Okręty Wojenne Nr

Dwumiesięcznik W NUMERZE Vol. XVIII, Nr 1/2011 (105) ISSN-1231-014X, Indeks 386138

Redaktor naczelny Jarosław Malinowski Z życia flot 2 Kolegium redakcyjne Rafał Ciechanowski, Michał Jarczyk, Maciej S. Sobański

Współpracownicy w kraju Michał Norbert Faszcza Andrzej S. Bartelski, Jan Bartelski, 4 Navigare necesse est... Bitwa Rzymian Stanisław Biela, Jarosław Cichy, z Galami w zatoce Quiberon w 56 r. p.n.e. Andrzej Danilewicz, Józef Wiesław Dyskant, Maciej K. Franz, Przemysław Federowicz, Michał Glock, Tadeusz Górski, Krzysztof Hanuszek, Rafał Mariusz Kaczmarek, Nikołaj W. Mitiuckow Jerzy Lewandowski, Oskar Myszor, 8 Andrzej Nitka, Piotr Nykiel, Pierwsze pancerniki Brazylii Grzegorz Nowak, Grzegorz Ochmiński, Jarosław Palasek, Jan Radziemski, Marek Supłat, Tomasz Walczyk, Kazimierz Zygadło Aleksandr Mitrofanov 19 Współpracownicy zagraniczni Rosyjskie lodołamacze, część I BELGIA Leo van Ginderen CZECHY Ota Janeček FRANCJA Zvonimir Freivogel Gérard Garier, Jean Guiglini, Pierre Hervieux Stawiacze min Królewskiej Marynarki 29 HISZPANIA Wojennej Jugosławii Alejandro Anca Alamillo LITWA Aleksandr Mitrofanov NIEMCY Siergiej Patjanin Richard Dybko, Hartmut Ehlers, 38 Jürgen Eichardt, Christoph Fatz, Niszczyciele typu „Tribal”, część II Zvonimir Freivogel, Reinhard Kramer ROSJA Siergiej A. Bałakin, Nikołaj W. Mitiuckow, Konstantin B. Strelbickij Jarosław Jastrzębski STANY ZJEDNOCZONE. A.P. Amerykański rajd lotniczy na Tokio 49 Arthur D. Baker III 18 kwietnia 1942 roku UKRAINA Anatolij N. Odajnik, Władimir P. Zabłockij WŁOCHY Klaus Fischer, Jarosław Cichy, Maurizio Brescia, Achille Rastelli Michał Jarczyk 60 Operacja „Drosselfang”, część II Adres redakcji Wydawnictwo „Okręty Wojenne” Krzywoustego 16, 42-605 Tarnowskie Góry Polska/Poland tel: +48 32 384-48-61 www.okretywojenne.pl e-mail: [email protected] Jarosław Palasek Amerykańskie lotniskowce 70 Skład, druk i oprawa: typu „Forrestal”, część I DRUKPOL sp. j. Kochanowskiego 27, 42-600 Tarnowskie Góry tel. 032 285 40 35, www.drukujemy.pl Maciej S. Sobański 76 © by Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2011 „Dziesięciotysięczniki”. Drobnicowce Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. motorowe typu B54 i B454, część I Przedruk i kopiowanie jedynie za zgodą wydawnictwa. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i adjustacji tekstów. Materiałów nie zamówionych nie zwracamy. Oskar Myszor Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść 87 publikowanych artykułów, które prezentują Eksportowy szlagier Mao Zedonga. wyłącznie opinie i punkt widzenia ich autorów. Chińskie patrolowce typu 062

Nakład: 1500 egz. Janusz Janik Na okładce: 97 Rozminowywanie Kadet Rinne Polski trałowiec bazowy Bizon projektu 254M. Fot. Janusz Uklejewski Z życia flot

Podane parametry taktyczno-techniczne patrolowca są następujące: wypor- ność 1760 ton, pełna długość 80,60 m, szerokość 13 m, prędkość maksymalna 25 węzłów, zasięg 12 000 Mm/12 węzłów, załoga 50 ludzi. Uzbrojenie ma skła- dać się z działa 40 mm oraz 6 wkm-ów kal. 12,7 mm.

