Tab.1. Wykaz jezior o powierzchni powyżej 5 ha w gminie Biskupiec (źródło: oprac. A. Jaszczak na podstawie Przewodnika wędkarskiego po jeziorach olsztyńskich [Grudniewski 1974]) Tab. 1. List of lakes with an area above 5 ha in Biskupiec Commune (source of elaboration A. Jaszczak) based on Przewodnik wędkarski po jeziorach olsztyńskich (Angler’s guide to Olsztyn lakes) [Grudniewski 1974]) Powierzchnia Nazwa jeziora [ha] Dadaj 976,8 Tejstymskie 198,2 Wstêp Pierwój 134,1 Jełmuń 131,4 Introduction Stryjewskie 67,5 Woda jest czynnikiem kreują- Rzeckie 59,0 cym krajobraz, tworzywem, które Węgój 53,7 buduje geograficzną przestrzeń, Kraksy Duże 44,2 modeluje krajobraz naturalny [Ba- Rasząg 30,5 ścik 2003]. Stanowi istotny element Kraksy Małe 14,1 wyznaczający zakres gospodarczego Korek 10,96 wykorzystania przestrzeni geogra- ficznej. Istnieje ścisły związek po- Bartosz 7,3 między ilością i jakością zasobów Kamionka 6,4 wodnych, a przestrzenną organizacją Gębory Duże 6,4 działalności np. rolniczej. Stosunki Galk 5,7 wodne determinują bowiem sposoby użytkowania ziemi [Duś 2003]. Jed- jednoczesnym zminimalizowaniu nakże w ostatnich kilkunastu latach elementów degradujących i dyshar- na skutek transformacji ustrojowej, monizujących krajobraz (zwłaszcza a więc także zmian w gospodarce w strefie przybrzeżnej jezior), zacho- (w tym w sektorze rolnictwa), doszło wania podstawowej funkcji rolniczej do znaczących przekształceń obsza- oraz rozwoju funkcji towarzyszą- rów rolniczych położonych w po- cych, przy uwzględnieniu aspektu bliżu zbiorników wodnych (przede społecznego. wszystkim w okolicach jezior). Prze- Badania przeprowadzono na miany w użytkowaniu tych terenów obszarze gminy Biskupiec, będącej związane są także z zaprzestaniem reprezentatywną pod wieloma wzglę- prowadzenia działalności rolniczej dami dla pozostałych w powiecie oraz wprowadzaniem zamiennych olsztyńskim jak i całym regionie (ryc. funkcji takich jak m.in. turystyczna, 1), a ich celem była ocena stanu kra- przemysłowa, usługowa i miesz- jobrazu w okolicach największych kalna. Zjawisko to dotyczy wielu zbiorników wodnych. Ocena stanu krajobrazu Ocena stanu krajobrazu wiejskiego okolicach w ijego wodnych zbiorników przekszta³cenia Jaszczak Agnieszka regionów w Polsce, jednak szcze- gólnie zauważalne jest na Warmii Evaluation and i Mazurach, dotychczas uważanych za typowo rolnicze. Transformations of Większość gmin w powiecie Rural Landscape in the olsztyńskim, a także powiatach sąsiadujących, boryka się z proble- Areas Located near mami z zakresu ochrony walorów Water Reservoirs przyrodniczych i kulturowych, przy Ryc. 1. Mapa gminy Biskupiec z analizowanymi miejscowościami (źródło: materiały Urzędu Miasta i Gminy w Biskupcu) Fig. 1. Map of Biskupiec Municipality with analyzed villages (sources: materials of City and Commune Office in Biskupiec) 65 (południowo-wschodnia część gmi- Galk, Gębory Duże, Kamionka, Białe, Analiza sieci ny) i Pregoły. Na jej terenie wystę- Gębory Małe. Powierzchnię najwięk- hydrologicznej oraz puje 16 jezior (większość o małej szych z nich prezentuje tabela 1. powierzchni), liczne rzeki, mniejsze Sieć hydrograficzna posiada jej przemiany zbiorniki wodne tzw. oczka