNIJNE POWIATU NA RZECZ PROMOCJI HISTORII I TRADYCJI ...... 110 8. SZLAKI TURYSTYCZNE WYKORZYSTUJ ĄCE ZABYTKI I ZASOBY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO ...... 113 8.1. SZLAKI ROWEROWE ...... 113 8.2. SZLAKI KAJAKOWE ...... 117 8.3. SZLAKI SAMOCHODOWE ...... 118 8.4. SZLAKI KONNE ...... 122 8.5. SZLAKI PIESZE I NARCIARSKIE ...... 122 8.5.1. LE ŚNE ŚCIE ŻKI PRZYRODNICZE NA TERENIE NADLE ŚNICTW POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO ...... 124 9. DIAGNOZA STANU ISTNIEJ ĄCEGO I POTENCJAŁU POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO W ZAKRESIE OPIEKI I OCHRONY ZABYTKÓW - ANALIZA SZANS I ZAGRO ŻEŃ ...... 125 10. CELE PRIORYTETOWE I ZADANIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO NA LATA 2013 – 2016 ...... 127 11. LITERATURA I ŹRÓDŁA ...... 130

1. WST ĘP

Oddajemy w Pa ństwa r ęce strategiczny dokument na temat zabytków, czyli najcenniejszych obiektów Powiatu Olszty ńskiego i Warmii. Niektóre z nich wci ąż s ą „klejnotami”, przyci ągaj ą tłumy turystów, stan innych jest dramatyczny, wymagaj ący pilnych działa ń naprawczych. Na szcz ęś cie w ostatnich latach, w du żej mierze dzi ęki środkom unijnym, udaje si ę przywraca ć blask kolejnym obiektom. Du ża w tym zasługa inwestorów prywatnych, ale i samorz ądy, w tym nasz powiatowy, równie ż mog ą si ę pochwali ć udanymi przedsi ęwzi ęciami w tym zakresie. Przykładem mo że by ć chocia żby wzorcowo wykonany remont i rekonstrukcja XIV-wiecznego zamku w Olsztynku, czy działania Powiatu na rzecz renowacji kapliczek warmi ńskich.

„Program opieki nad zabytkami Powiatu Olszty ńskiego 2013-2016” opisuje stan faktyczny w dziedzinie opieki i ochrony zabytków, przedstawia najbardziej warto ściowe zabytki powiatu, pokazuje w jaki sposób powiat promuje zabytki, ale i szeroko rozumiane dziedzictwo kulturowe. W ostatniej cz ęś ci dokumentu znajduje si ę diagnoza stanu istniej ącego i potencjału Powiatu Olszty ńskiego w zakresie opieki nad zabytkami. Analiza szans i zagro żeń pokazuje słabe i silne strony w tej materii.

Program wyznacza te ż priorytetowe cele i zadania na rzecz ochrony zabytków w Powiecie na lata 2013-2016. A do zrobienia jest wci ąż wiele, pocz ąwszy od celów strategicznych, ko ńcz ąc na zadaniach szczegółowych i przedsi ęwzi ęciach niewielkich, ale istotnych. Dla ochrony bogatej spu ścizny przeszło ści Powiat Olszty ński jest gotowy wdra żać program z cał ą konsekwencj ą i determinacj ą. Mamy nadziej ę, że dzi ęki temu stan wielu zabytków poprawi si ę. B ędą one ratowane zgodnie z zasadami sztuki konserwatorskiej, a dzi ęki szeroko zakrojonym działaniom promocyjnym nasze zabytki b ędą ści ąga ć na Warmi ę coraz szersze grono turystów i go ści. Zamierzamy te ż edukowa ć młodzie ż i mieszka ńców powiatu tak, aby poznali całe bogactwo zwi ązane z zabytkami i dziedzictwem kulturowym Powiatu i Warmii. W my śl znanej zasady „poznasz i pokochasz”.

Niniejszy Program kierujemy do całej społeczno ści powiatu. Jego zapisy dotycz ą nie tylko wła ścicieli i użytkowników obszarów i obiektów zabytkowych, ale wszystkich mieszka ńców powiatu, gdy ż zachowane i nale życie piel ęgnowane dziedzictwo kulturowe nie tylko wyró żnia obszar powiatu, ale te ż przes ądza o jego atrakcyjno ści.

2. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Olszty ńskiego na lata 2013-2016 został opracowany w celu realizacji zapisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162,poz.1568 z pó źn. zm.), zwanej dalej” ustaw ą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami”.

Zgodnie z art.21 przytoczonej wy żej ustawy podstaw ą do sporz ądzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy jest ewidencja zabytków.

Wojewódzki konserwator zabytków prowadzi wojewódzk ą ewidencj ę zabytków w formie kart ewidencyjnych zabytków znajduj ących si ę na terenie województwa. Wł ączenie karty ewidencyjnej zabytku ruchomego niewpisanego do rejestru do wojewódzkiej ewidencji zabytków mo że nast ąpi ć za zgod ą wła ściciela tego zabytku.

Wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminn ą ewidencj ę zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy. W gminnej ewidencji zabytków powinny by ć uj ęte:

1) zabytki nieruchome wpisane do rejestru,

2) inne zabytki nieruchome znajduj ące si ę w wojewódzkiej ewidencji zabytków,

3) inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków.

Zgodnie z art. 87 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zarz ąd województwa, powiatu lub wójt ( burmistrz, prezydent miasta) sporz ądza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. Wojewódzki, powiatowy i gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje odpowiednio sejmik województwa, rada powiatu lub rada gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Programy ogłaszane s ą w wojewódzkim dzienniku urz ędowym. Z realizacji programów zarz ąd województwa, powiatu i wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporz ądza co 2 lata sprawozdanie, które przedstawia si ę odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy. Sprawozdanie z realizacji wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami jest przekazywane Generalnemu Konserwatorowi Zabytków i wła ściwemu wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków w celu jego wykorzystania przy opracowywaniu, aktualizacji oraz realizacji krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

2.1. PRZEDMIOT I CELE PROGRAMU

Powiat Olszty ński jako jednostka samorz ądu terytorialnego zobowi ązana jest do realizacji zada ń publicznych o charakterze ponadgminnym mi ędzy innymi w zakresie kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Cele programu opieki nad zabytkami okre ślono w art. 87 ust. 2 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Główne kierunki programowe to: 1) wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych, wynikaj ących z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzgl ędnianie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, ł ącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami; 6) okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ących sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo żliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami.

Niniejszy Program okre śla sposób realizacji zada ń ustawowych wyznaczonych Powiatowi wzgl ędem zabytków, których Powiat jest wła ścicielem, ochrony i poprawy ich stanu, zagospodarowania przestrzeni wokół zabytków, a tak że edukacj ę i promocj ę dziedzictwa kulturowego. Ma równie ż na celu wskazanie roli władz samorz ądowych, dla których ochrona zabytków i krajobrazu kulturowego oraz dziedzictwa kultury stanowi jeden z priorytetów prowadzonej polityki, nie naruszaj ąc kompetencji gmin i praw wła ścicieli obiektów zabytkowych. Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Olszty ńskiego na lata 2013 – 2016 jest spójny z krajowymi, regionalnymi oraz lokalnymi aktami prawa w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami.

3. UREGULOWANIA PRAWNE DOTYCZ ĄCE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.

Ustawa zasadnicza z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z pó źń . zm.). W my śl art. 5 Konstytucji Rzeczpospolita Polska strze że niepodległo ści i nienaruszalno ści swojego terytorium, zapewnia wolno ści i prawa człowieka i obywatela oraz bezpiecze ństwo obywateli, strze że dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochron ę środowiska, kieruj ąc si ę zasad ą zrównowa żonego rozwoju. Konstytucja zapewnia równie ż w art. 6, że Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dost ępu do dóbr kultury, b ędącej źródłem to żsamo ści narodu polskiego, jego trwania i rozwoju oraz udziela pomocy Polakom zamieszkałym za granic ą w zachowaniu ich zwi ązków z narodowym dziedzictwem kulturalnym.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami /Dz.U. Nr 162, poz. 1586 z pó źn. zm./.

Podstawowe regulacje w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego zostały zawarte w ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, która w sposób kompleksowy reguluje kwestie zwi ązane z prawn ą ochron ą zabytków. Ustawa okre śla przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady finansowania praz konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a tak że organizacj ę organów ochrony zabytków. Ustawa nakłada na organy administracji rz ądowej i samorz ądowej obowi ązek zapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych dla ochrony dóbr kultury.

W my śl zapisów ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, sprecyzowanych w art. 4, ochrona zabytków polega na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działa ń maj ących na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umo żliwiaj ących trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, 2) zapobieganie zagro żeniom mog ącym spowodował uszczerbek dla warto ści zabytków, 3) udaremnianie niszczenia i niewła ściwego korzystania z zabytków, 4) przeciwdziałanie kradzie ży, zagini ęciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granic ę, 5) kontrol ę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, 6) uwzgl ędnianie zada ń ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

Opieka nad zabytkami sprawowana przez wła ściciela lub posiadacza zabytku polega przede wszystkim na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku, 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniaj ący trwałe zachowanie jego warto ści, 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.

Wła ścicielowi lub posiadaczowi zabytku nieruchomego przysługuj ą prawa i ci ążą na nim ustawowe obowi ązki zwi ązane z zagospodarowaniem zabytku, prowadzeniem badań, prac i robót oraz podejmowaniem innych działa ń przy zabytkach. Zgodnie z art. 25 zagospodarowanie na cele u żytkowe zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru wymaga posiadania przez jego wła ściciela lub posiadacza: 1) dokumentacji konserwatorskiej okre ślaj ącej stan zachowania zabytku nieruchomego i mo żliwo ści jego adaptacji, z uwzgl ędnieniem historycznej funkcji i warto ści tego zabytku; 2) uzgodnionego z wojewódzkim konserwatorem zabytków programu prac konserwatorskich przy zabytku nieruchomym, okre ślaj ącego zakres i sposób ich prowadzenia oraz wskazuj ącego niezb ędne do zastosowania materiały i technologie; 3) uzgodnionego z wojewódzkim konserwatorem zabytków programu zagospodarowania zabytku nieruchomego wraz z otoczeniem oraz dalszego korzystania z tego zabytku, z uwzgl ędnieniem wyeksponowania jego warto ści.

Na podstawie art. 26 w umowie sprzeda ży, zamiany, darowizny lub dzier żawy zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru, stanowi ącego własno ść Skarbu Pa ństwa lub jednostki samorz ądu terytorialnego, przy okre ślaniu sposobu korzystania z tego zabytku nale ży nało żyć, je żeli stan zachowania zabytku tego wymaga, na nabywc ę lub dzier żawc ę obowi ązek przeprowadzenia w okre ślonym terminie niezb ędnych prac konserwatorskich przy tym zabytku. Przepis ten stosuje si ę odpowiednio do decyzji o oddaniu w trwały zarz ąd zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru.

Stosownie do art. 27, na wniosek wła ściciela lub posiadacza zabytku wojewódzki konserwator zabytków przedstawia, w formie pisemnej, zalecenia konserwatorskie, okre ślaj ące sposób korzystania z zabytku, jego zabezpieczenia i wykonania prac konserwatorskich, a tak że zakres dopuszczalnych zmian, które mog ą by ć wprowadzone w tym zabytku. We wniosku nale ży okre śli ć zakres planowanych prac, ze wskazaniem planowanych do zastosowania materiałów budowlanych i rozwi ąza ń technicznych.

Nale ży podkre śli ć, że podstawow ą zasad ą konserwatorsk ą podczas planowania remontu obiektu zabytkowego jest wykonanie go przy u życiu materiałów historycznie uzasadnionych, z maksymalnym zachowaniem substancji zabytkowej i minimalnej w ni ą ingerencj ą. Oznacza to kontynuacj ę tradycyjnych materiałów i technologii charakterystycznych dla okresu powstania obiektu. Dokonane wcze śniej rozpoznanie, słu żą ce poprawnemu przygotowaniu do prac remontowych powinno wynika ć na przykład z bada ń archiwalnych ( źródeł ikonograficznych, fotograficznych, pisanych itp.) lub ingerencyjnych bada ń konserwatorskich substancji zabytkowej obiektu. Badania konserwatorskie dotycz ą głównie prac na elewacji, klatkach schodowych, w piwnicach, werandach, balkonach, schodach, balustradach, bramach przejazdowych oraz wszelkiej stolarki otworowej – okien i drzwi. W zale żno ści od konkretnego obiektu stosuje si ę: kamie ń, cegł ę, drewno, szło, dachówk ę ceramiczn ą w kolorze ceglasto - czerwonym, blach ę miedzian ą, cynkow ą lub tytanowo – cynkow ą, tynki, zaprawy i farby, które pozwalaj ą na „oddychanie” muru. Niedopuszczalne jest stosowanie ahistorycznych materiałów budowlanych typu – okna i drzwi PCV, blacho - dachówka (gont bitumiczny), dachówka cementowa, styropian lub wełna do ocieplania zewn ętrznego. W miar ę mo żliwo ści nale ży stosowa ć materiały budowlane pochodz ące z rozbiórek obiektów zabytkowych. Najcz ęś ciej stosowane materiały budowlane podczas realizacji robót w obiektach zabytkowych przedstawiaj ą poni ższe zestawienia tabelaryczne.

Wła ściwo ści wykorzystywane w Materiał budowlany Zastosowanie budownictwie kamie ń naturalny - fundamenty budynków, - du ża wytrzymało ść na ściskanie - fundamenty i mury ogrodzeniowe, (obci ąż enia fundamentów) i ścieranie - nawierzchnie dróg, placów, (nawierzchnie dróg, placów, posadzki, - okładziny budynków, okładziny), - posadzki, - odporno ść na czynniki atmosferyczne (temperatura, opady, wiatr, wilgo ć), - długotrwało ść , ogólna dost ępno ść , drewno - konstrukcja wi ęź by dachowej, - wytrzymało ść na ściskanie i zginanie - konstrukcja ścian (mur pruski), (elastyczno ść i wytrzymało ść konstrukcji), - konstrukcja stropów, - bardzo niska przewodno ść cieplna, - stolarka okienna i drzwiowa, - kurczliwo ść i p ęcznienie (stolarka okienna), - elementy ozdobne, - odporno ść na ścieranie (okładziny, - okładziny ścian, podłogi), - podłogi, - ogólna dost ępno ść , wapno - główny składnik zapraw - wła ściwo ści bakteriobójcze, tynkarskich, antygrzybiczne, odstrasza robactwo, - regulator wilgotno ści muru, glina - materiał do produkcji cegły, glina surowa: ceramiki budowlanej ( pokrycia - regulator wilgotno ści powietrza w obiekcie, dachów - dachówki, g ąsiory itp.; - konserwuje i wchłania wilgo ć z drewna, rury instalacyjne - kamionka, słomy itp., które otacza , podłogi z cegły), - magazynuje ciepło, - dodatek do wypełnie ń konstrukcji - zatrzymuje promieniowanie o wysokiej drewnianej, cz ęstotliwo ści, - polepa, glina wypalona: - wytrzymało ść na ściskanie, ścieranie, - du ża twardo ść , - odporno ść na czynniki atmosferyczne, - ognioodporno ść , - niska przewodno ść cieplna, - nieprzewodno ść elektryczna, - odporno ść kamionki na działanie kwasów, nieprzepuszczalno ść wody, piasek, żwir - materiał uzupełniaj ący (kruszywo) - ró żne wła ściwo ści zale żne od rodzaju i (dodatek do zapraw, wypełnie ń uziarnienia kruszywa (nasi ąkliwo ść , konstrukcji ścian), mrozoodporno ść , wytrzymało ść na ściskanie), trzcina rzeczna - pokrycie dachu (strzecha), - bardzo niska przewodno ść cieplna (równa - materiał izoluj ący cieplnie oraz wełnie mineralnej), podkładowy do wykonania tynków - nie absorbuje wody, (maty trzcinowe), - elastyczno ść i odporno ść na gryzonie, - ogólna dost ępno ść , Rodzaje materiałów budowlanych z rozbiórki obiektów zabytkowych, przykłady Materiał budowlany wzornictwa kamie ń - bloki kamienne, kamie ń polny, kamie ń ci ęty

- stara brukowana droga / mur ceglano-kamienny

- cegła i kształtki wypalane z gliny, ró żnowymiarowe, ró żnokolorowe (standardowe, gotyckie, klasztorne, glazurowane);

glina

- mur z cegły wypalanej w obiektach zabytkowych

- stara podłoga z cegły wypalanej

- dachówka, g ąsiory, kształtki dachowe wypalane z gliny

- dach kryty dachówk ą esówk ą (holenderk ą)

- dach kryty dachówk ą karpiówk ą (w koronk ę)

drewno - belki konstrukcyjne/deski podłogowe

- strop drewniany/podłoga z desek

- mur pruski (drewniana konstrukcja ścian z wypełnieniem)

Niezale żnie od obowi ązków wynikaj ących z opieki nad zabytkami, okre ślonych w art. 5, wła ściciel lub posiadacz zabytku wpisanego do rejestru lub zabytku znajduj ącego si ę w wojewódzkiej ewidencji zabytków zawiadamia wojewódzkiego konserwatora zabytków o: 1) uszkodzeniu, zniszczeniu, zagini ęciu lub kradzie ży zabytku, niezwłocznie po powzi ęciu wiadomo ści o wyst ąpieniu zdarzenia; 2) zagro żeniu dla zabytku, niezwłocznie po powzi ęciu wiadomo ści o wyst ąpieniu zagro żenia; 3) zmianie miejsca przechowania zabytku ruchomego w terminie miesi ąca od dnia nast ąpienia tej zmiany; 4) zmianach dotycz ących stanu prawnego zabytku, nie pó źniej ni ż w terminie miesi ąca od dnia ich wyst ąpienia lub powzi ęcia o nich wiadomo ści.

Artykuł 36 okre śla katalog działa ń przy zabytku, których podj ęcie wymaga uprzednio uzyskania pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków, niezale żnie od dokonania zgłoszenia lub uzyskania pozwolenia na budow ę przewidzianych w przepisach Prawa budowlanego. Pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków wymaga: 1) prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru; 2) wykonywanie robót budowlanych w otoczeniu zabytku; 3) prowadzenie bada ń konserwatorskich zabytku wpisanego do rejestru; 4) prowadzenie bada ń architektonicznych zabytku wpisanego do rejestru; 5) prowadzenie bada ń archeologicznych; 6) przemieszczanie zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru; 7) trwałe przeniesienie zabytku ruchomego wpisanego do rejestru, z naruszeniem ustalonego tradycj ą wystroju wn ętrza, w którym zabytek ten si ę znajduje; 8) dokonywanie podziału zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru; 9) zmiana przeznaczenia zabytku wpisanego do rejestru lub sposobu korzystania z tego zabytku; 10) umieszczanie na zabytku wpisanym do rejestru urz ądze ń technicznych, tablic, reklam oraz napisów, z zastrze żeniem art. 12 ust. 1; 11) podejmowanie innych działa ń, które mogłyby prowadzi ć do naruszenia substancji lub zmiany wygl ądu zabytku wpisanego do rejestru; 12) poszukiwanie ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych, w tym zabytków archeologicznych, przy u życiu wszelkiego rodzaju urz ądze ń elektronicznych i technicznych oraz sprz ętu do nurkowania. Zgodnie z ustaw ą ochronie i opiece, bez wzgl ędu na stan zachowania podlegaj ą: 1) zabytki nieruchome b ędące, w szczególno ści: a) krajobrazami kulturowymi, b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, c) dziełami architektury i budownictwa, d) dziełami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upami ętniaj ącymi wydarzenia historyczne b ądź działalno ść wybitnych osobisto ści lub instytucji. 2) zabytki ruchome b ędące, w szczególno ści: a) dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki u żytkowej, b) kolekcjami stanowi ącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporz ądkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, c) numizmatami oraz pami ątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, piecz ęciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytworami techniki, a zwłaszcza urz ądzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narz ędziami świadcz ącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentuj ącymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy o bibliotekach, f) instrumentami muzycznymi, g) wytworami sztuki ludowej i r ękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, h) przedmiotami upami ętniaj ącymi wydarzenia historyczne b ądź działalno ść wybitnych osobisto ści lub instytucji. 3) zabytki archeologiczne b ędące, w szczególno ści: a) pozostało ściami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami działalno ści gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ochronie mog ą podlega ć równie ż nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

W polskim systemie prawa wyró żnia si ę nast ępuj ące formy ochrony zabytków (art. 7): 1) wpis do rejestru zabytków, 2) uznanie za pomnik historii , 3) utworzenie parku kulturowego, 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji w zakresie lotniska u żytku publicznego.

Ustawowymi organami ochrony zabytków s ą: 1) minister wła ściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków; 2) wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków.

Zgodnie z ustaw ą starosta, w przypadku wyst ąpienia zagro żenia dla zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru, polegaj ącego na mo żliwo ści jego zniszczenia lub uszkodzenia, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, mo że wyda ć decyzj ę o zabezpieczeniu tego zabytku w formie ustanowienia czasowego zaj ęcia do czasu usuni ęcia zagro żenia (art. 50 ust. 3). W uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków starosta ma równie ż prawo do umieszczania na zabytkach znaku zabytku chronionego prawem (art. 12 ustawy), którego form ę okre śla rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 roku w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczanego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (Dz. U. Nr 30, poz. 259). Zgodnie z art. 18 ustawy ochron ę zabytków i opiek ę nad zabytkami uwzgl ędnia si ę równie ż przy sporz ądzaniu i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Ustalenia te dotycz ą w szczególno ści zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia, zabytków nieruchomych znajduj ących si ę w gminnej ewidencji zabytków i parków kulturowych.

Ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym /Dz.U. z 2012r., poz.259/.

Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wskazuje, że ochrona dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej jest niezb ędna do uwzgl ędnienia w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Ustawa definiuje „dobra kultury współczesnej”, które okre śla jako nieb ędące zabytkami dobra kultury, takie jak pomniki, miejsca pami ęci, budynki, ich wn ętrza i detale, zespoły budynków, zało żenia urbanistyczne i krajobrazowe, b ędące uznanym dorobkiem współcze śnie żyj ących pokole ń, je żeli cechuje je wysoka warto ść artystyczna lub historyczna. Z ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wynika, że do zada ń powiatu nale ży, prowadzenie w granicach swojej własno ści rzeczowej, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego, odnosz ących si ę do obszaru powiatu i zagadnie ń jego rozwoju. W ustawie o planowaniu przestrzennym wielokrotnie wskazuje si ę na konieczno ść uwzgl ędnienia stanu zachowania dziedzictwa kulturowego oraz dóbr kultury współczesnej zarówno w studium, w planach jak i w decyzjach o warunkach zabudowy.

Ustawa z dnia 7 lipca 1994 roku Prawo budowlane /Dz.U. z 2010r.Nr 243, poz. 1632 z pó źn. zm./.

Ustawa w art. 39 okre śla warunki uzyskania pozwolenia na budow ę w przypadku prowadzenia prac budowlanych przy obiekcie budowlanym wpisanym do rejestru zabytków lub na obszarze obj ętym ochron ą konserwatorsk ą. Stanowi bowiem, że prowadzenie robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków lub na obszarze wpisanym do rejestru zabytków, przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budow ę wymaga uzyskania pozwolenia wła ściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 39 ust. 1). W stosunku do obiektów budowlanych oraz obszarów niewpisanych do rejestru zabytków, a ujętych w gminnej ewidencji zabytków, pozwolenie na budow ę lub rozbiórk ę obiektu wydaje wła ściwy organ administracji architektoniczno – budowlanej w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków (art. 39 ust. 3). W tym przypadku wojewódzki konserwator zabytków zajmuje stanowisko w sprawie wniosku o pozwolenie na budow ę lub rozbiórk ę obiektów budowlanych w terminie 30 dni od dnia jego dor ęczenia. Niezaj ęcie stanowiska w tym terminie uznaje si ę jako brak zastrze żeń do przedstawionych we wniosku rozwi ąza ń projektowych (art. 39 ust. 4). W przypadku robót budowlanych obj ętych obowi ązkiem zgłoszenia organ administracji architektoniczno – budowlanej mo że, w drodze decyzji administracyjnej, nało żyć na inwestora obowi ązek uzyskania pozwolenia na budow ę, gdy realizacja robót mo że spowodowa ć pogorszenie stanu środowiska lub stany zachowania zabytków (art. 30 ust. 7 pkt 2). Je żeli obiekty i urz ądzenia budowlane, na budow ę których nie jest wymagane pozwolenie na budow ę, podlegaj ą ochronie jako zabytki, ich rozbiórka wymaga uzyskania pozwolenia na rozbiórk ę (art. 31 ust. 1 pkt 2). Szczegółowe zasady dotycz ące mi ędzy innymi wydawania pozwole ń na prowadzenie robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru oraz dodatkowe wymagania dla osób wykonuj ących samodzielne funkcje techniczne w budownictwie przy zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru okre ślone s ą w rozporz ądzeniu wydanym przez ministra wła ściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego na podstawie art. 37 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Rozporz ądzenie to reguluje równie ż kwestie zwi ązane z prowadzeniem robót budowlanych w otoczeniu zabytku.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska /Dz.U. z 2008r. Nr 25, poz. 150 z pó źn. zm./.

Ustawa okre śla zachowanie warto ści kulturowych z uwzgl ędnieniem zabytków archeologicznych jako jeden z elementów ochrony powierzchni ziemi (art. 101). W art. 400a ust. 1 wskazuje ponadto zakres finansowania ochrony środowiska i gospodarki wodnej okre ślaj ąc w nim działania zwi ązane z utrzymaniem i zachowaniem parków oraz ogrodów b ędących przedmiotem ochrony na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. W art. 400b wskazuje, że celem działania Narodowego Funduszu jak i wojewódzkich funduszy ochrony środowiska jest finansowanie ochrony środowiska i gospodarki wodnej mi ędzy innymi w zakresie działa ń zwi ązanych z utrzymaniem i zachowaniem parków oraz ogrodów b ędących przedmiotem ochrony na podstawie przepisów prawa.

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody /Dz.U. z 2009r. Nr 151, poz. 1220 z pó źn. zm./.

Ustawa definiuje tereny zieleni jako tereny wraz z infrastruktur ą techniczn ą i budynkami funkcjonalnie z nimi związanymi, pokryte ro ślinno ści ą, znajduj ące si ę w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pełni ące funkcje estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne lub osłonowe, a w szczególno ści parki, ziele ńce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe oraz cmentarze, a tak że ziele ń towarzysz ącą ulicom, placom, zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, składowiskom, lotniskom oraz obiektom kolejowym i przemysłowym. Art. 83 ust. 2 ustawy wskazuje, że organem wła ściwym w post ępowaniu administracyjnym o wydanie zezwolenia na usuni ęcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomo ści wpisanej do rejestru zabytków jest wojewódzki konserwator zabytków, który na podstawie art. 84. ust. 2 nalicza opłaty za usuni ęcie drzew z terenu nieruchomo ści wpisanej do rejestru zabytków lub na podstawie art. 86 ust 3-13 odst ępuje od pobrania opłaty i okre śla w wydanym pozwoleniu warunki , jakie nale ży spełni ć, aby zachowa ć prawo do zwolnienia z pobrania opłat za usuni ęcie drzew i krzewów na terenach obj ętych ochron ą konserwatorsk ą.

Ustawa o ochronie przyrody okre śla zamkni ęty katalog form, w których chroniona jest przyroda na terenie Polski. S ą to: 1) parki narodowe, 2) rezerwaty przyrody, 3) parki krajobrazowe, 4) obszary chronionego krajobrazu, 5) obszary Natura 2000, 6) pomniki przyrody, 7) stanowiska dokumentacyjne, 8) użytki ekologiczne, 9) zespoły przyrodniczo – krajobrazowe, 10) ochrona gatunkowa ro ślin, zwierz ąt i grzybów.

Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomo ściami /Dz.U. z 2010r. Nr 102, poz. 651 z pó źn. zm./.

Ustawa wskazuje, że celem publicznym w rozumieniu ustawy jest mi ędzy innymi opieka nad nieruchomo ściami stanowi ącymi zabytki w rozumieniu przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (art. 6 pkt 5). Art. 13 ust. 4 ustawy stanowi , że sprzeda ż, zamiana, darowizna lub oddanie w u żytkowanie wieczyste nieruchomo ści wpisanych do rejestru zabytków stanowi ących własno ść Skarbu Pa ństwa lub jednostki samorz ądu terytorialnego, a tak że wnoszenie tych nieruchomo ści jako wkładów niepieni ęż nych (aportów) do spółek, wymaga pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków Zgodnie z ustaw ą, jeżeli przedmiotem umowy o oddanie nieruchomo ści gruntowej w użytkowanie wieczyste jest nieruchomo ść wpisana do rejestru zabytków, przy okre ślaniu sposobu korzystania z tej nieruchomo ści mo żna nało żyć, w razie potrzeby, na nabywc ę obowi ązek odbudowy lub remontu poło żonych na niej zabytkowych obiektów budowlanych, w terminie okre ślonym w umowie (art. 29 ust. 2).

Ustawa z dnia 25 pa ździernika 1991 roku o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej /Dz.U. z 2012r., poz. 406/.

Ustawa w art. 1 ust 2 wskazuje Pa ństwo jako mecenasa działalno ści kulturalnej, którego zadaniem jest wspieranie i promocja twórczo ści, edukacji i o światy kulturalnej, działa ń i inicjatyw kulturalnych oraz opieki nad zabytkami. Zgodnie z ustaw ą minister wła ściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, inni ministrowie i kierownicy urz ędów centralnych w odniesieniu do podległych im o środków i instytucji kultury, a tak że jednostki samorz ądu terytorialnego, mog ą przyznawa ć stypendia osobom zajmuj ącym si ę twórczo ści ą artystyczn ą, upowszechnianiem kultury oraz opiek ą nad zabytkami. Stypendium polega na przyznaniu środków finansowych osobom realizuj ącym okre ślone przedsi ęwzi ęcia w zakresie twórczo ści artystycznej, opieki nad zabytkami lub upowszechniania kultury.

Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalno ści po żytku publicznego i o wolontariacie /Dz.U. z 2010r. Nr 234, poz. 1536 z pó źn.zm./.

Ustawa reguluje mi ędzy innymi zasady prowadzenia działalno ści po żytku publicznego przez organizacje pozarz ądowe w sferze zada ń publicznych oraz współpracy organów administracji publicznej z organizacjami pozarz ądowymi. Działalno ści ą po żytku publicznego jest działalno ść społecznie u żyteczna, prowadzona przez organizacje pozarz ądowe w sferze zada ń publicznych obejmuj ących mi ędzy innymi zadania w zakresie: a) podtrzymywania i upowszechniania tradycji narodowej, piel ęgnowania polsko ści oraz rozwoju świadomo ści narodowej, obywatelskiej i kulturowej, b) kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego.

Ustawa z dnia 28 wrze śnia 1991 r. o lasach /Dz. U. z 2011 r. Nr 12, poz. 59 z pó źn. zm./.

Ustawa stanowi, że lasy mog ą by ć uznawane za zabytek lub na ich obszarze mo że znajdowa ć si ę zabytek wpisany do rejestru zabytków. W art. 7 ust. 2 i 3 ustawy o lasach uregulowano problematyk ę gospodarki le śnej w rezerwatach przyrody, parkach narodowych i w lasach wpisanych do rejestru zabytków oraz w lasach, na terenie których znajduj ą si ę zabytki archeologiczne, która powinna by ć prowadzona w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, a tak że uwzgl ędnia ć przepisy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Zasady ochrony zabytków znajduj ących si ę w muzeach i bibliotekach reguluj ą ustawy : 1) ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach /Dz. U. z 2012 r., poz. 987 z pó źn. zm./, 2) ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach /Dz. U. z 2012 r., poz. 642 z pó źn. zm./.

Inne uregulowania prawne dotycz ące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami:

1) rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 27 lipca 2011 roku w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, bada ń konserwatorskich, bada ń architektonicznych i innych działa ń przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz bada ń archeologicznych (Dz. U. Nr 165, poz. 987), 2) rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2005 roku w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz. U. Nr 112, poz. 940 z pó źń . zm), 3) rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 roku w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz. U. Nr 212, poz. 2153), 4) rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 kwietnia 2011 roku w sprawie wywozu zabytków za granic ę (Dz. U. Nr 89, poz. 510), 5) rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 roku w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granic ę niezgodnie z prawem (Dz. U. Nr 113, poz. 661), 6) rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 roku w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczanego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (Dz. U. Nr 30, poz. 259), 7) rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 1 kwietnia 2004 roku w sprawie nagród za odkrycie lub znalezienie zabytków archeologicznych (Dz. U. Nr 71, poz. 650).

Umowy mi ędzynarodowe: 1) Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona) sporz ądzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 r. (Dz. U. z 1996 r. Nr 120, poz. 564), 2) Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyj ęta w Pary żu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencj ę Generaln ą Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej siedemnastej sesji (Dz. U. z 1976 r. Nr 32, poz. 190 zał.), 3) Umowa mi ędzy Rz ądem Rzeczypospolitej Polskiej a Rz ądem Stanów Zjednoczonych Ameryki o ochronie okre ślonych dóbr kultury podpisana w Waszyngtonie dnia 11 maja 2004 roku (M.P. z 2010 r., Nr 71, poz. 902), 4) Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy sporz ądzona w Grenadzie dnia 3 pa ździernika 1985 roku (Dz. U. z 2012 r., poz. 210), 5) Porozumienie o współpracy i pomocy wzajemnej w sprawie zatrzymywania i zwrotu dóbr kultury nielegalnie przewo żonych przez granice pa ństw sporz ądzone w Plowdiw dnia 22 kwietnia 1986 roku (Dz. U. z 1988 r., Nr 38, poz. 296 zał.), 6) Konwencja dotycz ąca środków zmierzaj ących do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własno ści dóbr kultury sporz ądzona w Pary żu dnia 17 listopada 1970 roku (Dz. U. z 1974 r., Nr 20, poz. 106), 7) Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z Regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego podpisana w Hadze dnia 14 maja 1954 roku (Dz. U. z 1957 r., Nr 46, poz. 212 zał.), 8) Drugi Protokół sporz ądzony w Hadze dnia 26 marca 1999 roku do Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze dnia 14 maja 1954 roku (Dz. U. z 2012 r., poz. 248). 9) Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy, Grenada 1985. 10. 03 (Dz. U. z 2012 r., poz. 210). 4. UWARUNKOWANIA ZEWN ĘTRZNE OPIEKI NAD ZASOBAMI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

4.1. KRAJOWA POLITYKA W DZIEDZINIE OPIEKI NAD DZIEDZICTWEM KULTUROWYM

4.1.1. NARODOWA STRATEGIA ROZWOJU KULTURY NA LATA 2004 – 2013 (2020)

W dniu 21 wrze śnia 2004 r. Rada Ministrów przyj ęła dokument pod nazw ą: Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2013, który uzupełniono w 2005 r. i upubliczniono pod nazw ą: Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020. Strategia jest rz ądowym dokumentem tworz ącym ramy polityki kulturalnej, funkcjonuj ącej w nowych warunkach gospodarki rynkowej, a tak że w kontek ście wspólnoty Polski z Uni ą Europejsk ą. Misj ą strategii jest zrównowa żony rozwój kultury jako najwy ższej warto ści przenoszonej ponad pokoleniami, okre ślaj ącej całokształt historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, warto ści warunkuj ącej to żsamo ść narodow ą i zapewniaj ącej ci ągło ść tradycji i rozwój regionów. Okre ślaj ąc podstawowe poj ęcia, podkre ślono fundamentaln ą rol ę kultury w życiu społecznym: „Kultura warunkuje rozwój społeczny i gospodarczy, kształtuje postawy obywateli i formy instytucjonalne pa ństw”. Nie jest wi ęc tylko elementem systemu, ani tym bardziej dziedzin ą życia społecznego, ale podstaw ą do wszelkich zmian instytucjonalno - ekonomicznych społecze ństw. By ć mo że wła śnie dlatego art. 6 ust. 1 Konstytucji stanowi: Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dost ępu do dóbr kultury, b ędącej źródłem to żsamo ści narodu polskiego, jego trwania i rozwoju” s. 6. W rozdziale: Zało żenia do Narodowej Strategii Rozwoju Kultury, stwierdzono, że samorz ądy terytorialne powinny zyska ć wi ększ ą motywacj ę w kształtowaniu instytucjonalnego zaplecza dla rozwoju kultury, w tym do wypełniania zało żonych w lokalnych strategiach rozwoju celów w sferze kultury, a rola pa ństwa powinna sprowadza ć si ę do bada ń naukowych i monitorowania tej sfery oraz do skutecznego zapobiegania sytuacjom kryzysowym. Jednocze śnie Minister Kultury powinien posiada ć odpowiednie środki na sprawowanie mecenatu nad działalno ści ą instytucji kultury oraz instrumenty o charakterze motywuj ącym, za pomoc ą których mo żliwa będzie realizacja polityki kulturalnej pa ństwa w regionach (s. 114). Celem strategicznym Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004–2013 jest zrównowa żenie rozwoju kultury w regionach, który osi ągn ąć mo żna poprzez realizacj ę celów cz ąstkowych: 1) wzrost efektywno ści zarz ądzania sfer ą kultury; 2) wprowadzenie innowacyjnych rozwi ąza ń w systemie organizacji działalno ści kulturalnej i w systemie upowszechniania kultury; 3) zmniejszenie dysproporcji regionalnych w rozwoju kultury; 4) wzrost uczestnictwa i wyrównanie szans w dost ępie do szkolnictwa artystycznego, dóbr i usług kultury; 5) popraw ę warunków działalno ści artystycznej; 6) efektywn ą promocj ę twórczo ści; 7) zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywn ą ochrona zabytków; 8) zmniejszenie luki cywilizacyjnej poprzez modernizacj ę i rozbudow ę infrastruktury kultury. 4.1.2. NARODOWY PROGRAM KULTURY „OCHRONA ZABYTKÓW I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO NA LATA 2004-2013”

Dokumentem słu żą cym wdro żeniu Narodowej Strategii Rozwoju Kultury w sferze materialnej spu ścizny kulturowej Polski jest Narodowy Program Kultury, Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego. Dokument ten wytycza strategiczne cele polityki pa ństwa w sferze ochrony zabytków:

1) przygotowanie skutecznego systemu prawno – finansowego wspierania ochrony i opieki nad zabytkami; 2) podj ęcie prac nad kompleksowym systemem edukacji na rzecz dziedzictwa; 3) poszukiwanie instrumentów wzmacniaj ących efekty działalno ści słu żby konserwatorskiej; 4) ograniczenia uznaniowo ści konserwatorów poprzez nało żenie na nich odpowiedzialno ści za niezgodne z prawem post ępowanie; 5) intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie kompleksowa poprawa stanu zabytków nieruchomych.

W programie przyj ęto, że realizowane działania maj ą na celu materialn ą popraw ę stanu zabytków, ich adaptacj ę i rewitalizacj ę oraz zwi ększenie dost ępno ści do nich mieszka ńców, turystów i inwestorów.

Realizacja działa ń pozwoli na zwi ększenie atrakcyjno ści regionów, a tak że wykorzystanie przez nie potencjału zwi ązanego z posiadanym dziedzictwem kulturowym. Wymieniono mi ędzy innymi: Działanie 1.2. Kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne.