ROSJA Zakup „Mistrali” Rosja zapłaci za 2 francuskie okręty desantowe typu Mistral 1,37 mld Euro. Udział rosyjskich producentów w ich wytwarzaniu wyniesie 20-40%. Przetarg na dostawę okrętów desantowych dla WMF został ogłoszony 26 października 2010. Od początku była w nim faworyzowana oferta francuskiej DCNS (Direction des Constructions Navales). 24 grudnia źródła francu- Fregata Aconit w doku. Fot. DCN. skie i rosyjskie podały, że zakończone zostały rozmowy na temat dostaw 4 okrę- tów desantowych Mistral. Dziś pojawiły się w rosyjskich mediach nieoficjalne FRANCJA informacje o warunkach kontraktu. Pierwsze 2 zamówione Mistrale mają zo- Koszty serwisowania stać wyprodukowane przez DCNS z udziałem kooperantów rosyjskich. Pierw- 2,5 mln Euro rocznie będzie kosztować francuskich podatników serwisowa- szy okręt ma kosztować 720 mln Euro, a drugi 650 mln Euro. Udział produ- nie jednej fregaty typu La Fayette. Stocznia DCNS podpisała dzisiaj umowę w tej centów rosyjskich w budowie pierwszego Mistrala ma wynosić 20%, w drugim sprawie. Przedstawiciele DCNS poinformowali, że porozumienie dotyczy ser- ma wzrosnąć do 40%. Między innymi ten czynnik ma wpłynąć na zmniejszenie wisowania wszystkich 5 okrętów w latach 2011-2015. Ogólna wartość kontrak- ceny. Nie podano, ile będą kosztować 2 desantowce, które mają zostać zbudowa- tu przewyższa 60 mln Euro. Umowa wejdzie w życie wiosną, kiedy planowany ne na licencji DCNS w stoczniach rosyjskich. wcześniej remont rozpocznie Surcouf. Według źródeł francuskich, pierwsze Mistrale mają zostać dostarczone w la- W celu realizacji zamówienia stocznia stworzyła stały zespół remontowy, którego tach 2013 i 2014. Rosyjskie stocznie powinny zaś opanować technologie budo- jedynym zadaniem będzie obsługa techniczna fregat. Na czas bezpośrednich prac, wy tych okrętów do 2016. Jeszcze nie zdecydowano, w której konkretnie stocz- grupa ta będzie wzmacniania pracownikami innych działów. DCNS przygotowa- ni miałyby być budowane Mistrale. Brane są pod uwagę co najmniej 3 stocznie, ła na rzecz programu jeden suchy dok oraz odpowiednie miejsce dla dodatkowej w tym Admirałtiejskije Wierfi należące do OSK (Obiediniennaja Sudrostroitiel- naja Korporacja) – faworyt rozgrywki. INDIE „Deepak” w służbie W dniu 21 stycznia b.r. został ostatecznie wcielony do służby uniwersalny okręt zaopatrzeniowy Deepak (A 50), zbudowany we włoskiej stoczni Fincantieri w Muggiano. Warto dodać, że w budowie znajduje się druga jednostka tego typu o nazwie Shakti. Dane taktyczno-techniczne: wyporność pełna 27 500 t, długość 175 m, szerokość 25 mm, moc siłowni dieslow- skiej 149 600 KM (110 000 (kW), prędkość maksymalna 20 węzłów, zasięg 12 000 MM/15 węzłach. Uzbrojenie obronne składa się z czterech działek AK-230 kal. 30 mm, pochodzących zapewne ze starych wycofanych jednostek. Hangar i obszerne lądowisko dla śmigłowców pozwala Zaopatrzeniowiec Deepak, jeszcze bez zamontowanych działek kal. 30 mm. Fot. Fincantieri na operowanie maszyn o masie do 10 ton. Choć źródła związane z negocjacjami podają, że udało się znacznie obni- KOLUMBIA żyć cenę kupowanych okrętów w stosunku do pierwotnych planów, to faktycz- Budowa OPV-80 nie jest ona znacznie wyższa od podawanych wcześniej wartości (4 Mistrale za Stocznia Cotecmar buduje pierwszy patrolowiec typu Fassmer OPV-80. Jest 2 mld Euro). Dotąd szacowano, że jeden Mistral będzie kosztować 400-600 mln on identyczny z chilijskim typem Piloto Pardo, będzie jednak posiadał teleskopo- Euro. W mediach rosyjskich pojawiły się więc podejrzenia korupcji przy zawie- wy hangar oraz śmigłowiec Bell 412. Na razie planuje się budowę tylko jednej raniu kontraktu. Mówi się nawet, że ostateczna cena może być jeszcze wyższa. jednostki tego typu, budowa drugiej będzie Możliwe jednak, że kilkaset dodatkowych milionów Euro to cena za transfer technologii – jeden z pierwszych w takiej skali między dostawcą uzbrojenia z Za- Chilijski patrolowiec Piloto Pardo, identycznie ma wyglądać jednostka chodu a Rosją. kolumbijska. Fot. via Altair USA Dwaj zwycięzcy Przedstawiciele US Navy poinformowali o wyborze obu konkurujących przedsiębiorstw – Lockheed Martina i Austal USA – jako dostawców fregat klasy Littoral Combat Ship. W ten sposób potwierdziły się październikowe donie- sienia o powrocie do pierwotnych planów US Navy. Dzięki nim marynarka wojenna będzie otrzymywać okręty w szybszym tempie, niż przy wyborze jednego dostawcy. Zminimalizuje również ewentualne skutki opóźnień budowy okrętów. Decyzja komisji przetargowej odzwierciedla podobne oceny obu konstrukcji, wyposażonych w identyczne systemy walki i spełniające podobne wymogi, doty- czące np. charakterystyk morskich.

2 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Z życia flot

Trwają intensywne prace remontowe przy atomowym krążowniku rakietowym Admirał Nachimow (eks-Kalinin), który wiosną ma roz- począć próby odbiorcze. Fot. Internet

Próby nadzorował dowódca Zaporiżżia, kpt 1. rangi Denis Kołczan. Wzięli w nich udział specjaliści stoczni, CKB Cziernomoriec i załoga okrętu. W czasie prób dziób okrętu był zablokowany w specjalnym urządzeniu. Pozwalało ono bezpieczne uruchomienie silników, przebadanie wałów, łożysk i śrub napędowych. Próby przedłużyły się z powodu pożaru, który wybuchł w jednym z przedziałów pod koniec grudnia. Jego skutki, a także wykryte drobne usterki mają zostać usunięte w ciągu 2 tygodni. Według zapisów podpisanych umów, zarówno Lockheed Martin, jak i wystę- Drugi etap prób portowych ma objąć systemy uzbrojenia, nawigacji i wypo- pująca samodzielnie Austal USA, otrzymały zamówienia na zbudowanie po 10 sażenie radiotechniczne. Ma on zakończyć się do 15 lutego. Potem mają się roz- okrętów do 2015 włącznie. General Dynamics – do niedawna lider konkuren- począć próby morskie. Te zaś, zgodnie z poleceniem ministra obrony Ukrainy, cyjnej wobec Lockhhed Martina grupy przemysłowej – zdecydował się występo- Michaiła Jeżiela, muszą zakończyć się najpóźniej 31 maja 2011. wać jako poddostawca Austala, dla zachowania możliwości występowania swoich stoczni w przetargach na budowę kolejnych okrętów. Łączna wartość 20 zbudowanych fregat wyniesie ok. 7,14 mld USD, z czego 3,62 dla Lockheed Martina i prawie 3,52 dla Austal USA. Podpisane niedawno kontrakty dotyczą jednak bezpośrednio finansowania budowy tylko po jednym okręcie, z budżetu na 2010 (436,9 mln dla Lockheed Martina i 432,1 mln USD dla Austala). Kolejne 18 jednostek będzie budowanych na podstawie umów, zawieranych w każdym z następnych lat, z sum, wydziela- nych z budżetów Pentagonu do 2015 włącznie.

