Dr inż. Agnieszka Jaszczak1 DZIEDZICTWO KULTUROWE HISTORYCZNEJ WARMII THE CULTURAL HERITAGE OF THE HISTORICAL WARMIA REGION n Krajobraz historycznej Warmii zdecydowanie różni się od zewnątrz dróg, występuje zabudowa zwarta. Pozostałe mają krajobrazów pozostałych regionów w kraju. Na jego odmienność układ folwarczny lub są przysiółkami, czyli pojedynczymi lub wpływają przede wszystkim: ukształtowanie terenu, uwarunko- skupionymi luźno, najczęściej po kilka, gospodarstwami, roz- wania siedliskowe, klimatyczne, elementy przyrody ożywionej mieszczonymi wokół wsi. Wiele z miejscowości zostało prze- i nieożywionej. Szczególne znacznie miały również losy historycz- kształconych, a odczytanie ich układu jest trudne, dlatego też ne i związany z tym: sposób gospodarowania gruntami, układ podczas badań uwzględniono te zmiany. osiedli wiejskich, formy zabudowy i regionalny jej charakter, ar- Wyróżniono typy zabudowy takie, jak: zagrodowa, jedno- chitektura użytkowa i sakralna, formy zieleni. rodzinna, wielorodzinna, kolonijna, letniskowa, przemysłowa, gospodarcza, towarzysząca. Najczęściej występuje zabudowa Program badań zagrodowa, w której możliwe jest odczytanie charakterystycz- Poniżej przedstawiono analizę obiektów i obszarów mają- nego układu obiektów, znajdujących się w obrębie działki. Do- cych szczególne znaczenie kulturotwórcze, a występujących minującą rolę pełni budynek mieszkalny oraz gospodarcze, te w granicach 50 badanych miejscowości na terenie Warmii, ostatnie w różnej liczbie. Kształty i rozmiary działki są zróżnico- a w obecnym podziale administracyjnym w granicach gminy wane, jednak najczęściej posiadają podstawy: kwadratu, pros- Biskupiec. Gmina, położona administracyjnie w powiecie olsz- tokąta i wielokąta. tyńskim, a w ujęciu fizjograficznym na granicy dwóch mezo- W niektórych wsiach zauważono powtarzający się schemat regionów – Pojezierza Olsztyńskiego i Mrągowskiego, jest re- sytuowania budynków (Wilimy, Najdymowo, Biesowo, Rzeck, prezentatywna pod względem przyrodniczym, kulturowym, Bredynki, Węgój), przy czym zazwyczaj występuje podwórze go- funkcjonalnym, ekonomicznym i społecznym dla pozostałych. spodarcze, sad, warzywniak, miejscami przedogródek. Z więk- Działania w dziedzinie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiej- szości zagród widoczne jest otwarcie na pola, łąki i pastwiska. skich oraz kształtowania krajobrazu są określone przez uwarun- We wszystkich wsiach wzniesiono budynki o niewielkiej po- kowania wewnętrzne, ale mają również powiązania – lokalne wierzchni i prostej formie, z dwuspadowym, symetrycznym da- i regionalne. Dotyczy to także opracowań ujmujących diagnozę, chem (45º). Obiekty mieszkalne użytkowane są najczęściej przez analizę i ocenę stanu krajobrazu. Dlatego też podczas badań jedną rodzinę, zaś wielorodzinne pojawiają się w miejscowoś- uwzględniono specyfikę poszczególnych wsi, nawiązując jed- ciach popegerowskich, najczęściej jako bloki, m.in. w Drosze- nocześnie do uwarunkowań lokalnych oraz ponadlokalnych. wie, Kojtrynach, Mojtynach, Lipowie, Stryjowie. Także tam, gdzie zlokalizowane są większe zakłady, np. przy cegielni w Rukław- Wyniki badań kach, lub w pobliżu stacji kolejowych, jak węzeł