Opracowanie krajowego programu ochrony jest ustawowym obowi ązkiem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Tezy do omawianego dokumentu zostały sporz ądzone na zlecenie Generalnego Konserwatora Zabytków z dnia 26 stycznia 2004 r. W cytowanym dokumencie najwa żniejsze pod wzgl ędem merytorycznym s ą nast ępuj ące zasady post ępowania konserwatorskiego:

1) zasada „primum non nocere” (po pierwsze nie szkodzić); 2) zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego warto ści (materialnych i niematerialnych); 3) zasada minimalnej niezb ędnej ingerencji (powstrzymywania si ę od działa ń 4) niekoniecznych); 5) zasada, zgodnie z któr ą usuwa ć nale ży to (i tylko to), co na oryginał działa niszcz ąco; 6) zasada czytelno ści i odró żnialno ści ingerencji; 7) zasada odwracalno ści metod i materiałów; 8) zasada wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepsz ą wiedz ą i na najwy ższym poziomie.

Zasady powy ższe dotycz ą i winny obowi ązywa ć nie tylko konserwatorów zajmuj ących si ę technologiczn ą stron ą restauracji dzieł sztuki, konserwatorów-architektów lub urbanistów, ale równie ż pracowników urz ędów konserwatorskich czy te ż pracowników samorz ądów, zwłaszcza w zakresie opiniowania i przyznawania środków na realizacj ę programów i projektów zwi ązanych z ochron ą zabytków.

4.1.3. NARODOWY PROGRAM ROZWOJU POLSKI NA LATA 2007 - 2013

Program przyj ęty w 2005 r. przez Rad ę Ministrów zawiera elementy kierunkowe dla problematyki ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. W kierunku dotycz ącym podnoszenia innowacyjno ści przedsi ębiorstw zaproponowano promocj ę i wdra żanie nowoczesnych technologii w produkcji i dystrybucji dóbr kultury, zachowanie i ochron ę dziedzictwa kulturowego, jako elementu aktywizacji przedsi ębiorczo ści. W ramach realizacji programu horyzontalnego „Wzmocnienie potencjału rozwoju regionów i przekształcenia strukturalne obszarów wiejskich” wskazano szereg programów operacyjnych. Jednym z nich jest „Rozwój kultury i zachowanie dziedzictwa kulturowego.”

W Narodowym Programie Rozwoju okre ślono rol ę kultury w pa ństwie, jako istotny czynnik rozwoju. Uznano jego znaczenie we wzro ście atrakcyjno ści turystycznej, mieszkaniowej i inwestycyjnej regionu i kraju. Jednocze śnie zdiagnozowano proces pogarszania si ę stanu infrastruktury kulturalnej, zabytków oraz niedostosowanie jako ści infrastruktury kulturalnej do standardów europejskich. Wynikaj ą one mi ędzy innymi z niewystarczaj ących wydatków publicznych na kultur ę. Znacznie pogł ębił si ę równie ż problem nierównomiernego dost ępu społecze ństwa do kultury w kontek ście regionalnym i na linii miasto-wie ś. Pozytywne zjawiska w sektorze kultury koncentruj ą si ę przy zwi ększaj ącej si ę aktywno ści organizacji pozarz ądowych.

Pierwszy priorytet operacyjny okre ślony jako: „Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego oraz rozwój infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym” koncentruje si ę na rozwoju inwestycji w sferze kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego w celu podnoszenia konkurencyjno ści tej sfery i zrównowa żenia rozwoju kultury w regionach. W ramach tego priorytetu, wskazano zadania, które przyczyni ą si ę do zachowania dla przyszłych pokole ń dziedzictwa kulturowego, wzrostu spójno ści przestrzennej kraju i zrównowa żenie rozwoju kultury w regionach, a tak że do rozwoju markowych produktów turystyki kulturowej.

4.2. RELACJE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Z DOKUMENTAMI OBOWI ĄZUJ ĄCYMI NA POZIOMIE WOJEWÓDZTWA I POWIATU

4.2.1. STRATEGIA ROZWOJU SPOŁECZNO - GOSPODARCZEGO WOJEWÓDZTWA WARMI ŃSKO - MAZURSKIEGO

Strategia Rozwoju Społeczno - Gospodarczego Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego do roku 2020, opracowana w roku 2005 jako jeden z celów operacyjnych zakłada wzrost potencjału turystycznego. Działania, które maj ą zmierza ć do osi ągni ęcia tego celu, a które jednocze śnie uwzgl ędniaj ą w szerokim tego słowa znaczeniu zasoby kulturowe regionu to mi ędzy innymi: Ò badania mo żliwo ści rozwoju ró żnych form turystyki z uwzgl ędnieniem oferty kulturalnej i sportowej; Ò wyeksponowanie specyfiki i wypromowanie tradycji regionu; Ò wybranie i wylansowanie najwa żniejszych produktów turystycznych regionu; Ò opracowanie i realizacja programu wspierania i ochrony indywidualnych cech kultury regionalnej; Ò promowanie mniej znanych turystycznie obszarów województwa; Ò utrzymywanie sprawno ści i kompleksowego zagospodarowania osobliwo ści w skali europejskiej jak ą jest Kanał Elbl ąski wraz z przyległymi terenami; Ò współtworzenie i współuczestniczenie w mi ędzynarodowych i krajowych imprezach i programach kulturalnych; Ò regularna informacja o ofercie turystycznej i kulturalnej.

4.2.2. STRATEGIA ROZWOJU KULTURY WOJEWÓDZTWA WARMI ŃSKO - MAZURSKIEGO

W roku 2000 powstał wojewódzki dokument dotycz ący ochrony dorobku kulturowego Regionu - Strategia Rozwoju Kultury Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego do 2015 roku. Dokument ten stanowi rozwini ęcie jednego ze strategicznych celów regionu, który brzmi: „Bogactwo dziedzictwa i kultury regionu istotnym czynnikiem rozwoju społeczno - gospodarczego”. Głównymi zało żeniami, które stan ęły u podstaw opracowania Strategii rozwoju kultury są mi ędzy innymi: Ò tworzenie odpowiednich warunków dla rozwoju muzealnictwa; Ò ochrona i konserwacja zabytków; Ò badania archeologiczne i kulturoznawcze; Ò powołanie Regionalnego O środka Studiów i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego; Ò ochrona krajobrazu kulturowego i kształtowanie harmonijnego krajobrazu współczesnego; Ò organizowanie i wspieranie przedsi ęwzi ęć kulturalnych o szczególnej randze słu żą cych do promocji naszego regionu; Ò zachowanie kultury niematerialnej, w tym tradycji ludowych, mieszcza ńskich ze szczególnym uwzgl ędnieniem tych, które decyduj ą o regionalnej odr ębno ści i indywidualno ści; Ò dostosowanie sieci placówek i instytucji kultury do potrzeb społeczno ści lokalnych.

Tak sprecyzowane zało żenia pozwoliły wygenerowa ć trzy podstawowe obszary działania, dla których opracowane zostały cele szczegółowe:

‹ Dla obszaru ochrona dziedzictwa kulturowego: 1. Prawidłowe warunki ochrony dziedzictwa regionalnego; 2. Odpowiednie warunki funkcjonowania muzeów; 3. Ochrona krajobrazu kulturowego i kształtowanie harmonijnego krajobrazu współczesnego.

‹ Dla obszaru organizacja i prowadzenie działalno ści kulturalnej: 1. Tworzenie warunków szerokiej oferty kulturalnej; 2. Dostosowanie sieci placówek i instytucji kultury do potrzeb społeczno ści lokalnych; 3. Powszechnie dost ępna edukacja w dziedzinie kultury i dziedzictwa regionalnego; 4. Stworzenie systemu profesjonalnej opieki nad kulturą ludow ą (w tym mieszcza ńsk ą); 5. Tworzenie warunków finansowych do realizacji zada ń z zakresu kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego.

‹ Dla obszaru komunikacja społeczna, środki masowego przekazu w kulturze: 1. Budowa społecze ństwa informacyjnego; 2. Promocja zewn ętrzna i wewn ętrzna dorobku kulturowego.

4.2.3. PLAN ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WOJEWÓDZTWA WARMI ŃSKO - MAZURSKIEGO

W dokumencie Województwo warmi ńsko-mazurskie, Plan zagospodarowania przestrzennego z 2002 r., wypracowano szereg zasad jakimi nale ży si ę kierowa ć kształtuj ąc współcze śnie przestrze ń i krajobraz kulturowy regionu. Zasady te uwzgl ędniaj ą konieczno ść piel ęgnowania spu ścizny powstałej na przestrzeni wielu stuleci, która w sposób bezsporny wpływa na atrakcyjne postrzeganie naszego regionu i podkre śla jednocze śnie jego odmienno ść i wielokulturowo ść stanowi ące jeden z podstawowych produktów turystycznych. Podstawowe z tych zasad to: Ò ochrona dziedzictwa kulturowego i historycznego jako filaru turystyki; Ò otoczenie szczególn ą trosk ą obiektów zabytkowych o randze krajowej i mi ędzynarodowej, a tak że obiektów o mniejszym znaczeniu, lecz decyduj ących o odr ębno ści regionalnej; Ò przywrócenie zespołom staromiejskim ich historycznego charakteru; Ò zachowanie historycznej zabudowy wiejskiej z układem dro żnym oraz zabytkowych zało żeń pałacowych, dworskich i parkowych; Ò respektowanie w zagospodarowaniu przestrzennym bezkonfliktowego wkomponowywania współczesnej zabudowy w przestrze ń historyczn ą

4.2.4. PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI WOJEWÓDZTWA WARMI ŃSKO - MAZURSKIEGO NA LATA 2012 - 2015

Dokument przyj ęty Uchwał ą Nr XIII/240/11 Sejmiku Województwa Warmi ńsko - Mazurskiego z dnia 28 grudnia 2011 roku. My ślą przewodni ą opracowania Programu Opieki nad Zabytkami województwa warmi ńsko- mazurskiego jest uznanie potrzeby zachowania zasobów regionalnego dziedzictwa kulturowego za wa żny czynnik wpływaj ący na kształtowanie si ę to żsamo ści regionalnej i promocji turystycznej. Zgodnie z wprowadzeniem realizacja Programu Opieki nad Zabytkami Województwa Warmi ńsko – Mazurskiego powinna w odczuwalny sposób wpłyn ąć na popraw ę stanu zachowania i utrzymania obiektów zabytkowych znajduj ących si ę na terenie województwa warmi ńsko-mazurskiego, szeroko pojmowanego zasobu dziedzictwa kulturowego oraz zachowania krajobrazu kulturowego. Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami w sposób szczegółowy okre śla zasoby dziedzictwa kulturowego województwa, w tym równie ż Powiatu Olszty ńskiego. Program okre śla nast ępuj ące zadania, jakie winny by ć realizowane w zakresie ochrony i opieki zabytków i dziedzictwa kulturowego województwa warmi ńsko – mazurskiego: 1) zespolenie i koordynacja form i metod ochrony dziedzictwa kulturowego, 2) opieka nad zabytkami nieruchomymi ze szczególnym uwzgl ędnieniem obiektów i zespołów charakterystycznych dla województwa warmi ńsko-mazurskiego, 3) opieka nad zabytkami ruchomymi, 4) opieka nad zasobami muzeów 5) program ochrony archeologicznego dziedzictwa kulturowego województwa warmi ńsko-mazurskiego, 6) ochrona dziedzictwa niematerialnego, 7) praktyczne wykorzystanie zasobów dziedzictwa kulturowego – rozwój turystyki, działania edukacyjne, promocyjne itp.

4.2.5. STRATEGIA ROZWOJU TURYSTYKI WOJEWÓDZTWA WARMI ŃSKO – MAZURSKIEGO

Strategia została przyj ęta uchwał ą Nr XLIII/831/10 Sejmiku Województwa Warmi ńsko – Mazurskiego z dnia 28 wrze śnia 2010 r. (do 2020 r.).

W dokumencie wskazano na walory i atrakcje antropogeniczne opisuj ące architektur ę obronn ą, sakraln ą, dwory i pałace oraz najwa żniejsze imprezy – jako atrakcje turystyczne, Wskazano, że Region warmi ńsko – mazurski bogaty jest w ró żnego rodzaju walory kulturalne. Obiekty zabytkowe wpisuj ą si ę w nisz ę nale żą cą do turystyki kulturowej, turystyki poznawczej, turystyki historycznej. Atrakcje kulturowe stanowi ą wa żny przedmiot zainteresowania turystycznego. Atrakcje te i walory kulturowe obok walorów przyrodniczych s ą jednym z istotnych elementów i uwarunkowa ń, które mog ą przyczyni ć si ę do rozwoju gospodarki turystycznej.

4.2.6. PLAN OCHRONY ZABYTKÓW NA WYPADEK KONFLIKTU ZBROJNEGO I SYTUACJI KRYZYSOWYCH POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO

Na podstawie rozporz ądzenia Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz. U. Nr 212, poz. 2153) Starosta Olszty ński w czerwcu 2005 roku opracował przedmiotowy plan obowi ązuj ący na terenie powiatu olszty ńskiego. Plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych Powiatu Olszty ńskiego uzgodniony został z Warmi ńsko – Mazurskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków oraz Wojewod ą Warmi ńsko – Mazurskim, jako wła ściwym terenowym organem obrony cywilnej na obszarze województwa. Zgodnie z rozporz ądzeniem Plan ochrony zabytków powinien zawiera ć, w szczególno ści: 1) informacje niezb ędne do realizacji prac przygotowawczych oraz sprawnego koordynowania i zarz ądzania ochron ą w poszczególnych etapach działania; 2) wykaz osób uprawnionych do podejmowania decyzji i kierowania ochron ą; 3) wyszczególnienie sposobów przepływu informacji na wszystkich stopniach zarz ądzania. Rozporz ądzenie w §1 ust. 1 wskazuje, że ochrona zabytków, na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych polega na planowaniu, przygotowaniu i realizacji przedsi ęwzi ęć zapobiegawczych, dokumentacyjnych, zabezpieczaj ących, ratowniczych i konserwatorskich maj ących na celu ich uratowanie przed zniszczeniem, uszkodzeniem lub zagini ęciem. Plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych Powiatu Olszty ńskiego, opracowany w oparciu o instrukcj ę przygotowania i realizacji planów ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych zawiera: 1) charakterystyk ę zasobów rozmieszczenia zabytków oraz stopnia ich spodziewanego zagro żenia, 2) wnioski i analizy rozmieszczenia i zagro żenia zabytków oraz sposoby ich ochrony, 3) wykaz zabytków nieruchomych, zawieraj ący wa żniejsze elementy podlegaj ące zabezpieczeniu oraz dane dotycz ące realizacji prac, 4) wykaz jednostek organizacyjnych chroni ących zabytki, 5) dane dotycz ące rodzajów i liczby zabytków ruchomych, 6) sposób współdziałania, powiadamiania i ł ączno ści, 7) sposób informowania o stratach, 8) wykaz jednostek, instytucji, organizacji i rzeczoznawców przewidzianych do udzielenia pomocy zabytkom w razie zagro żenia.

5. ZADANIA I KOMPETENCJE ORGANÓW POWIATU OLSZTYŃSKIEGO W ZAKRESIE OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W ŚWIETLE OBOWI ĄZUJ ĄCYCH PRZEPISÓW PRAWNYCH

Szczegółowy zakres zada ń i kompetencji organów samorz ądu powiatowego w odniesieniu do problematyki ochrony dóbr kultury został uregulowany przede wszystkim w dwóch ustawach: 1) w ustawie z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorz ądzie powiatowym; 2) w ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Artykuł 4 ust. 1 ustawy o samorz ądzie powiatowym zawiera generaln ą zasad ę stwierdzaj ącą, że powiat wykonuje okre ślone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym, w śród których wskazano równie ż kultur ę i ochron ę dóbr kultury. Na mocy art. 12 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami starosta, w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, mo że umieszcza ć na zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru znak informuj ący o tym, i ż zabytek ten podlega ochronie. Zgodnie z art. 50 ust. 3 ustawy w przypadku wyst ąpienia zagro żenia dla zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru, polegaj ącego na mo żliwo ści jego zniszczenia lub uszkodzenia, starosta, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, mo że wyda ć decyzj ę o zabezpieczeniu tego zabytku w formie ustanowienia zaj ęcia go do czasu usuni ęcia zagro żenia. W przypadku, gdy nie jest mo żliwe usuni ęcie zagro żenia, zabytek nieruchomy mo że by ć na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków wywłaszczony przez starost ę na rzecz Skarbu Pa ństwa lub gminy wła ściwej ze wzgl ędu na miejsce poło żenia tego zabytku, w trybie i na zasadach przewidzianych w przepisach o gospodarce nieruchomo ściami. Ustawodawca w art. 81 dopuszcza mo żliwo ść udzielenia dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru przez organ stanowi ący powiatu, na zasadach okre ślonych w podj ętej przez ten organ uchwale. Dotacja na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane, zgodnie z art. 77 mo że obejmowa ć nakłady konieczne na: 1) sporz ądzenie ekspertyz technicznych i konserwatorskich; 2) przeprowadzenie bada ń konserwatorskich, architektonicznych lub archeologicznych; 3) wykonanie dokumentacji konserwatorskiej; 4) opracowanie programu prac konserwatorskich i restauratorskich; 5) wykonanie projektu budowlanego zgodnie z przepisami prawa budowlanego; 6) sporz ądzenie projektu odtworzenia kompozycji wn ętrz; 7) zabezpieczenie, zachowanie i utrwalenie substancji zabytku; 8) stabilizacj ę konstrukcyjn ą cz ęś ci składowych zabytku lub ich odtworzenie w zakresie niezb ędnym dla zachowania tego zabytku; 9) odnowienie lub uzupełnienie tynków i okładzin architektonicznych albo ich całkowite odtworzenie, z uwzgl ędnieniem charakterystycznej dla tego zabytku kolorystyki; 10) odtworzenie zniszczonej przynale żno ści zabytku, je żeli odtworzenie to nie przekracza 50% oryginalnej substancji tej przynale żno ści; 11) odnowienie lub całkowite odtworzenie okien, w tym oście żnic i okiennic, zewn ętrznych odrzwi i drzwi, wi ęź by dachowej, pokrycia dachowego, rynien i rur spustowych; 12) modernizacj ę instalacji elektrycznej w zabytkach drewnianych lub w zabytkach, które posiadaj ą oryginalne, wykonane z drewna cz ęś ci składowe i przynale żno ści; 13) wykonanie izolacji przeciwwilgociowej; 14) uzupełnianie narysów ziemnych dzieł architektury obronnej oraz zabytków archeologicznych nieruchomych o własnych formach krajobrazowych; 15) działania zmierzaj ące do wyeksponowania istniej ących, oryginalnych elementów zabytkowego układu parku lub ogrodu; 16) zakup materiałów konserwatorskich i budowlanych, niezb ędnych do wykonania prac i robót przy zabytku wpisanym do rejestru, o których mowa w pkt 7-15; 17) zakup i monta ż instalacji przeciwwłamaniowej oraz przeciwpo żarowej i odgromowej. Powiat mo że udziela ć dotacji w wysoko ści do 100 % nakładów koniecznych na wykonanie przez wnioskodawc ę prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru. Organy uprawnione do udzielania dotacji prowadz ą wykazy udzielonych dotacji oraz informuj ą si ę wzajemnie o udzielonych dotacjach Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w art.103 okre śla wył ączne kompetencje starosty w zakresie powoływania społecznych opiekunów zabytków. Na wniosek wojewódzkiego konserwatora starosta ustanawiania społecznych opiekunów zabytków lub cofa takie ustanowienie. Równocze śnie starosta prowadzi list ę społecznych opiekunów zabytków. Społeczni opiekunowie zabytków podejmuj ą działania zwi ązane z zachowaniem warto ści zabytków i utrzymaniem ich w jak najlepszym stanie oraz upowszechniaj ą wiedz ę o zabytkach. Społeczny opiekun zabytków współdziała z wojewódzkim konserwatorem zabytków i starost ą w sprawach ochrony zabytków i opieki nad tymi zabytkami. Społecznym opiekunem zabytków mo że by ć osoba, która posiada pełn ą zdolno ść do czynno ści prawnych, nie była karana za przest ępstwa popełnione umy ślnie oraz posiada wiedz ę w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Zadania społecznego opiekuna zabytków mo że wykonywa ć równie ż osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna nie posiadaj ąca osobowo ści prawnej (art. 102). Społeczny opiekun zabytków jest uprawniony do pouczania osób naruszaj ących przepisy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (art. 104). Osobie fizycznej pełni ącej funkcj ę społecznego opiekuna zabytków starosta wydaje legitymacj ę społecznego opiekuna zabytków, która zawiera jego zdj ęcie, imi ę, nazwisko i miejsce zamieszkania, dat ę wydania legitymacji oraz podpis z podaniem imienia i nazwiska, a tak że stanowiska słu żbowego osoby upowa żnionej do wydania legitymacji. Osobie prawnej lub innej jednostce organizacyjnej nie posiadaj ącej osobowo ści prawnej, pełni ącej funkcj ę społecznego opiekuna zabytków, starosta wydaje za świadczenie, które zawiera informacj ę o nadaniu uprawnie ń opiekuna, nazw ę i siedzib ę tej osoby lub jednostki, dat ę wydania za świadczenia oraz podpis z podaniem imienia i nazwiska, a tak że stanowiska słu żbowego osoby upowa żnionej do wydania za świadczenia (art. 105). Lista Starosty Olszty ńskiego Społecznych Opiekunów Zabytków Powiatu Olszty ńskiego

Lp Nr Podstawa nadania Imi ę i nazwisko/ Opis działa ń; obszar obj ęty za świadczenia/ uprawnie ń nazwa jednostki i opiek ą legitymacji adres 1 Poz. 1/2005 – Wniosek W-M Szkoła Podstawowa Ochrona i nadzór grodzisk Konserwatora Nr 3 wokół J. Limajno: Za świadczenie z Zabytków z dn. ul. Garnizonowa 20 zlokalizowanie grodzisk, dnia 13.05.2005 10.03.2005 r. 11-040 Dobre systematyczne odwiedzanie i r. WUOZ(MP)-422/9- Miasto patrolowanie, 9/05 udro żnienie dojazdu do grodzisk, oznakowanie tablicami informacyjnymi, zorganizowanie żywego skansenu „Jeden dzie ń z życia Bałdów”. 2 Poz. 2/2010 – Wniosek W-M Andrzej Drozdek Opieka nad zabytkami w Konserwatora Gminie Jonkowo Legitymacja Nr 1 Zabytków z dn. wydana dnia 04.03.2010 r. 14.06.2010 r. OZ(MS)418/11-14/10 Zarz ądzenie Nr 19 Starosty Olszty ńskiego z dnia 15.04.2010 r.

Działaj ąc zgodnie z art. 105 ust. 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ,zarz ądzeniem Nr 18 z dnia 15 kwietnia 2010 roku Starosta Olszty ński okre ślił wzór legitymacji Społecznego Opiekuna Zabytków.

Wzór legitymacji Społecznego Opiekuna Zabytków

Wymiary dokumentu: Wysoko ść : 10,5 cm Szeroko ść : 7 cm

6. ZASOBY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO

6.1. HISTORIA WARMII I POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO

Cho ć administracyjna historia Powiatu Olszty ńskiego si ęga pocz ątków XIX wieku i reformy administracyjnej w Pa ństwie Pruskim, to nie sposób jej rozpatrywa ć bez szerszych odniesie ń i kontekstów historycznych. A prowadz ą one do XIII wieku i pocz ątków Warmii, krainy z któr ą powiat zwi ązany jest nierozerwalnie. Po pierwsze około 90 proc. terytorium powiatu olszty ńskiego le ży w granicach historycznej Warmii, po drugie nie sposób rozpatrywa ć historii powiatu bez zakorzenienia w kulturze, historii i dziejach Warmii. A tak że bez odniesienia do tego, jak w czasach średniowiecznych wygl ądała historia administracji cywilnej na terenie Warmii.

Warmia to najkrócej mówi ąc kraina historyczna na terenie województwa warmi ńsko-mazurskiego. Do 1243 roku było to terytorium zamieszkiwane przez plemiona pruskie, w tym Warmów, od których Warmia wzi ęła sw ą nazw ę. Obszar zamieszkiwany przez Warmów znajdował si ę nad Zalewem Wi ślanym (Równina Warmi ńska) i si ęgał na południe od Braniewa do Lidzbarka Warmi ńskiego. Prawdopodobnie głównym grodem Warmów była Orneta – w miejscu starego grodziszcza pruskiego Krzy żacy zało żyli nowe miasto. Na mocy decyzji papie ża Innocentego IV z 1243 r. w kraju podbijanym przez Krzy żaków powstały cztery diecezje: chełmi ńska, pomeza ńska, warmi ńska i sambijska. Diecezja warmi ńska była ok. trzykrotnie wi ększa od dominium i obejmowała teren po wielkie jeziora mazurskie na wschodzie i Pregoł ę na północy. Terytorium dominium (pa ństewka) warmi ńskiego przypominało kształtem trójk ąt o nieregularnych bokach ze ści ętym wierzchołkiem opieraj ącym si ę o Zalew Wi ślany (cho ć terytorium i kształt Warmii bywa nazywany często tak że tzw. workiem warmi ńskim). W du żym uproszczeniu granice Warmii wyznaczaj ą nad Zalewem Wi ślanym Frombork i Braniewo. Od Braniewa granica biegła nieco za Reszel, dalej za Biskupiec, obok Butryn, Gry źlin, Gietrzwałdu, Ornety do Fromborka. Wszystkie wymienione miejscowo ści znajduj ą si ę na terenie Warmii. Granice Warmii ustalono w 1375 r. i przetrwały – z niewielkimi modyfikacjami – do ko ńca jej samodzielno ści, czyli do jej zaboru przez Prusy w 1772 roku.

Powstałe w 1243 roku biskupstwo warmi ńskie było pocz ątkowo niesamodzielne i podległe Zakonowi Krzy żackiemu, nie prowadziło odr ębnej polityki i nie liczyło si ę jako podmiot polityczny. Z czasem jednak ambitni biskupi Warmii stopniowo wyemancypowali si ę spod kurateli Wielkiego Mistrza, uzyskuj ąc, ju ż jako cz ęść Rzeczpospolitej, po II pokoju toru ńskim (1466) autonomi ę i daleko posuni ętą niezale żno ść w ramach pa ństwa polskiego i w wierno ści dla polskiego monarchy. II pokój toru ński podpisano w roku 1466, po 13- letniej, morderczej i wyniszczaj ącej walce Polski z Zakonem Krzy żackim. Na mocy tego pokoju Warmia stała si ę cz ęś ci ą pa ństwa polskiego, cho ć zachowała pewn ą autonomi ę - władza na Warmii spoczywała bowiem w rękach biskupa warmi ńskiego, który nosił tytuł ksi ęcia, miał prawo m.in. do utrzymywania własnych sił zbrojnych, czy bicia monety. Administracj ę cywiln ą biskupi sprawowali za po średnictwem burgrabiów, stoj ących na czele siedmiu komornictw biskupich i trzech b ędących w posiadaniu kapituły warmi ńskiej. Siedem ze wspomnianych komornictw nale żało do biskupa (barczewskie, braniewskie, dobromiejskie, jeziora ńskie, lidzbarskie, orneckie i reszelskie), za ś pozostałymi trzema zarz ądzali kanonicy katedralni (fromborskie, pieni ęż eńskie i olszty ńskie). Biskupi zwoływali sejmiki warmi ńskie do Lidzbarka Warmi ńskiego, do których kompetencji nale żało zatwierdzanie uchwał podatkowych zapadłych na generale pruskim. Ich obrady poprzedzały zwoływane przez burgrabiów zjazdy w komornictwach, na które przybywała warmi ńska szlachta i wolni chłopi.

Mapa komornictwa olszty ńskiego

Okres, gdy Warmia stała si ę cz ęś ci ą Polski (1466 – 1772), to lata naj świetniejszej historii kulturalnej tych ziem. Wówczas to biskupi warmi ńscy, udzielni „ksi ążę ta na Warmii”, do których nale żeli wybitni przedstawiciele kultury pó źnego średniowiecza, renesansu, baroku i wreszcie o świecenia, stworzyli w Lidzbarku Warmi ńskim o środek kultury, który promieniował nie tylko na najbli ższe sobie dzielnice, ale na cał ą Europ ę. To przecie ż tutaj sw ą teori ę heliocentryczn ą sformułował skromny kanonik kapituły warmi ńskiej – Mikołaj Kopernik, to tutaj wielki poeta Ignacy Krasicki pisał sw ą Monachomachi ę, Mikołaja Do świadczy ńskiego przypadki i inne. W tamtych latach Warmia na tle Europy nie musiała si ę wstydzi ć, stanowi ąc region niewielki, ale ożywiony przez prawdziwie europejskiego ducha nauki, kultury i sztuki. Jeden z ówczesnych biskupów warmi ńskich (1457-1458) – Eneasz Sylwiusz Piccolomini został wybrany papie żem jako Pius II. Inny wybitny biskup – Stanisław Hozjusz (1551 – 1579) był za ś kandydatem do papieskiego tronu. Na tym nie ko ńczy si ę lista wielkich biskupów niewielkiej Warmii. Ksi ęciem warmi ńskim był i Jan Dantyszek i Marcin Kromer, Andrzej Batory, Jan Chryzostom Załuski, czy Jan Olbracht Waza. Ju ż tych kilka nazwisk świadczy niew ątpliwie, że na tle europejskim dorobek umysłowy Warmii, jej wkład w ogólnoeuropejskie dziedzictwo kulturalne jest o wiele znaczniejszy, ni żby wskazywało na to jej niewielkie terytorium. Powiat Olszty ński jako odr ębna jednostka został powołany do życia reform ą administracyjn ą, która zacz ęła obowi ązywa ć na terenie Prus na pocz ątku XIX wieku. Powiat olszty ński istniał w latach 1818–1945 w ramach pa ństwa pruskiego w rejencji Królewiec, a pó źniej Olsztyn w prowincji Prusy, a jeszcze pó źniej Prusy Wschodnie. Był mniejszy od dzisiejszego powiatu i liczył 1.302,67 km² powierzchni oraz 57150 ludno ści (1939). Na terenie powiatu było tylko jedno miasto – Barczewo (Wartenburg).

Powiat Olszty ński. Mapa z 1906 r.(pochodzi ze zbiorów Muzeum Warmii i Mazur). Autor zdj ęcia: Grzegorz Kumorowicz

Po drugiej wojnie światowej nowy podział administracyjny zacz ął obowi ązywa ć w 1946 roku. Powiat Olszty ński w czasach PRL funkcjonował w latach 1946-1975, gdy powiaty znikn ęły z mapy administracyjnej kraju. Zapleczem administracyjnym powiatu było Starostwo Powiatowe w Olsztynie, które rozpocz ęło działalno ść wiosn ą 1945 roku, czyli obok Starostwa w Lidzbarku Warmi ńskim najwcze śniej w całym Okr ęgu Mazurskim. Pierwszym powojennym starost ą został Olgierd Donimirski, który 3 kwietnia 1945 roku odebrał z rąk Jakuba Prawina nominacj ę na tymczasowego starost ę olszty ńskiego. Donimirski został szybko zast ąpiony przez in ż. Michała Musiała (16.04.1946-17.10.1945, a kolejnymi starostami powiatu olszty ńskiego byli Julian Domini (1945-48) i Jan Jaskólski (1948-50). Siedziba starostwa mie ściła si ę wówczas w Olsztynie w budynku przy ul. Kajki 3, czyli nie tak daleko obecnej siedziby przy Plac Bema 5. Powiatowa Rada Narodowa w Olsztynie ukonstytuowała si ę 25 lutego 1946 r. jako pierwsza spo śród rad powiatowych w Okr ęgu Mazurskim. Pocz ątkowo liczyła 30 członków, a na jej czele stał przewodnicz ący Józef Tajchman.

6.2. CHARAKTERYSTYKA POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO

Powrót Powiatu Olszty ńskiego na map ę administracyjn ą kraju był mo żliwy dzi ęki reformie administracyjnej w 1999 roku. W skład powiatu wchodzi 12 gmin, w tym pi ęć gmin miejsko-wiejskich: Barczewo, Biskupiec, Dobre Miasto, Jeziorany, Olsztynek oraz siedem gmin wiejskich: Dywity, Gietrzwałd, Jonkowo, Kolno, Purda, Stawiguda, Świ ątki. Na terenie powiatu le żą miasta: Barczewo, Biskupiec, Dobre Miasto, Jeziorany, Olsztynek. Według danych z 1 stycznia 2011 roku powierzchnia powiatu wynosiła 2838,02 km². Siedzib ą władz powiatu jest miasto Olsztyn. Organem uchwałodawczym samorz ądu jest Rada Powiatu w Olsztynie, w skład której wchodzi 23 radnych. Rada wybiera organ wykonawczy, którym jest Zarz ąd Powiatu w Olsztynie składaj ący si ę z pi ęciu członków. Na czele Zarz ądu stoi Starosta Olszty ński. Starostowie Olszty ńscy w najnowszej historii Powiatu to Adam Antoni Sierzputowski (1998–2008) oraz obecny Starosta Mirosław Pampuch (od 2008 r.). Liczba ludno ści powiatu systematycznie ro śnie. Jak podaje Główny Urz ąd Statystyczny liczba ludno ści na dzie ń 31 grudnia 2011 roku wyniosła 120 900 osób. Dalsze prognozy demografów s ą optymistyczne, bo w 2035 roku liczba mieszka ńców powiatu olszty ńskiego ma wzrosn ąć do ponad 131 tysi ęcy. G ęsto ść zaludnienia na terenie powiatu, to obecnie około 40 osób na kilometr kwadratowy. Na terenie powiatu funkcjonuj ą 253 sołectwa.

Powiat olszty ński zajmuje środkow ą cz ęść województwa warmi ńsko-mazurskiego. Przez obszar powiatu przebiegaj ą drogi krajowe o znaczeniu mi ędzynarodowym i mi ędzyregionalnym, których w ęzłem jest Olsztyn. Na korzystn ą sytuacj ę wpływa:

‹ droga tranzytowa prowadz ąca z Europy zachodniej i zachodniej Polski na Wielkie Jeziora Mazurskie przez Gietrzwałd, Olsztyn, Barczewo, Biskupiec; ‹ droga tranzytowa prowadz ąca z południowej i centralnej Polski do Kaliningradu przez Olsztynek, Stawigud ę, Olsztyn, Dywity, Dobre Miasto.

Mapa Powiatu Olszty ńskiego z podziałem na gminy.

Powiat poło żony jest w centralnej cz ęś ci Pojezierza Olszty ńskiego i cechuje si ę ró żnorodno ści ą form terenu z du żą ilo ści ą jezior i lasów typowych dla krajobrazu młodoglacjalnego, zwi ązanego z postojem i recesj ą lądolodu ostatniego zlodowacenia Wisły. Ró żnice w wysoko ściach mi ędzy wzniesieniami a obni żeniami si ęgaj ą do 30 m. W budowie geologicznej powiatu dominuj ą utwory czwartorz ędowe, b ędące wynikiem działa ń lodowca. Wyró żni ć tu mo żna osady morenowe powstałe w wyniku akumulacyjno -erozyjnej działalno ści lodowca oraz osady piaszczysto - żwirowe powstałe w wyniku działalno ści lodowca i wód polodowcowych. Klimat, w stosunku do ogólnych warunków klimatycznych panuj ących w Polsce, cechuje si ę ni ższymi temperaturami, krótszym okresem wegetacyjnym (195-200 dni) i wy ższymi opadami atmosferycznymi (600- 700 mm). Na terenie powiatu olszty ńskiego znajduje si ę 155 jezior powy żej 1 ha, zajmuj ących powierzchni ę 11.730 ha i stanowi to ponad 4% ogólnej powierzchni. Najwi ększe jeziora to: J. Pluszne, J. Ła ńskie, J. Dadaj, J. Luterskie, J. Wulpi ńskie J. Wad ąg, J. Maróz. Du że walory turystyczno-przyrodnicze niektórych jezior zadecydowały o obj ęciu ich stref ą ciszy. Nale żą do nich jeziora: Giłwa, Zyzdrój Wielki, Klimut, Łańskie, Pluszne, Serwent, Wulpi ńskie, Pisz, Sarong, Tumia ńskie, Wad ąg. Przez obszar powiatu przepływaj ą najwi ększe rzeki województwa: Pasł ęka, Łyna, Pisa. Główna rzeka Łyna, zwana cz ęsto królow ą rzek naszego powiatu, jest lewym dopływem Pregoły, całkowita jej długo ść to 289 km, z czego 175 km w obrębie powiatu. Do granic Olsztyna płynie przez jary i w ąwozy i ma charakter rzeki górskiej. W północnej cz ęś ci powiatu, płyn ąc przez ł ąki i pola uprawne, nabiera charakteru rzeki typowo nizinnej. Ni ż warmi ńsko-mazurski jest jedynym w Europie miejscem, gdzie spotykaj ą si ę dwa elementy flory północno-wschodniej-borealnej z zachodnio-atlantycką, znajduj ąc kres swojego naturalnego zasi ęgu. Świat zwierz ęcy pod wzgl ędem gatunków jest równie bogaty jak ro ślinny, powstały wi ęc tak że rezerwaty fauny. W powiecie olszty ńskim znajduje si ę 12 rezerwatów przyrody, zajmuj ących 3300 ha oraz 14 u żytków ekologicznych o powierzchni 673 ha. Liczne pomniki przyrody wyst ępuj ą w postaci ciekawych głazów i drzew wyst ępuj ących w grupach i alejach. Cech ą charakterystyczn ą jest du ża lesisto ść powiatu -ponad 36% powierzchni powiatu, przy średniej krajowej 28%. Dominuje sosna, świerk, d ąb, buk, brzoza i olcha. Na oczku wodnym mi ędzy Ostrzeszewem, a Klebarkiem Małym zaobserwowa ć mo żna niezwykł ą rzadko ść , tzw. „pływaj ące wyspy”. W miejscowo ści Silice znajduje si ę unikatowe, pi ętrowe skrzy żowanie dwóch kanałów wodnych: Wiktorii i El żbiety, z systemem zabytkowych urz ądze ń hydrotechnicznych. We wsi Pajtuny stoi Młyn pami ętaj ący czasy krzy żackie. My śliwi po udanym polowaniu mog ą we wsi Purda zło żyć wota u stóp jedynego na Warmii ołtarza my śliwskiego. To ledwie cz ęść niezliczonych atrakcji powiatu usianego 155 jeziorami.