Okręt podwodny Zaporiżżie w końcowym stadium remontu. Fot. MW Ukrainy

Zaporiżżie to okręt podwodny proj. 641 (typ Foxtrot w kodzie NATO). Zbu- dowano go w 1970. Pierwotnie wchodził w skład Floty Północnej, później zo- stał przekazany Flocie Czarnomorskiej. W wyniku jej podziału w 1997 Zaporiż- żie zostało włączone do Marynarki Wojennej Ukrainy. Stan techniczny okrętu był fatalny. W 2002 skierowano go do remontu, którego sponsorem i patronem jest Obwód Zaporoski. Po jego zakończeniu Zaporiżżie ma wrócić do składu floty ukraińskiej.

Owoc współpracy amerykańskiej General Dynamics i australijskiej WIELKA BRYTANIA Austal, Independence, dzięki układowi trimarana, zaoferował bezkon- „Invincible” do ChRL? kurencyjnie duży pokład lotniczy. Fot. Austal Chiński biznesman wygrał aukcję, na którą wystawiono to, co zostało ze Przedstawiciele US Navy zaznaczyli, że średnia cena jednostkowa fregat wy- słynnego brytyjskiego lotniskowca Invincible. Na ostateczną decyzję o sprzeda- niesie ok. 440 mln USD, czyli zdecydowanie mniej, niż oszacowana wcześniej ży musi poczekać do lutego. 48-letni Lam Kin-bong, właściciel sieci restauracji przez parlament kwota 538 mln USD. i stoczni jachtowych w Hongkongu i W. Brytanii, zwyciężył w aukcji interneto- Obecnie w służbie znajdują się dwie pierwsze jednostki klasy LCS, Freedom wej zorganizowanej przez brytyjski Disposal Service Authority Ministry of De- i Independence, przy czym trwa proces ich doposażenia i testowania. Lockheed fence. Cena wyjściowa za blok metalu ważącego 10 tys. ton – bo taki był oficjalny Martin w grudniu zwodował również bliźniaczy, wobec pierwszej z wymienio- przedmiot aukcji (wyposażony okręt ważył 17 tys. ton) – wynosiła 2 mln funtów. nych fregat, Fort Worth, zaś Austal finalizuje prace stoczniowe nad drugim tri- Chiński biznesman zaoferował ponad 2 razy tyle – 5 mln funtów. Zakończona 10 maranem, Coronado. Pentagon zamierza zkupić łącznie 55 okrętów klasy LCS. stycznia aukcja nie wyczerpała jednak procedury. Ostateczną decyzję o sprzeda- ży MoD ma podjąć w lutym. UKRAINA Lam Kin-bong chce przetransportować były brytyjski lotniskowiec, pozba- Pierwszy etap prób „Zaporiżżia” wiony silników (4 silniki turbinowe Rolls-Royce mają teraz służyć do innych W Sewastopolu zakończył się pierwszy etap prób jedynego ukraińskiego celów) i wyposażenia, który obecnie znajduje się w Portsmouth, do Zhuhai na okrętu podwodnego Zaporiżżie. Jego próby morskie mają zakończyć się do 31 południu ChRL. 200-metrowy kadłub okrętu miałby pomieścić klub nocny lub maja. Próby portowe w położeniu nawodnym rozpoczęły się 15 grudnia 2010 międzynarodową szkołę, w której miałyby zacieśniać się stosunki chińsko-brytyj- w 13. stoczni remontowej Floty Czarnomorskiej Ministerstwa Obrony FR w Se- skie. Zgodnie z warunkami sprzedaży ma służyć wyłącznie celom cywilnym. Nie wastopolu. Celem prób było zbadanie zespołu napędowego, systemu energetycz- mógłby więc służyć Chińczykom do wykorzystania w programie budowy wła- nego okrętu, systemów i mechanizmów pokładowych, wyremontowanej stacji snych, jak kupione wcześniej okręty rosyjskie Mińsk i Kijew – obecnie stanowią- hydroakustycznej i środków łączności. Ten pierwszy etap prób zakończył się 31 ce atrakcje turystyczne. grudnia 2010. Opracowali: Serwis AL Altair, Jarosław Ma linowski

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 3 Tekst Walka rzymskiej triery z jednostką galijską w zatoce Quiberon. Michał Norbert Faszcza Rys. copyright Przemysław Turczyk 2011

Navigare necesse est... Bitwa Rzymian z Galami w zatoce Quiberon w 56 r. p.n.e.