wodne, układ koncentryczny pod względem Hydrological net analysis sztuczne rowy, mokradła i bagna. retencjowania zasobów wodnych. Jeziorność obszaru wynosi ok. 5% W dolnej partii dorzecza znajduje and it transformation [Atlas środowiska przyrodniczego… się Jezioro Dadaj o stosunkowo dużej Sieć hydrograficzna badanego 1994]. Wśród jezior można wyróż- powierzchni 976,8 ha (z powierzch- obszaru jest dobrze rozwinięta, przy nić: Dadaj, Tejstymy, Pierwój, Jełmuń nią wysp 25,3 ha) w porównaniu do czym powierzchnia wód wynosi (częściowo w gminie), Stryjewskie, zlewni całkowitej rzeki Dadaj (334 ok. 1836 ha. Gmina leży w strefie Rzeckie (Naucz), Węgój, Kraksy km 2), co wskazywałoby na pierw- wododziałowej, w granicach dwóch Duże, Kraksy Małe (głównie na tere- szoplanową funkcję tego zbiornika systemów rzecznych I rzędu: Wisły nie miasta Biskupiec), Rasząg, Korek, Tab. 2. Ocena przekształceń krajobrazu w granicach analizowanych miejscowości (oprac. A. Jaszczak) Tab. 2. Evaluation of landscape transformation in analyzing villages ( elaborated: A. Jaszczak) Lp Nazwa wsi Nazwa jeziora w pobliżu wsi źródła Główne zanieczyszczeń przestrzeni Obiekty publicznej/ Linie energetyczne Architektura mieszkalna, gospodarcza Infrastruktura Zakłady przemysłowe Obiekty ppgr Wysypiska śmieci/ składowiska odpadów Wyrobiska kopalniane Obiekty związane z usługami i turystyką 1 Biesowo Tejstymskie 1,2,3 */*** */* -/- -/- * 2 Biesówko Tejstymskie 1,3 */** */* -/- -/** * 3 Kamionka Kamionka 1 -/* */* -/- -/- * 4 Pierwój Pierwój 1 **/* **/** -/*** -/- * 5 Najdymowo Dadaj 1,3 **/** */- ** 6 Nowe Marcinkowo Naucz 1,4 -/* */* -/- -/- * 7 Kojtryny Dadaj 1,4 ***/*** ***/*** -/*** -/* - 8 Rasząg Rasząg 1 ***/** ***/** */** -/* ** 9 Rukławki Dadaj 1,3,5 **/*** **/*** ***/- **/*** **** 10 Nasy Dadaj 1,4 **/* ***/*** -/*** -/- * 11 Stanclewo Jełmuń 1,2 */** **/** */- -/- ** 12 Stryjewo Stryjewskie 1,5 ***/*** ***/** ***/** -/- ** 13Dębowo Stryjewskie 1 -/* */* -/* -/- * 14 Węgój Węgój 1,2 **/** **/** */- -/* ** 15 Wilimy Dadaj 1,3 */** **/** */- */- **** 16 Droszewo Dadaj 1 ***/*** ***/*** */*** -/- - Skala oddziałowania na krajobraz: Główne źródła zanieczyszczeń: - - brak 1. Pochodzące z gospodarstw rolnych, obiektów indywidualnych * - w sposób nieznaczny 2. Pochodzące z mniejszych zakładów usługowych ** - w średnim stopniu 3. Pochodzące z turystyki *** - w dużym stopniu 4. Pochodzące ze wzmożonego ruchu samochodowego **** - w bardzo dużym stopniu 5. Pochodzące z zakładów produkcyjnych 66 1/2009 w magazynowaniu wód [Nowicki, turystyki (szczególne znaczenie mają Glińska 2001]. przede wszystkim jeziora). Z drugiej Analiza oraz ocena Dużą rolę w krajobrazie rolni- strony należy stwierdzić, że większe przekszta³ceñ czym badanego obszaru pełnią oczka zbiorniki wodne stanowią bardzo wodne i stawy. Magazynują one za- wrażliwy na zanieczyszczenia ele- miejscowoœci soby wodne, a także pełnią funkcję ment sieci hydrograficznej, o małej po³o¿onych przyrodniczo-ekologiczną i rekre- zdolności do samooczyszczania. acyjno-wypoczynkową (ryc. 2). Obserwuje się, więc wzrost proce- w okolicach jezior Istnieje potrzeba regeneracji su eutrofizacji wód w wyniku złej oczek wodnych i mokradeł śródpol- gospodarki