Na terenie powiatu olszty ńskiego, znajduje si ę 155 jezior powy żej 1 ha, zajmuj ących powierzchni ę 11730 ha. Stanowi to 4,17% ogólnej powierzchni powiatu. Malownicze jeziora, wst ęgi rzek i rzeczek s ą obudowane nieprzebytymi kompleksami le śnymi, gdzie od czasu do czasu przebija si ę w śród zieleni to ń bł ękitnych wód jeziornych otoczonych rozległymi ł ąkami. Du że walory turystyczno - przyrodnicze niektórych jezior zadecydowały o obj ęciu ich stref ą ciszy. Nale żą do nich jeziora: Giłwa, Zyzdrój Wielki, Klimut, Łańskie, Pluszne, Serwent, Wulpi ńskie, Pisz, Sarong, Tumia ńskie, Wad ąg. Powiat Olszty ński. Krajobraz. Autor zdj ęcia: Ewa Koniecpolska

Alternatyw ą dla lasów, jezior i rzek jest architektura świecka i sakralna. Na szlakach napotka ć mo żna staropruskie grodziska (np. nad jeziorem Limajno), fragmenty średniowiecznych fortyfikacji miejskich (np. Baszta Bociania w Dobrym Mie ście), zamek krzy żacki w Olsztynku, pałace biskupie (np. w Smolajnach), dworki i ko ścioły (np. monumentalna Kolegiata w Dobrym Mie ście).

Powiat olszty ński le ży w środkowej cz ęś ci Pojezierza Olszty ńskiego. Cechuje go bogata przyroda, której nie zdołała jeszcze zakłóci ć ludzka ingerencja ró żnorodna forma terenu z du żą liczb ą jezior i lasów. Ró żnice w wysoko ściach mi ędzy wzniesieniami, a obni żeniami si ęgaj ą do 30 m. W budowie geologicznej powiatu dominuj ą utwory czwartorz ędowe, b ędące wynikiem działa ń lodowca. Powiat Olszty ński. Krajobraz. Autor zdj ęcia: Ewa Koniecpolska

6.3 CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH NA TERENIE POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO

Jedn ą z form ochrony zabytków jest wpis do rejestru zabytków. Rejestr zabytków znajduj ących si ę na terenie województwa warmi ńsko – mazurskiego, a tym samym na terenie powiatu olszty ńskiego prowadzi, zgodnie z art. 8 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Warmi ńsko-Mazurski Wojewódzki Konserwator Zabytków, który kieruje Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków w Olsztynie oraz delegaturami w Elbl ągu i Ełku. Rejestr zabytków województwa warmi ńsko-mazurskiego prowadzony jest dla trzech kategorii zabytków: zabytków nieruchomych, zabytków ruchomych oraz zabytków archeologicznych. W rejestrze zabytków nieruchomych województwa warmińsko-mazurskiego jest około 5 tys. decyzji, z czego 832 dotyczy powiatu olszty ńskiego. Nale ży zaznaczy ć, że liczba wydanych decyzji nie jest to żsama z ilo ści ą obiektów obj ętych ochron ą. Bogata przeszło ść historyczna powiatu pozostawiła po sobie wiele interesuj ących pomników kultury: zamki krzy żackie z XIV-XV wieku, fragmenty murów obronnych, cmentarze rzymsko-katolickie i ewangelickie, ko ścioły gotyckie, barokowe i neogotyckie. W dalekiej przeszło ści Warmi ę zamieszkiwały poga ńskie plemiona pruskie. Po schrystianizowaniu całych Prus historyczni Prusowie ust ąpili miejsca nowym osadnikom. W pocz ątkach XVII w. po rdzennych mieszka ńcach pozostała ju ż tylko nazwa ich ziemi. Dzisiaj po dawnych mieszka ńcach pozostały ślady w nazwach jezior, rzek i wsi oraz bogate znaleziska archeologiczne, za świadczaj ące o fascynuj ącej kulturze Prusów. Zachowały si ę stare grodziska, wały obronne i stra żnice. W grodziskach rzadko toczyło si ę codzienne życie, pełniły one funkcj ę placówek wojskowych, podobnie jak współczesne koszary. Stacjonowały w nich na stałe uzbrojone garnizony wojów. W razie najazdu wroga czy innego zagro żenia, stawały si ę miejscem schronienia dla mieszka ńców okolicznych osad. Wiele historycznych grodzisk na Warmii zostało nieopatrznie zniwelowanych w wyniku prac rolniczych. Te, które si ę zachowały mo żna zaobserwowa ć jako charakterystyczny układ wałów lub jako wzniesienia ró żni ące si ę od zwykłych pagórków. Wzniesienia po dawnych pruskich grodziskach s ą zwykle owalne, maj ą strome zbocza i spłaszczony wierzchołek. W s ąsiedztwie wyst ępuj ą cz ęsto wały obronne i fosy. Prusowie wznosili je zwykle na terenach z natury odkrytych, zapewniaj ących wczesne dostrze żenie wroga i łatwych do obrony.

6.3.1. ZESPOŁY URBANISTYCZNE I RURALISTYCZNE

Na terenie powiatu olszty ńskiego znajduje si ę obecnie pi ęć miast. Maj ąc na uwadze czas lokacji nale ży zaznaczy ć, że wszystkie miasta powstały w średniowieczu, tj. w XIII – XV wieku: Barczewo 1364 r., Biskupiec Reszelski 1395 r., Dobre Miasto 1329 r., Jeziorany 1338 r., Olsztynek 1359 r. Zgodnie z głównymi zało żeniami architektury układ urbanistyczny miast powiatu cechował prostok ątny lub kwadratowy rynek z centralnie poło żonym ratuszem i ko ściołem. Wiek XIX to rozwój przestrzenny miast. Czynnikami, które w istotny sposób stymulował ten proces stały si ę: 1) budowa i pó źniejszy rozwój linii kolejowej na terenie dawnych Prus Wschodnich 2) reforma agralna, która spowodowała konieczno ść poprawy warunków sanitarnych oraz poziomu życia, 3) powstawanie na terenach tutejszych miast garnizonów wojskowych w XIX i XX w.

Razem z rozwojem miast zmianom ulegała równie ż zabudowa mieszkaniowa. Do zabytków architektury mieszkalnej regionu zaliczy ć mo żemy kamienice mieszcza ńskie. Mimo zniszcze ń spowodowanych pod koniec II wojny światowej, głównie przez wkraczaj ącą na Warmi ę Armi ę Czerwon ą, w cz ęś ci miast zachowały si ę XIX- wieczne kamienice wpisane w średniowieczny układ ulic. S ą to, niestety nieliczne obiekty pó źnobarokowe, w wi ększej ilo ści natomiast neoklasycystyczne, secesyjne, eklektyczne i inne. Warmi ńskie zabytki architektury mieszkalnej świadcz ą niew ątpliwie o bogatej w tradycje i style przeszło ści ziemi warmi ńskiej, stanowi ą tak że du żą atrakcj ę turystyczn ą.

Gietrzwałd, Gmina Gietrzwałd

Dom zbudowany w II połowie XIX w.. Mie ściła si ę tu pierwsza ksi ęgarnia polska na Warmii (otwarta w 1878 r.). W domu tym, w marcu 1886 r. wydano pierwszy numer „Gazety Olszty ńskiej”. Wła ścicielem domu i ksi ęgarni był Andrzej Samulowski (1840- 1928) – poeta, działacz społeczny, oświatowy i polityczny na Warmii

Jonkowo, Gmina Jonkowo

Dawny hotel z gospod ą, zbudowany w poł. XIX. Murowany, otynkowany. Jednopi ętrowy (pi ętro mansardowe), z gankiem wspartym na 4 kolumnach przechodz ącym w du żą mansard ę wysuni ętą. Dach mansardowy, kryty dachówk ą.

Jeziorany, Gmina Jeziorany

Zespół kamieniczek przy ul. Kajki Nr 4, 5, 6, 8, 10, 11, 12, 14, 19, 27, 41 i 49 z ko ńca XIX w.; wille nr 30, 52, 56, 58 i 66 z pocz ątku XX w., mieszkalne i mieszkalno-usługowe. Budynki murowane z cegły, dwu i trzykondygnacyjne, niektóre z mieszkalnym poddaszem. Dach dwuspadowe (nr 19 półmansardowy, nr 49 mansardowy), kryte dachówk ą – nr 11 płytkami eternitowymi. Wszystkie obiekty pochodz ą z XIX lub pocz ątku XX w., zbudowane zostały w stylu neoklasycystycznym, pseudoklasycystycznym; wille nr 52, 56 i 66 secesyjne, nr 30 neogotycka z wieloboczn ą wie żą zamkni ętą blankowaniem („zameczek”).

Wie ś Warmi ńska

Wszystkie formy osadnictwa na Warmii s ą formami świadomych działa ń osadniczych ówczesnych gospodarzy tych ziem. Sporadycznie na granicy południowej mo żna zauwa żyć ślady tzw. osadnictwa spontanicznego (osad le śnych) wynikaj ącego z migracji na tereny Warmii ludno ści polskiej. Osady wiejskie zakładano wcze śniej ni ż miasta. Zarówno Olsztyn jak i Dobre Miasto dostały prawa lokacyjne pó źniej, ni ż miejscowo ści wiejskie rozło żone promieni ście wokół nich, poł ączone ze sob ą sieci ą dróg, stanowi ących niemal okr ąg. Warmi ńskie wsie maj ą charakter zwarty. Zakładano je na prawie chełmi ńskim lub niemieckim. S ą to najcz ęś ciej wsie zwi ązane z niwowym systemem rozłogu pól. Najcz ęś ciej spotykanym typem miejscowo ści jest krótka i zwarta ulicówka, która w naturalnym krajobrazie Warmii zwi ązana była zwykle z lokalizacj ą wzdłu ż istniej ącego cieku wodnego, w dolinach i w ąwozach. Wyst ępuje te ż rodzaj miejscowo ści, który obecnie wygl ąda jak "ła ńcuszek" oparty na przekształceniach dawnej niwy siedliskowej o kształcie zbli żonym do prostok ąta. Mniej popularne były wsie o kształcie owalnicowym. Zdarzały si ę przysiółki i wielorodro żnice jako wtórne formy osadnictwa. Osady samotnicze tzw. zagrody warmi ńskie - wyst ępuj ą do ść cz ęsto. Drewno, a ż po XX wiek, było najpopularniejszym materiałem budulcowym, zarówno ze wzgl ędu na jego dost ępno ść , jak i mo żliwo ści obróbki. Niestety, nie jest ono materiałem trwałym. Szybko ulega rozkładowi biologicznemu, nie jest odporne na wysokie temperatury. Dlatego zabytki drewniane stanowi ą niezwykł ą rzadko ść po śród znalezisk archeologicznych. Do rzadko ści nale żą równie ż dawne przykłady architektury drewnianej – świeckiej i jeszcze rzadziej sakralnej. Domy, ko ścioły, budynki przemysłowe, ulegały bowiem wpływom zarówno niekorzystnych warunków atmosferycznych, przebudowywania prowadz ącego do zatracenia ich zabytkowego charakteru, cz ęś ciej jednak po prostu płon ęły podczas licznych po żarów. Do ich likwidacji przyczyniły si ę na przełomie XIX/XX wieku tak że administracyjne nakazy zabraniaj ące stawiania budynków drewnianych. Tym niemniej jednak na terenie dawnego ksi ęstwa warmi ńskiego zachowały si ę, do ść rzadkie co prawda, przykłady dawnego budownictwa, niemal zupełnie opartego na drewnie. S ą to przede wszystkim oryginalne chaty wiejskie, które spotka ć mo żemy po śród nowszych domostw warmi ńskiej wsi. Pochodz ą one głównie z XIX wieku, jednak ich styl architektoniczny jest du żo starszy, si ęgaj ący swymi korzeniami XVI/XVII stulecia. Daj ą nam one wyobra żenie o charakterystycznym i oryginalnym wygl ądzie dawnej warmi ńskiej wsi – ubogiej, ale czystej, schludnej i jak że pi ęknej w swej prostocie. Ich cech ą charakterystyczn ą było oddzielenie budynków mieszkalnych od gospodarczych. Wszystkie zagrody posiadały tak że dwa ogródki – warzywny z tyłu budynku mieszkalnego i kwiatowy od frontu. Budynki miały konstrukcj ę przewa żnie szkieletow ą lub zr ębow ą, dwuspadowy dach pokrywano strzech ą. Charakterystyczne dla warmi ńskiej zabudowy jest ustawienie zagrody wzgl ędem drogi w ten sposób, że budynek mieszkalny ustawiony jest do drogi równolegle, z boku znajduje si ę wej ście na podwórko w kształcie prostok ąta, podwórko zamykaj ą budynki gospodarcze. Charakterystyczna jest sama forma budynku mieszkalnego - najcz ęś ciej spotykamy budynek murowany z czerwonej cegły, czasami na podmurówce kamiennej, parterowy, czasami z użytkowym poddaszem. Dachy domów s ą kryte dachówk ą pod k ątem 30-45 stopni, s ą proste, dwuspadowe, czasami na ściance kolankowej. W XIX wieku domy ceglane wyparły drewnian ą zabudow ę, która wcze śniej na Warmii dominowała.

Marcinkowo, Gmina Purda

Chałupa z drugiej połowy XIX w. Drewniana na podmurówce z kamieni polnych, w ęgłowany na tzw. jaskółczy ogon, usytuowana kalenicowo do ulicy. Od frontu cztery otwory okienne i jeden otwór drzwiowy, w ścianie szczytowej dwa okna od wschodu, a od zachodu jedno okno normalne i drugie stanowi ące połow ę pierwszego. Dach dwuspadowy kryty dachówk ą, szczyty deskowane.

Budynki gospodarcze maj ą swoj ą charakterystyczn ą form ę, budowane cz ęsto z drewna w poł ączeniu z kamieniem lub cegł ą, przykryte dachem dwuspadowym z dachówki, o nachyleniu 30-45 stopni. Zamiast drewnianych płotów cz ęsto sadzone były żywopłoty, przedogródki kwiatowe oraz stare drzewa nieowocowe - lipy, d ęby i klony jako tzw. opiekunowie domu, posadzone blisko budynków mieszkalnych. W krajobrazie warmi ńskim warto podkre śli ć zwarto ść panoramy miejscowo ści, z dominant ą wie ży ko ścioła, sk ąpan ą w zieleni.

Lamkowo, Gmina Barczewo

Chałupa wiejska z XIX w. Drewniana z dwuspadowym dachem krytym dachówk ą, na podmurówce z kamienia i cegły. Od frontu pi ęcioosiowa – trzy otwory okienne i dwa drzwiowe, prawy otwór drzwiowy prowadzi do pomieszczenia gospodarczego stanowi ącego cz ęść budynku. 6.3.2. OZDOBA KRAJOBRAZU WARMI ŃSKIEGO I POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO „WARMI ŃSKIE KAPLICZKI”

Istotnym elementem zespołów ruralistycznych s ą obiekty kultu, do których nale żą kapliczki. Kapliczki warmi ńskie stanowi ą jeden z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazu kulturowego Warmii. W 1920 roku ich ilo ść liczono na 1350 obiektów. Nigdzie indziej nie występuj ą one w takiej liczbie. Najstarsz ą zachowan ą kapliczk ą warmi ńsk ą jest postawiona w 1601 roku kapliczka w Dobr ągu oraz niewiele młodsza, bo pochodz ąca z 1607 roku kapliczka w Barczewie. Wi ększo ść z nich jednak pochodzi z przełomu XIX i XX wieku, cho ć nie brak kapliczek barokowych i neoklasycystycznych. Kapliczki pełniły niezwykle wa żną rol ę w życiu społecze ństwa wiejskiego Warmii. Niektóre z nich, tam, gdzie nie było ko ściołów, projektowane były ze specjalnym prze świtem w najwy ższej kondygnacji. Umieszczano w nim miniaturowy dzwon, który nie tylko zwoływał ludno ść na nabo żeństwa, ale informował o śmierci którego ś z mieszka ńców wsi i alarmował o po żarach i innych, wa żnych dla mieszkańców, wydarzeniach. Kapliczki budowano głównie z inicjatywy świeckiej, mógł to zrobi ć który ś z gospodarzy, mogła cała wie ś - jako wota dzi ękczynne, pokutne, b ądź intencyjne. Wiele kapliczek zbudowano w miejscach, które dawniej stanowiły lokalne o środki poga ńskiego kultu, prawdopodobnie, aby odstraszy ć obecne w pobli żu tych miejsc "duchy" i "demony" poga ńskich bóstw. Dowodzi to niezwykłej wi ęzi mieszka ńców Warmii z siłami przyrody, których działanie miejscowa ludno ść dobrze odczuwała, nawet je śli nie do ko ńca rozumiała ich znaczenie. Warmia, nazywana cz ęsto „ Świ ętą Warmi ą”, to kraina kapliczek przydro żnych. Wyst ępuj ą tu one powszechnie prezentuj ąc mnogo ść stylów, form i usytuowania. Kapliczki warmi ńskie wyró żniaj ą si ę swoj ą niepowtarzaln ą architektur ą b ędącą efektem pomysłowo ści artystów ludowych. Zazwyczaj były one inspirowane barokow ą i neogotyck ą architektur ą sakraln ą. Nieodzownym elementem ich otoczenia były drzewa, które chroniły je przed wiatrem, sło ńcem i deszczem. Dwie lub rzadziej cztery lipy, jawory, d ęby, graby, klony, jesiony, kasztanowce, sadzone w symetryczne układy cz ęsto s ą tak stare jak kapliczki. Kapliczki mo żna odnale źć w ró żnorodnych miejscach b ędących blisko człowieka i natury. Wyst ępuj ą zarówno w pobli żu domów, przy ko ściółkach, na cmentarzach, jak i na rozdro żach, przy mostach, a tak że w miejscach prywatnych objawie ń maryjnych. Obiekty te akcentowały równie ż miejsca pami ątkowe i wyznaczały granice poszczególnych wsi. Od zawsze wokół kapliczek skupiało si ę życie religijne, np. odprawiano przy nich nabo żeństwa. Kapliczki spełniały wa żną funkcj ę kulturow ą, zarówno w miejscach, w których nie było ko ściołów, jak i tam, gdzie one istniały. Wa żnym momentem spotka ń religijnych przy kapliczkach były nabo żeństwa majowe. Poza tym procesje z okazji Bo żego Ciała zazwyczaj w ędrowały szlakiem miejscowych kapliczek, zamienionych w tym dniu w uroczy ście przystrojone ołtarze. Nierzadko kapliczki były te ż zwiastunami smutnych wydarze ń w życiu warmi ńskiej wsi. Głos dzwonka z kapliczki oznajmiał na przykład moment śmierci kogo ś ze wspólnoty. „Kapliczki przydro żne s ą wyrazem czyjego ś podzi ękowania, dzi ękczynienia, zado ść uczynienia, czyjej ś misji, pro śby, nadziei. S ą świadectwem spójno ści człowieka z miejscem zamieszkania wpisanej na trwałe w krajobraz. S ą wreszcie dowodem trwania i przemijania” ( Stanisław Stefanowicz Multimedialny Przewodnik Warmi ński cz. II). Powiat Olszty ński od 2003 roku w ramach programu „Ratujemy kapliczki warmi ńskie” pozyskuje fundusze, by realizowa ć działania zmierzaj ące do przywrócenia im utraconej świetno ści i umo żliwienia przyszłym pokoleniom podziwiania tych pomników kultury. Celem pierwszego etapu projektu była renowacja kapliczek z terenu powiatu olszty ńskiego we współpracy z gminami i przy aktywnym udziale mieszka ńców. Powiat sfinansował m.in. opracowanie programów prac konserwatorskich. Przekazał te ż gminom środki na renowacj ę wytypowanych obiektów. Fundusze na remont pochodziły z bud żetu Powiatu Olszty ńskiego i od Wspólnoty Byłych Mieszka ńców Powiatu Olszty ńskiego w Niemczech. Gminy wspólnie z mieszka ńcami organizowały prace konserwatorskie przy kapliczkach. W 2011 roku, podczas drugiego etapu programu, Powiat zako ńczył renowacj ę kolejnych trzech kapliczek w ramach projektu pn.: „ Przykładowa rewitalizacja charakterystycznych dla krajobrazu obiektów małej architektury przy uwzgl ędnieniu ich typologicznej ró żnorodno ści oraz charakterystycznych uszkodze ń środowiskowych”. 40 proc. środków przeznaczonych na realizacj ę projektu pochodziło z Niemieckiej Fundacji Federalnej Ochrony Środowiska ( Deutsche Bundesstiftung Umwelt Osnabrück ), w pozyskaniu których znacz ącą rol ę odegrało niemieckie Stowarzyszenie na Rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego, które w imieniu Powiatu zło żyło do DBU wniosek o dofinansowanie projektu. Pozostałe 60 proc. sfinansował Powiat ze środków własnych. Zgodnie z kryteriami ustalonymi przez DBU renowacji poddano kapliczki wykazuj ące uszkodzenia wynikaj ące z przyczyn środowiskowych. Podczas realizacji projektu poło żono nacisk na wieloaspektowe podej ście do zagadnienia renowacji kapliczek, z czego wynikn ęła interdyscyplinarna współpraca historyków, konserwatorów zabytków, architektów krajobrazu oraz specjalistów nadzoru konserwatorskiego. Powiat zaprosił do udziału w projekcie mi ędzy innymi pracowników Regionalnego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Olsztynie (obecnie olszty ński oddział Narodowego Instytutu Dziedzictwa), Uniwersytet Warmi ńsko-Mazurski w Olsztynie, który opracował studium historyczne kapliczek, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu – autora badań i programów prac konserwatorskich oraz architekta krajobrazu, któremu, zlecono przeprowadzenie bada ń otoczenia kapliczek i przygotowanie programu zagospodarowania terenu wokół nich. Prace remontowo – konserwatorskie , trwaj ące od lipca do pa ździernika 2011 r. wykonała firma Architraw s.c. Piotr Gałecki Krzysztof Olszowski. W efekcie projektu swoj ą dawn ą świetno ść odzyskały trzy kapliczki zlokalizowane w gminach Barczewo, Jeziorany i Świ ątki.

KAPLICZKA W PUPKACH (GMINA JONKOWO)

XIX-wieczna kapliczka w Pupkach zlokalizowana przy drodze powiatowej nr 1203N. Kapliczka została wybudowana z czerwonej cegły, a nast ępnie otynkowana. Posiada wielospadowy, zdobiony sterczynkami i zwie ńczony krzy żem daszek. Podparta jest naro żnymi przyporami. Po bokach kapliczki widoczne s ą płyciny. Obiekt składa si ę z 2 kondygnacji, w dolnej znajduje si ę przeszklona wn ęka, a w niej figura Matki Boskiej z dzieci ątkiem. Kapliczka do dzi ś pełni funkcje religijne.

KAPLICZKA W KLONACH (GMINA ŚWI ĄTKI)

XIX- kapliczka w Klonach, zlokalizowana przy drodze powiatowej nr 1405N. Kapliczka została wybudowana w stylu neogotyckim, w technice murowanej, z cegły, na rzucie ośmioboku. Przykryta jest czterospadowym dachem, na szczycie którego znajduje si ę sterczyna zwie ńczona metalowym krzy żem. Do naro żników korpusu dostawione s ą uko śne przypory. Zarówno przypory, jak i sterczyn ę nakryto czterospadowymi daszkami. Obiekt posiada równie ż ostrołukowe okna o konstrukcji szkieletowej. W graniastosłupowej niszy znajduje si ę figurka Matki Boskiej z dzieci ątkiem. Kapliczka do dzi ś pełni funkcje religijne.

KAPLICZKA NA DRODZE REJCZUCHY - ZALESIE (GMINA BARCZEWO)

Kapliczka zlokalizowana przy drodze powiatowej nr 1430N, zbudowana z cegły, a nast ępnie otynkowana (z wyj ątkiem szczytu). Kapliczka posiada form ę słupow ą, kryta jest dwuspadowym daszkiem i dachówk ą karpiówk ą. Od frontu znajduje si ę oszklona, zako ńczona łukiem wn ęka. W trójk ątnym szczycie umieszczono dwie płytki ceramiczne. Górna tablica zawiera napis: Renovavit; J:C: ;Die 1 Juni; Anno 1866, natomiast na dolnej widnieje informacja: A.L.K.; C.V.; Ad 1746; Die 7 Mai. W niszy kapliczki znajduj ą si ę dwie figurki Matki Boskiej.

W ramach realizacji niniejszego Programu Opieki nad Zabytkami Powiat Olszty ński zamierza opracowa ć wykaz, wraz z opisem geodezyjnym budowlanym, inwestycyjnym i dokumentacj ą zdj ęciow ą, kapliczek b ędących w zasobach Powiatu Olszty ńskiego.

6.3.3. DZIEŁA ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA

Pałace i dworki

Warmia, w przeciwie ństwie do innych terenów obecnej Polski, była regionem niebogatym. Przejawiało si ę w do ść niskim statusie miejscowej szlachty. Szlachta warmi ńska była jednak że elit ą tej ziemi, tote ż starała si ę wznosi ć siedziby wyró żniaj ące si ę spo śród domów prostego chłopstwa. Dawne pałace i dworki s ą na Warmii do ść g ęsto rozsiane, stanowi ą wa żne dziedzictwo kulturowe, klasyczny ślad dobrej przeszło ści ziemi warmi ńskiej. Wiele tych zabytków znajduje si ę obecnie w stanie niemal zupełnej ruiny. Wiele bezmy ślnych, cz ęsto celowych zniszcze ń spowodowała Armia Czerwona po zaj ęciu Prus w 1945 roku, reszty dokonali szabrownicy w latach powojennych i pó źniejsza, rabunkowa eksploatacja w latach Polski Ludowej.

Bęsia, Gmina Kolno

Pałac barokowy z XVIII w., modernizacja wn ętrz w ko ńcu lat 70- tych XX w. Murowany z cegły, boniowany, pi ętrowy z parterowymi dobudówkami po bokach. Cz ęść główna budynku 9-cio osiowa z ryzalitem od strony północnej. Od strony środkowej otwór drzwiowy, do którego prowadz ą betonowe schody. Od strony południowej weranda. Dach uskokowy. Park Krajobrazowy z XVIII w. o powierzchni ok. 5,7 ha. Główn ą o ś widokow ą parku stanowi aleja biegn ąca od pałacu w kierunku pd- zach. Pozostało ści ą dawnego drzewostanu s ą okazałe d ęby wokół pałacu.

W ostatnich latach cz ęść z dawnych dworków, b ędąca wcze śniej w posiadaniu PGR-ów, przeszła w ręce prywatne lub dostała si ę w posiadanie organizacji i stowarzysze ń. Na terenach biskupiej Warmii wyró żniano barokowe pałace (Smolajny, B ęsia), które były budowlami o oszcz ędniejszej formie i skali, charakteryzuj ące si ę jednak wysokim poziomem artystycznym odzwierciedlaj ącym upodobania i gust mecenasa.

Tejstymy, Gmina Kolno

Dwór neoklasycystyczny z pocz ątku XIX w., rozbudowany w 1898 r.

Park Podworski o charakterze krajobrazowym, z zachowanymi niektórymi elementami zało żenia z ko ńca XIX w. (wyra źnie zniszczona tylko jedna aleja). Drzewostan ró żnowiekowy i ró żnogatunkowy: lipa drobnolistna 30 %, buk zwyczajny – 30 %, grab zwyczajny – 10 %, d ąb szypułkowy – 20 %, klon zwyczajny – 10 %. Wiek drzewostanu do 140 lat.

Powszechnym typem wiejskiej siedziby, który wykształcił si ę w Prusach w XVIII wieku był jednak niewielki, parterowy, jednokondygnacyjny dwór, przykryty dachem czterospadowym lub naczółkowym, cz ęsto wzbogacony o ryzalit, ganek b ądź werand ę. Był to najbardziej popularny wzorzec miejscowej architektury rezydencjonalnej. Gągławki, Gmina Stawiguda

Dwór parterowy pochodz ący z przełomu XVIII i XIX stulecia. Maj ątek nale żą cy do kapituły warmi ńskiej cz ęsto zmieniał wła ścicieli - w XVII w. dzier żawiony był przez polski ród szlachecki Gadlawskich, nast ępnie wykupiony na własno ść przez ród Kalnassych, w ko ńcu XVIII stulecia był w posiadaniu von Carnevallich, potem Grzymałów, von Bercken, von Wendtke. Ostatnimi wła ścicielami (1926-1945) było rodze ństwo Graw.

6.3.4. KO ŚCIOŁY I OBIEKTY SAKRALNE

Ko ścioły na Warmii zacz ęto wznosi ć po zako ńczeniu misji chrystianizacyjnej. Dat ą graniczn ą jest utworzenie biskupstwa warmi ńskiego w 1243 roku. Pierwsze ko ścioły wznoszono w stylu gotyckim. Oprócz funkcji kultowej, pełniły one wa żną funkcj ę psychologiczn ą. Miejscowej ludno ści, wci ąż jeszcze odprawiaj ącej po lasach poga ńskie obrz ędy - dawały odczu ć pot ęgę nowej, zinstytucjonalizowanej religii. Gotyckie kościoły z pocz ątków chrze ścija ństwa na Warmii imponuj ą, ale i przytłaczaj ą ogromem rozwi ąza ń architektonicznych, w czym przoduje Kolegiata Dobromiejska.

Kwiecewo, Gmina Świ ątki

Zespół ko ścioła parafialnego, poło żonego w centrum wsi. Centralnym obiektem zespołu jest ko ściół parafialny p.w. Św. Jakuba Apostoła, barokowy, orientalny, salowy na rzucie prostok ąta z zakrysti ą od pn. i krucht ą od pd. Wzniesiony w 1692 – 1699 w miejsce starego z XIV. Wie ża dobudowana w 1862. W nawie strop drewniany. W kruchcie i zakrystii sklepienie krzy żowe. Od wsch. szczyt wolutowy o falistej linii spływów, podzielony na trzy kondygnacje, o żywiony pilastrami. W najwy ższej, zamkni ętej półkolistym frontem arkada na sygnaturk ę. W dwóch półkolistych hemisferycznych niszach figury M. Boskiej i św. Jana Bole ściwych. Otwory okienne i wej ściowe zamkni ęte łukami odcinkowymi. Portal z nawy do zakrystii z dwoma pilastrami i trójkątnym frontem, w którym kartusz z napisem dot. konsekracji ko ścioła i ołtarza głównego w 1699. Obecny ołtarz główny pochodzi z poł. XVIII. Obok ko ścioła- cmentarz czynny do dzisiaj oraz cztery kapliczki klasycystyczne z XIX, na rzucie prostok ąta, murowane z czerwonej cegły z półkolistymi niszami. Cało ść otoczona ogrodzeniem z bramk ą z czerwonej cegły, wzniesione w XIX / XX. Obok d. organistówka, ob. Dom mieszkalny, klasycystyczna, z pocz. XIX, przebudowany w XX w.. Cało ść zespołu – zabytek.

Z biegiem lat gotyk zacz ął by ć wypierany przez barok i neoklasycyzm, co znalazło swój wyraz tak że w budownictwie sakralnym na Warmii. Na pocz ątku XX wieku cz ęść dawnych ko ściołów przebudowano lub wzniesiono w stylu neogotyckim. Nawi ązuj ąc do gotyckiego wzorca neogotyckie świ ątynie podobnie jak ich średniowieczne poprzedniczki, zachwycaj ą strzelisto ści ą swych wie ż i wysublimowan ą surowo ści ą architektury.

Jonkowo, Gmina Jonkowo Zabytkowy ko ściół parafialny p.w. św Rocha i Jana Chrzciciela Ko ściół był wielokrotnie przebudowywany i poddawany gruntownej konserwacji. W 1789 r. konsekrowany przez bp. Ignacego Krasickiego. Ostatniej przebudowy i dekoracji ko ścioła dokonano w 1914 r. Obecny wygl ąd nie jest jednolity stylowo. Posiada elementy pó źnogotyckie, renesansowe, barokowe i neogotyckie. Wie żę ko ścioła wybudowano pod koniec XVIII w., drewniane sklepienie z barokow ą polichromi ą oraz rze źbiony w drewnie ołtarz główny, z rze źbą św. Rocha, z pocz ątku XIX w., z tego samego okresu pochodz ą klasycystyczne ołtarze boczne. Na uwag ę zasługuje równie ż neoklasycystyczna plebania zbudowana w poł. XIX w.

Architektura Warmii rozpoczyna si ę od pó źno średniowiecznego gotyku niemieckiego. Adaptowany na warmi ńsk ą wie ś w stylu surowym, prostym, jakby "oci ęż ały", nazywany bywa gotykiem wiejskim. Pierwsze ko ścioły z XIV wieku w tym typie, zwane te ż "ko ściołami salowymi", budowano według jednego wzoru: bryła ko ścioła niezbyt wielka, z jednolit ą przestrzeni ą wn ętrza - prostok ątn ą sal ą bez podziałów. Ściana prezbiterialna zawsze zwrócona jest na wschód. Nie budowano ko ściołów od razu z wie żami. Przystawiano je do bryły pó źniej ( tak jak w Olsztynie - uko ńczono j ą dopiero w 1596 roku). Wiele wiejskich ko ściołów do dzi ś zadowala si ę wie żą drewnian ą ( np. Nowe Kawkowo).

Nowe Kawkowo, Gmina Jonkowo

Ko ściół parafialny, prawdopodobnie pierwszy został zbudowany przed 1380, kiedy odbyła si ę konsekracja przez bpa Henryka Sorboma ku czci św. Jana Ewangelisty. Pó źniej wielokrotnie przebudowywany. Pó źnogotyckim reliktem s ą dzi ś dolne fragmenty muru z polnych kamieni z datami 1380 i 1625. Wie ża drewniana, prawdopodobnie dobudowana w 1664. Gruntowy remont wie ży i ko ścioła w XVIII, XIX i na pocz ątku XX. Na sygnaturce wie ńcz ącej szczyt wschodni chor ągiewka z dat ą 1857, na wie ży chor ągiewka z dat ą 1870.Korpus ko ścioła wzniesiony z kamieni polnych ł ączonych z cegł ą, z dachem dwuspadowym krytym dachówk ą. Strop drewniany, beczkowy, z malowanymi kasetonami. Gotycka kaplica chrzcielna, jej ściany zdobione pó źnogotyck ą terakot ą, a okno o gotyckim kształcie. Wewn ątrz kaplicy kamienna, gotycka chrzecielnica. Kruchta i zakrystia dobudowane na pocz ątku XX. Wystrój wn ętrza w stylu klasyzyzuj ącego baroku. Ołtarz główny z 188 z obrazem Nawiedzenia NMP oraz figurkami św. Piotra i Pawła. Ołtarz boczny lewy z XVIII, z klasycystycznymi obrazami św. Jana Ewangelisty i św. Walentego. Ołtarz boczny pó źnobarokowy krucyfiks. Ambona barokowa z ok. 1700, chrzcielnica z XVII, dziesi ęć obrazów apostołów z pocz. XIX. Reszta wyposa żenia barokowa, zarówno w ko ściele jak i zakrystii. Zabytek.

Kolonizacja południowej Warmii przypada na połow ę XIV wieku. W latach 1343 - 1353 powstawał ko ściół Św. Jakuba w Olsztynie. W komornictwie olszty ńskim Kapituła wyznaczała uposa żenie ko ściołów i proboszczów w aktach lokacyjnych wsi. Niektóre ko ścioły ju ż istniały, inne były w trakcie budowy, inne zaplanowano. I tak zaplanowane powstawały w 1345 r. w Jonkowie (Jonkendorf), w 1352 r. w Klewkach i w Gietrzwałdzie, w 1358 r. Gry źlinach, w 1363 r. w Bart ągu (pierwsza wzmianka w 1348 r. ), w Sz ąbruku i w Br ąswałdzie, w 1366 r. w Dywitach (Diwitten), w 1380 r. w Nowym Kawkowie (Neu Kockendorf).

Gry źliny, Gmina Stawiguda

Ko ściół parafialny Pierwotnie drewniany. Powstał w 1358 r. Obecny ko ściół p. w. św. Wawrzy ńca i Nawiedzenia N. M. P. Zbudowany ok. 1573, a konsekrowany przez bpa Marcina Kromera w 1580. Wzniesiony z łamanych kamieni polnych, łączonych z cegł ą w naro żnikach, szczytach i fasadzie wsch. Dach dwuspadowy, kryty dachówk ą. Prezbiterium dobudowane na pocz. XX w. Od str. Zach. drewniana wie ża z XVIII szalowana deskami, pokryta gontem. W ścianach wmurowane dwa mły ńskie kamienie. Od str. Płn. Dobudowana w 1930 zakrystia, w miejsce poprzedniej, gotyckiej. Strop ko ścioła drewniany, kolebkowy. Wystrój wn ętrza – barokowy. Ołtarz główny rze źbiony w drewnie, 3-kondygnacyjny z ok. 1740 r. Z pierwotnego ołtarza pozostała wie ńcz ąca rze źba Michała Archanioła oraz św. Jana Nepomucena i bpa. Ołtarz boczny lewy z XVIII z obrazem olejnym św. Józefa z Dzieci ątkiem i rze źbą św. Andrzeja. Ołtarz boczny prawy z XVIII z obrazem św. Wawrzy ńca. Ambona i obudowa organów – barokowe. Na balustradzie chóru muzycznego malowane płyciny o cechach ludowych z XVII, przedstawiaj ące świ ętych: Franciszka, Rocha, Mikołaja, Kazimierza, Dawida, Cecyli ę, Rozali ę, Apoloni ę, Mari ę Magdalen ę i Barbar ę. Zabytek II kl.

Przyj ęto, i ż jeden ko ściół słu żył b ędzie mieszka ńcom dwóch wsi (wówczas zakładano średni ą liczb ę mieszka ńców wsi na 300 osób). Kapituła nie planowała pocz ątkowo w aktach lokacyjnych budowy ko ściołów w innych wsiach komornictwa. Jednak że jeszcze w XV wieku konieczna była budowa ko ściołów w Purdzie Wielkiej, Klebarku Wielkim, Wrzesinie, Butrynach. Ko ściół w Gutkowie, powstały w ko ńcu wieku XV zało żony został jako filia olszty ńskiej parafii Św. Jakuba.

Br ąswałd, Gmina Dywity

Ko ściół parafialny, p.w. Św Katarzyny Neogotycki (zabytek kl. IV), wzniesiony w latach 1894 – 1896 na miejscu pó źnogotyckiego. Konsekrowany w 1897 r. przez bpa A. Thiela z dodaniem tytułu Narodzenia Naj świ ętszej Marii Panny. We wn ętrzu polichromia ze scenami dotycz ącymi dziejów Polski i Warmii, któr ą wykonali H. Zepter i Brandt w 1912 r.

Ko ścioły Warmii s ą utrwalonymi od wieków znakami jej przestrzeni duchowej. Odnajduj ąc to żsamo ść Warmii i zbiorow ą pami ęć pokole ń jej mieszka ńców zawsze dotkniemy katolicyzmu jako symbolu historycznej i religijnej, duchowej odr ębno ści tego kraju i ludzi. Odró żniał on przybyszów z chrze ścija ńskiej Europy od "poga ńskich" Prusów w średniowieczu, trwał w Ksi ęstwie Biskupim otoczony protestanckim s ąsiedztwem od czasów reformacji. Był podstaw ą autonomii Warmiaków, tak że polskiego sprzeciwu wobec germanizacji w XIX wieku, i przeszkod ą w bezdyskusyjnym wł ączeniu Warmii w nacjonalistyczn ą ide ę wschodnioprusko ści w XX wieku. Dzi ś wiele z ko ściołów i kapliczek wymaga troski konserwatorskiej, wła śnie jako warunku zachowania dziedzictwa kulturowego i krajobrazu naturalnego Warmii.