W 59 r. p.n.e. Gajusz Juliusz Cezar ży Atlantyku. W międzyczasie udało mu Zamieszkujący Bretanię celtyccy We- objął namiestnictwo nad dwiema pro- się zdobyć cenne łupy, przy pomocy któ- netowie mieli czas na przygotowanie się wincjami: Galią Przedalpejską (współ- rych zyskał bezprecedensowe poparcie do odparcia zagrożenia i dobrze go wy- czesne północne Włochy) oraz Ilirią ze strony wojska. Choć wojna toczyła (współczesne wybrzeże Chorwacji, Bo- się bez formalnej zgody Senatu, a w jej 1. Rzymianie nazywali ich przedstawicieli za- śni i Hercegowiny, Czarnogóry oraz Al- trakcie zaatakowano króla mającego miennie Galami (Galli) lub Celtami (Celtae), Grecy 2 zaś – Celtami (Keltoi). banii). Żadna z nich nie dawała nadziei status „przyjaciela ludu rzymskiego” , to 2. Mowa o królu germańskich Swebów, Ariowiście. na szybkie wzbogacenie się, a jedyną opinia społeczna była przychylna dzia- 3. Appianus, II 23; Plutarchus, Cat., 49, 51; Su- możliwością wszczęcia wojny zabor- łaniom rzutkiego namiestnika. Tak dłu- etonius, 30. czej był najazd na ubogie plemiona pa- go jak Cezar mógł liczyć na życzliwość sterskie zajmujące ziemie graniczące kilkudziesięciu tysięcy legionistów oraz z Ilirią. Tymczasem Cezar potrzebował miejskiego plebsu, tak długo szumne za- dużej ilości gotówki, która pozwoliłaby powiedzi pociągnięcia go do odpowie- mu spłacić długi zaciągnięte u wierzy- dzialności karnej pozostawały mrzonka- cieli i prowadzić działalność polityczną mi opozycji senatorskiej3. po ustaniu namiestnictwa. Miał 5 lat na Po ujarzmieniu bitnych plemion Ga- zgromadzenie fortuny, jednakże długie lów belgijskich, Cezar skierował swój i ciężkie walki w górach Albanii nie mo- wzrok ku wybrzeżu, gdzie żyły ludy nad- gły jej zagwarantować. morskie nie uznające jego zwierzch- Wybawieniem stało się powierze- nictwa. Ich podporządkowanie było nie mu spraw prowincji o nazwie Ga- uzasadnione ze strategicznego punk- lia Zaalpejska, obejmującej ówcześnie tu widzenia, lecz ta nie sprowokowana niewielki obszar na południu Fran- agresja dobitnie świadczyła o lekcewa- cji. Wypadki potoczyły się błyskawicz- żeniu przez Rzymian nawet pozorów nie. Korzystając z lokalnych animo- tego, co nazywano w starożytności „woj- zji pomiędzy plemionami celtyckimi1 ną sprawiedliwą” (bellum iustum). oraz ich problemów z Germanami, Ce- Popiersie Gajusza Juliusza Cezara, zdobywcy zar rozpoczął systematyczny podbój Ga- Galii. lii, docierając w 56 r. p.n.e. do wybrze- Fot. Museo Archeologico Nazionale de Napoli