wodno-ściekowej, użyt- Analysis and evaluation of nych w kierunku powiększenia po- kowania rolniczego. Po likwidacji transformation in villages jemności magazynowej z uwzględ- PGR-ów, grunty rolne znajdujące located near lakes nieniem etapów pilności. Niezbędna się w pobliżu zbiorników wodnych Do badań wytypowano 16 wsi, jest stopniowa wymiana systemów (najczęściej jezior) zostały „odrolnio- położonych w pobliżu największych rozwiązań melioracyjnych (ograni- ne”, podzielone i sprzedawane jako zbiorników wodnych, jezior. Są to: czenie melioracji technicznych na rekreacyjno-letniskowe. Obecnie Biesowo, Biesówko, Pierwój, Naj- korzyść ekologicznych). Zarówno największą liczbę małych działek dymowo, Kamionka, Kojtryny, Nasy, specyfika istniejących urządzeń wod- (często o pow. 5 arów) odnotowuje Nowe Marcinkowo, Rasząg, Rukław- no-melioracyjnych, jak i tendencje się w okolicach jezior Dadaj, Wę- ki, Stanclewo, Stryjewo, Dębowo, społeczno-kulturowe ludności wiej- gój, Stryjewskiego, Jełmuń, Rasząg, Węgój, Wilimy, Droszewo. Zarówno skiej wskazują na potrzebę realizacji Tejstymskiego. Taki obrót ziemią w granicach miejscowości, jak i poza prac: biologicznej regulacji rzek, prowadzi niewątpliwie do obniżenia nimi określono stopień przekształceń odbudowy zbiorników dolinowych walorów użytkowych. Zaobserwo- krajobrazu na skutek działania nie- i śródpolnych, zadrzewień brzego- wano także niekorzystne zmiany korzystnych zjawisk. wo-łęgowych, dostosowania kultur powstałe w wyniku złych inwestycji Degradacja krajobrazu wynika rolnych do naturalnych warunków i zbyt dużej koncentracji obiektów z niekontrolowanego rozwoju róż- wilgotnościowo-glebowych. letniskowych, działek rekreacyjnych nych funkcji m.in. przemysłowej, [Jaszczak, Młynarczyk 2004]. Działki mieszkalnej, usługowej, turystycznej, rekreacyjne (zwłaszcza w okolicy je- a wyraża się w zmianach struktury Ocena stanu krajobrazu ziora Dadaj) są grodzone, występują użytkowania gruntów rolnych, cha- na nich elementy małej architektury w okolicach zbiorników rakteru regionalnej zabudowy miesz- takie, jak altany, wiaty, zadaszenia, kalnej, gospodarczej, użytkowej, wodnych niedozwolone w strefie przybrzeżnej niedostosowaniu do niej obiektów (ryc. 3). Evaluation of landscape nowopowstałych, występowaniu wy- Następuje niszczenie zbioro- sypisk i składowisk śmieci, wyrobisk near water reservoirs wisk roślinności szuwarowej, łąkowej kopalnianych. W tabeli 2 przedsta- i leśnej (ryc. 4). Powszechne jest Sieć hydrograficzna badanego wiono główne elementy degradujące, odłogowanie ziemi, a w konsekwen- obszaru wyraźnie podnosi walory szpecące krajobraz wybranych wsi cji postępująca sukcesja. użytkowe, a także ekologiczne oraz położonych nad jeziorami i okolic częściowo związane z rozwojem oraz stopień ich oddziaływania. 67 Ryc.2. Krajobraz rolniczy w okolicy małych zbiorników wodnych Fig. 2. The rural landscape near small water reservoirs kiego rodzaju dobudówki, pokrycie sidingiem, blachodachówką, zmiana elewacji, przekształcenia formy, zamiana drewnianej, oryginalnej stolarki okiennej i drzwiowej na plastikową. Wśród elementów szpe- cących krajobraz rolniczy występują Stwierdza się również, że bli- linami samochodowymi.