komunikacyjny Inwentaryzacja terenowa pozwoliła na dokonanie analiz w Czerwonce. związanych z występowaniem elementów kulturowych w kraj- Kolejnym najczęściej występującym typem jest zabudowa obrazie rolniczym. Opracowanie ograniczono do 50 miejsco- kolonijna, charakterystyczna dla całego regionu Warmii. Na tere- wości. Pochodzenie wsi ma związek z dwoma okresami loka- nach atrakcyjnych turystycznie, np. w pobliżu jezior, pojawia się cyjnymi. Wiele z nich otrzymało akty w II poł. XIV w., była to zabudowa letniskowa (w okolicach Wilim, Węgoja, Rukławek, tzw. „kolonizacja niemiecka”, z kolei w XVI w. „kolonizacja ma­ Stryjewa, Stanclewa, Rasząga, Biesowa, Biesówka, Kamionki). zurska”. Przykładami pierwszej są wsie – Biesowo, Biesówko, W miejscowościach, w których odbywa się produkcja przemys- Czerwonka, Łabuchy, Wólka Wielka, Najdymowo, Rzeck, Stry- łowa oraz rolna, a także występują zakłady usługowe, przemys- jewo, Wygój, Wilimy, Zarębiec; drugiej – Bredynki, Rasząg, Bu- łowe – zlokalizowano obiekty wytwórcze, gospodarcze i towa- kowa Góra, Rudziska, Stanclewo2. rzyszące – również obiekty użyteczności publicznej. Wśród analizowanych miejscowości można wyróżnić zróż- W 15 wsiach występują zespoły obiektów, w większości za- nicowane typy wiejskiej sieci osadniczej, najczęstszym jest uli- bytkowe lub o szczególnej wartości, które obecnie spełniają cówka. Tak lokowana osada posiadała drogę główną, przy któ- różnorodne funkcje, często odmienne od pierwotnie wyznaczo- rej po obu stronach znajdowały się zabudowania. Była ona nych. Wśród nich znajduje się 12 założeń dworsko-parkowych, najczęściej zakładana w dolinach, wzdłuż cieku wodnego. Wieś folwarcznych lub ich pozostałości. W tym 6 zespołów posiada samotniczą reprezentuje 14 miejscowości. Kolejnymi typami budynek dworu, jak i obszar parku. Są to obiekty w: Dąbrówce są: wielodrożnica oraz widlica. Wielodrożnica powstawała naj- Kobułckiej, Kojtrynach, Nasach, Droszewie, Najdymowie, Moj- częściej z przekształcenia owalnicy lub ulicówki. Taki układ cha- tynach. W 7 miejscowościach – Kobułty, Rasząg, Sadowo, Li- rakteryzuje sieć dróg tworzących łańcuch. Widlica natomiast, powo, Zabrodzie Dworzec, Adamowo, Kramarka – zlokalizowa- składa się z jednej drogi głównej, na końcu której znajduje się ne są obiekty folwarczne, miejscami połączone z dworem lub rozwidlenie. parkiem. Na badanym obszarze występuje również owalnica, czy- Wśród innych wyróżnić można zespoły obiektów należą- li wieś posiadająca dwie drogi okalające plac w centrum wsi, cych do kolei (zabudowa mieszkalna, gospodarcza i techniczna gdzie zlokalizowana jest dominata np. kościół; natomiast na w Czerwonce) oraz obiekty byłej cegielni w Parlezie Wielkiej – 138 NAUKA razem z budynkiem zarządcy. Niektre wpisane są do rejestru mosty, nasypy kolejowe, dworce, wiadukty, cegielnie, kominy, zabytków, np. zespoły dworsko-parkowkowe lub oddzielnie nastawnie, brukowane drogi. jako dwory, parki w Droszewie, Borkach Wielkich, Dąbrówce Wśród grupy drugiej, czyli zabytków sakralnych, wyróż- Kobułckiej, Kobułtach, Mojtynach, Najdymowie, Kojtrynach, niono kościoły rzymsko-katolickie, ewangelicko-augsburskie, Raszągu, Nasach, Sadowie, Zabrodziu Dworcu, Parlezie Wiel- w