4 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Navigare necesse est... Bitwa Rzymian z Galami w zatoce Quiberon w 56 r. p.n.e. korzystali. Nie dysponowali wprawdzie ację za każdym razem, kiedy oblęże- w trakcie bitwy wiosłami poruszany- potencjałem militarnym zdolnym zni- nie przybrałoby dla nich niekorzystny mi przez trzy rzędy wioślarzy. Grot oraz welować przewagę ciężkozbrojnej pie- obrót. Zapobiec temu mogła wyłącz- fok były wówczas demontowane wraz choty legionowej, ale potrafili wykorzy- nie blokada wybrzeża, co nieuchron- z masztami, aby zminimalizować ryzy- stać doskonałą znajomość żeglugi po nie prowadziło do bitwy morskiej. Plan ko pożaru. Napęd wiosłowy pomagał Kanale La Manche. W tym względzie Galów zaczynał przynosić efekty. Cezar uniezależnić się od wiatru, lecz ograni- Rzymianie nie posiadali najmniejsze- został zmuszony do przyjęcia ich wizji czał liczbę żołnierzy piechoty morskiej, go nawet doświadczenia, co dawało na- prowadzenia działań wojennych, któ- którzy liczyli zazwyczaj od 50 do 100 lu- dzieję na zniszczenie ich sił, o ile udało- ra przemawiała na korzyść doświad- dzi. Należy zaznaczyć, że termin „pie- by się wciągnąć je w bitwę morską. czonych żeglarzy. Chcąc nie chcąc, na- chota morska” odnosił się do tworzo- Cezar zdawał sobie sprawę, że aby miestnik zaakceptował fakt, że wynik nych doraźnie oddziałów walczących myśleć o zwycięstwie, trzeba było skło- kampanii będzie uzależniony od umie- na okrętach i rozformowywanych zaraz nić plemiona nadmorskie do kapitula- jętności sprowadzonych pospiesznie po wykonaniu zadania. W armii Cezara cji zanim te połączą się w jedną armię. z Italii sterników. nie istniały stałe jednostki tego typu9. W tym celu opracował taktykę, która za- W istniejących warunkach oddzia- Długość trirem wynosiła ok. 36 m, kładała szybkie uderzenie na stolicę da- ły rozpoznawcze nie były w stanie do- zaś szerokość ok. 6 m. Kształt kadłu- nego ludu, opanowanie jej i niedopusz- starczyć dokładnych informacji na te- ba przystosowany był do żeglugi po czenie do koncentracji wojowników mat warunków żeglugi po Kanale, co Morzu Śródziemnym, co w przypad- wenetyjskich. Rozprawienie się osobno było w pełni zrozumiałe, zważywszy na ku wystąpienia sztormu na Kanale La z każdym z plemion było jedyną realną nieprzychylną postawę miejscowej lud- Manche groziło zagładą większej czę- możliwością odniesienia sukcesu. Ga- ności. Cezarowi pozostawało mieć na- ści floty. Cezar przekonał się o tym bo- lowie stawili jednak zacięty opór, a ob- dzieję, że doświadczenia wyniesione leśnie podczas obu inwazji na Brytanię lężenia przeciągały się, przynosząc le- z rejsów po Morzu Śródziemnym okażą (55–54 p.n.e.), kiedy w wyniku nasile- gionistom śmierć i zniechęcenie. Kiedy się tu pomocne. Nie było zresztą więk- nia się pływów dwukrotnie został jej dawano sygnał do ostatecznego sztur- szego wyboru: jakiekolwiek rozstrzy- pozbawiony10. mu na obwarowania, mieszkańcy osady gnięcie inne niż zwycięstwo Rzymian Wenetowie byli znacznie lepiej przy- ładowali dobytek na statki i bezpiecznie poderwałoby mit niezwyciężoności le- gotowani do konfrontacji. Pomimo prze- odpływali ku ziemiom sąsiadów. Wście- gionów, co miałoby nieocenione znacze- trwania stosunkowo szczegółowych opi- kli żołnierze musieli patrzeć jak wrogo- nie propagandowe. W pełni udowodniły sów, rekonstrukcja używanych przez wie wymykają im się z rąk, wykorzystu- to wypadki z 52 r. p.n.e., kiedy to po klę- nich wielofunkcyjnych statków spra- jąc brak rzymskiej floty na okolicznych sce poniesionej pod Gergowią od soju- wia współczesnym badaczom poważ- wodach4. szu z Cezarem odpali wszyscy sprzymie- ne trudności. Wiadomo, że budowano Rzymianie pojęli, że w zaistniałej sy- rzeńcy galijscy5. je z grubych dębowych klepek łączo- tuacji konieczne jest sprowadzenie wła- Ewentualne straty w ludziach i sprzę- nych żelaznymi gwoździami, nie zaś na snej floty wojennej. W przeciwnym wy- cie nie miały decydującego znaczenia zakładkę, jak w przypadku trirem. Po- padku Wenetowie w dalszym ciągu – bez względu na ich wysokość należa- jedynczy maszt zaopatrzony był w skó- swobodnie przeprowadzaliby ewaku- ło zmusić Wenetów do uległości. Para- rzany żagiel rejowy, który, w prze- frazując słynne słowa wypowiedziane ciwieństwie do żagli płóciennych, Statua z I w. n.e. przedstawiająca galijskiego przez Gnejusza Pompejusza Wielkiego6, wytrzymywał silne podmuchy wiatru. wojownika. Fot. Musee Calvet zachowanie życia nie było konieczne, Płaskie dno dawało pewność, że w cza- w przeciwieństwie do podjęcia wyzwa- sie sztormu statek bez przeszkód osią- nia i wypłynięcia na Ocean. Bez tego nie dzie na mieliźnie i, nie odnosząc poważ- było szans na odniesienie zwycięstwa. niejszych uszkodzeń, będzie niebawem Na dowódcę floty mianowany został zdolny do dalszej żeglugi11. legat Decymus Juniusz Brutus Albinus. Galijskie jednostki były krótsze od tri- Ten zdolny oficer posiadał prawdopo- rem, a zatem nie przekraczały 35 m. dobnie jakieś wcześniejsze doświadcze- Z dużą dozą pewności można je uznać nie w tym zakresie, choć starożytni au- za jeszcze mniejsze, choć nie doszło do torzy nie wspominają o tym ani słowem. W późniejszych latach wsławił się on 4. Caesar, bell. Gall., III 12–14; Dio Cassius, dwukrotnym pokonaniem w 49 r. p.n.e. XXXIX 40. Massaliotów (mieszkańców dzisiejszej 5. Caesar, bell. Gall., VII 63–65; Dio Cassius, XL Marsylii), którzy uchodzili za prawdzi- 38; Plutarchus, Caes., 25. 7 6. Navigare necesse est, vivere non est necesse (że- wych mistrzów morskich zmagań . Tym glowanie jest rzeczą konieczną, życie – niekoniecz- razem przyszło mu kierować działania- ną). Plutarchus, Pomp., 50. mi dopiero co wybudowanych okrętów, 7. Caesar, bell. civ., I 56–58, II 5–7; Dio Cassius, XLI 21, XLI 25; Florus, II 13; Velleius Paterculus, obsadzonych nieprzywykłymi do walki II 50. na pokładzie legionistami. Otrzymane 8. Caesar, bell. Gall., III 14; Dio Cassius, XXXIX 40. zadanie wykonał sprawnie i już po kil- 9. Caesar, bell. civ., I 57; bell. Gall., III 14; Plutar- ku tygodniach dotarł z Italii do wybrze- chus, Caes., 16; Suetonius, 68. ży Bretanii8. 10. Caesar, bell. Gall., IV 28–29, V 9–11; Dio Cas- sius, XXXIX 52, XL 3; Suetonius, 25. Rzymskie okręty wojenne były przede 11. Caesar, bell. Gall., III 13; Dio Cassius, XXXIX wszystkim triremami, napędzanymi 41–42.