Kurki, Gmina Olsztynek

Ko ściół ewangelicko – augsburski Wzniesiony w XVIII w stylu barokowym. Spalony wewn ątrz pod koniec XIX, przebudowany na pocz ątku XX. Murowany, otynkowany, z dachem dwuspadowym, krytym dachówk ą. Wie ża kwadratowa, murowana zako ńczona hełmem kopulastym. Wystrój wn ętrza, skromny, współczesny. Zabytek

W chwili obecnej na terenie historycznej Warmii znajduj ą si ę nast ępuj ące dekanaty Archidiecezji Warmi ńskiej: Braniewo, Frombork, Pieni ęż no, Orneta, Lidzbark Warmi ński, Świ ątki, Dobre Miasto, Jeziorany, Reszel, Biskupiec, Barczewo, Olsztyn. W tak zakre ślonym podziale ko ścielnym przy odpowiednich miastach znajduj ą si ę parafie do których przynale żą wszystkie ko ścioły (tak jako tytularne, jak ewentualne filie). Sie ć parafialna w dekanatach na terenie powiatu olszty ńskiego przedstawia si ę w sposób nast ępuj ący: 1) Świ ątki – Rogiedle, Ełdyty Wielkie 2) Dobre Miasto – Głotowo, Orzechowo, Ró żynka, Cerkiewnik, Fr ączki 3) Jeziorany – Radostowo, Żegoty, Franknowo, Lutry 4) Biskupiec – Kolno, W ęgój, Biesowo, Stanclewo. 5) Barczewo – Lamkowo, Wipsowo, Ramsowo, Bartołty, Ł ęgajny, Barczewko 6) Olsztyn – Skolity, Nowe Kawkowo, Wrzesina, Jonkowo, Gutkowo, Gietrzwałd, Sz ąbruk, Bart ąg, Stawiguda, Gry źliny, Orzechowo, Butryny, Purda, Klewki, Klebark, Słupy, Kie źliny, Dywity, Br ąswałd, Sętal.

Wa żne i rozpoznawalne miejsca kultu religijnego na terenie powiatu olszty ńskiego zasługuj ące na szczególn ą uwag ę:

Sanktuarium Naj świ ętszego Sakramentu w Głotowie

Około czterech kilometrów na zachód od Dobrego Miasta le ży mała wie ś Głotowo (spotyka si ę te ż nazw ę Glotowo). Miejscowo ść ta wzmiankowana jest ju ż w 1290r. Słynie ona z Sanktuarium Naj świ ętszego Sakramentu oraz Kalwarii Warmi ńskiej. Od XIV w. przybywały tu rzesze pielgrzymów oddaj ących cze ść Chrystusowi Eucharystycznemu. Ko ściół bowiem zbudowany został na miejscu cudownego znalezienia Przenaj świ ętszej Hostii, któr ą ukryto w ziemi przed najazdem poga ńskich Litwinów i Prusów. Nasilaj ący si ę w ci ągu wieków ruch pielgrzymkowy spowodował, że w 1726 r. wzniesiono wi ększ ą, barokow ą świ ątyni ę istniej ącą po dzie ń dzisiejszy. Całe jej bogate wn ętrze ukazuje teologi ę Eucharystii. Ko ściół usytuowany jest w centrum wsi, po północnej stronie głównej drogi wiejskiej o orientacji (w przybli żeniu) północno -południowej. S ąsiaduje od północy i wschodu z Kalwari ą , od zachodu - z niewielkim placem, od południa - z drog ą. W obej ściu ko ścioła znajduj ą si ę cztery murowane, otynkowane kapliczki, wzniesione na planie kwadratu i nakryte baniastymi dachami z latarniami. Wn ętrza nakryte s ą kopułami. W ka żdej z kaplic zachowana jest pierwotna mensa. Pomi ędzy kapliczkami znajduje si ę mur zamykaj ący dziedziniec, w którym odnajdujemy trzy bramki: na południowy wschód od ko ścioła wej ście do Kalwarii, na zachód i południe - wej ścia do ko ścioła. Na wschód od ko ścioła usytuowana jest murowana kapliczka, w której widnieje krucyfiks.

Ko ściół w Głotowie

Ko ściół wzniesiono w stylu barokowym, na planie prostok ąta (bryła zwarta, prosta). Jest on budowl ą jednonawow ą o obszernej czteroprz ęsłowej nawie i nieznacznie w ęż szym prezbiterium, którego cz ęść wschodni ą wypełniaj ą pomieszczenia w dwóch kondygnacjach: w przyziemiu zakrystia, na pi ętrze skarbczyk. Na zewn ątrz ściany s ą nietynkowane i przez to sprawiaj ą do ść surowe wra żenie, pomimo że naro ża prezbiterium oraz wie żę opinaj ą pilastry, a wschodni ą cz ęść wie ńczy falisty szczyt. W sylwetce dominuje wie ża czterokondygnacyjna, nakryta hełmem, który pomimo że powstał w 1854 roku posiada barokowy, baniasty kształt i podwójn ą, przezroczyst ą latarni ę, a zako ńczony jest chor ągiewk ą z dat ą 1724. Równie ż wie życzka posiada form ę barokow ą, a jej chor ągiewka nosi dat ę 1723. Na ścianach korpusu od wschodu i południa zachowały si ę a ż trzy zegary słoneczne. Korpus główny i prezbiterium nakryte s ą odr ębnymi dachami dwuspadowymi. Bardzo efektywnie przedstawia si ę wn ętrze o typowym w architekturze baroku rozwi ązaniu ścienno - filarowym, w którym do środka budowli wci ągni ęte filary przy ścienne, konieczne dla ud źwigni ęcia sklepie ń, tworz ące równocze śnie wzdłu ż bocznych ścian rz ąd gł ębokich wn ęk, a zarazem jakby płytkich kaplic mieszcz ących boczne ołtarze i okna. W połowie wysoko ści owych wn ęk przebiega empora z obej ściem całego wn ętrza. Wn ętrze nakrywa sklepienie kolebkowe z lunetami na gurtach. Wewn ętrzne ściany świ ątyni s ą marmuryzowane - pokryte stiukow ą okładzin ą. Ko ściół jest murowany z cegły na zaprawie wapiennej, na niskiej kamienno - ceglanej podmurówce. Od strony elewacji północnej znajduj ą si ę kamienne przypory. Obramienia okien i drzwi oraz fryzy s ą tynkowane . Dach kryty jest blach ą miedzian ą. W nawie i prezbiterium znajduj ą si ę sklepienia kolebkowe z lunetami na gurtach, polichromowane, a w pozostałych pomieszczeniach - sklepienia krzy żowe. Wewn ątrz wi ększo ść ścian wykonana jest ze sztucznego marmuru, natomiast ściany w kruchcie, zakrystii i przestrzeni pod chórem s ą tynkowane. Ko ściół wyło żony jest posadzk ą kamienn ą, w kruchcie i zakrystii wykonano j ą z dwubarwnych płytek. Na chórze znajduj ą si ę neobarokowe organy. Empora organowa jest drewniana, wsparta na dwóch masywnych, ceglanych filarach; schody na chór s ą drewniane, policzkowe, zabiegowe. Wszystkie otwory okienne i drzwiowe s ą zwie ńczone łukiem odcinkowym, a okna o drobnych podziałach szczelinami ołowianymi. W wi ększo ści okien znajduj ą si ę witra że. Drzwi zewn ętrzne s ą dwuskrzydłowe, płycinowe z przeszklonymi nad świetlami. Frontowa (zach.) ściana budynku jest symetryczna wzgl ędem osi głównej, poprzedzona masywną, czterokondygnacyjn ą wie żą , w przyziemiu której znajduje si ę główne wej ście do ko ścioła. Nad nim umieszczony jest zegar słoneczny i niewielkie okienko. Podziały na kondygnacje podkre ślaj ą gzymsy działowe. Naro ża wie ży opinaj ą proste pilastry. Elewacja wschodnia jest równie ż symetryczna, dwuosiowa, opi ęta analogicznymi pilastrami. Du że otwory okienne umieszczone s ą w dwóch kondygnacjach, na poddaszu - okulusy. Cało ść wie ńczy falisty szczyt, w którym znajduj ą si ę cztery tynkowane blendy, usytuowane w dwóch rz ędach. Elewacje boczne (pn. i pd.) zostały opracowane analogicznie: korpus główny trój - , prezbiterium - dwuosiowe . Otwory okienne rozmieszczone s ą rytmicznie w dwóch kondygnacjach. Od strony południowej, na osi korpusu głównego znajduje si ę niewielka kruchta, zwie ńczona trójk ątnym szczytem; elewacja północna jest oszkarpowana. Cały ko ściół obiegaj ą dookoła profilowane gzymsy: działowy i wie ńcz ący. Naro ża podkre ślone s ą, pilastrami. Na ka żdej z elewacji znajduje si ę zegar słoneczny, a na kalenicy prezbiterium - wie życzka na sygnatur ę, zwie ńczona chor ągiewk ą. Okna ko ścioła to secesyjne figuralne witra że , które w 1877 roku wykonał Christoph Rings z Koeln. Przedstawiaj ą one nast ępuj ące sceny biblijne: Narodzenie Jezusa, Jan Chrzciciel, Eliasz i Anioł, Józef Namiestnikiem Egiptu, Ofiara Abrahama, Moj żesz . Witra że te nale żą do najpi ękniejszych na Warmii. Wykonane s ą ze szkła barwionego, żelaza i ołowiu o wymiarach 320 x 160 cm w formie wysokiego prostok ąta, gór ą zamkni ętego łukiem odcinkowym. Na tle architektonicznym (na ka żdym z okien portal o zró żnicowanych formach i detalu architektonicznym) znajduje si ę przedstawienie figuralne. U dołu umieszczono tablic ę z ornamentem zwijanym po bokach, na niej za ś cytaty z Biblii. Jeden z witra ży wypełniony jest motywami ornamentalnymi. W ko ściele znajduj ą si ę równie ż cztery witra że przedstawiaj ące ewangelistów : Św. Marka, Św. Łukasza, Św. Mateusza i Św. Jana. Wykonane s ą ze szkła barwionego, żelaza i ołowiu o wymiarach 110 x 95 cm w formie niskiego prostok ąta, gór ą zamkni ętego łukiem odcinkowym, podzielonego żelaznymi sztabami na kwatery. Wzdłu ż kraw ędzi znajduje si ę szeroka bordiura, a w polu postacie ewangelistów, ukazane w obramieniu zło żonym z trój li ścia i trójk ąta równobocznego. Obok ewangelistów znajduj ą si ę zwierz ęta jako symboliczne przedstawienia tych czterech ewangelistów.

Kalwaria Warmi ńska w Głotowie

Zbudowano j ą w latach 1878-1894. W murowanych z kamienia i cegły kaplicach znajduj ą si ę artystycznie wykonane rze źby, ukazuj ące naturalistycznie m ękę Chrystusa. Co do długo ści i ukształtowania terenu, Kalwaria Warmi ńska wiernie na śladuje jerozolimsk ą Drog ę Krzy żow ą. W drugiej połowie XIX wieku zamo żny mieszkaniec Głotowa Jan Merten udał si ę z pielgrzymk ą do Ziemi Świ ętej. Stamt ąd przywiózł pomysł wybudowania w swojej wsi kalwarii wzorowanej na jerozolimskiej. Małe kamyczki, które znalazł na Drodze Krzy żowej w Jerozolimie zabrał ze sob ą jako relikwie zamierzaj ąc umie ści ć je w maj ących powsta ć kaplicach - stacjach.

Kapliczka XII Stacji Kalwarii Warmi ńskiej

Budow ę Głotowskiej Kalwarii rozpocz ęto 29 lipca 1878 roku. Jak podaj ą kroniki ludno ść katolicka diecezji warmi ńskiej tłumnie zgłaszała si ę do pracy, a tak że składano przy tym hojne ofiary pieni ęż ne. W ąwóz pod Kalwari ę wykonano r ęcznie wykorzystuj ąc przy tym niewielki jar ze strumykiem. Oblicza si ę, że w ci ągu 16 lat budowy w pracach uczestniczyło około 70 tysi ęcy ludzi. Troszczono si ę, aby wiernie na śladowa ć długo ść i nachylenie Drogi Krzy żowej z Jerozolimy, po której w Wielki Pi ątek szedł na Golgot ę Chrystus. Po kilkunastu latach mozolnej pracy nastąpił finał. W pi ątek 18 maja 1894 roku ówczesny biskup warmi ński Andrzej Thiel dokonał po świ ęcenia Kalwarii. Pomi ędzy wysokimi drzewami wznosz ą si ę murowane z kamienia i cegły neoroma ńskie i neogotyckie kaplice. W ich wn ętrzach znajduj ą si ę artystycznie wykonane rze źby ukazuj ące naturalistycznie m ękę Chrystusa. W ka żdej stacji umieszczono w drewnianych krzy żach przykrytych kloszami małe jerozolimskie kamyki-relikwie. Do dzi ś zachowały si ę one ju ż tylko w niektórych kaplicach. Oprócz 14 stacji Drogi Krzy żowej umieszczono tu tak że grot ę Matki Bo żej z Luordes ze źródłem oraz kaplic ę modlitwy Pana Jezusa w Ogrójcu. Licz ąc sobie ponad sto lat Kalwaria Warmi ńska w Głotowie zwana te ż Warmi ńsk ą Jerozolim ą nale ży do najznakomitszych w Polsce, zachwyca bowiem nie tylko pi ęknem zabytków ale i malowniczym poło żeniem. Sanktuarium mo żna odwiedza ć przez cały rok, cho ć najpi ękniej jest tu od kwietnia do listopada.

Sanktuarium Maryjne w Gietrzwałdzie

Na pocz ątku na górce, łagodnie spadaj ącej ku rzece, postawiono drewnian ą kaplic ę. Prawdopodobnie w tym samym czasie powstała parafia. Pierwszym znanym proboszczem był Jan Sternchen (1405-1409). W czasie wojny polsko-krzy żackiej 1410-1414 wie ś i kaplica zostały zniszczone. W XV wieku postawiono jednonawowy ko ściół gotycki na podmurówce z kamienia. Konsekrował go 31 marca 1500 roku pod wezwaniem Narodzenia Naj świ ętszej Panny Marii biskup Jan Wilde, sufragan warmi ński. Ko ściół był wiele razy przebudowywany. Pierwszy raz kapitalnego remontu i dostosowania ko ścioła do stylu renesansowego dokonano pod koniec XVI wieku. Potem, w okresie baroku, świ ątyni ę wyposa żono w nowe ołtarze. 11 czerwca 1790 roku biskup Ignacy Krasicki nadał świ ątyni dwa nowe tytuły: świ ętego Jana Ewangelisty i świ ętych Apostołów Piotra i Pawła. W XIX wieku ks. proboszcz Józef Jordan (1863-1869) doprowadził do rozbudowy ko ścioła, wzmocnił fundamenty i ściany.

Sanktuarium w Gietrzwałdzie z lotu ptaka

Gietrzwałd stał si ę sławny dzi ęki objawieniom Matki Bo żej, które trwały od 27 czerwca do 16 wrze śnia 1877 roku. Głównymi wizjonerkami były: trzynastoletnia Justyna Szafry ńska i dwunastoletnia Barbara Samulowska. Obie pochodziły z niezamo żnych polskich rodzin. Obecny kształt przybrała świ ątynia bezpo średnio po objawieniach, kiedy proboszczem był ks. Augustyn Weichsel (1869-1909). W latach 1878-1884, pod kierunkiem architekta Arnolda Güldenpfenniga, powi ększono ko ściół tak, by nie naruszaj ąc cz ęś ci gotyckiej zwi ąza ć j ą z now ą, neogotyck ą i stworzy ć harmonijn ą cało ść . Dobudowano naw ę poprzeczn ą z emporami oraz prezbiterium z krypt ą, nadaj ąc ko ściołowi kształt krzy ża rzymskiego. Rozebrano górn ą, drewnian ą cz ęść wie ży i wzniesiono murowan ą z cegły ze zwie ńczeniem neogotyckim. Dach ko ścioła pokryto dachówk ą, a wie żę blach ą. 13 sierpnia 1945 roku opiek ę nad Sanktuarium Gietrzwałdzkim powierzono Zakonowi Kanoników Regularnych Latera ńskich. W latach 1966-1968 rozebrano dawne, zniszczone ogrodzenie i zbudowano nowy kamienny mur z kutymi w metalu prz ęsłami, granitowe schody i kamienno-cementowe obej ście wokół ko ścioła. Przed uroczysto ściami 100-lecia objawie ń Matki Bo żej dokonano renowacji architektury i wn ętrza ko ścioła, zało żono now ą posadzk ę marmurow ą i odnowiono polichromi ę. Przy prowadz ącej do źródełka grabowej alejce postawiono pi ętna ście nowych kapliczek ró żańcowych, które wykonał rze źbiarz Julian Kasprzycki z My ślenic według projektu architekta Sylwestra Kwiatkowskiego z Białegostoku. Na mocy bulli papie ża Pawła VI z dnia 2 lutego 1970 roku ko ściół w Gietrzwałdzie otrzymał tytuł bazyliki mniejszej. Uroczysto ść jubileuszowa 100-lecia objawie ń w 1977 roku ukazała potrzeb ę stworzenia w Gietrzwałdzie domu pielgrzyma. Do realizacji tego przedsi ęwzi ęcia przyst ąpił ówczesny przeor domu zakonnego w Gietrzwałdzie ks. Franciszek Martuszewski CRL. W trudnych czasach, przy napotykanych przeszkodach w uzyskaniu pozwolenia na budow ę i zakupieniu materiałów budowlanych, ci ęż kiej sytuacji finansowej Sanktuarium, budowa trwała przeszło 10 lat. W 1989 roku pierwsi pielgrzymi skorzystali z usług nowego domu pielgrzyma.

Bazylika – widok na prezbiterium

2 lutego 2005 roku w bazylice gietrzwałdzkiej, Ks. Arcybiskup Edmund Piszcz, metropolita warmi ński, otworzył proces beatyfikacyjny wizjonerki siostry Stanisławy Barbary Samulowskiej (1865-1950) ze Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo. 27 czerwca 2007 roku Ks. Arcybiskup Wojciech Ziemba po świ ęcił gietrzwałdzk ą Drog ę Krzy żow ą, której kaplice postawione na błoniach gietrzwałdzkich, zaprojektował Marcin Dutko z Warszawy, a rze źby wykonał Jan St ępkowski ze Strzegowa.

Synagoga w Barczewie

Jednym z najciekawszych i najbardziej charakterystycznych obiektów zabytkowych na terenie powiatu jest synagoga w Barczewie (wpisana do rejestru zabytków decyzj ą Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 11 maja 1987 roku). Jest ona obecnie jedyn ą zachowan ą synagog ą powiatu olszty ńskiego, mie ści si ę przy ul. Ko ściuszki 7/9 w Barczewie. Synagog ę wzniesiono przy ówczesnej ul. Pasymskiej (Passenheimer Strasse), nad rzek ą Pis ą, w stylu klasycystycznym najprawdopodobniej w 1894 r., w miejscu domu modlitwy, który działał zapewne od 1847 r. Budynek synagogi zlokalizowany został w zwartej zabudowie parterowej ulicy, cofni ęty nieco od linii istniej ących domów mieszkalnych. Synagoga o kubaturze 1080 m 3 i 140 m 2 powierzchni zbudowana została na rzucie zbli żonym do kwadratu, orientowana, murowana z cegły ceramicznej, na fundamentach z kamienia polnego, otynkowana, cz ęś ciowo dwukondygnacyjna. Od wschodu z wydzielonym, murowanym aron (ha-)kodeszem. Strop drewniany ze ślepym pułapem. Dach jednospadowy o konstrukcji krokwiowej, pokryty blach ą ocynkowan ą. Sala modlitwy z posadzk ą z płytek ceramicznych, kryta płaskim stropem. Przy ścianie zachodniej chór wsparty na dwóch słupach z drewnianą balustrad ą. Z wyposa żenia wn ętrza nie zachowało si ę nic do naszych czasów. W 1937 roku barczewska gmina żydowska sprzedała synagog ę osobom prywatnym. Dzi ęki tej sprzeda ży i zmianie funkcji nie została zniszczona podczas nocy kryształowej. Pod koniec 1938 roku, w budynku synagogi odbywały si ę zaj ęcia modelarsko-warsztatowe. Podczas II wojny światowej hitlerowcy urz ądzili w budynku wi ęzienie, które istniało w latach 1941-1945. Po zako ńczeniu wojny synagoga została przekształcona w mieszkanie przeznaczone dla pracowników barczewskiego wi ęzienia. W kolejnych latach budynek synagogi stał opuszczony i niszczał. W 1975 r. budynek przekazano Muzeum Mazurskiemu (dzisiaj Muzeum Warmii i Mazur) w Olsztynie. W latach 1976-1978 przeprowadzono remont kapitalny, szcz ęś liwie zachowuj ąc relikty sakralnego wystroju tak zewn ętrznego, jak i wewn ętrznego (m.in. nie zlikwidowano babi ńca). Co wi ęcej, we wn ętrzu umieszczono menor ę wykonan ą w 1976 r. przez F. Borkowskiego. Kolejnym użytkownikiem budynku było Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „Pojezierze”, a nast ępnie w latach 1980- 1996 Centrum Tkactwa Warmii i Mazur, kierowane przez Barbar ę Hulanick ą, autork ę gobelinów zdobi ących Watykan i Biały Dom w Waszyngtonie. W latach nast ępnych chyl ący si ę ku upadkowi budynek gruntownie wyremontowano. Obecnie w synagodze znajduje si ę Galeria Sztuki „Synagoga”, prowadzone przez członków Stowarzyszenia „Pojezierze”.

Synagoga w Barczewie

Murowany, dwukondygnacyjny i orientowany budynek synagogi wzniesiono na planie zbli żonym do prostok ąta, w stylu neoklasycznym. Zachowała si ę ozdobna fasada, rozczłonkowana pilastrami z du żymi otworami okiennymi zamkni ętymi półkoli ście oraz pi ęcioboczna apsyda. Wewn ątrz, główna sala modlitewna posiada płaski sufit oraz podłog ę wyło żon ą płytkami ceramicznymi. Zachował si ę równie ż babiniec z drewnian ą balustrad ą, podpierany przez dwa słupy oraz praktycznie cały sprz ęt liturgiczny i ksi ęgi.

Synagoga - praca namalowana technik ą labowanie tuszem. Autor: Władysława Wrotek 6.3.5. ARCHITEKTURA OBRONNA

Po opanowaniu ziem pruskich przez Krzy żaków i po powstaniu biskupstwa warmi ńskiego, na Warmii wyrasta ć zacz ęły pot ęż ne zamki gotyckie, a lokowane przez biskupa i kapituł ę miasta otaczano pier ścieniem murów obronnych wraz z bramami i basztami. Przykłady takich murów do dzi ś ogl ąda ć mo żemy w wi ększo ści warmi ńskich miast, podobnie, jak i zamków, cho ć te ostatnie zazwyczaj s ą dzi ś ju ż tylko malowniczymi ruinami.

Jeziorany, Gmina Jeziorany

Zamek gotycki. Pozostało ści gotyckiego zamku nale żą cego do biskupów warmi ńskich, wzniesionego w II poł. XIV wieku. Zamek uległ spaleniu w roku 1783 i nie został odbudowany; popadał w coraz wi ększ ą ruin ę, w zwi ązku z czym został rozebrany w I poł. XIX wieku. Jedyne jego ocalałe resztki wkomponowane s ą w budynek na Placu Zamkowym. Budynek pełni obecnie funkcj ę urz ędu miasta.

Zamki wznoszone przez biskupów poszczególnych diecezji miały nieco inny charakter ni ż zamki krzy żackie. Powtarzały rozplanowanie zamków konwentualnych, jednak w wi ększym stopniu stosowano element dekoracyjny. Rezygnowano te ż z drewnianych kru żganków maj ących na celu zwi ększenie mo żliwo ści obronnych budowli na rzecz kru żganków murowanych. Funkcj ę militarn ą będącą podstawow ą cech ą zamków krzy żackich zdominowała funkcja mieszkalna.

Barczewo, Gmina Barczewo

Dawny zamek biskupów warmi ńskich przy ul. Nowowiejskiego 9, gotycki z I poł. XIV w. W czasie wojny w 1414 r. powa żnie zniszczony, a po po żarze w 1789 r. cz ęś ciowo rozebrany. Odbudowany w 1832 r. w stylu klasycystycznym z zachowaniem i adaptowaniem fragmentów gotyckich murów i piwnic na szkoł ę przez budowniczego Leopolda Schimmelpheninga. W latach 60-tych XX w. odremontowany i przystosowany dla potrzeb zakładu produkcyjnego. Obecnie budynek w bardzo złym stanie, cho ć została rozpocz ęta jego renowacja. Z gotyckich elementów pozostały jedynie fundamenty, gotyckie piwnice, oraz fragment muru, wkomponowany w reszt ę budowli, widoczny od strony rzeki. Odr ębny element o średniowiecznej proweniencji wpisany w krajobraz współczesnych miast stanowi ą pozostało ści obwarowa ń i murów obronnych. Średniowieczne fortyfikacje otaczały nie tylko zamki, ale równie ż miasta funkcjonuj ące jako ich zaplecze, tworz ąc nierzadko do ść skomplikowane systemy obronne. Pod koniec XVIII w. mury obronne utraciły swoje militarne znaczenie, a miasta zacz ęły intensywnie powi ększa ć swoj ą przestrze ń, m.in. wykorzystuj ąc dawne fortyfikacje jako źródło cennego budulca. W ten sposób znaczna cz ęść obwarowań przestała istnie ć.

Dobre Miasto, Gmina Dobre Miasto

Fortyfikacje i mury obronne. Pier ście ń fortyfikacji średniowiecznych miasta składał si ę z murów obronnych i systemu baszt zbudowany na rzucie nieregularnego prostok ąta. Do dnia dzisiejszego zachowały si ę odcinki murów obronnych z XIV w. od strony północnej nad Łyn ą i od strony wschodniej. Odcinek wschodni jest flankowany od strony północnej i południowej przez dwie cylindryczne baszty: północna zachowana do połowy swej pierwotnej wysoko ści, natomiast południowa zachowana w pierwotnym stanie zwana baszt ą „bociani ą” od gnie żdżą cych si ę na jej dachu od niepami ętnych czasów bocianów. Jest zlokalizowana na południowo- wschodnim naro żniku fortyfikacji nad kanałem wodnym. Wzniesiona w XIV-XV w. na rzucie koła posiada pi ęć kondygnacji strzelniczych i loch wi ęzienny. Przykryta dachem sto żkowym krytym dachówk ą rzymsk ą. Mury baszty bardzo grube, wzniesione z czerwonej cegły, tylko w cz ęś ci dolnej z granitu polodowcowego. Jedyne wej ście do wn ętrza – ostrołukowe o uskokowych o ście żnicach. Wn ętrze posiada stropy drewniane belkowe. Zachowane wej ścia w grubo ści muru ze stopniami ceglanymi z parteru na pierwsze pi ętro. W dolnej cz ęś ci liczne otwory strzelnicze mocno rozglifowane do wn ętrza. Kondygnacja najwy ższ ą przesklepiona jest czasz ą a w grubo ści muru tej kondygnacji zachowane s ą ganki strzelnicze z otworami strzelniczymi i wej ściem do wewn ątrz. Zabytek.

Do dzi ś w wi ększo ści miast średniowieczne mury obronne przetrwały jedynie we fragmentach tworz ąc jedynie malownicze ruiny w obr ębie kompleksów zieleni. Na terenie powiatu olszty ńskiego znale źć mo żna tylko pojedyncze przykłady całych, dobrze zachowanych kompleksów b ądź zrekonstruowanych obwarowa ń

Olsztynek, Gmina Olsztynek

Fortyfikacje miejskie. Miasto zamkni ęte było w XIV w. w obr ębie murów obronnych z kamieni, z trzynastoma wysuni ętymi, prostok ątnymi bastionami. Wjazd przez dwie bramy ze zwodzonymi mostami: jedna zwana Górn ą lub Niemieck ą Bram ą (w drodze na Mierki), druga zwana Nidzic ą lub Polsk ą Bram ą. Obecnie zachowane zostały fragmenty murów obronnych w kilku miejscach miasta oraz baszt obronnych przy zamku krzy żackim. Zabytek.

Wa żnym elementem krajobrazu architektury obronnej i militarnej powiatu olszty ńskiego s ą równie ż nowo żytne fortyfikacje zakładane na przestrzeni XIX i XX wieku w śród których wyró żni ć mo żna: 1) umocnienia mostów kolejowych z XIX/XX w. w miejscowo ści Tomaryny gm. Gietrzwałd, 2) pozycje umocnie ń zwi ązane z I wojn ą światow ą – jest to grupa obiektów wznoszonych bezpo średnio przed rozpocz ęciem działa ń militarnych (1938-1939r.) oraz w pod koniec wojny (w 1944 r.) - Pozycja Olsztynecka.

Tomaryny, Gmina Gietrzwałd

Pruskie umocnienia, wybudowane pod koniec XIX w., jako ochrona mostu kolejowego na rzece Pasł ęce. Składaj ą si ę z dwóch bli źniaczych wie ż po obu stronach mostu, z licznymi otworami strzelniczymi. Wie że poł ączone s ą korytarzem zwanym potern ą. Na szczycie ka żdej z nich s ą kopuły pancerne, w których niegdy ś osadzone były pot ęż ne działa kal. 53mm.

6.3.6. OBIEKTY TECHNIKI I PRZEMYSŁU

Człowiek od najdawniejszych czasów przejawiał działalno ść gospodarcz ą, w wyra źny sposób zmieniaj ąc środowisko przyrodnicze wokół siebie. Jego działalność przede wszystkim skupiała si ę na aktywno ści maj ącej na celu zaspokojenie ludzkich potrzeb niezb ędnych do życia. Dlatego zabytki techniki s ą tak istotne dla współczesnych ludzi, stanowi ą bowiem dowód pomysłowo ści i mocy twórczej tworz ących je ludzi – naszych przodków. Zabytków takich nie brakuje w powiecie olszty ńskim – są to tak narz ędzia rolnicze, dawne sprz ęty domowe, jak i budowle przemysłowe, czy inne twory architektoniczne. Do najwa żniejszych tego typu obiektów zaliczy ć niew ątpliwie nale ży zespół zabytkowy – Skansen w Olsztynku. Znajduj ą si ę tam nagromadzone celowo ,w celu udost ępniania turystom budynki przemysłowe (np. wiatrak), maszyny rolnicze, oraz bogata kolekcja artykułów gospodarstwa domowego i sztuki ludowej.

Olsztynek, Gmina Olsztynek

Olsztynecki skansen Nale ży do najstarszych w Polsce. Jego pocz ątki si ęgaj ą 1909 roku, kiedy to władze Królewca podj ęły decyzj ę o stworzeniu muzeum na wolnym powietrzu. Wiosn ą 1937 roku zarz ąd administracyjny prowincji wschodniopruskiej zdecydował przenie ść muzealne obiekty z Królewca pod Olsztynek. Na zbiory składaj ą si ę:- budownictwo ludowe (wraz z mał ą architektur ą) - ponad 50 obiektów- muzealia prezentuj ące kultur ę materialn ą - ponad 8000 obiektów,- prace twórców ludowych i rękodzieło - ponad 2000 obiektów,- zbiory biblioteczne - ponad 6000 woluminów.

Na przełomie XIX i XX wieku w wi ększo ści znajduj ących si ę w dzi ś granicach województwa warmi ńsko - mazurskiego miast wznoszono budowle zwi ązane z funkcjonowaniem przemysłu komunalnego, tj. gazownie, rze źnie oraz zabudowania wodoci ągów i kanalizacji (gazownia i rze źnia w Dobrym Mie ście).

Biskupiec, Gmina Biskupiec

Zabytkowa wie ża ci śnie ń, zbudowana w latach 1912-1913 w stylu neogotyckim.

Zachowało si ę te ż wiele zabytków zwi ązanych z przemysłem, pochodz ących przede wszystkim z okresu jego dynamicznego rozwoju w XIX i XX w. W powiecie olszty ńskim mo żemy natrafi ć mi ędzy innymi na: − na zabytkowe młyny – w Klimkowie, Kajnach, Pajtunach, Rusi, Barkwedzie, Biesowie

Klimkowo, Gmina Barczewo

Zabytkowy młyn „Młynarzówka”. Młyn wodny pochodzi z 1909 roku i znajduje si ę na szlaku kajakowym wiod ącym z jeziora Dadaj, poprzez jezioro Tumia ńskie do jeziora Pisz. Obecnie w młynie funkcjonuje elektrownia wodna. Do rejestru zabytków wpisany jest dom młynarza.

Biesowo, Gmina Biskupiec

Zabytkowy młyn w Biesowie

Pajtuny, Gmina Purda

Młyn wodny Murowano-drewniany z XV w. Klasyczna “ Młynarzówka “ z XVIII- XIX w.

− wiatraki – m.in. w Silicach i najpi ękniejszy warmi ński wiatrak – w B ęsi,

Bęsia, Gmina Kolno

Wiatrak holenderski Wiatrak holenderski z pocz ątku XIX w. W dolnej cz ęś ci murowany, wy żej drewniany, czterokondygnacyjny. Odnowiony i adaptowany w latach 1973 – 1974. Obecnie nieu żytkowany popada w błyskawiczn ą ruin ę. W obecnej chwili nie ma ju ż nawet ani jednego całego ramienia. Jedno z jego ramion wraz z metalowym osprz ętem i okuciami butwieje w krzakach obok wiatraka. − elektrownie wodne – w Br ąswałdzie, − inne zabytki techniki, w tym unikalne, pi ętrowe skrzy żowanie dwóch kanałów wodnych – Klebarskiego i El żbiety w Silicach, browary w Biskupcu, spichlerze w Dobrym Mie ście, Biskupcu, Jezioranach.

Dobre Miasto, Gmina Dobre Miasto

Spichlerz przy ul. Łu życkiej 37 Pseudogotycki wzniesiony na pocz ątku XX w.. Zbudowany z czerwonej cegły na podmurówce z kamienia polnego. Dwupi ętrowy z urz ądzeniem wyci ągowym na wysoko ści 3 pi ętra. Kondygnacje rozdzielone gzymsem po średnim z cegły. Dach dwuspadowy kryty dachówk ą ceramiczn ą. Zabytek.

Spichlerz przy ul. Warszawskiej 5 Pseudogotycki wzniesiony na przełomie XIX i XX w.. Murowany z czerwonej cegły, nieotynkowany. Dwupi ętrowy z czteropi ętrowym szybem wyci ągowym. Zabytek.

6.3.7. PARKI, OGRODY I INNE FORMY ZAPROJEKTOWANEJ ZIELENI

W powiecie olszty ńskim, w porównaniu do innych powiatów województwa warmi ńsko-mazurskiego, jak np.: k ętrzy ńskiego, lidzbarskiego czy ostródzkiego nie ma zbyt wielu dawnych zespołów pałacowo – parkowych czy maj ątków ziemskich. Stosunkowo ubogie gleby nieszczególnie zach ęcały szlacht ę do zajmowania si ę na tym terenie działalno ści ą rolnicz ą. Jednak szlachta, jako elita tej ziemi, starała się wznosi ć dworki wyró żniaj ące si ę spo śród domów prostego chłopstwa. Najpopularniejszy typ wiejskiej siedziby wykształcił si ę w Prusach w XVIII w. Wi ększo ść zało żeń parkowych została zaprojektowana w ci ągu XIX wieku zgodnie z panuj ącymi ówcze śnie tendencjami, czyli w formie krajobrazowych, swobodnych kompozycji. W zało żeniach parkowych wykorzystywano wówczas naturalne wzniesienia, pochyło ści terenu, malownicze widoki na jeziora lub wr ęcz sytuowano maj ątki ziemskie bezpo średnio nad jeziorami lub rzekami, wykorzystuj ąc wod ę np. w młynach. Dawne parki krajobrazowe, na terenie obecnego powiatu olszty ńskiego zazwyczaj miały powierzchni ę kilkuhektarow ą. Dominowały w nich gatunki drzew rodzimych takich jak: lipy, dęby, buki, czy graby. Wykorzystywano równie ż naturaln ą kompozycj ę drzew, w tym drzew iglastych takich jak modrzewie, czy świerki. Modne były równie ż obce gatunki drzew i krzewów. Cz ęsto kształtowanie przestrzeni wychodziło poza granice parku i wtapiało si ę w otaczaj ący krajobraz. Niestety wiele zało żeń dworsko-parkowych nie przetrwała do dzisiaj, cz ęść z nich znajduje si ę w stanie niemal zupełnej ruiny, w niektórych przypadkach ocalały tylko parki. Wiele zniszcze ń dokonała Armia Czerwona w 1945 roku, reszt ę dokonali szabrownicy w latach powojennych i pó źniejsza, rabunkowa eksploatacja w latach Polski Ludowej. Cz ęsto dworki z przynale żnymi do nich obiektami gospodarczymi stanowiły do lat 90. XX wieku siedziby pa ństwowych gospodarstw rolnych, tzw. PGR-ów. W dworkach urz ądzano biura, lokowano rodziny pracowników tych gospodarstw, a niekiedy wr ęcz pełniły one funkcje magazynów. Rzadko kiedy w owym czasie dworki te były remontowane. Obecnie, niektóre obiekty, w tym gospodarcze s ą konserwowane i remontowane na bie żą co, zwłaszcza te, które maj ą uregulowany stan własno ści. Cz ęść z nich niestety, mimo, że posiada wła ścicieli, z braku środków finansowych - ulega dewastacji. Obecna struktura własno ściowo-funkcjonalna prowadzi do rozdrobnienia zało żeń dworsko-parkowych, które wcze śniej stanowiły integraln ą cało ść architektoniczno-krajobrazow ą. Dawniej rezydencje, obiekty folwarczne i parki dworskie znajdowały si ę w r ękach jednego wła ściciela. Dzisiaj, bardzo cz ęsto funkcjonuj ą jako odr ębne, pojedyncze jednostki: dworki wraz z otoczeniem lub bez otoczenia i cz ęść „folwarczna” wraz z ziemi ą, któr ą władaj ą inni u żytkownicy. W ten sposób niszczone s ą walory zało żenia dworsko- parkowego i pozostaje ochrona pojedynczych obiektów architektury. Parki dworskie, w naturalny sposób zatraciły swój pierwotny wygl ąd na skutek zarastania oraz wycinania starodrzewu, nieliczne tylko s ą rewaloryzowane i przywracane do dawnej świetno ści. Zdewastowane zostały tak że rodowe cmentarze, które wchodziły w obr ęb kompozycji parkowej. Założenia dworsko – parkowe, poło żone na terenie powiatu olszty ńskiego, wpisane do rejestru zabytków. 1. Gmina Barczewo: 1) Kierzbu ń - dawny maj ątek ziemski, usytuowany 12 km na południowy wschód od Barczewa, pierwotnie własno ść biskupów warmi ńskich. Stare zało żenie dopasowane było do otaczaj ącego krajobrazu. Zachował si ę skromny dwór, z 2. połowy XIX w., fragmenty parku i staw, podwórze gospodarcze. Do dworu prowadzi długa aleja ponad stuletnich klonów. Niedaleko dworku pozostały ruiny kaplicy rodowej i cmentarza dawnych wła ścicieli. Obecnie maj ątek jest własno ści ą prywatn ą. Prowadzona jest tu stadnina koni. 2) Dadaj - dawny maj ątek ziemski, usytuowany na półwyspie nad jeziorem Dadaj, 36 km na wschód od Olsztyna. Zachowała si ę dwukondygnacyjna cz ęść dworku wybudowanego w 2. połowie XIX w., park krajobrazowy na półwyspie z zachowanym starodrzewem, w tym kilkusetletni ą lip ą. 3) Łęgajny – przy dwukondygnacyjnym dworze z ko ńca XIX wieku, wymurowanego z czerwonej cegły pozostał park ze starodrzewem. Wyznaczona jest równie ż strefa ochrony ekspozycji „E” walorów krajobrazowych układów ruralistycznych i dominat, ze wzgl ędu na ich znaczenie dla zachowania to żsamo ści kulturowej obszaru. 4) Szynowo- park wpisany do rejestru zabytków 5) Nikielkowo- park wpisany do rejestru zabytków 6) Maruny – park wpisany do rejestru zabytków

2. Gmina Biskupiec: 1) Parleza Wielka – wyznaczona jest strefa konserwatorska, w celu ochrony krajobrazu kulturowego układu ruralistycznego wraz z zespołem budynków wpisanych do gminnej ewidencji zabytków. Strefa obejmuje centrum wsi Parleza Wielka. 2) Nasy – dawny maj ątek ziemski, usytuowany 7 km na zachód od Biskupca. Do dzisiaj zachował si ę dworek z 2. połowy XIX w., mocno przekształcony, pozostało ści parku i zabudowa ń gospodarczych. 3) Droszewo - dawny maj ątek ziemski, usytuowany 11 km na północ od Biskupca. Zachowało si ę cz ęś ciowo dawne zało żenie, dwór wzniesiony w ko ńcu XVIII w. otoczony pozostało ści ą parku i stosunkowo du że podwórze gospodarcze. Malowniczy park obejmował m.in. jar rzeczki Czerwonki i kiedy ś poro śni ęty był starodrzewem d ębowym, niestety obecnie wyci ęty. 4) Dąbrówka Kobułcka- dawny, niewielki maj ątek poło żony 7 km na wchód od Biskupca. Zachowało si ę dawne zało żenie: klasycystyczny dwór z 1. połowy XIX w., pozostało ść parku i podwórza gospodarczego. 5) Borki Wielkie – park wpisany do rejestru zabytków 6) Kojtryny – ustalona została strefa ochrony konserwatorskiej dla starodrzewu, stanowi ącego pozostało ść po zało żeniu dworsko-parkowym – drzewa oraz ich układ przestrzenny podlegaj ą bezwzgl ędnemu zachowaniu. 7) Zabrodzie- park wpisany do rejestru zabytków 8) Sadowo – park wpisany do rejestru zabytków 9) Rasz ąg – park wpisany do rejestru zabytków

3. Gmina Dobre Miasto: 1) Smolajny – dawna rezydencja biskupów warmi ńskich poło żona 17 km na południe od Lidzbarka Warmi ńskiego. Zało żenie pałacowo-parkowe powstało dzi ęki biskupowi Adamowi Stanisławowi Grabowskiemu, chocia ż pierwsze wzmianki o dobrach w tym miejscu pochodz ą z 1303 roku. Od XV wieku były one własno ści ą biskupów warmi ńskich. Budow ę pałacu uko ńczono w 1761r. Od 1626 roku biskupi mieli tu równie ż folwark. Do dawnego zespołu wje żdża si ę przez wie żę bramn ą wybudowan ą w 1765 r. Zało żenie parkowe o powierzchni 8 ha, z czego 5,3 ha posiada cechy kompozycji parkowej i parku krajobrazowego, takie jak skarpy, stawy czy aleje, zaprojektowane było w latach 1765-1795 za czasów biskupa Ignacego Krasickiego. W parku ze starodrzewu licznie wyst ępuje lipa, grab, brzoza, klon, sosna, świerk, wi ąz, sosna ameryka ńska oraz stary parkowy mur ogrodzeniowy. Folwark w Smolajnach oddzielony jest od zespołu pałacowo-parkowego. W pałacu obecnie ma siedzib ę technikum rolnicze, które dba równie ż o park i stawy oraz budynki inwentarskie, w których wznowiono hodowl ę koni wierzchowych.