liczbie 7, 5 kaplic filialnych, 63 murowane kapliczki przydroż- kiej – ostatnio zgłoszony do wypisu z rejestru. ne i przyzagrodowe – najczęściej neogotyckie, pochodzące Inwentaryzacja wykazała, że stan zespołów jest w więk- z końca XIX i początku XX w., 23 drewniane i żeliwne krzyże szości niezadowalający. Część z nich ulega postępującej de- przydrożne, 10 cmentarzy, 6 mogił zbiorowych oraz pojedyn- wastacji, najczęściej w związku z brakiem niezbędnych dzia- czych grobów, 3 pomniki i tablice upamiętniające poległych, łań naprawczych. Sytuacja dotyczy: dworów, folwarków, złego najczęściej w czasie I Wojny Światowej. stanu dendroflory, zacierania się stylowego układu historyczne- go w parkach. Przyczyny powyższego należy upatrywać m.in. Podsumowanie w zmianie własności obiektów po II Wojnie Światowej. W więk- W gminie Biskupiec stwierdzono występowanie obiektów szości były one wówczas podzielone i oddane w użytkowanie kulturowych o wysokich wartościach. Badania umożliwiły synte- pracownikom PGR-ów, zostały więc pozbawione właściciela, tyczne przedstawienie i ocenę potencjału kulturowo-krajobra- który prawidłowo zarządzałby obiektem. zowego. Wyjątkowe uwarunkowania historyczne, obszaru leżą- W gminie Biskupiec występują stanowiska archeologiczne cego w granicach województwa warmińsko-mazurskiego, z różnych okresów, pozostałości dawnego osadnictwa pruskie- powiatu olsztyńskiego (w ujęciu administracyjnym), dwóch jed- go, m.in. kurhany, grodziska, cmentarzyska. Rozpoznanie ich nostek – Pojezierza Olsztyńskiego i Pojezierza Mrągowskiego w krajobrazie było trudne; do najbardziej znaczących zaliczono (w ujęciu fizjograficznym), Warmii (w ujęciu historycznym) – wska- kurhany, grodziska, w tym wpisane do rejestru zabytków, w oko- zują na wartości wynikające z wielowiekowego kształtowania się licach Biesówka, Czerwonki, Najdymowa, Stanclewa oraz nie- krajobrazu, a także są wyrazem dziedzictwa regionalnego. wpisane, w okolicach Biesówka, Kamionki, Pierwoju, Mojtyn, Szczególna ochrona pojedynczych obiektów i obszarów Parlezy Małej, Rasząga, Wilim. Na podstawie danych źródło- winna być kompatybilna z ochroną kompleksową krajobrazu. wych,3 podano lokalizację stanowisk archeologicznych, które Krajobraz kulturowy wyznaczają układy osiedli wiejskich, typy zostały odkryte w pobliżu Borek Wielkich, Botowa, Dymra, Łąki zabudowy, budynki mieszkalne i gospodarcze, zespoły dwor- Dymerskiej, Rudzisk, Zabrodzia. sko-parkowe, obiekty użyteczności publicznej i sakralne – mają- W większości analizowanych miejscowości zinwentaryzo- ce ciągłość historyczną. Wśród nich występują również obiekty wano zabytki, wpisane do rejestru lub posiadające wyjątkowe uznane za zabytki kultury, wobec których zastosowano stosow- wartości. Do pierwszej z nich zaliczono obiekty mieszkalne, us- ne przepisy prawne w celu ich zabezpieczenia. Ochrona winna ługowe, użyteczności publicznej, gospodarcze, techniczne. Dru- jednak dotyczyć nie tylko terenów uznanych za wyjątkowo cen- gą grupę stanowią zabytki architektury sakralnej, m.in. kościoły, ne przyrodniczo i kulturowo, ale wszystkich elementów krajo- kaplice, kapliczki, cmentarze, krzyże przydrożne, pojedyncze brazu powiązanych wzajemnie i wielokierunkowo.