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 5 Navigare necesse est... Bitwa Rzymian z Galami w zatoce Quiberon w 56 r. p.n.e.

dopuścił się w tym względzie manipu- lacji. Uczynił to prawdopodobnie po to, aby zwiększyć dramatyzm relacjo- nowanych zdarzeń. Rzymska taktyka walki na morzu była stosunkowo prosta. Z odległości kilku- dziesięciu metrów nieprzyjacielskie za- łogi rażone były pociskami przez miotaczy oraz obsługi skorpionów, czyli Fragment płaskorzeźby z I w. n.e. przedsta- niewielkich katapult wystrzeliwujących Fragment płaskorzeźby z I w. n.e. przedsta- wiający dziób rzymskiego okrętu wojennego. wiający rzymską piechotę morską podczas zakończone żelaznym grotem bełty. Wi- walki. Fot. Museo della Civilta Romana Fot. Museo Ostia Antica zualnie przypominały one nieco średnio- ustalenia jednolitego poglądu dotyczą- wieczne kusze, a siła uderzenia przezna- jej szerokości. Żołnierze stojący na wie- cego ich długości. Z pewnością były czonych do nich pocisków była na tyle życzkach znajdowali się wówczas w naj- szersze od galer, a grube burty skutecz- znaczna, by przebić kilku stojących za większym niebezpieczeństwie i tylko ne utrudniały taranowanie, będące pod- sobą ludzi. Po wstępnym ostrzale stara- nielicznym udało się ujść z życiem. Po- stawową techniką walki ludów śród- no się zdruzgotać taranem podatne na zostawał już tylko abordaż. ziemnomorskich. Wysokie burty dawały uszkodzenia burty i w ten sposób po- Nie wiadomo kto był pomysłodawcą Wenetom przewagę podczas abordażu. słać wrogą jednostkę na dno. Jeżeli nie wyposażenia piechoty morskiej w osa- Poprzez odpowiednie manewrowanie przynosiło to zamierzonego efektu, sta- dzone na długich żerdziach sierpy. Gdy- statkiem można było również połamać rano się przedostać na pokład przy po- by był to wynalazek Cezara, zapewne wiosła trirem, co ograniczało ich ma- mocy pomostów oraz haków abordażo- nie omieszkałby się tym pochwalić na newrowość do zera. wych i pokonać wroga w walce wręcz. łamach swoich komentarzy. Najłatwiej Plemiona nadmorskie liczyły na swój Założenia te dostosowane były do prze- byłoby przyjąć, że to inwencji Decymu- żeglarski kunszt, lepszą jakość stat- ciwnika, który również używał galer, ale sa Brutusa Rzymianie zawdzięczali za- ków oraz znajomość linii brzegowej. kompletnie nie nadawały się do starcia stosowanie w bitwie tego prostego urzą- Rzymski namiestnik pokładał nadzieję z Galami12. dzenia. Równie dobrze mogło być ono w przysłowiowej już waleczności legio- Wysokie burty Wenetów sprawiały, że stosowane w marynarce wojennej od nistów i szczęściu, które do tej pory ni- miotane w ich kierunku pociski grzęzły wieków i nie jest wykluczone, iż prze- gdy go nie opuszczało. w grubych dębowych deskach. Na nic jęto je od piratów. To oni każdorazowo Do decydującej bitwy doszło pod ko- zdało się zamontowanie na dziobach tri- dążyli do unieruchomienia statku, by niec lata 56 r. p.n.e. w zatoce Quibe- rem wieżyczek dla procarzy i łuczników móc następnie go obrabować. Sierpami ron. Cezar utrzymywał w pamiętni- – straty zadawane Galom w ten sposób przecinano bowiem olinowanie, na co kach, że Wenetowie wystawili do walki były minimalne. Rzymianie pozostawa- Wenetowie zdawali się być kompletnie ok. 220 statków, co w zupełności leża- li za to niemal bezbronni wobec ataków nieprzygotowani. Po zaczepieniu sier- ło w zakresie ich możliwości, ale po- wrogich miotaczy. Pierwsze straty ostu- pów o liny, wioślarze gwałtownie przy- dejrzenia budzi zastanawiająca szczu- dziły zapał legionistów. Zanim doszło spieszali, w wyniku czego żagiel zwi- płość floty Decymusa Brutusa – miał do bezpośredniego zbliżenia, w ich sze- sał bezwładnie, a jednostka traciła całą on bowiem dowodzić zaledwie 55 ga- regi wkradły się pierwsze oznaki zwąt- prędkość14. lerami. Wątpliwe jest, aby przy tak ra- pienia13.

żącej dysproporcji sił Rzymianie od- Próby taranowania także zakończy- 12. Była to pierwsza bitwa stoczona przez Rzy- ważyli się podjąć wyzwanie. Kwestią ły się niepowodzeniem. Ponadto, był to mian na wodach Oceanu Atlantyckiego, stąd też nie otwartą pozostaje, która z dwóch przy- manewr o tyle ryzykowny, że podpływa- było wiadomo jaką taktykę obierze przeciwnik. 13. Caesar, bell. Gall., III 14; Dio Cassius, toczonych powyżej liczb nie odpowia- jący od strony burty Rzymianie skupia- XXXIX 42. da prawdzie, ale pewne jest, że Cezar li na sobie ostrzał prowadzony z całej 14. Caesar, bell. Gall., III 14–15.