4. Gmina Dywity: 1) Bukwałd – wyznaczona jest ochrona krajobrazu kulturowego wsi Bukwałd 2) Na terenie gminy Dywity wyznaczone s ą nast ępuj ące strefy konserwatorskie: • Strefa „A” (pełna ochrona konserwatorska) – obejmuje teren byłego parku dworskiego. Sąsiaduje ze stref ą ochrony konserwatorskiej „B” w rozwidleniu dróg powiatowych: Ró żnowo-Rozgity, Ró żnowo-Dywity • Strefa „B” (po średnia ochrona konserwatorska) – obejmuje teren byłej zabudowy folwarcznej. Strefa znajduje si ę w rozwidleniu dróg powiatowych: Ró żnowo-Rozgity, Ró żnowo-Dywity,

5. Gmina Gietrzwałd: 1) Grazymy - dawne zało żenie dworsko-parkowe z du żym kompleksem gospodarczym, poło żone 25 km na wschód od Olsztyna. Zachował si ę pałac wybudowany w 1921 r., zabudowania gospodarczo- inwentarskie i dawny park o charakterze krajobrazowym, a nim zabytkowa aleja lipowa o długo ści ok. 700 metrów ze starodrzewem. Aleja została wpisana do rejestru pomników przyrody. Obecnie w pałacu działa Dom Pomocy Społecznej dla umysłowo chorych. 2) Łajsy - dawny maj ątek ziemski, położony 14 km na południowy zachód od Olsztyna. Zachował si ę dwór wzniesiony w latach 1881-1882 z elementami stylu neorenesansowego oraz do ść dobrze – park, zabudowania gospodarcze i inwentarskie podwórza. 3) Barwiny – park krajobrazowy wpisany do rejestru zabytków nieruchomych pod numerem A-1746 – zlokalizowany na dz. 6/18 w m. Barwiny 4) Unieszewo - na terenie miejscowo ści Unieszewo znajduje si ę park krajobrazowy obj ęty stref ą ochrony konserwatorskiej

6. Gmina Jeziorany: 1) Potryty - dawny maj ątek ziemski, poło żony 8 km na północny zachód od Jezioran. Zachowane zostały: dwór wzniesiony w obecnym kształcie w XVIII wieku, stara brama i niewielkie pozostało ści parku, który miał układ regularny a rozci ągał si ę mi ędzy dworem a rzek ą Symsarn ą. Z zabudowa ń gospodarczych zachował si ę młyn z urz ądzeniami technicznymi z pocz ątku XIX wieku. 2) Ustnik - dawny maj ątek ziemski, usytuowany 3 km na północ od Jezioran. Z dawnego zało żenia pozostały dwa, poło żone do siebie równolegle dwory, w tym jeden z 2. połowy XIX w., a drugi z pocz ątku XX w., pozostało ści dawnego parku, budynki inwentarskie i gospodarcze. Obecnie na jeziorze Ustnik ustanowiony jest rezerwat ptactwa wodno-błotnego. 3) Wójtówko - dawne zało żenie dworsko-parkowe usytuowane 2 km na zachód od Jezioran. Do dzisiaj zachowany jest w dobrym stanie dwór z pocz ątków XX w., park wprawdzie zadbany, ale w du żej mierze z wyci ętym drzewostanem, zabudowania podwórza gospodarczego i du że wielorodzinne domy mieszkalne pracowników maj ątku z budynkami gospodarczymi.

7. Gmina Kolno: 1) Górowo - dawny zespół dworsko-parkowy z du żym podwórzem gospodarczym, usytuowany 15 km na północ od Biskupca. Przy dworze, którego pocz ątki si ęgaj ą XV wieku, a zasadnicza bryła pochodzi z XVIII w. znajduje si ę park krajobrazowy zaprojektowany przez Johanna Larassa w 1966r. Układ przestrzenny parku tworz ą aleje, szpalery, grupy drzew dostosowanych do naturalnego ukształtowania terenu. Mimo, i ż zostało wyci ętych du żo drzew, zachował si ę zró żnicowany gatunkowo starodrzew, głównie lipy, buki, d ęby, świerki, modrzewie i tuje. Zachowała si ę pierwotna kompozycja parku z altan ą, któr ą tworz ą ponad stuletnie lipy. Zachodnia cz ęść parku miała charakter gaju, w którym wybudowano kaplic ę grobow ą i ko ściółek. Park od strony drogi dojazdowej do zespołu jest ogrodzony niskim murem kamiennym. 2) Oterki - dawny, niewielki zespół dworsko-parkowy, poło żony 9 km na południowy wschód. Dwór, który pochodzi z pierwszej połowy XIX wieku otoczony jest parkiem, a za zespołem dworsko- parkowym usytuowane podwórze gospodarcze, domy pracowników maj ątku. W niedu żym parku z zachowanym dawnym układem, pozostały: aleja grabowa, szpalery graniczne i d ąb rosn ący na sztucznie usypanym kopcu. 3) Tejstymy - dawny maj ątek ziemski, usytuowany 25 km na północ od Biskupca. Zespół dworsko- parkowy, zaprojektowany typowo, mi ędzy podwórzem a parkiem. Niewielki park, został zachowany do ść dobrze z alej ą obwodow ą i zró żnicowanym gatunkowo starodrzewem. Obecnie nadal trwa rewaloryzacja parku. Zachował si ę tak że rodowy cmentarz dawnych wła ścicieli, usytuowany na wzgórzu, niedaleko podwórza gospodarczego. Na cmentarz wiedzie aleja lipowa. Sam cmentarz jest tak że obro śni ęty starodrzewem, a groby mocno zniszczone. 4) Bęsia - dawny zespół pałacowo-parkowy z du żym podwórzem gospodarczym, poło żony 11 km na północ od Biskupca, nad jeziorem B ęskim. Pałac wybudowany w latach1720-1730 został rozbudowany w XIX w. Pałac otacza park krajobrazowy, o powierzchni ponad 7 ha, zaprojektowany przez Johanna Larassa w 1868r. Zachował si ę zabytkowy starodrzew, kilkusetletnie dęby, buki, graby i modrzewie. Przed elewacj ą ogrodow ą rosn ą dwa pomnikowe d ęby. Na skraju wsi B ęsia stoi stary, ceglany, kryty gontem wiatrak holenderski z 1810 r., obecnie mocno zniszczony.

8. Gmina Olsztynek: 1) Jadamowo - dawny maj ątek ziemski, poło żony 10 km na południe od Olsztynka. Dwór usytuowany mi ędzy parkiem a podwórzem gospodarczym pochodzi z przełomu XIX i XX wieku. Park typowo krajobrazowy z zachowanym drzewostanem jest obecnie rewaloryzowany. Odtwarzany jest tak że historyczny układ przestrzenny. 2) Platyny - dawny maj ątek ziemski, usytuowany 8 km na zachód od Olsztynka. Dwór wzniesiony w 2. połowie XIX w., zabudowania gospodarcze i inwentarskie podwórza s ą stosunkowo dobrze zachowane. Park natomiast w stanie szcz ątkowym został mocno przekształcony. Pierwotnie rozci ągał si ę mi ędzy dworem a jeziorem Platyny. Park projektował Johann Larass w 1876 roku. 3) Warlity Małe - dawny maj ątek ziemski, usytuowany 9 km na północny zachód od Olsztynka, na wzniesieniu, nad jeziorem Platyny. Z dawnego zało żenia dworsko-parkowego z cz ęś ci ą gospodarcz ą pozostały ruiny dworu z 2. połowy XIX w. wybudowanego w stylu klasycystycznym, pozostało ści parku zaprojektowanego przez Johanna Larassa w 1894 roku. Pozostały tak że fragmenty grupowych zadrzewie ń wokół dawnej polany parkowej i kilka okazów drzew pomnikowych. 4) Nadrowo - park krajobrazowy wpisany do rejestru zabytków 5) Sitno- park podworski wpisany do rejestru zabytków 6) Witramowo - park krajobrazowy wpisany do rejestru zabytków

9. Gmina Purda: 1) Klewki - oddalony o 8 km dawny zespół pałacowo – parkowy z rozległ ą cz ęś ci ą gospodarcz ą. Zachowało si ę do ść dobrze dawne zało żenie, pałac wybudowany w 1801 r. w stylu italianizuj ącym otoczony parkiem i zabudowania podwórza gospodarczego. Park wokół pałacu zachował charakter zało żenia krajobrazowego z ró żnorodnym i cennym starodrzewem. 2) Bałdy - dawny maj ątek ziemski, poło żony ok. 29 km od Olsztyna. Zachował si ę do ść dobrze dawny układ, dwór z przełomu XIX i XX w., otoczony pozostało ści ą parku i podwórze gospodarcze. 3) Stary Olsztyn - dawny maj ątek ziemski, poło żony 3 km na południe od Olsztyna. Zachowało si ę do ść dobrze dawne zało żenie dworsko-parkowe z cz ęś ci ą gospodarcz ą. Dwór wybudowany na przełomie XIX i XX w. w stylu eklektycznym, usytuowany mi ędzy podwórzem gospodarczym a parkiem krajobrazowym ze stawem i bogatym starodrzewem, w tym pomnikow ą lip ą. 4) Tr ękusek - dawny maj ątek ziemski, usytuowany 6 km na południowy wschód od Olsztyna. Z dawnego, du żego zało żenia zachowały si ę jedynie fragmenty, głównie podwórza gospodarczego. Park w przewa żaj ącej cz ęś ci został wyci ęty, pozostała tylko obwodowa aleja grabowa i staw. 5) Patryki – park wpisany do rejestru zabytków

10. Gmina Stawiguda: 1) Gągławki - z dawnego zało żenia zachował si ę dwór rozbudowany na przełomie XVIII i XIX w., park i zabudowania podwórza gospodarczo-inwentarskiego. 2) Bart ąż ek- park wpisany do rejestru zabytków

11. Gmina Świ ątki: 1) Komalwy - dawny maj ątek ziemski, wybudowany w 2. połowie XIX w. w stylu klasycystycznym, oddalony o ok. 3 km od Świ ątek, nieopodal drogi, na wzniesieniu, otoczony niewielkim parkiem z zachowanym starodrzewem. 2) Żardeniki – dawny, niedu ży maj ątek ziemski, wybudowany na pocz ątku XX w. oddalony o ok. 7 km od Świ ątek. Zachowały si ę poszczególne elementy zało żenia, zabudowa ń gospodarczych, dwór i niewielki park o układzie regularnym. 3) Łumpia - park krajobrazowy wpisany do rejestru zabytków

Najwi ększ ą rol ę w ochronie zabytkowych zespołów dworsko- pałacowych odgrywaj ą wła ściciele tych nieruchomo ści, którzy wykorzystuj ąc ten zasób, jako charakterystyczny element krajobrazu warmi ńskiego mog ą mie ć istotny wkład w rozwój tutejszej gospodarki i turystyki. Bezwzgl ędnie istnieje konieczno ść rewaloryzacji zespołów dworsko-pałacowych z zachowaniem ich walorów historycznych. Po żą dane jest zachowanie ich wła ściwych funkcji w niezmienionej formie. Wycinanie drzew, czy krzewów w wieku powy żej 10 lat z terenów parków, cmentarzy, terenów zieleni wpisanych do rejestru zabytków lub obj ętych stref ą konserwatorsk ą jest mo żliwe jedynie po uzyskaniu przez posiadacza nieruchomo ści (za zgod ą wła ściciela) stosownego zezwolenia, wydanego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody. Wydanie przedmiotowego zezwolenia mo że by ć uzale żnione od przesadzenia drzew lub krzewów w miejsce wskazane przez wydaj ącego zezwolenie, albo zast ąpienia ich innymi drzewami lub krzewami w liczbie nie mniejszej ni ż liczba usuwanych drzew lub krzewów. Zdecydowana wi ększo ść skwerów miejskich na terenie powiatu olszty ńskiego obj ęta jest stref ą konserwatorsk ą. S ą to tereny nale żą ce do samorz ądów gminnych. Od nich jako wła ścicieli w szczególno ści zale ży sposób ochrony. Gminy miejsko-wiejskie: Barczewo, Jeziorany, Biskupiec, Dobre Miasto i Olsztynek systematycznie przywracaj ą miejskim terenom zieleni estetyczny wygl ąd, korzystaj ąc przy tym z projektów architektów zieleni. Na nowo zostały zagospodarowane skwery miejskie, usytuowane w centralnych cz ęś ciach miast, przed siedzibami urz ędów miast i gmin w Biskupcu i w Olsztynku.

Biskupiec, Plac Wolno ści

Biskupiec, Plac Wolno ści (z lotu ptaka)

Coraz cz ęś ciej równie ż na terenach wiejskich gmin powiatu olszty ńskiego obserwuje si ę zmiany z zagospodarowaniu terenów zieleni, które s ą estetyczne i spójne z otaczaj ącą architektur ą. Wiele jednak terenów wymaga fachowej analizy i rozpoznania historycznych zało żeń, odtworzenia kompozycji i odpowiednich nakładów finansowych z tym zwi ązanych. W projektowaniu zieleni na obszarach wiejskich, w szczególno ści terenów wcze śniej nieu żytkowanych i zaro śni ętych samorz ądy gminne anga żuj ą praktykantów i absolwentów m.in. architektury krajobrazu Uniwersytetu Warmi ńsko-Mazurskiego, którzy swoj ą wiedz ą w tym zakresie wspomagaj ą społeczno ści lokalne: sołtysów, organizacje pozarz ądowe, aktywnych mieszka ńców itp. Przy udziale środków pochodz ących z programu rozwoju obszarów wiejskich b ędących w dyspozycji Marszałka Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego, czy ró żnego rodzaju fundacji tworzone s ą place zabaw, miejsca rekreacji, parki, czy nowe otoczenie stawów, pełni ących równie ż funkcj ę przeciwpo żarowych i in. Dodatkow ą motywacj ą dla mieszka ńców wsi s ą okoliczno ściowe imprezy, festyny czy konkursy, w których nagrodami s ą nierzadko środki finansowe na zagospodarowanie terenów zieleni.

Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazu powiatu olszty ńskiego s ą aleje przydro żne. Stanowi ą świadectwo świadomego kształtowania i komponowania przestrzeni, która jest jednocze śnie fragmentowana i scalana. Aleje cechuje regularno ść nasadze ń, przemy ślany dobór lub zró żnicowanie gatunków, np. cenne i długowieczne gatunki rosn ą przy głównych traktach komunikacyjnych. Alejami obsadzano wjazdy i wyjazdy z miejscowo ści, a tak że dojazdy do miejsc u żyteczno ści publicznej. Jako cenny i znacz ący wyró żnik regionu mog ą pełni ć wa żną funkcj ę promocyjn ą powiatu i stanowi ć dodatkow ą szans ę rozwoju lokalnej turystyki. Według opracowania pn. Waloryzacja i ochrona alei przydro żnych na terenie województwa warmi ńsko-mazurskiego Regionalnego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Olsztynie stan zachowania alei przydro żnych w powiecie olszty ńskim przedstawia poni ższa tabela:

Stan zachowania alei na terenie powiatu olszty ńskiego (wg ROBiDZ)

Powiat Drogi z Stan zachowania drzew ( %) Stan zachowania alei ( % ) zachowany mi alejami Dosta- Zły Zró żni- Zwarta Przerze- Zró żnicowan ( %) Dobr teczny cowany dzona e

Olszty ński 78% 30% 62% 5% 3% 44% 53% 3%

W celu ochrony alei przydro żnych wskazuje si ę na zastosowanie nast ępuj ących instrumentów: 1. Instrumenty planowania przestrzennego. Okre ślenie przeznaczenia odpowiednich terenów i form dla realizacji funkcji bytowych człowieka i funkcji ochronnych wobec środowiska przyrodniczego i kulturowego sprzyja zachowaniu zasobów przyrody i dóbr kultury oraz pozwala na racjonaln ą wieloletni ą gospodark ę tymi zasobami. Dokumenty planistyczne tworzone w polskim systemie planowania przestrzennego okre śla ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r. Zgodnie z ustaw ą w celu okre ślenia polityki przestrzennej gminy, w tym lokalnych zasad zagospodarowania przestrzennego, sporz ądza si ę studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. W studium okre śla si ę w szczególno ści: kierunki zmian w strukturze przestrzennej gminy oraz w przeznaczeniu terenów; obszary oraz zasady ochrony środowiska i jego zasobów, ochrony przyrody, krajobrazu kulturowego, ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Ustalenia studium s ą wi ążą ce dla organów gminy przy sporz ądzaniu planów miejscowych. W planie miejscowym okre śla si ę obowi ązkowo m.in. przeznaczenie terenów, zasady ochrony i kształtowania ładu przestrzennego, zasady ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego, zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Podj ęcie opracowania planu dla okre ślonego obszaru jest ustalane uchwał ą rady gminy. Ochron ę zabytków, w tym t ypowanie alei i szpalerów drzew o wysokich warto ściach przyrodniczych i krajobrazowych powinno uwzgl ędni ć si ę przy sporz ądzaniu i aktualizacji dokumentów planistycznych na poziomie gminy. Planowanie inwestycji celu publicznego powinno by ć poprzedzone wła ściwie wykonan ą inwentaryzacj ą przyrodnicz ą oraz zaleceniami ekspertów.

2. Ochrona zabytków. Zabytki nieruchome, które wymienia ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w tym krajobrazy kulturowe, układy ruralistyczne, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni mog ą by ć chronione poprzez wpisanie do rejestru wojewódzkiego konserwatora zabytków, a tak że w drodze uchwały rady gminy powołuj ącej do życia park kulturowy.

Aleje w powiecie olszty ńskim typowane do ochrony przez wpis do rejestru zabytków (wg ROBiDZ).

Lp. Numer Przebieg drogi Droga/odcinek typowany do drogi ochrony 1 1203N Wilnowo – Gl ędy – Mostkowo – Odcinki wjazdowe do wsi: Gamerki Wielkie – Gamerki Małe – 1. Stare Kawkowo Stare Kawkowo – Nowe Kawkowo 2. Gamerki Wielkie – Pupki - Jonkowo – droga nr 527 (Gutkowo) 2 1368N droga woj. nr 527 – Wołowno – Aleja kasztanowcowa na odcinku Godki – Wegajty - Jonkowo – wyjazdowym z Jonkowa Mątki - Kajny– Barkweda 3 1370N Gietrzwałd – Łajsy – Cegłowo – 1. Odcinek dojazdowy z Unieszewa Unieszewo - Sz ąbruk – do stacji kolejowej Unieszewo Tomaszkowo – droga kraj. nr 51 2. Odcinek dojazdowy z maj ątku ziemskiego Łajsy do przejazdu kolejowego Łajsy . 4 1372N Unieszewo – Kr ęsk – Majdy - Odcinki wjazdowe do wsi Ru ś Dorotowo – Gągławki - Ru ś – Bart ąg – Olsztyn Jaroty 5 1374N Droga krajowa nr 51(Olsztyn) – Aleja kasztanowcowa na odcinku Bart ąg – Bart ąż ek –skrzy ż z drog ą wjazdowym do wsi Bart ąż ek 598 - Stary Olsztyn – Szcz ęsne(droga nr 53) 6 1431N Płatyny – Warlity Małe - droga kraj. Odcinek Platyny – Warlity Małe nr 7 7 1433N Pawłowo – Gąsiorowo Na całej długo ści 8 1434N Derc – Krokowo - Jeziorany – 1. Odcinki wjazdowe przed i za wsi ą Miejska Wola - Zerbu ń Krokowa 2. Aleja lipowa przed Jezioranami 9 1442N Spr ęcowo – Sętal – Nowe Włóki - Odcinki wjazdowe wsi: Tuławki – Tęguty – Szynowo - 1. stal Maruny – Dąbrówka Mała (droga nr 2.Nowe Włóki 1430N) i10 1449N Dobre Miasto – Podle śna – Odcinki wjazdowe do wsi: Jesionowo – Gradki - Tuławki – 1. Podle śna Gady – Słupy – Wadag – Kie źliny - 2. Jesionowo Olsztyn 11 1467N Barczewo – Mokiny – Skajboty – Odcinki wjazdowe do: Silice 1. Barczewa od strony południowej 2. Skajbot od strony zachodniej i północnej 12 1495N Sątopy Samulewo – Ryn Reszelski Dębowy odcinek na wysoko ści – Kolno – Górowo – Bęsia Górowa 13 1497N Wysoka D ąbrowa – Kolno – Kabiny Wjazd do wsi Kolno

14 1531N Suryty – Gajlity – Radostowo Dojazdowa aleja lipowo – jesionowa do maj ątku w Gajlitach. 15 593N Miłakowo – Dobre Miasto - • Radostowo- odcinki wjazdowe alei (droga Jeziorany –Lutry-Reszel lipowej, dł. po ok. 0,5 km); wojewódzka) • Kominki (wjazd od strony wschodniej-aleja d ębowa dł. ok. 0,5 km); • Ryn Reszelski (wjazd, aleja d ębowa dł. ok. 1,5 km) Aleje w powiecie olszty ńskim typowane do ochrony jako element krajobrazu kulturowego (wg ROBiDZ). * w ramach ochrony kursyw ą wskazano odcinki o wybitnych walorach kulturowych, przyrodniczych lub krajobrazowych

Lp. Numer Przebieg drogi Droga/odcinek typowany do drogi ochrony 1 1201N Miłakowo – Mysłaki Małe Aleja o wybitnych walorach na całej – Bieniasze – Niegładki długo ści. – Włodowo – (Kalisty) droga woj. nr 530 – Brzydowo – Boguchwały 2 1203N Wilnowo – Gl ędy – Mostkowo na całej długo ści – Gamerki Wielkie – Gamerki Małe – Stare Kawkowo – Nowe Kawkowo – Pupki – Jonkowo – droga nr 527 (Gutkowo) 3 1232N Wirwajdy – Smykowo na całej długo ści – Szyldak – Wigwałd – Gaj – Elgnówko – Tolejny – Wilkowo – Olsztynek 4 1260N droga pow. nr 1253N na całej długo ści – Pacółtowo – Drw ęck – Lichtajny – Królikowo – Olsztynek 5 1368N droga woj. nr 527 – Wołowno odcinki droga nr 527 – Wołowno – Godki – Wegajty – Jonkowo oraz Jonkowo - Matki – Mątki – Kajny– Barkweda 6 1370N Gietrzwałd – Łajsy – Cegłowo na całej długo ści – Unieszewo – Sz ąbruk – Tomaszkowo – droga kraj. nr 51 7 1374N Droga krajowa nr 51(Olsztyn) na całej długo ści – Bart ąg – Bart ąż ek –skrzy ż. z drog ą 598 – Stary Olsztyn – Szcz ęsne(droga nr 53) 8 1407N Zagony (droga nr 507) – skrzy ż. Aleja o wybitnych walorach na całej z drog ą nr 593 – Żardeniki długo ści – Komalwy – Świ ątki – Garzewo – Gołogóra – Łomy – Jonkowo – droga woj. nr 527 Giedajty 9 1411N Gołogóra – Nowe Kawkowo odcinek Szałstry - St ękiny – Szałstry – Wołowno – St ękiny 10 1415N droga nr 1356N – Mawry na całej długo ści – Piotraszewo – Praslity (droga nr 507) 11 1419N Kwiecewo – Ró żynka na całej długo ści – Garzewko – Łomy 12 1422N Bisztynek – Prosity na całej długo ści – Franknowo – Tłokowo – Jeziorany 13 1423N Gietrzwałd (droga kraj. nr 16) odcinek Gietrzwałd – Woryty – Woryty – Rentyny – droga woj. nr (obecnie jest parkiem kulturowym) 527 14 1424N Tłokowo – Kramarzewo odcinek Pierw ągi – granica powiatu – Pierw ągi – Wągsty – Lutry – Wysoka D ąbrowa – Sątopy Samulewo 15 1425N Podlejki – Olsztynek na całej długo ści 16 1426N Studnica – Ustnik odcinek Studnica – Poryty 17 1429N Tomaszyn (droga nr 1230N) odcinek Platyny – droga nr 7 o – Elgnówko – Zawady wybitnych walorach – Płatyny – droga kraj. nr 7 18 1430N Dywity (droga kraj. nr 51) odcinek Barczewko – Barczewo – Ró żnowo –droga nr 1449N – Barczewko – Biedowo – Dąbrówka Mała – Barczewo – (droga kraj. nr 16) 19 1432N Gr ądki – Fr ączki – Derc – Lekity – na całej długo ści Jeziorany 20 1434N Derc – Krokowo – Jeziorany odcinek Derc – Krokowo – Jeziorany – Miejska Wola – Zerbu ń – Zerbu ń 21 1435N Olsztynek – Jemiołowo – Kunki na całej długo ści – Pawłowo 22 1436N Tejstymy – Kruzy – Górowo na całej długo ści 23 1437N Olsztynek – Łutynowo Aleja o wybitnych walorach na całej – Łutynówko – Nadrowo – droga nr długości 1526N (Waplewo) 24 1438N Tuławki – Lamkowo odcinek Radosty – Lamkowo 25 1442N Spr ęcowo – Sętal – Nowe Włóki – Aleja o wybitnych walorach na całej Tuławki – Tęguty długo ści – Szynowo – Maruny – Dąbrówka Mała (droga nr 1430N) 26 1448N Olsztyn – Łęgajny odcinek Olsztyn – Nikielkowo 27 1449N Dobre Miasto – Podle śna odcinek o wybitnych walorach droga – Jesionowo – Gradki – Tuławki nr 51(Dobre Miasto) – Słupy – Gady – Słupy – Wadag – Kie źliny – Olsztyn 28 1452N Ramsowo – Dadaj na całej długo ści 29 1454N Czerwonka – Łabuchy – Węgój odcinek Bredynki – gr. powiatu – Stryjewo – Bredynki – Stanclewo – Choszczewo – Stary Giel ąd – droga nr 1755N (Sorkwity) 30 1455N Gady – Barczewko – Łęgajny na całej długo ści 31 1457N droga kraj. nr 16 (Kudypy) na całej długo ści – Sz ąbruk 32 1458N Rzeck – Rasz ąg – Leszno (droga nr na całej długo ści 1462N) 33 1459N Szcz ęsne – Linowo – Tr ękusk odcinek skrzy ż. z drog ą nr 1374N – – Wygoda Linowo 34 1460N Stanclewo – Lipowo na całej długo ści 35 1462N droga nr 1471N – Kierzliny na całej długo ści – Studzianek – Bartołty Wielkie – Leszno – Rumy – Rusek Wlk. (droga nr 1464N) 36 1464N Olsztyn – Klebark Mały na całej długo ści – Klebark Wielki – Prejłowo – Giławy – Gąsiorowo – Grzegrzółki – Grom – Dzierzki (droga kraj. nr 58) 37 1467N Barczewo – Mokiny – Skajboty na całej długo ści – Silice 38 1468N Butryny – Purda – Prejłowo odcinek Butryny – droga kraj. nr 53 i Marcinkowo – Pajtuny; odcinek Przykop – skrzy ż. na Nowy Przykop o wybitnych walorach 39 1471N Barczewo – Prejłowo na całej długo ści 40 1473N droga nr 1471N – Klucznik na całej długo ści – Jedzbark – droga nr 1471N 41 1483N Jeziorany – Kiersztanowo na całej długo ści – Wipsowo – Ramsowo – droga nr 16 - Bartołty Wlk. (droga nr 1462N) cz ęść alei grabowej w Wipsowie dł. do 0, 5 km 42 1485N Ksi ęż no –Pierw ągi – Piszewo – na całej długo ści Żardeniki 43 1486N Rasz ąg – Botowo – Dymer odcinek Rasz ąg – Botowo 44 1495N Sątopy Samulewo- Ryn Reszelski – na całej długo ści Kolno – Górowo – Bęsia 45 1497N Wysoka D ąbrowa – Kolno – Kabiny odcinek droga nr 593 – Kolno 46 1499N Troksy – Kominki – Samławki – odcinek granica powiatu – Kominki, granica powiatu – droga woj. nr 590 poza fragmentami le śnymi 47 1503N droga kraj. nr 57 (Zabrodzie) na całej długo ści – Dworzec – Botowo 48 1505N droga woj. nr 590 – Lipowo odcinek droga nr 590 – Lipowo – Sadowo - droga kraj. nr 16 (Borki) 49 1526N Waplewo – Ruda Waplewska odcinek Waplewo – Maróz. – Maróz – Żelazno – Fr ąknowo 50 1528N Witramowo – Malinowo na całej długo ści – Żelazno – Łyna – droga woj. nr 545 (Nidzica) 51 1535N Lidzbark Warmi ński – Żegoty – odcinek Ustnik – Wojtówko Modliny – Ustnik – Wójtówko / Jeziorany 52 1624N Samławki – Leginy cały przebieg, poza odcinkiem w lesie

3. Ochrona przyrody. Ustawa o ochronie przyrody mi ędzy innymi okre śla cele, zasady i formy ochrony krajobrazu. W my śl tej ustawy ochrona krajobrazu, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewie ń polega na zachowaniu i zrównowa żonym rozwoju. Jedn ą z form ochrony przyrody s ą pomniki przyrody, czyli twory przyrody żywej i nieo żywionej lub ich skupiska o szczególnej warto ści przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczaj ące si ę indywidualnymi cechami, wyró żniaj ącymi je w śród innych tworów w tym m.in. okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych. Za pomnik przyrody uznawane są najcz ęś ciej pojedyncze egzemplarze lub grupy drzew, bardzo rzadko nasadzenia alejowe wzdłu ż tras komunikacyjnych. Na terenach niezabudowanych, je żeli nie stanowi to zagro żenia dla ludzi lub mienia, drzewa stanowi ące pomniki przyrody podlegaj ą ochronie a ż do ich samoistnego, całkowitego rozpadu.

Aleje w powiecie olszty ńskim typowane do ochrony przez ustanowienie pomnika przyrody (wg ROBiDZ).

Lp. Numer Przebieg drogi Droga/odcinek typowany do drogi ochrony 1 1368N droga woj. nr 527 – Wołowno – Aleja brzozowa na odcinku Jonkowo Godki – Wegajty – Jonkowo – – Węgajty (dł. ok. 1, 5 km) Mątki – Kajny– Barkweda 2 1483N Jeziorany – Kiersztanowo – Cz ęść alei grabowej w Wipsowie (dł. Wipsowo – Ramsowo – droga nr 16 do 0, 5 km) – Bartołty Wlk. (droga nr 1462N)

4. Inne sposoby ochrony alei przydro żnych: a) stosowanie barier energochłonnych, odblaskowych oznakowa ń drzew lub znaków ostrzegawczych zwłaszcza gdy odległo ść drzew od kraw ędzi jezdni jest bardzo mała, b) stosowanie luster drogowych, c) stosowanie niezb ędnych zabiegów piel ęgnacyjnych, ci ęć technicznych ści śle dostosowanych do wymaga ń gatunku drzewa (w przypadku drzew ograniczaj ących widoczno ść na drodze) d) stosowanie rozwi ąza ń minimalizuj ących lub kompensuj ących negatywne skutki usuwania zadrzewie ń przydro żnych poprzez nasadzanie zast ępcze rodzimych gatunków drzew, odpowiednich dla danego siedliska.