Fragment płaskorzeźby z I w. n.e. przedstawiający bitwę morską z udziałem rzymskich okrętów wojennych. Fot. Museo Arqueologico Nacional

6 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Navigare necesse est... Bitwa Rzymian z Galami w zatoce Quiberon w 56 r. p.n.e.

dopadając w pościgu bezbronnych w ta- Cezar zlekceważył udzieloną mu lekkich warunkach przeciwników. Jedne cję, nie wyciągnął odpowiednich wnio- po drugich, załogi galijskich statków ka- sków z letniej kampanii i nie skopiował pitulowały, chcąc zachować życie w ob- miejscowych rozwiązań technicznych liczu pewnej porażki. Zlekceważenie na- w zakresie budowy statków. Rok później pędu wiosłowego okrutnie zemściło się doprowadziło to do katastrofy floty trans- na plemionach nadmorskich, które z po- portowej, której skala przypominała spek- Marmurowa płaskorzeźba z I w. n.e. przedsta- wiająca dziób rzymskiego okrętu wojennego. wodu kaprysu pogody utraciły jedyną takularne katastrofy doby I wojny pu- Fot. Museo del Palatino armię zdolną przeciwstawić się Rzymia- nickiej (264–241 p.n.e.). Obniżenie burt nom. Poddający się byli brani do niewo- i osłabienie szkieletu było przeciwień- Zaskoczeni Galowie nie zamierzali ta- li, zaś pozostałym nie dawano pardonu. stwem tego, co należało uczynić chcąc nio sprzedać życia. Przypuszcza się, że Tego dnia wiele statków poszło na dno. pływać po Atlantyku17. Zniszczenie więk- załogi ich statków były liczniejsze niż Trwające od ok. 08:30 do ok. 19:00 star- szości statków podczas drugiego lądowa- w przypadku trirem, a liczba zdolnych cie przesądziło o losach Wenetów. Cezar nia w Brytanii było w prostej linii konse- do walki wojowników przewyższała od- triumfował16. kwencją przekonania Cezara o wyższości działy piechoty morskiej. Rozwiązaniem Dając upust rozdrażnieniu, wódz cywilizacyjnej nad Galami. W kontekście tego problemu było skoordynowane rzymski nakazał wymordować całą przypadkowego zwycięstwa odniesione- uderzenie dwóch-trzech galer na dryfu- starszyznę plemienną, która dostała się go w zatoce Quiberon, powinno to wzbu- jący wenetyjski statek, dzięki czemu za- w jego ręce. Taki postępek nie mógł być dzić uzasadnione zdziwienie badaczy sta- pewniano sobie przewagę liczebną oraz niczym usprawiedliwiony, ponieważ rożytnej wojskowości. rozpraszano obrońców, zmuszonych do wraz z utratą floty Wenetowie utraci- jednoczesnego odpierania ataków z kil- li jednocześnie środki do stawiania sku- Bibliografia ku stron. Widząc co się dzieje, w obawie tecznego oporu. Czystka z 56 r. p.n.e. Przekazy źródłowe: przed dalszymi stratami, wódz Galów złamała kręgosłup plemion nadmor- 1. Appianus, Bella civilia. dał rozkaz do odwrotu15. skich, które po rzezi jaką zgotował im 2. Caesar, Commentarii de bello civili. Obserwujący przebieg bitwy z pobli- Cezar nie odważyły się mu kiedykolwiek 3. Caesar, Commentarii de bello Gallico. skiego wzgórza Cezar musiał w tym mo- przeciwstawić. 4. Dio Cassius, Historiae Romanae. mencie rwać z rozpaczy włosy z głowy. Bitwa w zatoce Quiberon budzi za- 5. Florus, Epitoma de Tito Livio. Wycofanie się trzonu nieprzyjacielskiej interesowanie historyków głównie dla- 6. Plutarchus, Caesar. floty nie dawało mu żadnych korzy- tego, że jest jedyną opisaną w źródłach 7. Plutarchus, Cato Minor. ści oraz skazywało go na kontynuowa- bitwą morską z udziałem statków celtyc- 8. Plutarchus, Pompeius Magnus. ne kampanii. Do sezonu zimowego po- kich. O tym, że Galowie nie byli ludem 9. Suetonius, Divus Iulius. zostało niewiele czasu, a jego nadejście rozmiłowanym w żegludze świadczy 10. Velleius Paterculus, Historiae Romanae. oznaczało wstrzymanie działań wojen- fakt, iż nie posiadali okrętów wojennych Opracowania: nych. Wenetowie nie daliby się ostatecz- i wykorzystywali do tego celu uniwer- 1. Casson L., Ships and Seamanship in the Ancient nie pokonać, a ich wola oporu zainspi- salne konstrukcje. Mimo to błędem by- World, Princeton 1971. rowałaby pozostałe ludy celtyckie do łoby utrzymywać, że obce były im rej- 2. Connolly P., Greece and Rome at War, London ogłoszenia pełnej niezależności. Wysił- sy wzdłuż wybrzeży dzisiejszej Francji 2006. ki poprzednich lat w jednej chwili mogły i Wielkiej Brytanii, zarówno z pobudek 3. Cunliffe B., Starożytni Celtowie, Warszawa 2003. pójść na marne. handlowych, jak i militarnych. Podkre- 4. Grenier A., Historia Galów, Gdańsk–Warszawa 2002. Wsparcie przyszło z najmniej ocze- ślane przez rzymskich autorów wysokie 5. Goldsworthy A., Cezar. Życie giganta, Warszawa kiwanej strony. Wiatr zupełnie ucichł, umiejętności załóg galijskich nie były je- 2007. przemieniając zorganizowany odwrót dynie retorycznym ozdobnikiem. Wene- 6. Jundziłł J., Rzymianie a morze, Bydgoszcz 1991. Wenetów w kompletną klęskę. Triermy towie potrafili żeglować i zwykli robić 7. Łoposzko T., Starożytne bitwy morskie, Gdańsk sprawnie przemieszczały się po zatoce, z tego regularny użytek. 1992. 8. Nelson R. B., Williams P., Warfleets of Antiquity, Fragment pochodzącej z II w. n.e. kolumny Trajana, przedstawiający wypływające z portu okręty Sussex 1973. wojenne. Fot. Museo della Civilta Romana 9. Ó hÓgain D., Celtic Warriors, New York 1999. 10. Rice Holmes T., Caesar’s Conquest of Gaul, Ber- keley 1903. 11. Riggsby A. M., Caesar in Gaul and Rome. War in Words, Austin 2006. 12. The Age of the Galley. Miditerranean Oared Ves- sels Sine Pre-Classical Times, red. R. Gardiner, Lon- don 1995. 13. Walter G., Cezar, Warszawa 2006. 14. Warry J., Armie świata antycznego, Warszawa 1995.