6.4. ZABYTKI NIERUCHOME B ĘDĄCE W ZASOBACH POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO

Wykaz zabytków o szczególnym znaczeniu dla Powiatu

LP. GMINA MIEJSCOWO ŚĆ ULICA NR OBIEKT NR REJ DATA WPISU DOBRE MIASTO 1.(obszar wiejski) SMOLAJNY PAŁAC A-512 4 maja 1959 DOBRE MIASTO DOM /PRZY BRAMIE WJAZDOWEJ 2.(obszar wiejski) SMOLAJNY PAŁACU/ A-1118 23 sierpnia 1968 DOBRE MIASTO 3.(obszar wiejski) SMOLAJNY BRAMA WJAZDOWA PRZY PAŁACU A-1119 23 sierpnia 1968 DOBRE MIASTO ZESPÓŁ 4.(obszar wiejski) SMOLAJNYPAŁACOWY PAŁACYK MY ŚLIWSKI A-3807 7 marca 1995 DOBRE MIASTO 5.(obszar wiejski) SMOLAJNY PARK A-1545 25 kwietnia 1984 DOBRE MIASTO 6.(obszar wiejski) SMOLAJNY ZESPÓŁ MŁYNA WODNEGO A-3999 26 czerwca 1997 7. GIETRZWAŁD GRAZYMY PAŁAC A-767 21 lutego 1968 8. GIETRZWAŁD GRAZYMY PARK KRAJOBRAZOWY A-1754 30 grudnia 1986 JEZIORANY 9.(miasto) JEZIORANY KAJKI 49 KOSTNICA A-2066 1 czerwca 1987 JEZIORANY 10.(miasto) JEZIORANY KAJKI 49 KAPLICA A-2065 1 czerwca 1987 OLSZTYNEK ZAŁO ŻENIE URBANISTYCZNE WRAZ 11.(miasto) OLSZTYNEK Z ZABUDOW Ą A-537 20 lutego 1961 ZAMEK ZAKONNY WRAZ Z OLSZTYNEK NAJBLI ŻSZYM OTOCZENIEM W 12.(miasto) OLSZTYNEK ZAMKOWA 6 PROMIENIU 50 - 100M. A-550 27 czerwca 1961 NAWARSTWIENIA KULTUROWE OLSZTYNEK STAREGO MIASTA WRAZ Z 13.(miasto) OLSZTYNEK ZAMKIEM C-163 1 wrze śnia 1992

6.4.1. ZAMEK W OLSZTYNKU

W miejscu, w którym dzisiaj wznosi si ę zamek przed wiekami znajdował si ę pruski gród obronny. Zamek wzniesiono na polecenie komtura ostródzkiego Günthera von Hohenstein w latach 1350-1366. Ten niezbyt du ży gród miał by ć jednym z punktów systemu obronnego oraz siedzib ą władz krzy żackich. Krzy żacka forteca zbudowana została na planie kwadratu. Najokazalsze było skrzydło północne o wymiarach w planie 28,7×10,6 m, w którym rezydowali urz ędnicy zakonni. Do niego przylegały jeszcze dwa skrzydła z kru żgankami komunikacyjnymi od strony dziedzi ńca. Budynki były wykonane z cegły na kamiennej podmurówce. Dziedziniec od strony południowej zamykał mur obronny z bram ą wjazdow ą i wysok ą wie żą . Dalej na południe mie ściło si ę niewielkie przedzamcze. Zamek otoczony był dodatkowym drugim ci ągiem murów obwodowych z naro żnymi basztami. Wokół zamku biegła gł ęboka fosa i po stronie wewn ętrznej murów obronnych - od strony wschodniej - odkryte koryto rzeki. W 1359 roku zostało lokowane miasto na południe od przedzamcza, które otoczono palisad ą i fos ą. Po bitwie pod Grunwaldem zamek w Olsztynku został poddany 18 lipca 1410 roku królowi Jagielle, kiedy ten ruszał na Malbork. Na pocz ątku XVII wieku zamek w Olsztynku stał si ę wa żną baz ą podczas pierwszej wojny polsko – szwedzkiej. Jako pierwszy wizerunek zamku znana jest rycina Hartknocha z 1684 roku. Budynki zamkowe były kiedy ś wy ższe od obecnych przynajmniej o jedn ą kondygnację. Na miedziorycie Hartknocha wida ć okr ągł ą wie żę przy zachodnim skrzydle w miejscu stykaj ącym si ę z głównym budynkiem. Wówczas ju ż zlikwidowane zostały cz ęś ciowo umocnienia. Rozebrano mur otaczaj ący zamek, a zabudowania przedzamcza poł ączono z miastem. Do ko ńca XVII wieku zlikwidowano jeszcze wi ększo ść gotyckich elementów obronnych, z elewacji znikn ęły otwory strzelnicze zast ąpione przez prostok ątne okna. W XVIII wieku zamkiem nie opiekowano si ę zbyt starannie i w 1793 roku wi ększo ść murów rozebrano. Z głównego skrzydła południowego pozostał tylko parter, przeznaczony na mieszkania urz ędników, pozostały te ż fragmenty skrzydła zachodniego. W latach 1847-1849 wykorzystuj ąc gotyckie mury próbowano zrekonstruowa ć zamek, który nabrał cech neogotyckich. Do istniej ącego wielkiego domu został te ż dostawiony od strony wschodniej nowy budynek. W odbudowanych budynkach umieszczono szkołę. W czasie wojen światowych mury zamkowe nie zostały oszcz ędzone, ale ju ż w latach 1946 -1954 odbudowano je i ponownie przekazano na cele szkolnictwa. 13 listopada 1961 r. po żar strawił dach głównego budynku. Straty były powa żne. W trakcie gaszenia po żaru woda zalała pi ętro i parter. Trzeba było odbudowa ć cał ą gór ę szkoły i zało żyć nowy dach. Niewiele zachowało si ę pozostało ści po średniowieczu. Bardzo dobrze czytelne jest ogólne zało żenie urbanistyczne zamku. Do dzi ś zachowały si ę dwa skrzydła, w dolnej kondygnacji zbudowane z kamienia granitowego. Od strony wschodniej widoczna jest podpora, która wcze śniej prawdopodobnie podpierała wieżę . Na szczytowej ścianie głównego budynku widoczne s ą dwa granitowe kamienie, które prawdopodobnie podtrzymywały tzw. Gdanisko, czyli średniowieczn ą ubikacj ę. Ocalały te ż pi ętnastowieczne oryginalne piwnice ze sklepieniami krzy żowo-żebrowymi. Żebra o przekroju prostok ąta wsparte s ą na środkowym filarze. Jest to w tej chwili najcenniejszy, autentyczny zabytek z XIV wieku. OBIEKTY WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW Ò Wojewódzki Konserwator Zabytków w Olsztynie, podj ął decyzj ę o wpisie do rejestru zabytków Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego Zamku w Olsztynku wraz z jego otoczeniem. Ò Orzeczeniem Konserwatorskim o uznaniu za zabytek Nr 502 z dnia 20 lutego 1961 roku wpisano pod nr A-537 - Zało żenia urbanistyczne miasta Olsztynka le żą ce w obr ębie murów obronnych, których lini ę wytyczaj ą ulice: W ąska, Zamkowa, Składowa i Mały Rynek wraz z zabudow ą z XVIII i XIX wieku, fragmentami zamku, ko ściołem i domem Mrongowiusza oraz obszar o promieniu 50 metrów na zewn ątrz od fortyfikacji miejskich. Ò Orzeczeniem Konserwatorskim o uznaniu za zabytek Nr 513 z dnia 27 czerwca 1961 roku wpisano pod nr A-597 – Zamek Zakonny w Olsztynku, a w szczególno ści skrzydło północne, sklepione piwnice gotyckie oraz fragmenty dawnych otworów wej ściowych i okiennych oraz Decyzj ą o wpisaniu dobra kultury do rejestru zabytków z 12 czerwca 1968 roku - Zamek w Olsztynku wraz z najbli ższym otoczeniem 50 -100 m. - zamek krzy żacki, gotycki pochodz ący z XIV-XIX w. W 1945 r. cz ęś ciowo spalony. Obecnie na rzucie w ęgielnicy, pi ętrowy, podpiwniczony. Skrzydło północne (pierwotne) murowane w dolnej partii z kamienia, w górnej z cegły o układzie gotyckim, jednotraktowe. Fasady zdobne zendrówkami. Obiekt stanowi zabytek architektury gotyckiej zaliczony do gr. III. Ò Decyzj ą w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków z 12 wrze śnia 1992 roku – Ślady pierwotnego osadnictwa (nawarstwienia kulturowe) starego miasta Olsztynka wraz z zamkiem. Znajduj ące si ę pod współczesn ą powierzchni ą gruntu ślady terenowe pierwotnego osadnictwa i działalno ści człowieka s ą unikalnymi i nie rozpoznanymi dotychczas reliktami, powstałymi na skutek kilkusetletniego funkcjonowania organizmu miejskiego miasta Olsztynek i zamku, maj ącymi bardzo du żą warto ść historyczn ą i naukow ą.

Zamek w Olsztynku

W ramach realizacji ustawowych obowi ązków ochrony nad zabytkami Powiat Olszty ński oraz Województwo Warmi ńsko – Mazurskie zrealizowały wspólny projekt p.n „Przebudowa obiektu o światowego zespołu szkół w Olsztynku- etap II”. Inwestycja kosztowała ok. 4,5 miliona złotych, z czego 85% wydatków kwalifikowanych pochodziło ze środków unijnych, pozostał ą cz ęść sfinansował Powiat ze środków własnych. Remont XIV-wiecznego zabytku, w którym mie ści si ę obecnie siedziba Zespołu Szkół (jedynej w powiecie placówki o profilu hotelarsko-gastronomicznym) zakończył si ę w sierpniu 2012 r. Zakres przeprowadzonych prac był bardzo szeroki. Odnowione i wyremontowane zostały dwa budynki na przedzamczu- budynek schroniska i biblioteka. Renowacji doczekał si ę te ż mur, który ogradza zamek oraz przyległe budynki gospodarcze i budynek sanitariatu. Wszystkie wyremontowane obiekty zostały przystosowane dla potrzeb osób niepełnosprawnych. Dodatkowo wykonawca wzmocnił konstrukcj ę odnawianych budynków. W wyremontowanych budynkach, wyposa żonych w niezb ędny sprz ęt dzi ęki środkom unijnym, mieszcz ą si ę profesjonalnie wyposa żone pracownie gastronomiczne i hotelarskie, w których młodzie ż poznaje w praktyce tajniki zawodów. Nie była to pierwsza inwestycja przeprowadzona na terenie tego obiektu. W latach 2004-2005 przeprowadzono szeroko zakrojone prace remontowe, które obj ęły swoim zakresem remont dachu, renowacj ę elewacji oraz roboty zwi ązane ze stolark ą okienn ą i drzwiow ą. Powiat Olszty ński otrzymał na ten cel cz ęś ciowe dofinansowanie z Niemieckiej Federalnej Fundacji Ochrony Środowiska (DBU).

6.4.2. KAPLICA I KOSTNICA W JEZIORANACH

Własno ść Powiatu Olszty ńskiego stanowi ą nieruchomo ści w Jezioranach tj. kaplica i kostnica przy ul. Kajki 49, które decyzj ą Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie, wpisane zostały do rejestru zabytków Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego.

OBIEKTY WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW • Decyzj ą w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków z 1 czerwca 1987 roku, pod nr rejestru A- 2422 wpisano kaplic ę przy ulicy Kajki w Jezioranach. Jest to kapliczka wolnostoj ąca, murowana z cegły, otynkowana. Wzniesiona na rzucie kwadratu. Cokół od strony frontowej i tylnej posiada prostok ątne wn ęki. Kapliczka z ka żdej strony posiada ostrołukowe wn ęki flankowane z obu stron prostok ątnymi pilastrami z głowicami. Ostrołuki wn ęk zamkni ęte s ą w dwuspadowe szczyty. Na przeci ęciu tych czterech daszków wyrasta cztero ścienny naszczytnik kryty daszkiem namiotowym i zwieńczonym metalowym krzy żem. Neogotycka kapliczka z XIX/XX wieku posiada warto ść zabytkow ą. • Decyzj ą w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków z 1 czerwca 1987 roku, pod nr rejestru A- 2421 wpisano kostnic ę przy posesji Kajki 49 w Jezioranach. Jest to wolnostoj ący budynek, usytuowany szczytowo do ulicy, murowany z cegły i otynkowany. Szczyt ze spływami wolutowymi, ze ślimacznicami, w szczycie okr ągła płycina. Wi ęź ba dachowa drewniana, krokwiowa. Dach dwuspadowy, pokryty holenderk ą. Gzyms z profilowan ą wiatrownic ą opart ą na wystaj ących drewnianych ko ńcach belek stropowych. W elewacji bocznej dwa okna w opaskach płaskich listwowych. W przyziemiu na osi znajduj ą si ę dwuskrzydłowe drzwi z uło żonymi w jodełk ę deszczułkami. Budynek neobarokowy z ko ńca XIX wieku posiada warto ść zabytkow ą.

6.4.3. PAŁAC W GRAZYMACH

Wojewódzki Konserwator Zabytków w Olsztynie, podj ął decyzj ę o wpisie do rejestru zabytków Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego Pałacu w Grazymach wraz z otaczaj ącym go parkiem.

OBIEKTY WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW • Decyzj ą w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków z 21 lutego 1968 roku, pod nr rejestru A- 767 wpisano Pałac w Grazymach wraz z otaczaj ącym parkiem. Pałac barokowy wzniesiony na przełomie XVII/XVIII wieku, w 1924 roku odbudowany po po żarze. Murowany z cegły i otynkowany, na rzucie litery H, dwukondygnacyjny, jedenastoosiowy. Skrzydła boczne trzyosiowe, uj ęte w naro żach lizenami, nakryte dachem mansardowym. Korpus środkowy pi ęcioosiowy z podjazdem. Na osi, jednoosiowy słabo wysuni ęty ku przodowi rysalit uj ęty lizenami, zwie ńczony trójk ątnym przyczółkiem. Nad cz ęś ci ą środkow ą dach dwuspadowy. Obiekt stanowi zabytek architektury barokowej zaliczony do grupy III. • Decyzj ą w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków z 30 grudnia 1986 roku, pod nr rejestru A- 3726 wpisano Park pałacowy w Grazymach, gm. Gietrzwałd. Park wraz z zało żeniem pałacowym obejmuje powierzchni ę 9, 69 ha. Poło żony jest w obr ębie Ł ęguty na działkach o nr 1, 9, 11 i 30. Ma kształt nieregularnego wieloboku, ze wszystkich stron graniczy z polami uprawnymi. Park krajobrazowy, pałacowy zało żony na przełomie XVII/XVIII wieku przekształcony na przełomie XIX/XX wieku. Centralnym punktem zało żenia jest pałac, wokół którego najwcze śniej urz ądzono ziele ń wysok ą. W kierunku północnym i wschodnim rozci ąga si ę park krajobrazowy o wn ętrzu komponowanym, zachodni jego skraj stanowi aleja lipowo-klonowo- grabowa zako ńczona altan ą lipow ą. W południowej cz ęś ci istniej ą resztki najstarszych szpalerów i alei. Najstarszy drzewostan z pierwszego okresu kształtowania parku liczy około 200-300 lat. Do najstarszych zało żeń nale żą te ż aleje dojazdowe ł ącz ące Grazymy z Wynkami, Łopkajnami i Ł ęgutami. Szpaler przy murze na granicy folwarku, szpaler grabowy na wschodniej granicy parku oraz drzewa na północnym i północno-wschodnim obrze żu parku pochodz ą z pó źniejszego okresu i licz ą około 100-120 lat. Pozostała cz ęść zadrzewie ń ma wiek około 60 - 80 lat. Drzewostan parkowy jest ró żnogatunkowy, ró żnowiekowy, dominuj ą gatunki li ściaste: lipa drobnolistna, grab, klon zwyczajny.

Pałac w Grazymach. Budowl ę wzniesiono na średniowiecznych fundamentach. Grazymy od XVI wieku do 1725 roku były własno ści ą rodu von Borcke, a nast ępnie von der Groeben, a ż do lat 20-tych XIX wieku. Wówczas w wyniku mał żeństwa stały si ę dziedzictwem rodziny von Stein-Kamie ński. Obecny pałac to dwukondygnacyjna, otynkowana rezydencja zbudowana na planie prostok ąta, nakryta mansardowym dachem. Budowla posiada dwa boczne ryzality, pomi ędzy którymi od frontu znajduje si ę płytszy ryzalit zwie ńczony trójk ątnym szczytem. Cało ść otoczona jest zadbanym parkiem krajobrazowym, w którym zachowało si ę całe zało żenie folwarczne z pierwszej połowy XIX wieku. Wewn ątrz pałacu cz ęść pomieszcze ń została poddana konserwacji i przeznaczona rodzinie von Steinów. Pozostał ą cz ęść przystosowano na potrzeby mieszka ńców Domu Pomocy Społecznej. Za pałacem znajduje si ę zabytkowa aleja lipowa o długo ści ok. 700 metrów. Tworz ą j ą pot ęż ne stare drzewa. Na poro śni ętym rzadkim lasem wzgórzu, nosz ącym wszelkie cechy usypanego kurhanu znajduje si ę mały cmentarzyk. Spoczywa tam cz ęść rodziny von Steinów.

6.4.4. ZESPÓŁ PAŁACOWY W SMOLAJNACH

Zespół pałacowy w Smolajnach jest własno ści ą Archidiecezji Warmi ńskiej. Niemniej jednak, na podstawie umowy u życzenia, od 1994 roku wchodzi w zasób nieruchomo ść Powiatu Olszty ńskiego. Obecna umowa, będąca kontynuacj ą ugody z dnia 7 czerwca 1994 roku, obowi ązuje od dnia 6 czerwca 2029 roku.

Neobarokowy dworek my śliwski z ko ńca XVIII w.

Wojewódzki Konserwator Zabytków w Olsztynie, podj ął decyzj ę o wpisie do rejestru zabytków Województwa Warmi ńsko - Mazurskiego Zespołu pałacowego w Smolajnach wraz z najbli ższym z otoczeniem.

OBIEKTY WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW • Orzeczeniem Konserwatorskim o uznaniu za zabytek Nr 477 z dnia 4 maja 1959 roku wpisano pod nr A-562 dawny pałac biskupi w Smolajnach – Pałac Fundacji Biskupa Grabowskiego, wybudowany w latach 1841- 46 nale ży do cennych zabytków architektury pałacowej. • Decyzj ą w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków z 23 sierpnia 1968 roku, pod nr rejestru A- 1118 wpisano Dom przy bramie wjazdowej pałacu w Smolajnach, pochodz ący z XVIII wieku dom barokowy, murowany z cegły, otynkowany. Zbudowany na rzucie prostok ąta, na wysokim podmurowaniu, parterowy, czteroosiowy. Naro ża uj ęte lizenami, dach łamany z mansardami. Obiekt stanowi zabytek architektury barokowej zaliczony do grupy III. • Decyzj ą w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków z 23 sierpnia 1968 roku, pod nr rejestru A- 1119 wpisano Bram ę wjazdow ą przy pałacu w Smolajnach, pochodz ącą z XVIII wieku, barokow ą, murowan ą z cegły, otynkowan ą. Zało żenie na rzucie kwadratu, trzykondygnacyjna, w dolnej partii brama przejazdowa. Elewacja rozczłonkowana pilastrami, dach z latarni ą. Obiekt stanowi zabytek architektury barokowej zaliczony do grupy I. • Decyzj ą w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków z 7 marca 1995 roku, pod nr rejestru A- 1386 wpisano pałacyk my śliwski na terenie zespołu pałacowego w Smolajnach, gmina Dobre Miasto, w granicach działki nr 130/4 – Pałacyk zbudowany na przełomie XIX i XX wieku usytuowany w północnej cz ęś ci zespołu pałacowego. Budynek murowany z cegły, otynkowany, na niskiej kamienno-ceglanej podmurówce, ściany piwnic z kamienia, nad piwnicami sklepienie kolebkowe, nad pomieszczeniami nadziemnymi proste sufity, wi ęź ba dachowa drewniana o konstrukcji krokwiowej, dach kryty dachówk ą, schody i podłogi drewniane, okna dwudzielne, stolarka okienna drewniana, drzwi płycinowo-ramowe. Na planie prostok ąta z ryzalitem pozornym od frontu oraz niewielkim aneksem zało żonym na planie półkolistym od południowego zachodu cz ęś ciowo podpiwniczony , dwukondygnacyjny , kryty dachem mansardowym. Elewacja frontowa dziewi ęcioosiowa, symetryczna z trójosiowym, pozornym, dwukondygnacyjnym ryzalitem zwie ńczonym trójk ątnym szczytem z wej ściem na osi głównej, nad którym znajduje si ę balkon. W dolnej połaci dachu facjatki, w górnej okna powiekowe. Zachowany pierwotny układ wn ętrz. • Decyzj ą w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków z 25 kwietnia 1984 roku, pod nr rejestru A- 3601 wpisano Park w Smolajnach, gmina Dobre Miasto. Park o charakterze krajobrazowym powstał wraz z zespołem pałacowym w latach 1741–1746. Graniczy od północy z lasem i gruntami ornymi, od wschodu z łąkami, od południowego zachodu i zachodu z polami i zabudowaniami gospodarczymi oraz terenem le śnym. Park obejmuje powierzchni ę 8 ha w tym 0, 72 ha to woda. Poło żony jest w obr ębie Smolajny na cz ęś ci działki o nr 130. Kompozycja parku oparta jest na układzie gwie ździstym, asymetrycznym, posiada kilka wn ętrz krajobrazowych do urz ądzenia, których wykorzystano naturaln ą konfiguracj ę terenu. Z dawnego układu przestrzennego zachowała si ę aleja grabowa oraz aleja klonowo- grabowa, szpaler starych lip, szpaler klonów i jesionów , masyw starodrzewu oraz pojedyncze stare drzewa. Pod wzgl ędem ilo ściowym dominuj ą świerki, graby, klony i brzozy. Do rzadkich gatunków drzew rosn ących na terenie parku nale ży zaliczy ć d ąb czerwony, jodł ę pospolit ą, modrzew polski, sosn ę wejmutk ę oraz świerk kłuj ący. • Decyzj ą w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków z 26 czerwca 1997 roku, pod nr rejestru A- 4337 wpisano Zespół młyna wodnego w Smolajnach, gmina Dobre Miasto, w granicach działki nr 295/1, nad rzek ą Czarna Struga. Zbudowany w około 1880 roku, urz ądzenia hydrotechniczne w obecnej formie pochodz ą z 1933roku.

Letni pałac biskupów warmi ńskich w Smolajnach. Pałac zbudowano w latach 1741 1746 dla biskupa Adama Stanisława Grabowskiego. Otacza go stary park. Droga do rezydencji wiedzie przez okazały budynek bramny z wysok ą wie żą . Cały zespół pałacowo-parkowy użytkuje obecnie Zespół Szkół Rolniczych

W skład zespołu wchodz ą: a) Budowle hydrotechniczne – rzeka przedzielona jest grobl ą, w któr ą wbudowano urz ądzenia pi ętrz ące: jaz z upustem jałowym, kanał energetyczny z urz ądzeniem wlotowym i komor ą turbiny. Jaz pi ętrz ący na głównym korycie rzeki i betonowa konstrukcja progu stałego i przyczółków, w które wbudowane s ą zamkni ęcia zastawkowe podnoszone i opuszczane r ęcznie. Kanał energetyczny wybudowany przy prawym brzegu rzeki, ściany i dno betonowe, przykrycie cz ęś ciowo płyt ą betonow ą i pomostem z dyli drewnianych. Kanał zako ńczony jest komora turbin o konstrukcji zamkni ętej kamienno – betonowej, zamkni ętej. W komorze umieszczona jest turbina Francisa z wałem poziomym. b) Budynek produkcyjno – mieszkalny młyna – ustawiony prostopadle do koryta rzeki, poni żej grobli pi ętrz ącej. Składa si ę z cz ęś ci mieszkalnej i produkcyjnej. Murowany z cegły na fundamentach wykonanych z kamienia. Ściany no śne murowane z cegły ceramicznej , obustronnie tynkowane. Stropy drewniane, wi ęź ba dachowa drewniana, krokwiowo – płatwiowa, dach kryty wtórnie elementem falistym, schody wewn ętrzne drabiniaste, drewniane. Wzniesiony na planie prostok ąta, wewn ątrz podzielony na cz ęść mieszkaln ą i produkcyjn ą. Wn ętrze dwutraktowe, w częś ci produkcyjnej jednoprzestrzenne. Budynek wolnostoj ący, całkowicie podpiwniczony, jednokondygnacyjny z ryzalitem pi ętrowym przy cz ęś ci mieszkalnej, kryty dachem dwuspadowym. Elewacja frontowa o śmioosiowa, tynkowana, dekorowana gzymsem wie ńcz ącym ryzalit z okulusem na szczycie. W młynie zainstalowano, obok turbiny Francisa, dwa mlewniki walcowe, pojedyncze z lat 20-tych XX wieku oraz obłuskiwacz do kasz Holender z lat 30-tych XX wieku. c) Budynek gospodarczy – poło żony w s ąsiedztwie budynku młyna. Na planie prostok ąta, jednokondygnacyjny z poddaszem u żytkowym, na podmurówce kamiennej. Ściany murowane z cegieł, spoinowane. Poddasze o konstrukcji drewnianej, odeskowane. Dach dwuspadowy, drewniany, kryty dachówk ą ceramiczn ą. Elewacje cz ęś ci murowanej starannie wykonane z odcinkowo zamkni ętymi otworami drzwiowymi i półkoli ście zamkni ętymi otworami okiennymi.

Pó źnobarokowa (o cechach rokokowych) wie ża bramna z 1765 r. z oficyn ą

6.5. ZABYTKI RUCHOME POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO

Zabytek ruchomy to „rzecz ruchoma, jej cz ęść lub zespół rzeczy ruchomych b ędących dziełem człowieka lub zwi ązane z jego działalno ści ą, stanowi ące świadectwo minionej epoki lub zdarzenia, których zachowanie le ży w interesie społecznym ze wzgl ędu na posiadan ą warto ść historyczn ą artystyczn ą lub naukow ą”(art. 3 pkt 1 i 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). Zabytki ruchome w szczególno ści gromadzone s ą w muzeach, archiwach, bibliotekach, skansenach oraz izbach pami ęci. Wykaz instytucji muzealnych na terenie powiatu olszty ńskiego 1. Muzeum Feliksa Nowowiejskiego w Barczewie 2. Muzeum Tkactwa Warmii i Mazur w Barczewie 3. Muzeum Sprz ętu Pszczelarskiego i Narz ędzi Rolniczych w Czerwonce 4. Muzeum Dobrego Miasta w Baszcie Bocianiej 5. Muzeum Budownictwa Ludowego Park Etnograficzny w Olsztynku 6. Muzeum Budownictwa Ludowego Park Etnograficzny Filia Salon Wystawowy Dom Mrongowiusza w Olsztynku 7. Skansen pszczelarsko-rolniczy w Czerwonce 8. Izba Pami ęci Marii Zientary-Malewskiej w Br ąswałdzie Poza zbiorami muzealnymi, archiwalnymi i bibliotecznymi zabytki ruchome to przede wszystkim obiekty zabytkowe wchodz ące w skład wyposa żenia ko ściołów i kaplic. Liczne, murowane świ ątynie pa ństwa krzy żackiego, wznoszone zazwyczaj z czerwonej cegły, były dekorowane oraz hojnie wyposa żane przez patronów w sprz ęty i paramenty liturgiczne. Znaczna cz ęść otrzymała wystrój malarski, czy to w formie podkre ślenia elementów architektury czy malarstwa zdobi ącego ściany świ ąty ń. Nieliczne gotyckie ołtarze zachowały si ę do dzisiaj m. in. tryptyki w Dobrym Mie ście. Długie trwanie gotyku oraz szybki rozkwit sztuki barokowej ju ż pod koniec XVII wieku, sprawiły że zarówno renesans, jak manieryzm pozostawiły po sobie nieliczne dzieła. Nale żą do nich np. kamienny nagrobek Andrzeja i Baltazara Potockich w ko ściele franciszkanów w Barczewie. Pozostałe okresy równie ż pozostawiły po sobie liczne elementy wyposa żenia stanowi ące zabytki ruchome m.in.: 1) płyty nagrobne i monumentalny ołtarz w kolegiacie dobromiejskiej, 2) witra że oraz pozostałe wyposa żenie ko ściołów w Klebarku Wielkim, Br ąswałdzie, Kobułtach, 3) wyposa żenie pałacu w Grazymach

Zabytki ruchome znajduj ące si ę w obiektach b ędących własno ści ą Powiatu Olszty ńskiego:

Witra że w kaplicy Domu Pomocy Społecznej w Barczewie (3 szt.) - figuruj ą w rejestrze zabytków ruchomych województwa warmi ńsko – mazurskiego pod nr B-226.

6.6. ZABYTKI ARCHEOLOGICZNE NA TERENIE POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO

Zabytkiem archeologicznym jest ka żdy ślad aktywno ści człowieka wyst ępuj ący w ziemi lub pod wod ą, którego zachowanie le ży w kwestii społecznej ze wzgl ędu na posiadan ą warto ść historyczn ą, artystyczn ą oraz naukow ą. Mo żna wyodr ębni ć dwa rodzaje zabytków archeologicznych: ruchome i nieruchomo ści. Ruchome zabytki to przede wszystkim wszelkie przedmioty zwi ązane z działalno ści ą człowieka w przeszło ści. Z naukowego punktu widzenia wa żniejsze s ą zabytki nieruchome, czyli zbiór obiektów o charakterze kulturowym, grobowym, mieszkalnym lub gospodarczym, otaczaj ący je układ warstw glebowych wraz ze znajduj ącymi si ę w nich zabytkami ruchomymi. Zgodnie z art. 6 pkt 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ochronie i opiece podlegaj ą, bez wzgl ędu na stan zachowania, zabytki archeologiczne b ędące w szczególno ści: 1) pozostało ściami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, 2) cmentarzyskami, 3) kurhanami, 4) reliktami działalno ści gospodarczej, religijnej i artystycznej.

Jezioro Limajno, Gmina Dobre Miasto

Grodzisko staropruskie, pi ęknie poło żone w lesie nad jeziorem Limajno. Grodzisko jest niewielkie, usytuowane w naturalnym miejscu obronnym w widłach wysokiego na kilkadziesi ąt metrów w ąwozu, pełniło funkcje typowo obronne i refugialne-schronienia dla okolicznej ludno ści w przypadku zagro żenia najazdem.

W Polsce fundamentaln ą metod ą ewidencjonowania stanowisk archeologicznych stanowi ogólnopolski program badawczo – konserwatorski tzw. Archeologiczne Zdj ęcie Polski (AZP). Celem tego programu jest rozpoznanie metod ą bada ń powierzchniowych i w kwerendzie źródłowej, stanowisk archeologicznych na obszarze całego kraju oraz budowa archiwum danych o stanowiskach archeologicznych rozpoznanych ta metod ą. Zauwa żyć nale ży, że program AZP jest otwarty, prace trwaj ą przez cały czas a zbiory zasobów archeologicznych s ą nieustannie weryfikowane i uzupełniane. Wyniki bada ń archeologicznych z przestrzeni ostatnich lat powoduj ą przyczyniaj ą si ę do intensywnego wzrostu informacji, głównie o szczątkach pradziejowego i średniowiecznego osadnictwa. Rezultaty obecnych działa ń pozwalaj ą skorygowa ć, uszczegółowi ć i potwierdzi ć dane zawarte w źródłach pisanych, za ś materiał ruchomy uzupełnia informacje dotycz ące kultury materialnej, statusu społecznego i zawodowego mieszka ńców. Wyniki tych bada ń cz ęsto stanowi ą jedyn ą dokumentacj ę nast ępuj ących po sobie zdarze ń.

Maruny, Gmina Barczewo

Grodzisko. Du że i okazałe grodzisko poło żone po prawej stronie drogi na trasie Maruny-Szynowo

Na terenie powiatu olszty ńskiego zlokalizowanych jest trzydzie ści siedem zabytków archeologicznych. Głównie s ą to znajduj ące si ę na powierzchni ziemi grodziska, nawarstwienia lub wały. Wyst ępuj ą równie ż gródki i osady, rzadziej cmentarzyska, kurhany czy osiedla. Rozmieszczenie zabytków archeologicznych wyst ępuj ących na terenie powiatu olszty ńskiego zostało przedstawione w poni ższym zestawieniu tabelarycznym.

6.6.1. WYKAZ ZABYTKÓW ARCHEOLOGICZNYCH

GMINA MIEJSCOWO ŚĆ OBIEKT NAZWA NR DATA WPISU WŁASNA REJESTRU Barczewo Barczewko grodzisko Stare Miasto C-001 19 lipca 1948 wy żynne gródek nizinny, Romowa Góra C-002 19 lipca 1948 stra żniczy lub Zamek Barczewo nawarstwienia C-158 30 czerwca kulturowe 1992 Starego Miasta Bartołty Wielkie wał podłu żny C-262 1 grudnia 2002 wały podłu żne C-263 11 grudnia 2002 Jedzbark grodzisko Palistkaberg C-044 20 listopada wczesno średnio 1968 wieczne Kierzliny wał podłu żny C-232 6 czerwca 1997 Maruny grodzisko Wał Szwedzki C-007 27 stycznia wczesnohistoryc lub Góra 1949 zne, Zamkowa lub półwyspowe Zameczek Ramsowo grodzisko Malakof C-009 31 stycznia wy żynne (Kr ęgowa 1949 Góra) Rejczuchy grodzisko Krzyżowa C-010 31 stycznia wy żynne Góra 1949 Biskupiec Biesowo kurhan z C-046 21 listopada brukiem 1968 kamiennym Biskupiec nawarstwienia C-166 1 wrze śnia 1992 kulturowe Starego Miasta Czerwonka grodzisko C-227 28 marca 1997 wysoczyznowe, cyplowe grodzisko C-182 26 maja 1993 wy żynne Labuszewo grodzisko C-267 19 sierpnia 2003 staro żytne Najdymowo osada staro żytna C-211 3 kwietnia 1996 Stanclewo grodzisko C-202 30 grudnia 1995 wczesno średnio wieczne, wieloczłonowe, wysoczyznowe Dobre Cerkiewnik grodzisko C-260 11 grudnia 2002 Miasto staro żytne grodzisko Kapelusz C-254 24 listopada wczesno średnio 1999 wiecznesto żkow e Dobre Miasto nawarstwienia C-146 30 stycznia kulturowe 1992 Starego Miasta Kabikiejmy grodzisko Góra C-082 29 grudnia 1969 półwyspowe Zamkowa Swobodna grodzisko Złota Góra C-224 23 grudnia 1996 sto żkowe grodzisko Szwedzki C-223 23 grudnia 1996 wysoczyznowe, Szaniec pier ścieniowe Dywity Bukwałd cmentarzysko C-264 11 grudnia 2002 kurhanowe grodzisko Góra C-110 28 stycznia wczesno średnio Zamkowa 1949 wieczne Myki gródek Słupy C-205 2 lutego 1996 sto żkowy średniowieczny Sętal grodzisko Burgwall C-118 2 listopada 1973 nasypowe

Olsztynek Nadrowo grodzisko C-201 30 grudnia 1995 nizinne, sto żkowe Olsztynek nawarstwienia C-163 1 wrze śnia 1992 kulturowe Starego Miasta wraz z Zamkiem Ząbie osada C-249 20 stycznia 1999 Gietrzwałd Łupstych gródek Stary Szaniec C-008 28 stycznia stra żniczy 1949 Sz ąbruk osiedle obronne, C-128 27 maja 1983 wczesno żelazne Stawiguda Bartag dwa wały C-280 12 lutego 2009 średniowieczne wraz z otoczeniem Pluski osada C-246 30 czerwca wczesno żelazna 1998 Jeziorany Jeziorany nawarstwienia C-165 1 wrze śnia 1992 kulturowe Starego Miasta wraz z Zamkiem

Jonkowo Jonkowo grodzisko Stary Szaniec C-053 29 listopada lub Ruski 1968 Szaniec Świ ątki Ró żynka grodzisko C-259 11 grudnia 2002

Nale ży zaznaczy ć, że zgodnie z art. 31 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna, która zamierza realizowa ć roboty ziemne lub dokona ć zmiany charakteru dotychczasowej działalno ści na terenie, na którym znajduj ą si ę zabytki archeologiczne, co doprowadzi ć mo że do przekształcenia lub zniszczenia zabytku archeologicznego jest obowi ązana, z zastrze żeniem art. 82a ust. 1, pokry ć koszty bada ń archeologicznych oraz ich dokumentacji, je żeli przeprowadzenie tych bada ń jest niezb ędne w celu ochrony tych zabytków. Zakres i rodzaj niezb ędnych bada ń archeologicznych ustala wojewódzki konserwator zabytków w drodze decyzji, wył ącznie w takim zakresie, w jakim roboty budowlane albo roboty ziemne lub zmiana charakteru dotychczasowej działalno ści na terenie, na którym znajduj ą si ę zabytki archeologiczne, zniszcz ą lub uszkodz ą zabytek archeologiczny. Z art. 82a ust. 1 wynika, że minister wła ściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego udziela osobie fizycznej lub jednostce organizacyjnej zamierzaj ącej realizowa ć działania, o których mowa w art. 31 ust. 1a, dotacji na przeprowadzenie bada ń archeologicznych, o których mowa w art. 31 ust. 2 oraz wykonanie ich dokumentacji, w przypadku gdy koszt planowanych bada ń archeologicznych i ich dokumentacji będzie wy ższy ni ż 2 % kosztów planowanych działa ń.

6.7. FORMY OCHRONY ZABYTKÓW NA TERENIE POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO

6.7.1. WPIS DO REJESTRU ZABYTKÓW

Do rejestru zabytków wpisuje si ę zabytek nieruchomy (w tym archeologiczny) na podstawie decyzji wydanej przez wła ściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków z urz ędu b ądź na wniosek wła ściciela zabytku nieruchomego lub u żytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy. Do rejestru mo że by ć równie ż wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a tak że nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku. Wpis do rejestru zabytku ruchomego (w tym archeologicznego) mo że nast ąpi ć na wniosek wła ściciela zabytku, natomiast w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia tego zabytku za granicę albo wywiezienia za granic ę zabytku o wyj ątkowej warto ści historycznej, artystycznej lub naukowej wojewódzki konserwator zabytków mo że dokona ć wpisu z urz ędu. Wykaz zabytków nieruchomych z terenu powiatu olsztyńskiego wpisanych do rejestru prowadzonego przez Warmi ńsko – Mazurskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków według stanu na dzie ń 27 marca 2013 r. stanowi zał ącznik do Programu.

6.7.2. UZNANIE ZA POMNIK HISTORII

Za pomnik historii uznaje si ę zabytek o znaczeniu ponadregionalnym , o du żych warto ściach historycznych, naukowych i artystycznych, posiadaj ący znaczenie dla dziedzictwa kulturowego Polski. Zabytek zostaje uznany za pomnik historii w drodze rozporz ądzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek ministra wła ściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego. Pomnik historii to zabytek nieruchomy wpisany do rejestru lub park kulturowy, który ze wzgl ędu na szczególn ą warto ść i znaczenie dla kultury narodowej oraz z uwagi na swoj ą histori ę, klas ę architektury lub pi ękno otaczaj ącego go krajobrazu zasługuje na szczególn ą uwag ę i ochronę. Na terenie powiatu olszty ńskiego nie wyst ępuj ą pomniki historii.

6.7.3. UTWORZENIE PARKU KULTUROWEGO

Rada gminy, po zasi ęgni ęciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, na podstawie uchwały, mo że utworzy ć park kulturowy w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyró żniaj ących si ę krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Uchwała okre śla nazw ę parku kulturowego, jego granice, sposób ochrony, a tak że zakazy i ograniczenia. Wójt (burmistrz, prezydent miasta), w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, sporz ądza plan ochrony parku kulturowego, który wymaga zatwierdzenia przez rad ę gminy. W celu realizacji zada ń zwi ązanych z ochron ą parku kulturowego rada gminy mo że utworzy ć jednostk ę organizacyjn ą do zarz ądzania parkiem. Park kulturowy przekraczaj ący granice gminy mo że by ć utworzony i zarz ądzany na podstawie zgodnych uchwał rad gmin (zwi ązku gmin), na terenie których ten park ma by ć utworzony. Dla obszarów, na których utworzono park kulturowy, sporz ądza si ę obowi ązkowo miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Na terenie parku kulturowego lub jego cz ęś ci mog ą by ć ustanowione zakazy i ograniczenia dotycz ące: a) prowadzenia robót budowlanych oraz działalno ści przemysłowej, rolniczej, hodowlanej, handlowej lub usługowej; b) zmiany sposobu korzystania z zabytków nieruchomych; c) umieszczania tablic, napisów, ogłosze ń reklamowych i innych znaków niezwi ązanych z ochron ą parku kulturowego, z wyj ątkiem znaków drogowych i znaków zwi ązanych z ochron ą porz ądku i bezpiecze ństwa publicznego, z zastrze żeniem art. 12 ust. 1; d) składowania lub magazynowania odpadów. Park kulturowy jest form ą ochrony krajobrazu kulturowego umo żliwiaj ącą zachowanie wyj ątkowych warto ści historyczno - kulturowych w jednoczesnym ewentualnym powi ązaniu z ochron ą środowiska przyrodniczego. Ochronie podlega tu przetworzony działaniami człowieka krajobraz (tzw. krajobraz kulturowy). Istot ą powoływania parków kulturowych jest to, że powstaj ą one w wyniku inicjatywy społecznej. Od kilku lat w całej Polsce obserwuje si ę wzmo żone wycinanie przydro żnych drzew. Na Warmii i Mazurach problem ten jest bardzo powa żny. Starostwo Olszty ńskie na wniosek Stowarzyszenia "Woryty" razem z Gmin ą Gietrzwałd w celu ochrony alei przydro żnej Gietrzwałd - Woryty stworzyli Park Kulturowy Warmi ńskiej Drogi Krajobrazowej Gietrzwałd – Woryty powołany uchwał ą Rady Gminy XL /447/ 2010 z dnia 22 kwietnia 2011 r. w sprawie zatwierdzenia Planu Ochrony Parku Kulturowego Warmi ńskiej Drogi Krajobrazowej Gietrzwałd – Woryty. To pierwsze tego rodzaju działanie w kraju, za ś Park Kulturowy Warmi ńska Droga Krajobrazowa Gietrzwałd - Woryty jest pierwszym i jedynym parkiem kulturowym na terenie województwa Warmi ńsko - Mazurskiego. Zadrzewione aleje s ą elementem lokalnego krajobrazu gminy Gietrzwałd. Wywołuj ą one spory entuzjazm w śród go ści z zagranicy, zwłaszcza podczas jazdy samochodem. Dawniej sadzono drzewa przy drogach, aby latem chroni ć si ę przed sło ńcem za ś zim ą przed śniegiem i wiatrem, drzewa tak że wskazywały kierunek trasy. W całej gminie znajduje si ę wiele tzw. „alei krajobrazowych”.

6.7.4. USTALENIA OCHRONY W MIEJSCOWYM PLANIE ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO ALBO W DECYZJI O USTALENIU LOKALIZACJI INWESTYCJI CELU PUBLICZNEGO, DECYZJI O WARUNKACH ZABUDOWY, DECYZJI O ZEZWOLENIU NA REALIZACJ Ę INWESTYCJI DROGOWEJ, DECYZJI O USTALENIU LOKALIZACJI LINII KOLEJOWEJ LUB DECYZJI O ZEZWOLENIU NA REALIZACJ Ę INWESTYCJI W ZAKRESIE LOTNISKA U ŻYTKU PUBLICZNEGO

Zgodnie z art.18 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, ochron ę i opiek ę nad zabytkami uwzgl ędnia si ę równie ż przy sporz ądzaniu i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Ustalenia te dotycz ą w szczególno ści zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia, zabytków nieruchomych znajduj ących si ę w gminnej ewidencji zabytków i parków kulturowych.

1) Miasto Biskupiec – zabudowa urbanistyczna

Strefa ochrony konserwatorskiej „B”, podstrefa „B1” oraz strefa ochrony konserwatorskiej „A” Miasta Biskupiec znajduj ę si ę: - od skrzy żowania ul. Le śnej z ul. Niepodległo ści; na południe wzdłu ż ulicy Niepodległo ści do rzeki Dymer; rzek ą Dymer wzdłu ż do ulicy Warszawskiej; na wschód wzdłu ż ulicy Warszawskiej do ulicy Ludowej; ulic ą Ludow ą, przed Gimnazjum Nr 1, w stron ę Al. Broni; wzdłu ż Al. Broni do koszar; wzdłu ż granicy koszar na południe do ulicy Wojewódzkiej; wzdłu ż ulicy Wojewódzkiej do ulicy Wojska Polskiego; wzdłu ż ulicy Wojska Polskiego na północny-zachód wraca do rzeki Dymer; ul. Warszawsk ą do ulicy Pozna ńskiej; wzdłu ż ulicy Gda ńskiej do ulicy Mickiewicza; wzdłu ż ul. Mickiewicza do ulicy Czynu Społecznego; ulic ą Czynu Społecznego do Al. Ró ż; wzdłu ż Al. Ró ż na północ do ulicy Ostre Koło; ulic ą Ostre Koło do ulicy Słowackiego; ulic ą Słowackiego do ulicy Cmentarnej; ulic ą Cmentarn ą do ulicy Chrobrego, ulic ą Chrobrego do torów kolejowych; wzdłu ż torów kolejowych do skrzy żowania ulicy Le śnej z ulic ą Niepodległo ści.

Strefa obserwacji archeologicznej „OW”, gdzie obowiązuje konieczno ść uzgadniania wszelkich działa ń inwestycyjnych z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków - jest zamkni ęta ulicami: Słowackiego, Cmentarn ą, Chrobrego do skrzy żowania z Armii Krajowej; na południe do ulicy Ostre Koło; na zachód ulicy Ostre Koło do ulicy Słowackiego.

2) Gmina Biskupiec

– miejscowo ść Parleza Wielka Strefa ochrony konserwatorskiej – wyznacza si ę stref ę konserwatorsk ą, w celu ochrony krajobrazu kulturowego układu ruralistycznego wraz z zespołem budynków wpisanych do gminnej ewidencji zabytków. Strefa obejmuje centrum wsi Parleza Wielka. (źródło: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego wsi Parleza Wielka, obr ęb Lipowo, gmina Biskupiec – Uchwała Rady Miejskiej w Biskupcu Nr V/25/2011 z dnia 24.03.2011 r.)

– miejscowo ść Kojtryny Strefa ochrony konserwatorskiej – ustala si ę stref ę ochrony konserwatorskiej dla starodrzewu, stanowi ącego pozostało ść po zało żeniu dworsko-parkowym – drzewa oraz ich układ przestrzenny podlegaj ą bezwzgl ędnemu zachowaniu (źródło: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego terenów rekreacyjnych poło żonych w Kojtrynach, gmina Biskupiec – Uchwała Rady Miejskiej w Biskupcu Nr XXIV/190/08 z dnia 06.11.2008 r.)

3) Miasto Dobre Miasto - zabudowa urbanistyczna Strefa ochrony konserwatorskiej „B1”, „B2”, B3”, „E” - od mostu nad rzek ą Mała Łyna na ulicy Wojska Polskiego, wzdłu ż ulicy Wojska Polskiego na południe do ulicy Orła Białego; ulic ą Orła Białego na wschód do ulicy Grunwaldzkiej; ulic ą Grunwaldzk ą na południowy- wschód do ulicy Garnizonowej; ulic ą Garnizonow ą do ulicy Lotników; wzdłu ż ulicy Lotników na północ do ulicy Legionów; ulic ą Legionów do ulicy Artylerzystów; pomi ędzy ulic ą Artylerzystów, a ulic ą Saperów do rowu melioracyjnego; rowem melioracyjnym do rzeki Łyny; od uj ścia rowu do rzeki Łyny prosto na zachód do rzeki Mała Łyna; wzdłu ż rzeki Mała Łyna do mostu nad rzek ą Mała Łyna na ulicy Wojska Polskiego.

4) Miasto Jeziorany - zabudowa urbanistyczna Strefa ochrony konserwatorskiej „A”, „B”, „W” - po obu stronach ulicy Mickiewicza w kierunku ulicy Kopernika; po obu stronach ulicy Kopernika do skrzy żowania ulicy Kopernika z ulic ą Kasprowicza; wzdłu ż ulicy Kasprowicza, do rzeki Zymza; na wschód rzek ą Zymza do ulicy Kajki, po obu stronach ulicy Kajki do skrzy żowania ulicy Kajki z ulic ą Sienkiewicza; na północ, od wschodniej strony ulicy Kajki ulic ą Konopnickiej do rzeki Zymza, wzdłu ż rzeki; po obu stronach ulicy Ko ściuszki do skrzy żowania ulicy Ko ściuszki i ulicy Kolejowej; za skrzy żowaniem ulic ą Ko ściuszki (do zakr ętu), na zachód w stron ę centrum miasta; dookoła centrum, na północ do ulicy 1-Maja; na północ po obu stronach ulicy Mickiewicza. 5) Miasto Olsztynek - zabudowa urbanistyczna

Strefa ochrony konserwatorskiej Miasta Olsztynek - zabudowania urbanistyczne Miasta Olsztynka le żą ce w obr ębie murów obronnych, których lini ę wytyczaj ą ulice: W ąska, Zamkowa, Składowa i Mały Rynek wraz z zachowaną zabudow ą z XVIII i IX w. fragmentami zamku, ko ściołem i „Domem Mrongowiusza” oraz obszar w promieniu 50 m na zew. od fortyfikacji miejskich. (źródło: Orzeczenie Konserwatorskie o uznaniu za zabytek Nr 502/1961 z 20.02.1961 r. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Wojewódzki Konserwator Zabytków w Olsztynie)

6) Miasto Barczewo - zabudowa urbanistyczna

Strefa ochrony konserwatorskiej Miasta Barczewo - w granicach administracyjnych miasta Barczewa wyznacza si ę nast ępuj ące strefy ochrony konserwatorskiej: 1) Stare Miasto ł ącznie z zabudow ą ulicy Tadeusza Ko ściuszki i ulic ą Obro ńców Warszawy oraz terenami zieleni dawnego cmentarza ewangelickiego w granicach: Ò od północy z rzek ą Pis ą, od zachodu z terenami zieleni nieurz ądzonej ł ącznie z zabudow ą ulicy Traugutta od miejsca poł ączenia z rzek ą Kiermas, od południa granic ę stanowi rzeka Kiermas do skrzy żowania z ulic ą Targow ą i Ko ściuszki po zewn ętrznej granicy działek, od wschodu wzdłu ż rzeki Pisy, „Jeziorka Miejskiego” oraz zewn ętrznej granicy byłego cmentarza ewangelickiego i ulicy Niepodległo ści do linii rzek, Ò strefa ochrony konserwatorskiej „Stare Miasto” pokrywa si ę ze stref ą ochrony archeologicznej 1) zespół zabudowy mieszkalnej bli źniaczej przy ul. Ko ściuszki i Granicznej wraz z działkami (nr ewidencyjny 325/3 do 325/15 oraz 325/17 do 325/19) 2) zespół zabudowy mieszkalnej bli źniaczej przy ul. Ko ściuszki wraz z działkami (nr ewidencyjny 359/3 - 359/4) 3) zespoły zabudowy mieszkalnej przy ulicy Wojska Polskiego wraz z działkami (nr ewidencyjny 69/5; 73/8; 73/60; 73/64; 91/1; 91/2; 96/1; 96/2; 97/4; 98/1; 98/2; 99/3 do 99/5) 4) szkoła podstawowa przy ulicy Wojska Polskiego 5) zespół szpitala psychiatrycznego wraz z działk ą przy ulicy Niepodległo ści 6) zespół zakładu poprawczego wraz z działk ą przy ulicy Wojska Polskiego 7) zespół dworca kolejowego 8) cmentarz katolicki przy ulicy Armii Krajowej (źródło: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego miasta Barczewa wraz z fragmentami terenu w obr ębach Ruszajny i Bark-Wrocikowo, uchwalony uchwał ą nr XXXV/231/05 Rady Miejskiej w Barczewie dnia 23.05.2005 r.)

7) Gmina Barczewo – miejscowo ść Ł ęgajny 1. Strefa ochrony konserwatorskiej „B”– obejmuje obszar działek geodezyjnych wraz z ich otulin ą i zachowan ą zabudow ą historyczn ą. Obejmuje budynek szkoły podstawowej wraz z terenem wokół szkoły. 2. Strefa ochrony ekspozycji „E” - wyznacza miejsca ekspozycji walorów krajobrazowych układów ruralistycznych i dominat, ze wzgl ędu na ich znaczenie dla zachowania to żsamo ści kulturowej obszaru. (źródło: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego obr ębu geodezyjnego Ł ęgajny i cz ęś ci obr ębu Kaplityny – Uchwała Rady Miejskiej w Barczewie Nr VII/55/07 z dnia 19.03.2007 r.)

8) Gmina Dywity – miejscowo ść Fr ączki 1. Strefa ochrony konserwatorskiej – ustala si ę stref ę ochrony konserwatorskiej wsi Fr ączki dla obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz znajduj ących si ę w wojewódzkiej ewidencji zabytków wraz z otoczeniem. (źródło: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla cz ęś ci terenu Warmi ńskiego Obszaru Turystycznego w obr ębie geodezyjnym Fr ączki, gmina Dywity – Uchwała Rady Gminy w Dywitach Nr XLIII/343/10 z dnia 14.09.2010 r.)

– miejscowo ść Br ąswałd 1. Strefa ochrony konserwatorskiej „A” - obejmuje ko ściół parafialny św. Katarzyny wraz ze wzgórzem ko ścielnym oraz cmentarzem. 2. Ochrona układu ruralistycznego „B” - obejmuje cał ą wie ś, wzdłu ż drogi, po obu jej stronach 3. Ochrona ekspozycji krajobrazowej zabytkowego układu ruralistycznego wsi Br ąswałd „E” - obejmuje zachodni ą cz ęść wsi Br ąswałd Dominanta kulturowa – wie ża ko ścielna (centralny punkt wsi) (źródło: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego wsi Br ąswałd, gmina Dywity – Uchwała Rady Gminy w Dywitach Nr XXX/248/09 z dnia 30.06.2009 r.)

– miejscowo ść Bukwałd Ustala si ę nast ępuj ące zasady ochrony konserwatorskiej: 1. Ścisła ochrona konserwatorska „A” tj. kaplica filialna pod wezwaniem św. Józefa w Bukwałdzie i cmentarz 2. Ochrona układu ruralistycznego „B” - obejmuje centrum wsi – wzdłu ż drogi, na osi północ-południe 3. Ochrona ekspozycji krajobrazowej zabytkowego układu ruralistycznego wsi Bukwałd „E” - strefa rozci ąga si ę po zachodniej i południowej stronie wsi Bukwałd 4. Ochrona krajobrazu kulturowego wsi Bukwałd wraz z rozłogami pól „K” - obejmuj ę swoim zasi ęgiem stref ę „E”, wychodzi poza jej granice na zachodni ą oraz południow ą stron ę wsi Bukwałd (źródło: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego wsi Bukwałd, gmina Dywity – Uchwała Rady Gminy w Dywitach Nr XXXIII/280/09 z dnia 01.12.2009 r.)

– miejscowo ść Barkweda 1. Strefa ochrony konserwatorskiej „A” - obejmuje istniej ące fragmenty cmentarza ewangelickiego z alej ą lipow ą. Celem działa ń konserwatorskich w strefie „A” powinno by ć przywrócenie historycznego stanu cmentarza i zachowanie alei. (źródło: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego korytarza ekologicznego rzeki Łyny na terenie gminy Dywity – Uchwała Rady Gminy w Dywitach Nr XXXVI/243/06 z dnia 11.07.2006 r.)

– miejscowo ść Dywity 1. Strefa „B” (po średnia ochrona konserwatorska) – obejmuje teren byłej zabudowy folwarcznej. Strefa znajduje si ę w rozwidleniu dróg powiatowych: Ró żnowo-Rozgity, Ró żnowo-Dywity 2. Strefa „A” (pełna ochrona konserwatorska) – obejmuje teren byłego parku dworskiego. S ąsiaduje ze stref ą ochrony konserwatorskiej „B” w rozwidleniu dróg powiatowych: Ró żnowo-Rozgity, Ró żnowo-Dywity 3. Strefa „K” - ochrona krajobrazowa terenu – obejmuje teren rozwidlenia dróg powiatowych Ró żnowo-Rozgity, Ró żnowo-Dywity (źródło: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego w obr ębie geodezyjnym Ró żnowo w rozwidleniu dróg powiatowych Ró żnowo-Rozgity i Róznowo-Dywity – Uchwała Rady Gminy w Dywitach Nr XXXIV/286/09 z dnia 21.12.2009 r., Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego w obr ębie geodezyjnym Ró żnowo w rozwidleniu dróg powiatowych Ró żnowo-Rozgity i Ró żnowo-Dywity – Uchwała Rady Gminy w Dywitach nr XXVII/229/09 z dnia 31.03.2009)

9) Gmina Gietrzwałd

– miejscowo ść Naglady Strefa ochrony konserwatorskiej „B” - obejmuj ąca centrum wsi Naglady (źródło: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego miejscowo ści Naglady, gmina Gietrzwałd – Uchwała Rady Gminy Gietrzwałd Nr XVIII/169/2008 z dnia 06.03.2008 r.)

– miejscowo ść Gietrzwałd 1. Strefa ochrony konserwatorskiej „B” - oś wschód-zachód, strefa znajduje si ę pomi ędzy granic ą wyznaczon ą ulicami: Spacerow ą, Zakonn ą, Źródlan ą, Olszty ńsk ą a ulic ą Kwiatow ą, Klonow ą, Ogrodow ą. 2. Strefa ochrony konserwatorskiej „E” - ochrona eksponowania zespołu zabudowy wsi. Granice strefy pokrywaj ą si ę ze stref ą „B”, z tym, że obszar strefy „E” jest wi ększy ni ż strefa „B”. (źródło: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego terenów w s ąsiedztwie Sanktuarium Maryjnego – Uchwała Rady Gminy w Gietrzwałdzie Nr XII/107/2003 z dnia 30.12.2003 r., Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego cz ęś ci miejscowo ści Gietrzwałd – Uchwała Rady Gminy Gietrzwałd Nr X/108/2007 z dnia 23.08.2007 r., Zmiana Miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy Gietrzwałd w miejscowo ści Gietrzwałd – Uchwała Rady Gminy Gietrzwałd Nr XXVII/266/2008 z dnia 30.12.2008 r.)

– miejscowo ść Unieszewo 1. Strefa ochrony konserwatorskiej – na terenie miejscowo ści zlokalizowany jest nast ępuj ący obszar obj ęty ochron ą konserwatorsk ą na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami: Ò park krajobrazowy – wpisany do rejestru zabytków nieruchomych pod numerem A-1746 – zlokalizowany na dz. 6/18 w m. Barwiny obr ęb Unieszewo) (źródło: Zmiana miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenów rekreacyjnych poło żonych nad jeziorem Wulpi ńskim w obr ębie Unieszewo gmina Gietrzwałd – Uchwała Rady Gminy Gietrzwałd Nr XV/139/2011 z dnia 28.12.2011 r.)

6.7.5. OCHRONA NIEMATERIALNEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO

Dziedzictwo kulturowe ka żdego narodu to nie tylko zabytki materialne, materialne świadectwa jego przeszło ści i cuda przyrodnicze, ale równie ż idee niematerialne, dziedzictwo niematerialne, które tworzy nasz ą zbiorow ą pami ęć . Je śli kultura materialna podtrzymuje to żsamo ść narodu to z pewno ści ą dziedzictwo duchowe, niematerialne tworzy j ą, kształtuje, wzbogaca i pobudza do materialnego wyra żania. Po wielu latach oczekiwania i rozmów dziedzictwo niematerialne wreszcie doczekało si ę nale żytego traktowania. W dniu 15 stycznia 2013 r. Piotr Żuchowski, Minister kultury i dziedzictwa narodowego ogłosił w Olsztynie otwarcie „Krajowej listy dziedzictwa niematerialnego” na konferencji prasowej „Dziedzictwo niematerialne – promocja naszej to żsamo ści”. Lista ma uchwyci ć zjawiska z naszej kultury, które do tej pory były słabo zauwa żane. Na li ście ma si ę znale źć to co nieulotne, ale co nierozerwalnie wi ąż e si ę z dziedzictwem kulturowym regionu. Chodzi tutaj m.in. o praktyki, ide ę, przekazy oraz wiedz ę i umiej ętno ści, które s ą uznawane przez grupy za cz ęść własnego dziedzictwa kulturowego. Dziedzictwo niematerialne to swoi ście poj ęty żywioł, co ś wyj ątkowego i niepoj ętego, co żyje nadal w naszym otoczeniu. Lista krajowa to szansa na budowanie to żsamo ści społecznej, na promocj ę tego co mamy cennego i na wpisanie tych zjawisk w dalszej kolejno ści na list ę światowego dziedzictwa UNESCO. Warunkiem zgłoszenia niematerialnych tradycji na list ę dziedzictwa jest jedynie ch ęć ich depozytariuszy, a tak że oczywi ście kultywowanie samych zjawisk, co ma by ć badane raz na 5 lat. Szczegółowe informacje na temat procedury składania wniosków na stronie – www.niematerialne.nid.pl i na stronach Narodowego Instytutu Dziedzictwa, który b ędzie sprawdzał te wnioski pod wzgl ędem formalnym i pomagał w ich ewentualnym uzupełnieniu. Powiat Olszty ński to w wi ększo ści obszar nale żą cy do Warmii (około 90 proc. powierzchni powiatu le ży w granicach historycznej Warmii), wi ęc dziedzictwo niematerialne powiatu jest silnie związane z dziedzictwem Warmii. Przykłady charakterystycznych zjawisk niematerialnego dziedzictwa na terenie powiatu olszty ńskiego s ą liczne i niezwykle cenne. Do najwa żniejszego z nich, ale zagro żonego wygini ęciem i dlatego wymagaj ącego ochrony, nale ży gwara warmi ńska, czyli własny j ęzyk, którego u żywali i nadal u żywaj ą mieszka ńcy Warmii, w tym powiatu. Najbardziej znanymi gaw ędziarzami gwarowymi i osobami piel ęgnuj ącymi j ęzyk mówiony Warmii s ą: Edward Cyfus z gminy Purda i młody Warmiak Łukasz Ruch z gminy Dywity. Gaw ędy warmi ńskie tego pierwszego ukazywały si ę w „Gazecie Olszty ńskiej”, a drugi publikował w „Gazecie Dywickiej”. Edward Cyfus razem z regionalist ą dr Izabel ą Lewandowsk ą wydał w lutym 2013 roku pierwszy w historii Warmii „Elementarz gwary warmi ńskiej”. To pionierskie i cenne wydawnictwo ma by ć wprowadzane do szkół i bibliotek na terenie powiatu olszty ńskiego. Jak mówi ą sami autorzy podr ęcznik z jednej strony ma ułatwia ć ludziom nauczenie si ę gwary, a z drugiej pokazywa ć co to jest Warmia i warmi ńsko ść . Pierwsza cz ęść z planowanych w sumie czterech zeszytów gwary ma 62 strony, jest bogato ilustrowana wspaniałymi rysunkami Anny Rok, które ułatwiaj ą zapami ętywanie. Do elementarza doł ączony jest tak że kr ąż ek CD, na którym zamieszczono wszystkie teksty z elementarza w formie audio. Nie bez znaczenia dla lepszego zapami ętania s ą ćwiczenia, krzy żówki i zadania opracowane przez Izabel ę Lewandowsk ą. W ka żdym podr ęczniku b ędzie te ż słowniczek wyrazów zamieszczonych w kolejnych odsłonach. W pierwszym zeszycie autorzy na warsztat wzi ęli rodzin ę, dom i zagrod ę, czyli podstawowe wyznaczniki warmi ńskiej wsi, na której funkcjonowała gwara. Słowa i zdania zamieszczone w elementarzu dotycz ą codzienno ści np. ópa i óma to dziadek i babcia, szurek to chłopiec, łobora to podwórze, a kokosz to kura. Jak przekonuje Cyfus warto pami ęta ć o tym, że gwara warmi ńska ró żniła si ę od mazurskiej zdecydowanie wi ększ ą mi ękko ści ą wymowy np. mi ękko to mniantko, bieda – bzieda, wiosna – ziosna, pies – psies, a piwo to psiwo. W nurt przypominania o gwarze warmi ńskiej i jej ochrony wpisuje si ę tak że działanie promocyjne Starostwa Powiatowego w Olsztynie, które przygotowało koszulki z dwoma hasłami w gwarze: „Warnijoki nie kokoszy i ty ż swojo godka majó” oraz „Jom je z Warniji”.

Elementarz gwary warmi ńskiej napisany przez Edwarda Cyfusa i dr Izabel ę Lewandowsk ą

Koszulka z hasłem w gwarze warmi ńskiej wykonana przez Starostwo Powiatowe w Olsztynie

Obrz ędy, zwyczaje, przekazy, wiedza i umiej ętno ści

Mieszka ńcy powiatu, ich dzieci, wnukowie, ale i osoby, które przyjechały z innych cz ęś ci Polski i świata oraz osiedliły si ę na Warmii kultywuj ą tradycje, obrz ędy i inne zjawiska niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

Warmi ńskie Zapusty

Z odtwarzania ludowych, ale przetworzonych współcześnie „Zapustów Warmi ńskich” znane jest stowarzyszenie Teatr W ęgajty w gminie Jonkowo. Zapusty to nic innego, jak po żegnanie karnawału na ludowo i z przytupem. Arty ści przygotowuj ą co roku widowisko oparte na warmi ńskich tradycjach Scenariusz imprez przedstawia si ę zazwyczaj nast ępuj ąco: na pocz ątek widowisko wywodz ące si ę z warmi ńskiej tradycji zapustów, ale na bardzo współczesny temat (np. w 2013 roku temat brzmiał: „Kryzys? Jaki kryzys?!”). W programie był tak że koncert zespołu The Trev Twins i muzyka taneczna. Nie zabrakło te ż kramików, grzanego wina i wiejskiego chleba. Zapusty Warmi ńskie przygotowane przez Teatr W ęgajty

Kolejnym interesuj ącym zespołem piel ęgnuj ącym obrz ędy, pie śni i warmi ńskie zwyczaje jest „W ęgojska Stru żka”. Zespół działa od 2005 roku przy Zespole Szkół w W ęgoju. W repertuarze znajduj ą si ę piosenki regionalne, religijne, patriotyczne, a także biesiadne. Zespół zapraszany jest na festyny, uroczysto ści do żynkowe, prowadzi lekcje regionalne, u świetnia uroczysto ści religijne i patriotyczne. Jest organizatorem gry fabularnej terenowej w oparciu o postacie z ba śni i legend Warmii pt. „Warmi ńskie Straszydła”. „Stru żka” powstała z potrzeby serca, ch ęci śpiewania i kultywowania tradycji regionu Warmii. Nale żą do niej dzieci i osoby dorosłe z okolicznych wsi W ęgój, Stryjewo, Łabuchy, D ębowo, Rasz ąg a tak że z Biskupca.

Zespół regionalny W ęgojska Stru żka

Inn ą grup ę tworz ą osoby, które odtwarzaj ą warmi ńskie i lokalne wzory na r ękodziele tworzonym zgodnie zasadami sztuki obowi ązuj ącymi na terenie Warmii. Dobrym przykładem artystów ludowych, którzy upowszechniaj ą wzory warmi ńskie na ceramice s ą Izydor i Józef Borysowie z Olsztyna, czy maluj ący kafle i wzory na szkle Waldemar Majcher wspólnie z mał żonk ą. Pierniki według receptury te ściowej, wieloletniej mieszkanki powiatu z wzorami warmi ńskimi wykonuje z kolei Sylwia Ostrowska-Włodarczyk z miejscowo ści Słupy w gminie Dywity.

Motywy lokalne na kaflach autorstwa Waldemara Majchera

Niematerialne dziedzictwo kulturowe - jego trwanie, przeobra żenia i rodz ące si ę wyrazy - stanowi ą przedmiot zainteresowania i intensywnych bada ń tak że współcze śnie. Dokumentacja jego przejawów prowadzona jest przez o środki akademickie i instytucje kulturalne, organizacje pozarz ądowe, badaczy indywidualnych, regionalistów oraz urz ędy. Wynikiem tych bada ń jest niezwykle cenny materiał dotycz ący kultury w Polsce na pocz ątku XXI wieku. Rozpocz ęta 15 stycznia 2013 roku inicjatywa krajowej dokumentacji dziedzictwa niematerialnego ma na celu stworzenie centralnego inwentarza zasobów tego dziedzictwa obecnych na terenie naszego kraju, wci ąż uzupełnianego i aktualizowanego, który stanowiłby odpowiednik istniej ącej od dziesi ęcioleci Krajowej ewidencji zabytków. Ratyfikowana przez Polsk ę Konwencja UNESCO stanowi niezwykle wa żny kamie ń milowy jako impuls do rozpocz ęcia ogólnopolskiej działalno ści inwentaryzacyjnej. Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego b ędzie spisem przejawów żywego dziedzictwa niematerialnego z terenu Polski. Lista b ędzie miała charakter wył ącznie informacyjny i zawiera ć będzie opis zamieszczonych na niej zjawisk, ich rys historyczny, informacje o miejscu wyst ępowania, znaczeniu dla praktykuj ących je społeczno ści, a tak że dokumentacj ę fotograficzn ą i filmow ą. 7. PROMOCJA ZABYTKÓW I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO

Wykorzystanie powiatowych zabytków do promocji turystycznej to zadanie, bez którego trudno sobie wyobrazi ć prawidłowe funkcjonowanie „Programu opieki nad zabytkami powiatu olszty ńskiego 2013-2016”, ale i szeroko rozumianej strategii rozwoju. Wyniki bada ń opinii turystów zlecane przez samorz ądy wyra źnie pokazuj ą, że prawie dwie trzecie ankietowanych przyje żdża w dane miejsce wła śnie ze wzgl ędu na zabytki i pami ątki dziedzictwa kulturowego oraz historycznego. Starostwo Powiatowe w Olsztynie promuje i stara si ę wykorzystywa ć zabytki znajduj ące si ę na terenie powiatu do rozwoju ruchu turystycznego. Wszelkie działania prowadzone s ą oczywi ście w miar ę mo żliwo ści finansowych powiatu.

7.1. PROMOCJA ZABYTKÓW NA STRONIE INTERNETOWEJ Od wielu lat strona internetowa Powiatu Olszty ńskiego www.powiat-olsztynski.pl jest podstawowym kanałem promocyjno-informacyjnym, na której umieszczone s ą materiały na temat najbardziej warto ściowych i najciekawszych zabytków powiatu oraz jego historii, dziedzictwie kulturowym i współczesnych imprezach, które w du żej mierze staraj ą si ę piel ęgnowa ć i przypomina ć o bogatej przeszło ści Warmii i Powiatu olszty ńskiego. Informacje na ten temat mo żna znale źć w odr ębnej zakładce „Atrakcje, Historia” umieszczonej w widocznym miejscu strony internetowej (w szeregu zakładek podstawowych na górze serwisu). Informacje o zabytkach mo żna znale źć tak że na stronie głównej w bie żą cych „Newsach”.

Screen ze strony internetowej powiatu: www.powiat-olsztynski.pl Promocja w „Przegl ądzie Warmi ńskim”

Od czerwca 2007 roku Starostwo Powiatowe wydaje miesi ęcznik powiatowy „Przegl ąd Warmi ński”. To kolejny kanał informacyjno-promocyjny powiatu, gdzie swoje wa żne miejsce maj ą zabytki. Gazeta jest wydawana w nakładzie 400 egzemplarzy i cz ęsto opisuje zabytki powiatu w ró żnych kontekstach (inwestycje w zabytki, akcje ratowania zabytków przed degradacj ą, zabytki jako ciekawostki historyczne, promocja zabytków itp.). „Przegl ąd Warmi ński” jest dost ępny zarówno w formie papierowej, jak i elektronicznej na stronie internetowej Powiatu Olszty ńskiego. To czasopismo bezpłatne, a jego wydanie papierowe jest udost ępniane nieodpłatnie w Biurze Obsługi Interesanta olszty ńskiego Starostwa. Egzemplarze gazety wysyłane s ą te ż do wszystkich 12 gmin powiatu, do najwa żniejszych urz ędów Olsztyna i regionu oraz do bibliotek publicznych i świetlic wiejskich na terenie powiatu.

Artykuł o remoncie zabytkowego zamku w Olsztynku w „Przegl ądzie Warmi ńskim”

Promocja zabytków w mediach regionalnych i ogólnopolskich

Wydział Informacji, Promocji i Rozwoju Starostwa Powiatowego w Olsztynie prowadzi aktywn ą i skuteczn ą polityk ę informacyjn ą, co skutkuje licznymi publikacjami oraz audycjami i materiałami na temat zabytków powiatowych, czy wydarze ń promuj ących dziedzictwo kulturowe oraz historyczne Warmii w mediach regionalnych („Gazeta Olszty ńska”, tygodnik „Nasza Warmia”, „Gazeta Wyborcza – Olsztyn”, „Radio Olsztyn”, TVP Olsztyn, portale www.olsztyn24.com , www.olsztyn.com.pl ) i ogólnopolskich (portal onet.pl, Polska Agencja Prasowa, Radio RMF FM, Radio Zet, program Teleexpres, TVP Info).

Publikacja o zabytkach i dziedzictwie Warmii na portalu Radia Olsztyn

Publikacje o zabytkach i dziedzictwie Warmii na portalu Onet

7.2 DOTOWANIE IMPREZ SŁU ŻĄ CYCH ZACHOWANIU DZIEDZICTWA WARMII

7.2.1. PRZEDSI ĘWZI ĘCIA NA RZECZ OCHRONY ZABYTKÓW I ZACHOWANIA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO DOFINANSOWANE Z BUD ŻETU POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO

Od 2004 roku Powiat Olszty ński dofinansowuje jednostki samorz ądu terytorialnego z terenu powiatu organizuj ące wydarzenia, których celem jest promocja dawnych zwyczajów i obrz ędów warmi ńskich, dziedzictwa kulinarnego, czy wydarze ń historycznych. Rada Powiatu w Olsztynie od o śmiu lat przyjmuje „Uchwał ę w sprawie udzielenia pomocy finansowej gminom powiatu olszty ńskiego na realizacj ę zada ń publicznych o charakterze ponadgminnym polegaj ących na organizacji i przeprowadzeniu imprez maj ących du że znaczenie dla rozwoju kultury, sportu i promocji Powiatu Olsztyńskiego”. Dotacje dla gmin to co roku kwota kilkudziesi ęciu tysi ęcy złotych, które s ą zagospodarowane m.in. na takie imprezy, jak Kiermas Warmi ński w Bałdach (z wjazdem biskupów warmi ńskich na Warmi ę), Napoleoniad ę - rekonstrukcj ę bitwy z czasów napoleo ńskich, Dziedzictwo Kulinarne w Dywitach, czy Spotkania Warmi ńskie w Gietrzwałdzie.

Rekonstrukcja wjazdu biskupa warmi ńskiego w Bałdach w czasie Kiermasu

Starostwo Powiatowe w Olsztynie współpracuje na rzecz podtrzymania dziedzictwa Warmii tak że z organizacjami pozarz ądowymi z terenu powiatu. Co roku w Otwartym Konkursie Ofert NGO’sy mog ą ubiega ć si ę o środki z bud żetu Powiatu m.in. na organizacj ę imprez promuj ących dziedzictwo kulturalne, lokalny folklor i rzemiosło artystyczne. Do wydarze ń, które uzyskały dotacj ę Powiatu i wpisuj ą si ę w piel ęgnowanie tradycji warmi ńskich zaliczy ć mo żna m.in. Festyn Archeologiczny w Gadach, Mi ędzynarodowy Festiwal Chórów im. Feliksa Nowowiejskiego, który odbywa si ę w zabytkowym ko ściele św. Anny w Barczewie.

7.2.2. PROJEKTY UNIJNE POWIATU NA RZECZ PROMOCJI HISTORII I TRADYCJI

Wydział Informacji, Promocji i Rozwoju olszty ńskiego Starostwa umiej ętnie wykorzystuje środki zewn ętrzne do promowania i o żywiania najwa żniejszych, przełomowych, a cz ęsto tak że mało znanych dziejów i tradycji warmi ńskich.

Kopernik Warmiakiem Pierwszy z realizowanych projektów Kopernik Warmiakiem był zwi ązany z bogatymi działaniami dokonanymi przez najwybitniejszego Warmiaka Mikołaja Kopernika. Wi ększo ść życia, bo ponad 40 lat astronom sp ędził na Warmii, gdzie stworzył swoje wiekopomne dzieła, ale był tak że lekarzem, ekonomist ą, czy administratorem zasadzaj ącym chłopów na łanach opuszczonych. Projekt był nastawiony na multimedialny wymiar, ale nie zabrakło w nim te ż takich działa ń, jak ustawienie na terenie trzech warmi ńskich powiatów 38 tablic informacyjnych o lokowaniu danej miejscowo ści. W projekcie promowane s ą tak że najcenniejsze zabytki Warmii zwi ązane z osob ą Kopernika. Na portalu: www.warmia-kopernik.pl znajduje si ę kompendium wiedzy o życiu i dokonaniach astronoma, w tym m.in. zdj ęcia panoramiczne takich miejsc, jak Zamek Kapituły w Olsztynie, Archikatedra we Fromborku, Zamek w Lidzbarku, czy obiekty sakralne Pieni ęż na i Braniewa. W miniaturach filmowych aktor odgrywaj ący Kopernika opowiada o swym życiu na Warmii, a w tle widzimy zabytkowe obiekty z kilkudziesi ęciu miejsc Warmii.

Screen zdj ęcia panoramicznego ze strony www.warmia-kopernik.pl

Odsłoni ęcie pami ątkowej tablicy informacyjnej w Ługwałdzie Warmi ński Festiwal Dziedzictwa Browarniczego To nowy i nietypowy produkt regionalny, który w latach 2012-14 b ędzie prezentowa ć dziedzictwo browarnicze i kulinarne Warmii. Warmia to nie tylko zachwycaj ące kapliczki, ko ścioły, pi ękna przyroda z jeziorami, urozmaiconym krajobrazem i alejami warmińskimi. Ju ż od czasów średniowiecza w regionie istniały silne tradycje browarnicze. Przez kolejne stulecia tradycje warzenia i wyszynku piwa stanowiły, poza rolnictwem, główne źródło dochodu mieszczan warmi ńskich. Piwo produkowano we wspólnie u żytkowanych browarach miejskich, przydomowych browarach prywatnych, browarach zamkowych, a nawet w browarze klasztornym (Barczewo). Na terenach wiejskich działały natomiast browary folwarczne. Praktycznie w ka żdym mie ście funkcjonował browar. Sytuacja taka utrzymała się tak że po przej ściu browarnictwa z produkcji rzemie ślniczej w przemysłow ą, co miało miejsce w XIX wieku i trwała praktycznie do 1945r. Tradycje browarnicze kontynuowano ma Warmii tak że po drugiej wojnie światowej, w nowej ju ż rzeczywisto ści. Co roku na imprezach browarniczych w Olsztynie, Braniewie i Biskupcu Reszelskim prezentowane jest Warmi ńskie Objazdowe Muzeum Browarnictwa z oryginalnymi dokumentami i pami ątkami, uczestnicy festiwalu w Biskupcu korzystaj ą z mo żliwo ści zwiedzania z przewodnikiem zabytkowego, ale nieczynnego budynku browaru. Jednym z zamysłów WFDB jest promocja zabytkowych obiektów browarów na Warmii, co ma si ę przeło żyć na znalezienie inwestorów dla cennych pami ątek historii. Festiwal promuje te ż zapomniane warmi ńskie przek ąski piwne, czyli słone ciasteczka „nowolatki” i „fafernuchy”, czyli słodkie pierniki na miodzie z pieprzem. Organizowane były konkursy kulinarne na najsmaczniejsze „nowolatki” i „fafernuchy”.

Fragment ekspozycji Warmi ńskiego Objazdowego Muzeum Browarnictwa

8. SZLAKI TURYSTYCZNE WYKORZYSTUJ ĄCE ZABYTKI I ZASOBY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO

Powiat olszty ński to czysta i pi ękna ziemia. Dla turystów jest to region szczególnie interesuj ący, bo mo żna tu znale źć nie zdeptane le śne ście żki i jeziora, na których nie ma tłoku. Bogata przeszło ść historyczna powiatu pozostawiła wiele interesuj ących pomników kultury, tajemnicze zamki krzy żackie z XIV-XV wieku, fragmenty murów obronnych i warowni, kapliczki, cmentarze rzymsko-katolickie i ewangelickie, ko ścioły gotyckie, barokowe. Warmia i Mazury to ziemia, gdzie współ żyło, przenikało si ę i ścierało wiele kultur i narodowo ści. Ślady tych procesów widoczne s ą w bogactwie zachowanych śladów. Warmia to tak że bogata i nieska żona przyroda. Na powierzchni 2 840 km kw. jest a ż 12 rezerwatów przyrody i 14 u żytków ekologicznych, które s ą miejscem wyst ępowania rzadkich gatunków fauny i flory. Wody to ponad 4%, lasy - 35% powierzchni powiatu, podczas gdy średnia dla województwa wynosi 29%. Bardzo wa żne jest to, że lasy powiatu otaczaj ą Olsztyn pier ścieniem i ł ącz ą si ę z lasem miejskim, tworz ąc zielone płuca dla Olsztyna. W powiecie olszty ńskim wyst ępuje a ż 167 ró żnych pomników przyrody w postaci ciekawych głazów i drzew - pojedynczych lub wyst ępuj ących w grupach i alejach. Na terenie powiatu olszty ńskiego wyst ępuje wiele szlaków turystycznych ukazuj ących walory przyrodnicze oraz spu ścizn ę kulturow ą. Szlaki s ą bardzo rozbudowane i dobrze ze sob ą skomunikowane. Cz ęsto wykraczaj ą poza granice powiatu

8.1. SZLAKI ROWEROWE

1. Szlak „Poznaj architektur ę wsi warmi ńskiej”

Szlak rowerowy jest zamkni ętą p ętl ą okr ęż ną wokół Olsztyna. Przebiegał b ędzie po drogach dogodnych dla ruch u rowerowego, cz ęś ciowo po bocznych drogach asfaltowych, cz ęś ciowo po drogach gruntowych i le śnych. Pętla w trzech punktach od strony południowo-wschodniej i w jednym od zachodu, ł ączy ć si ę b ędzie z istniej ącymi oznakowanymi wcze śniej szlakami rowerowymi. Długo ść szlaku (km): 117,7

Opis-komentarz: 0 km skrzy żowanie dróg: Słupy-Gady i Ró żowo- Barczewko. Droga asfaltowa 1,4 km po prawej stronie znajduje si ę le śny parking zdatny do przygotowania na jego terenie miejsca postoju dla rowerzystów 1,8 km po prawej stronie znajduje si ę Gospodarstwo Go ścinne „Janczary”, prowadz ące działalno ść agroturystyczn ą. Po stronie lewej istnieje mo żliwo ść zej ścia na przygotowan ą pla żę . 2,7 km Barczewko. W miejscowo ści skrzy żowanie z drog ą na Gady (kierunek wskazuje znak), trasa wiedzie prosto, nadal asfaltow ą szos ą. 4,2 km Rozwidlenie dróg. Drogowskaz informuje o drodze do Ł ęgajn (w prawo). Rowerzysta napotyka tu na oznaczenia szlaków rowerowych gminy Barczewo. Droga asfaltowa. 6,6 km Biedowo. 7,7 km Skrzy żowanie z drog ą prowadz ącą do Tuławek (w lewo, drogowskaz). Tuz obok znajduje się du ża stajnia z ko ńmi sportowymi, urz ądzony parkour i okólniki. Nadal szosa. 8,5 km Przejazd kolejowy. 9,8 km Dojazd do ruchliwej drogi, jej bezkolizyjne przeci ęcie i wjazd do Barczewa. Ulica asfaltowa. 10 km Barczewo. Ulica Warmi ńska. 10,8 km Skr ęt w prawo w ulic ę Mickiewicza, przejazd przez most na rzece Pisa. 11,2 km W ęzeł szlaków gminnych (mapa z opisami na ścianie jednego z budynków). 11,4 km Skr ęt w lewo na ulic ę Ko ściuszki (droga prowadzi do Butryn, o czym informuje drogowskaz). Droga asfaltowa. 13,2 km Po lewej cmentarz. 15,1 km W lewo odchodzi droga w kierunku Leszna (drogowskaz). 16,7 km W lewo odchodzi droga w kierunku Jedzbarka (drogowskaz). 18,0 km Pogorszenie jako ści nawierzchni asfaltowej. 22,2 km Prejłowo. Skr ęt w prawo w kierunku Olsztyna (drogowskaz). Asfaltowa szosa. Rozpocz ęcie odcinka wspólnego z czarnym szlakiem rowerowym gminy Purda 23,3 km Na skrzy żowaniu trasa wiedzie w lewo (drogowskaz na Purd ę i Butryny).Czarny szlak wiedzie prosto do Olsztyna. 25,4 km Pajtuny. Nadal asfalt. 28.3 km Purda. W ęzeł szlaków rowerowych (mapa i opisy), skrzy żowanie dróg na Barczewo, Butryny, Now ą Wie ś. Trasa prowadzi drog ą asfaltow ą w prawo. 31,6 km Marcinkowo. Asfaltowa szosa. 32,0 km W lewo odchodzi droga w kierunku Purdki (drogowskaz). 32,5 km Stacja PKP Marcinkowo, przejazd kolejowy. 35,1 km Skrzy żowanie i bezkolizyjne przeci ęcie drogi Olsztyn-Ostroł ęka . Dalej asfalt. 36,0 km Wjazd do lasu. Trasa prowadzi dobrej jako ści gruntow ą drog ą le śną. 37.3 km Skrzy żowanie le śnych dróg, rozpocz ęcie odcinka wspólnego z czerwonym szlakiem gminy Purda. Skr ęt w prawo. Dobra droga le śna. 38,8 km Skrzy żowanie le śnych dróg. Trasa prowadzi w lewo. Dobra droga le śna 39,6 km Nawierzchnia zmienia si ę na żużlow ą. 40.0 km Le śniczówka Kaborno. Skrzy żowanie dróg. Trasa wiedzie prosto. Żużel. 40,6 km Zabudowania miejscowo ści Kaborno, skrzy żowanie dróg (trasa prosto). Miejscami nawierzchnia piaszczysta. 42,0 km Wjazd do kompleksu le śnego. Wygodna, szeroka, dobrze utwardzona droga le śna. 42,7 km Skr ęt w lewo (w kierunku jeziora), przy le śnej kapliczce. 43,0 km Na skrzy żowaniu w prawo. Dobra droga le śna. 43,5 km W prawo mo żliwo ść wjazdu nad jezioro. Trasa wiedzie w lewo. 43,8 km Skr ęt w prawo na przeci ęciu dróg. Droga le śna. 45,1 km Tr ękus. Nawierzchnia szutrowa. 45,3 km Skrzy żowanie przy kapliczce. Trasa prowadzi prosto. 45,8 km Nawierzchnia zmienia si ę po wyje ździe ze wsi na asfalt. 47,0 km Linowo. Droga asfaltowa. 48,9 km Wjazd na drog ę Szcz ęsne –Stary Olsztyn. Kierunek w lewo. Asfaltowa szosa. 50,5 km Stary Olsztyn. 52,2 km Skrzy żowanie i bezkolizyjne przeci ęcie drogi Olsztyn- Butryny. Punkt wspólny z żółtym szlakiem rowerowym gminy Purda. Dalej nawierzchnia żużlowa. 53,0 km Dojazd do jeziora i drogi prowadz ącej wzdłu ż jego brzegu (na prawo). Spotkanie z zielonym szlakiem turystyki pieszej. 53,3 km Zabudowania miejscowo ści Bart ąż ek. Wjazd na asfalt. 55,4 km Dojazd do drogi Olsztyn- Bart ąg oraz mostu na Łynie. Skr ęt w lewo. Asfalt. 55,5 km Bart ąg. Na skrzy żowaniu skr ęt w lewo (na Ru ś, drogowskaz). 56,3 km Rozwidlenie dróg: w lewo Ru ś, trasa prowadzi w prawo (Gietrzwałd).Wyboisty asfalt. 57,5 km Koniec odcinka asfaltowego, pocz ątek szutrowego. 57,7 km Przejazd pod mostem kolejowym. Za nim na podje ździe bruk 57,9 km Koniec odcinka stabilizowanego brukiem. Dalej droga żużlowa. 59,2 km Dojazd do drogi na Warszaw ę i jej bezkolizyjne przeci ęcie. Wjazd na drog ę prowadz ącą do Tomaszowa (w lewo, drogowskaz). Asfalt. 60,3 km Tomaszkowo. Na skrzy żowaniach nie zmieniamy kierunku. 63,5 km Na prawo zjazd do o środka Copernicus, jezioro, zabudowania letniskowe. Nadal asfalt. 65,0 km Sz ąbruk. Skrzy żowanie z drog ą prowadz ącą do Kudyp (w prawo). Trasa wiedzie w lewo w kierunku Gietrzwałdu (drogowskaz). Pocz ątek odcinka wspólnego z czerwonym szlakiem rowerowym Olsztyn- Stare Jabłonki. Szosa. 67,3 km Uniszewo. Trasa wiedzie cały czas asfaltem. 68,8 km Dalszy ci ąg zabudowa ń Uniszewa. Po prawej zostaje przejazd kolejowy. 70,0 km Stacja PKP Uniszewo. 72,4 km Łajsy. Przejazd przez tory. Asfalt. 75,9 km Wjazd do Gietrzwałdu, przejazd pod drog ą Olsztyn- Ostróda. W centrum skrzy żowanie. Trasa prowadzi prosto podjazdem (znak na Woryty). Asfalt. 77,6 km Woryty. Na rozwidleniu koło kapliczki w prawo. Szosa asfaltowa. 78,6 km Wjazd na drog ę gruntow ą (w prawo) i na pierwszym skr ęcie równie ż w prawo. Koniec odcinka wspólnego ze szlakiem czerwonym. Dalej droga gruntowa polna. 81,9 km Rentyny. Droga piaskowa, miejscami grz ąska. Po prawej jezioro. 82,3 km Skr ęt w lewo, w drog ę le śną (podjazd). 84,5 km Wjazd na drog ę Olsztyn- Mor ąg. Trasa wiedzie w prawo. 84,6 km Skr ęt w lewo, w boczna gruntow ą drog ę. 86,1 km Wjazd na asfalt w miejscowo ści Wrzesina. Trasa w lewo. 86,6 km Ostatnie zabudowania wsi, nawierzchnia asfaltowa przechodzi w szuter dobrze utwardzony. 88,0 km Porbady. 88,2 km Skrzy żowanie koło drzewa, p ętla wiedzie w prawo. Dobra droga polna. 88,6 km Rozwidlenie dróg koło krzy ża. Nale ży skr ęci ć w prawo. Droga polna. 90,0 km Skr ęt w lewo w kierunku stacji PKP Godki. Droga gruntowa. 90,5 km Stacja, przejazd przez tory kolejowe. 90,7 km Wjazd na szos ę w kierunku Jonkowa (w prawo). 91,9 km W ęgajty. Trasa wiedzie asfaltem. 93,5 km Wjazd do Jonkowa. Nale ży kierowa ć si ę w lewo, na ulic ę Ks.Jana Hanowskiego. We wsi asfalt. 94,0 km W centrum Jonkowa skrzy żowanie z droga na Mostkowo. Trasa prowadzi prosto. 95,0 km Rozwidlenie dróg: w prawo Olsztyn, p ętla skr ęca w lewo drog ą asfaltow ą do M ątek. 96,7 km M ątki. We wsi mocno dziurawy asfalt. 97,7 km Wyjazd i zmiana nawierzchni na szuter. 97,8 km Rozwidlenie dróg: w prawo do wsi Polejki (drogowskaz), w lewo dobrej jako ści szuter w kierunku wsi Kajny (drogowskaz). Skr ęt w prawo. 99,3 km Przejazd przez tory kolejowe. Zaraz za torami skr ęt w lewo i jazda droga gruntowa wzdłu ż torów. 101,8 km Wjazd na asfalt w Barkwedzie. Skr ęt w prawo. 102,0 km Przejazd przez most na Starej Łynie. Istnieje mo żliwo ść dojazdu do Gospodarstwa „Strusiolandia”. Pocz ątek odcinka wspólnego ze szlakiem pieszym czerwonym. Asfalt. 102,3 km Skr ęt w prawo w drog ę le śną. 103,5 km Rozwidlenie dróg polnych, skr ęt w prawo. 106,3 km Drewniany most nad rzek ą. Dalej droga polna. 107,0 km Wjazd na asfalt we wsi Br ąswałd. Skr ęt w prawo. 107,2 km Skr ęt w lewo w drog ę żużlow ą (koło kapliczki). 107,4 km Rozwidlenie dróg koło krzy ża, jazda w prawo (zgodnie ze wskazaniami strzałek) w kierunku Spr ęcowa i Ługwałdu. Droga gruntowa. 108,6 km Skr ęt w prawo na rozwidleniu. Droga gruntowa. 109,8 km Wjazd na asfalt w miejscowo ści Ługwałd. Skr ęt w lewo 111,1 km Dojazd do trasy Olsztyn- Dobre Miasto, bezkolizyjne przecięcie i dalej droga szutrowa, potem le śna. 112,7 km Dojazd do Gospodarstwa „Oaza Spokoju”, skręt w lewo. Droga gruntowa dobrej jako ści. 113,8 km Wjazd na szos ę Dywity-Ró żnowo. Skr ęt w lewo. Asfalt. Pocz ątek odcinka wspólnego z niebieskim szlakiem rowerowym gminy Dywity. 114,5 km Ró żnowo. Rozpoczyna si ę dziurawy asfalt. W lewo droga na Rozgity. Trasa prowadzi prosto. 115,1 km Rozwidlenie dróg. W lewo do D ąbrówki Wielkiej, trasa wiedzie w prawo (drogowskaz informuje o kierunku na Słupy). Dziurawy asfalt. Koniec odcinka wspólnego ze szlakiem niebieskim. 115,3 km Koniec drogi asfaltowej, rozpoczyna si ę droga gruntowa. 116,7 km Le śne miejsce postoju, w lewo droga wzdłu ż ściany lasu, trasa prowadzi prosto. Droga le śna. 117,7 km Wjazd na szos ę Olsztyn- Gady, bezkolizyjne przeci ęcie, dalej jazda szos ą w kierunku Barczewka (prosto). Zamkni ęcie p ętli.

2. Szlak "7 cudów natury 7 cudów kultury" - gmina Biskupiec (szlak uło żony przez Katolickie Gimnazjum Społeczne w Biskupcu) Opis-komentarz: Biskupiec – Rzeck – Rasz ąg – Zabrodzie – Kobułty – Parelskie Wzgórza – Lipowo – Stanclewo – Bredynki – Dębowo – Czerwonka – Biesowo – jezioro Galk – jezioro Dadaj

3. Szlak - Rowerem po złote runo Stowarzyszenia Kulturalnego "Nasz Kawałek Warmii" .

Długo ść trasy: 31 km. Znakowanie w terenie: trasa oznakowana.

Opis-komentarz: Ście żka jest wyznakowana jako p ętla, która prowadzi po malowniczych warmi ńskich terenach. Mo żna wł ączy ć si ę w ni ą w dowolnym miejscu. Proponowane pocz ątki trasy to dworzec PKP Czerwonka lub zjazd w kierunku Biskupca z drogi nr 16 (Biskupiec - Mr ągowo). W obu tych miejscach s ą umieszczone tablice informacyjne z mapk ą trasy i podstawowymi informacjami. Wystartowa ć proponujemy z tego drugiego punktu. Zje żdżamy z obwodnicy do Biskupca.

8.2. SZLAKI KAJAKOWE

1. Szlak 2 Marózk ą i Łyn ą do Olsztyn ą

Opis-komentarz: Waplewo – Mostek drogowy – Most kolejowy – Jezioro Maróz – Swaderki – Mostek – Jezioro Świ ęte – Wypływ rzeki Marózka – gospodarstwo rolne w Kurkach – Kurki most drogowy – Niski mostek – Jezioro Ła ńskie – Wypływ Łyny – Jezioro Ustrych – Pocz ątek przełomu (w tym miejscu nale ży wysi ąść z kajaków i je przenie ść ) – Ru ś – elektrownia – Wie ś Bart ąg – Most drogowy, przedmie ścia Olsztyna Długo ść szlaku 56,5 km

2. Szlak 3 Rzek ą Łyn ą w gminie Dobre Miasto Długość szlaku: 40 km Opis-komentarz: Most drogowy w Kłódce (wodowanie kajaków) – okolice Knopina (cz ęste, gwałtowne zakola do 15 – 20 m) - dalej w kierunku Dobrego Miasta Du żą Łyn ą (prawe rami ę Łyny b ędące sztucznym wykopem) – czynna elektrownia wodna (tu należy dobi ć do prawej strony brzegu i przenie ść kajaki około 50 m) – dalej płynie si ę pod mostem drogowym obok Bocianiej Baszty – most drogowy w Kosyniu (płyn ąc spokojnym nurtem, odcinek rzeki z licznymi zakolami w śród ł ąk o wysokim 1 m brzegu, brzegi wznosz ą si ę i z daleka wida ć pałac w Smolajnach) – most drogowy w Smolajnach (po prawej stronie odnoga starorzecza po lewej las sosnowo – świerkowy – wpływamy na najładniejszy odcinek szlaku (na zakolach po lewej i po prawej stronie kilkumetrowe urwiska i starorzecza z siedliskami ptactwa wodnego) – most drogowy drogi do Urbanowa – Urbanowo (za Urbanowem do granicy gminy teren wznosi si ę i szlak biegnie w śród pagórków) – płyniemy do granicy gminy. 8.3. SZLAKI SAMOCHODOWE

Mapa turystyczna powiatu olszty ńskiego – szlaki samochodowe. Źródło: www.domwarminski.pl

Szlaki oznakowane 1. Szlak Kopernikowski (na terenie powiatu olszty ńskiego – ok 60 km, długo ść całego szlaku 302 km) Olsztyn – Dywity – Br ąswald – Dobre Miasto – Glotowo – Smolajny – Lidzbark Warmi ński – Ignaliny – Babiak – Krosno – Orneta – Pieni ęż no – Parkosze – Braniewo – Frombork – Podgrodzie – Tolkmicko – Kadmny – Wysoczyzna Elbl ąska - Elbl ąg – Pasł ęk – Buczyniec – Małdyty – Dobrocin – Mor ą – Kretowiny – Jonkowo – Olsztyn.

2. Szlak Grunwaldzki (długo ść szlaku na terenie powiatu olszty ńskiego ok 60 km, długo ść całego szlaku 283 km) Olsztyn – Gietrzwałd – Zawady Małe – Stare Jabłonki – Ostróda – Pietrzwałd – Wysoka Wie ś – Lubawa – Sampława – Bratian – Nowe Miasto Lubawskie – Boleszyn – Lidzbark – Działdowo – Nidzica Łyna – Dąbrówno – Grunwald – Olsztynek – Dorotowo – Olsztyn.

3. Szlak Mazurski (długo ść szlaku na terenie powiatu olszty ńskiego ok 50 km, długo ść całego szlaku 445 km). Olsztyn – Barczewo – Biskupiec – Łęż any - Reszel – Św. Lipka – Kętrzyn – Gierło ż – Mamerki – Węgorzewo – Rapa – Gołdap – Olecko – Wieliczki – Ełk – Ogródek – Orzysz – Nowe Guty – Pisz – Ruciane Nida – Wojnowo – Kruty ń – Zgon – Spychowo – Szczytno – Pasym – Olsztyn.

Szlaki tematyczne 1. Pałace i dworki Etap 1 Przebieg szlaku: Olsztynek – Łajsy (przez Biesal) - Smolajny (przez Dobre Miasto, Radostowo) - Potryty - Ustnik (przez Jeziorany) - Tejstymy - Górowo - Bęsia – Tumiany - Olsztyn Etap 2 Przebieg szlaku: Olsztyn - Sapuny (przez Butryny, Swader, Waplewo) - Jadamowo – Gąsiorowo Olsztyneckie - Platyny (przez Guzowy Piec) - Lęguty - Grazymy (przez Gietrzwałd) - Uniszewo - Sz ąbruk – Olsztyn

2. Parki przydworskie Przebieg szlaku: Olsztyn (przez Jeziorny) - Potryty - Tejstymy (przez Biskupiec, Barczewo, w kierunku Barczewka) - Górowo - Maruny - Barczewko (przez Nową Wie ś) - Bałdy - Olsztyn

3. Grody i stanowiska obronne Przebieg trasy: Barczewko – Barczewo – Dadaj – Kierzbu ń – Tumiany – Jeziorany – Kabikiejmy Górne – Sętal – Barkweda

4. Ko ścioły Etap 1 Przebieg trasy: Stawiguda - Gryzliny - Olsztynek - Waplewo (przez Kadrowo, Swader) - Kurki - Butryny - Nowa Wie ś (przez Tr ękusek) - Klewki - Klebark Wielki - Purda (przez Prejłowo) - Giławy - Bartołty Wielkie - Barczewo - Ramsowo (przez Kromerowo) - Biskupiec - Kolno - Ryn Reszelski - Lutry - Pisowo - Frankowo - Tłokowo - Jeziorany (przez Krokowo) - Lamkowo (przez Derc) - Radostowo - Orzechowo - Jesionowo - Buławki - Barczewko – Olsztyn. Etap 2 Przebieg trasy: Olsztyn – Dywity – Br ąswałd – Bukwałd (przez Spr ęcowo) – Sętal – Dobre Miasto – Glotowo – Cerkiewnik – Ró żynka - Kwiecewo – Świ ątki – Skolisty – Nowe Kawkowo – Jonkowo – Wrzesina – Gietrzwałd – Ma ńki (przez Uniszewo) – Sz ąbruk – Olsztyn.

5. Zabytki techniki Przebieg trasy: Olsztynek (przez Kurki, Butryny w kierunku Olsztyna) - Ru ś (przez Stary Olsztyn, Trekusek i Purd ę) -Pajtu ński Młyn - Silice (przez Prejłowo i Bartołty Wielkie) - Klimkowo - Barczewo (przez Biskupiec) - Bęsia (przez Tejstyny) - Jeziorany - Dobre Miasto - Cerkiewnik - Bukwałd – Barkweda - Kajny – Br ąswałd.

6. Architektura mieszkalna Przebieg trasy: Olsztyn - Bart ąg - Ru ś (przez G ągławki) - Stawiguda - Gryzliny - Olsztynek - Sudwa (przez Świetajny) - Drw ęck (przez Lichatjny, Jamiołowo) - Waplewo (przez Kadrowo, Swader), Swaderki - Kurki (przez Zgniłoch ę, Butryny, Purda, Patryki) - Skajboty - Barczewo - Biskupiec - Jeziorany - Dobre Miasto - Cerkiewnik - Bukwałd (powrót w stron ę Dobrego Miasta na Glotowo) - Świ ątki (przez Skalisty) - Skalisty (przez Łomy) - Jonkowo (przez Giedajty - Wrzesina) - Gietrzwałd – Olsztyn.

7. Architektura drewniana Przebieg trasy: Olsztyn (przez Klebark Wielki, Patryki, Purd ę) - Marcinkowo (przez Butryny) - Nowa Kaletka (przez Zgniłoch ę, Kurki, Żelazno, Witra żowo) - Waplewo - Gąsiorowo Olsztyneckie (przez Pawłowo) - Lichtajny - Olsztynek - Gry źliny - Stawiguda - Dorotowo - Sz ąbruk - Uniszewo (przez Guzowy Piec) - Ma ńki - Guzowy Piec - Biesal - Gietrzwałd - Woryty - Gietrzwałd - Naglady (przez Wrzesin ę) - St ękiny - Wołowno - Szałstry (przez Nowe Kawkowo) - Stare Kawkowo (powrót ze Starego Kawkowa do Nowego Kawkowa) - Nowe Kawkowo (przez Pupki) - Łomy (przez Gołogór ę) - Skolity (przez Świ ątki) - Kwiecewo (przez Ró żynk ę) - Bukwałd - Spr ęcowo - Dywity - Ró źnowo - Dywity - Olsztyn

8. Dawne lokacje Przebieg trasy: Purda - Tr ękusek - Klewki - Bart ązek - Bart ąg (mo żna pojechac przez Olsztynek do G ąsiorowa Olsztyneckiego) - Unieszewo - Gietrzwał - Woryty - Wrzesina - Jonkowo - Matki (przez gutkowo) - Br ąswałd (przez dobre Miasto) - Smolajny - (powrót do Dobrego Miasta przez Kabikejmy Dolne) - Ró źnowo - Barczewko - Barczewo - Dadaj (przez Biskupiec) - Górowo

9. Walka o polsko ść Przebieg trasy: Giławy - Purda (przez Butryny) - Nowa Kaletka (powrót w stron ę Olsztyna przez Bart ąg i Tomaszkowo) - Sz ąbruk - Uniszewo - Gietrzwałd - Woryty (przez Wrzesin ę, Warkały, Gutkowo) - Br ąswałd

Mapa turystyczna powiatu olszty ńskiego – muzea i kapliczki. Źródło: http://www.domwarminski.pl

8.4. SZLAKI KONNE

1. Trasy konne na terenie Nadle śnictwa Jedwabno Nr. l - długo ści ok.12,5 km.; przebiega w pobli żu wsi Nata ć Wielka, Nr. 2 - długo ści ok. 11 km.; przebiega w pobli żu wsi Bałdy, Nr. 3 - długo ści ok. 10,5 km.; przebiega w pobli żu wsi Małszewo Nr.4 - długo ści ok. 24 km.; przebiega pomi ędzy wsiami: Zimna Woda, Wały, Muszaki, Nr.5 - długo ści ok. 8,5 km.

2. Trasy konne na terenie Nadle śnictwa Jagiełek Nr 1 – przebiega w pobli żu Jeziora Guzowy Piec

3. Trasy konne na terenie Nadle śnictwa Kudypy Nr1. – le śnictwo Stary Dwór; gm. Stawiguda, Gietrzwałd – przebiega w pobli żu miasta Olsztyna Nr 2 – le śnictwo Kudybki; gm. Gietrzwałd – przebiega w pobli żu wsi: Kudypy, Naterki, Nr 3 – le śnictwo Naglady; gm. Gietrzwałd – przebiega w pobli żu miasta Olsztyna Nr 4 – le śnictwo Wrzesina; gm. Jonkowo – przebiega w pobli żu wsi Wrzesina Nr 5 – le śnictwo Żelazowice; gm. Gietrzwałd – przebiega w pobli żu wsi: Rentyny, Woryty, St ękiny Nr 6 – le śnictwo Chmury; gm. Dobre Miasto – przebiega w pobliżu Jeziora Limajno

8.5. SZLAKI PIESZE I NARCIARSKIE

1. Szlak Kopernikowski (42 km w Powiecie olszty ńskim) Olsztyn (Wysoka Brama) – Br ąswałd - Most nad sztucznym korytem Łyny – Barkweda – Bukwałd – Cerkiewnik – Glotowo – Dobre Miasto – Smolajny

2. Szlak im. A. Śliwy (18,5 km) Olsztyn (Wysoka Brama) – Rezerwat Redykajny – Jezioro Tyrsko – Gutkowo – Łupsztych – Dajtki

3. Szlak 3 (6 km + z Olsztynka do Waplewa) Olsztynek – Waplewo – Maróz – Żelazno

4. Szlak Napoleona (32 km) Gutkowo – Mątki – Jonkowo – Łomy – Pupki – Gołogóra – Skolity – Kalisty – Dąbrówka – Konradowo

5. Szlak 5 (49,9 km) Olsztyn (Wysoka Brama) – Obro ńców Tobruku – Jaroty – Bart ąż ek – Kielary – rzeka Łyna/most – Ru ś/sklep – skraj lasu – granica rezerwatu Las Warmi ński – rzeka Łyna/elektrownia – skrzy żowanie dróg i duktów – Półwysep Lalka – Droga Kurki/D ąb – Kurki – Brze źno Ły ńskie – Orłowo – Ły ński Młyn – przejazd kolejowy – Dobrzy ń PKP 6. Szlak im. Diernowa (10,3 km) Olsztyn Jakubowo – Sanatorium

7. Szlak Bł ękitny (4 km) Olsztyn ul. Bałtycka – jez. Długie - Las Miejski – Jakubowo 8. Szlak 8 (długo ść szlaku 15 km) Gietrzwałd – Woryty (murowane warmi ńskie domy z ko ńca XIX w. Oraz budynek dawnej szkoły polskiej) – przez las Żelazowice (w okolicy rezerwat "Ostoja bobrów na rzece Pasł ęce") - powrót do Woryt – Gietrzwałd

Mapa turystyczna powiatu olszty ńskiego – szlaki piesze i narciarskie. Źródło: www.domwarminski.pl 8.5.1. LE ŚNE ŚCIE ŻKI PRZYRODNICZE NA TERENIE NADLE ŚNICTW POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO

1. Le śna ście żka "Sanatorium" (ok. 4 km) 2. Le śna ście żka "Kudypska Polana" 3. Le śna ście żka "Las bli żej nas" (ok. 3 km) 4. Le śna ście żka "Zazdro ść " (ok. 6,7 km) 5. Le śna ście żka "Zielony szlak" (ok. 5 km

Mapa turystyczna powiatu olszty ńskiego – szlaki rowerowe. Źródło: www.domwarminski.pl

9. DIAGNOZA STANU ISTNIEJ ĄCEGO I POTENCJAŁU POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO W ZAKRESIE OPIEKI I OCHRONY ZABYTKÓW - ANALIZA SZANS I ZAGRO ŻEŃ

Niniejszy Program ma na celu wskazanie istniej ącego stanu zabytków oraz zdefiniowanie mo żliwo ści i obowi ązków prawnych, dzi ęki którym Powiat Olszty ński dba o własne dziedzictwo kulturowe. Dokładna ocena, zarówno materii prawnej jak i materialnej ma na celu okre ślenie aktualnej pozycji i perspektyw , a wraz z tym najlepszej strategii post ępowania w zakresie opieki i ochrony zabytków. Jedn ą z podstawowych metod analizy strategicznej wykorzystywanej przy opracowaniu diagnozy jest analiza SWOT. Analiza ta ma na celu sklasyfikowanie czynników wewn ętrznych i zewn ętrznych wpływaj ących na opiek ę i ochron ę zabytków na terenie powiatu olszty ńskiego.

MOCNE STRONY SŁABE STRONY Ò du ża ilo ść ró żnorodnych zabytków Ò zły stan zachowania znacznej cz ęś ci charakterystycznych dla regionu Warmii; zabytków zlokalizowanych na terenie powiatu Ò atrakcyjne poło żenie powiatu olszty ńskiego pod olszty ńskiego; wzgl ędem krajobrazowym i kulturowym; Ò niewystar czaj ące środki finansowe na Ò du ża ilo ść szlaków turystycznych konserwacj ę obiektów zabytkowych; wykorzystuj ących dziedzictwo kulturowe; Ò brak kontynuacji i nawi ąza ń w stosunku do Ò bogaty zasób ruchomych dzieł sztuki; istniej ącej przestrzeni zabytkowej, zanikanie Ò kultywowanie i promowanie tradycji warmi ńskiej; tradycyjnej architektury i zabudowy Ò funkcjonowanie i wspieranie działalno ści charakterystycznej dla regionu Warmii; Społecznych Opiekunów Zabytków Powiatu Ò niewystarczaj ąca promocja bie żą ca zasobów i Olszty ńskiego; walorów dziedzictwa kulturowego; Ò wzrost inwestycji maj ących na celu ochron ę i Ò niedostateczna edukacja społeczna o renowacj ę zabytków; konieczno ści i potrzebie nale żytego dbania o Ò liczne publikacje nt. dziedzictwa kulturowego zabytki oraz niedostateczna świadomo ść Warmii. wła ścicieli zabytków o prawnych zobowi ązaniach do nale żytego utrzymania obiektów; Ò brak powiatowej ewidencji zabytków;

SZANSE ZAGRO ŻENIA Ò dalsza edukacja i wzrost zainteresowania Ò niewystarczaj ące środki finansowe na wła ścicieli zabytków ochron ą i pracami ochron ę i opiek ę zabytków, reali zacj ę prac konserwatorskimi; renowacyjnych i konserwatorskich; Ò efektywniejsze zarz ądzanie infrastruktur ą Ò niedostateczna liczba działa ń i akcji dotycz ącą szlaków turystycznych; promocyjnych na rzecz ochrony zabytków i Ò dalszy rozwój turystyki, w tym agroturystyki, w dziedzictwa kulturowego; oparciu o obszary historyczne i obiekty zabytkowe; Ò pogarszaj ący si ę stan techniczny zabytków; Ò mo żliwo ść pozyskiwania zewn ętrznych źródeł Ò niewła ściwe u żytkowanie obiektów wsparcia na realizacj ę prac konserwatorskich i zabytkowych; remontowych dotycz ących obiektów zabytkowych; Ò prowadzenie prac b udowlanych na zabytkach Ò promocja i wsparcie inicjatyw lokalnych maj ących niezgodnie ze sztuk ą budowlan ą; na celu popularyzacj ę, promocj ę i prezentacj ę Ò brak wypracowanych procedur okre ślaj ących zabytków i dziedzictwa kulturowego Powiatu współprac ę instytucji odpowiedzialnych za Olszty ńskiego; ochron ę zabytków z wła ścicielami zabytków. Ò promocja i rozwój tradycyjnej architektury charakterystycznej dla regionu Warmii.

10. CELE PRIORYTETOWE I ZADANIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO NA LATA 2013 – 2016

Zgodnie z art. 87 ust. 2 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami programy opieki nad zabytkami, w tym powiatowe, maj ą na celu, w szczególno ści: 1) wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych, wynikaj ących z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzgl ędnienie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, ł ącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami; 6) okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ących sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo żliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami.

Uwzgl ędniaj ąc okre ślone wy żej kierunki działania oraz przeprowadzaj ąc syntez ę analizy SWOT Powiat Olszty ński okre ślił cele priorytetowe oraz wskazał zadania, których podj ęcie przyczyni si ę do poprawy stanu zachowania i zagospodarowania obiektów zabytkowych.

CEL I: OCHRONA ZASOBÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO PODMIOTY/JEDNOSTKI ZADANIA REALIZUJ ĄCE Ochrona krajobrazu kulturowego i środowiska naturalnego Powiat Olszty ński Ò Wydział Infrastruktury i Budownictwa Promowanie regionalnej architektury i budownictwa Ò Wydział Inwestycji i Funduszy UE Ò Wydział Informacji, Promocji i Rozwoju Ò Wydział Inwestycji i Funduszy UE, Wspieranie rozwoju turystyki z uwzgl ędnieniem walorów Ò Wydział Informacji, Promocji i Rozwoju dziedzictwa kulturowego Ò Wydział O światy, Kultury i Kultury Fizycznej Wspieranie inicjatyw maj ących na celu pozyskiwanie środków finansowych z zewn ętrznych źródeł wsparcia na Ò Wydział Inwestycji i Funduszy UE realizację prac konserwatorskich i remontowych dotycz ących obiektów zabytkowych Wsparcie inicjatyw lokalnych maj ących na celu Ò Wydział Informacji, Promocji i Rozwoju, popularyzacj ę, promocj ę i prezentacj ę zabytków i Ò Wydział O światy, Kultury i Kultury dziedzictwa kulturowego Powiatu Olszty ńskiego Fizycznej CEL II: PROMOCJA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO I EDUKACJA MIESZKA ŃCÓW POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO W ZAKRESIE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI Promowanie istniej ących i wspieranie inicjatyw mających na celu tworzenie nowych szlaków turystycznych Wydział Informacji, Promocji i Rozwoju wykorzystuj ących zasoby dziedzictwa kulturowego Powiatu Olszty ńskiego. Promocja zasobów dziedzictwa kulturowego i inicjatyw Wydział Informacji, Promocji i Rozwoju dotycz ących ochrony i opieki nad zabytkami w mediach. Promowanie i prezentacja zabytków z terenu powiatu Wydział Informacji, Promocji i Rozwoju olszty ńskiego za po średnictwem internetu. Ò Wydział Informacji, Promocji i Rozwoju, Promocja kultury i tradycji warmi ńskiej. Ò Wydział O światy, Kultury i Kultury Fizycznej Opracowywanie folderów, przewodników i innych pozycji dotycz ących dziedzictwa kulturowego powiatu oraz Wydział Informacji, Promocji i Rozwoju wspieranie zewn ętrznych publikacji dotycz ących tematyki.

Ò Wydział Infrastruktury i Budownictwa, Upowszechnianie wiedzy na temat dziedzictwa Ò Wydział Inwestycji i Funduszy UE, kulturowego, jego stanu zachowania i potrzeb zwi ązanych z Ò Wydział Informacji, Promocji i Rozwoju, jego ochron ą w śród mieszka ńców Powiatu Olszty ńskiego. Ò Wydział Gospodarowania Środowiskiem, Ò Wydział Geodezji i Gospodarki Nieruchomo ściami Organizacja i udział w szkoleniach dotycz ących ochrony Powiat Olszty ński dziedzictwa kulturowego i opieki nad zabytkami.

Edukacja wła ścicieli w zakresie prawnych zobowi ąza ń do Powiat Olszty ński nale żytego utrzymania obiektów zabytkowych. Okre ślenie procedur i warunków współpracy z Powiat Olszty ński wła ścicielami zabytków. CEL III: UTWORZENIE, PROWADZENIE I BIE ŻĄ CA AKTUALIZACJA EWIDENCJI ZABYTKÓW POWIATU OLSZTY ŃSKIEGO Ò Wydział Inwestycji i Funduszy UE, Opracowanie wykazu, wraz z opisem geodezyjnym Ò Wydział Infrastruktury i Budownictwa; budowlanym, inwestycyjnym i dokumentacj ą zdj ęciow ą, Ò Wydział Geodezji i Gospodarki zabytków b ędących w zasobach Powiatu Olszty ńskiego, w Nieruchomo ściami; tym wykazu kapliczek. Ò Wydział Informacji, Promocji i Rozwoju Ò Wydział Infrastruktury i Budownictwa; Prowadzenie w wersji elektronicznej i bie żą ca aktualizacja Ò Wydział Geodezji i Gospodarki ewidencji zabytków Powiatu Olszty ńskiego i ewidencji Nieruchomo ściami; kapliczek. Ò Wydział Informacji, Promocji i Rozwoju Udost ępnienie ewidencji na stronach internetowych Powiatu Olszty ńskiego oraz stronach internetowych innych Wydział Informacji, Promocji i Rozwoju zainteresowanych podmiotów. Ò Wydział Infrastruktury i Budownictwa; Opracowanie mapy zabytków b ędących w zasobach Ò Wydział Geodezji i Gospodarki Powiatu Olszty ńskiego. Nieruchomo ściami; Ò Wydział Informacji, Promocji i Rozwoju

Realizacja Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Olszty ńskiego na lata 2013 – 2016, a tym samym osi ągni ęcie zakładanych celów priorytetowych mo żliwe b ędzie dzi ęki realizacji okre ślonych zada ń przy zastosowaniu nast ępuj ących instrumentów: 1) prawnych – wynikaj ących z przepisów ustawowych w zakresie praw i obowiązków dotycz ących opieki i ochrony zabytków oraz uwzgl ędnieniu Programu przy tworzeniu innych dokumentów prawa miejscowego, 2) finansowych – polegaj ących na wspieraniu prac konserwatorskich i renowacyjnych przy obiektach zabytkowych oraz inicjatyw lokalnych, w tym równie ż inicjatyw maj ących na celu pozyskiwanie środków finansowych z zewn ętrznych źródeł wsparcia maj ących na celu popularyzacj ę, promocj ę i prezentacj ę zabytków i dziedzictwa kulturowego Powiatu Olszty ńskiego, 3) koordynacji – osi ągni ęcie poszczególnych celów mo żliwe b ędzie dzi ęki współpracy Powiatu Olszty ńskiego z organizacjami pozarz ądowymi, wła ścicielami zabytków i innymi podmiotami na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami, 4) społecznych – maj ących na celu realizacj ę działa ń promocyjnych i edukacyjnych na rzecz społeczno ści zamieszkuj ącej powiat olszty ński, 5) kontrolnych – maj ących na celu monitoring stanu zachowania dziedzictwa kulturowego Powiatu Olszty ńskiego.

11. LITERATURA I ŹRÓDŁA

1. Warmiacy i Mazurzy. Życie codzienne ludno ści wiejskiej w I połowie XIX wieku. Praca zbiorowa pod redakcj ą Bogumiła Ku źniewskiego. Towarzystwo Przyjaciół Olsztynka. Olsztynek 2002 r. 2. Warmi ńskie kapliczki. Cz ęść I. Mirosław „Micia” Bojenko, Adam Brosch. Dobre Miasto 2011 r. 3. Waloryzacja i ochrona alei przydro żnych na terenie województwa warmi ńsko – mazurskiego . Opracowanie Regionalnego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Olsztynie. Olsztyn 2007 r. 4. www.powiat-olsztynski.pl 5. www.domwarminski.pl 6. www.aleje.org.pl 7. www.nida.pl