15. Caesar, bell. Gall., III 15. Odmiennie na ten temat: Dio Cassius, XXXIX 42–43. 16. Caesar, bell. Gall., III 14–16; Dio Cassius, XXXIX 41–43. 17. Caesar, bell. Gall., V 1.

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 7 Tekst Brazylijska kanonierka Bahia w efektownym ujęciu. Nikołaj W. Mitiuckow (Rosja) Fot. Archiwum Ferrez

Pierwsze pancerniki Brazylii Wojna domowa, która wybuchła nominalnie znajdowało się jeszcze kil- licą całego basenu La Platy, dlatego w Brazylii w roku 1893, trwała już dru- ka podobnych „zabawek”, ich załogi nie na darmo nazywa się go „Amery- gi miesiąc. Dnia 22 listopada powstańcy nie chciały już więcej ryzykować, dlate- kańskim Bonaparte”. Zaraz po dojściu postanowili wprowadzić do służby sta- go praktycznie od razu po zakończeniu do władzy prezydent zaczął działać. ry pancernik Javary, który stał zupełnie wojny wszystkie okręty poszły na złom. W Europie zakupiono duże ilości bro- niewykorzystany. Jakkolwiek dziwnie by to brzmia- ni najnowszych systemów i rozpoczęto Wczesnym rankiem okręt podszedł ło, do końca panowania Don Pedro II, przezbrojenie armii. Największym bene- do rządowych fortów i otworzył ogień. ostatniego brazylijskiego monarchy, flo- ficjentem jednak okazała się flota. Wydawało się, że wszystko przebiegało ta Brazylii, uwzględniając wiele wskaź- Paragwaj był państwem śródlądo- zgodnie ze znanym scenariuszem: flota ników, zajmowała pierwsze miejsce na wym, bez dostępu do morza, na które- powstańcza i rządowe forty zasypywały Półkuli Zachodniej, wyprzedzając nawet go terytorium znajdowało się wiele że- się gradem pocisków, nie czyniąc sobie US Navy. glownych rzek. Z uwagi na fakt, że sieć jednak wzajemnie żadnej krzywdy. W latach 60-tych XIX wieku krajem drogowa Paragwaju i otaczających go W tym dniu coś jednak było nie tak. Ameryki Południowej, który czynił naj- państw znajdowała się w powijakach, Praktycznie od początku widać było, większe postępy był niewielki Paragwaj. w przypadku wojny ważne znaczenie że choć działa pancernika prowadzi- Zaraz za nim znajdowała się Brazylia. dla regionu miało panowanie nad szla- ły ogień, załoga opuszczała okręt. Oko- Główną przyczyną rozkwitu tych dwóch kami rzecznymi. Poza tym, zdobywając ło południa dla powstańców stało się państw była ich stabilność polityczna dostęp do morza, rzeczną flotę można jasne, że pancernik powoli tonął. Pomi- (praktycznie wszystkie pozostałe kraje było wykorzystać jako bazę do stworze- mo tego brazylijscy artylerzyści pozosta- targały niekończące się wojny domowe). nia floty morskiej. li przy działach do końca. Minutę przed O ile Brazylię z jej konstytucyjnym mo- Wieści o wojennych przygotowa- przewróceniem się pancernik, jego dzia- narchom można było uważać za w pełni niach Lópeza poważnie zaniepoko- ła oddały ostatnią salwę. demokratyczny kraj, o tyle w Paragwa- iła Brazylię. Doświadczenia wojny do- Według relacji ocalałych marynarzy, ju już pół wieku rządzili zmieniający się mowej w USA pokazały jak trudno jest pancernik zatonął w rezultacie wstrzą- wzajemnie prezydenci – „wybrańcy na- osiągnąć panowanie na rzekach bez sów wywołanych ogniem własnej arty- rodu”, a w rzeczywistości pełnokrwiści okrętów pancernych. Dlatego w dniu lerii, zbudowany bowiem 20 lat wcze- dyktatorzy. 10 stycznia 1863 ogłoszono ogólno- śniej Javary w chwili wybuchu wojny W roku 1862 prezydentem Paragwaju narodową zbiórkę środków na budo- domowej znajdował się w fatalnym sta- „wybrano”, po śmierci jego ojca, Franci- wę w Europie pierwszego brazylijskie- nie. Tak zginął ostatni pancernik z tzw. sco Solano Lópeza. Nowy dyktator miał go pancernika Brasil. Po zebraniu sumy „zabawek Don Pedro”. Choć w służbie ambitny plan uczynienia Assuncion sto- stanowiącej ekwiwalent 60 tys. funtów

8 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Pierwsze pancerniki Brazylii podpisano kontrakt ze znaną francu- ską firmą Société Nouvelle de Forges et Chantiers de la Méditeranée. Brazy- lijscy inżynierowie z dużym zaintereso- waniem zapoznali się z roboczą doku- mentacją i praktycznie natychmiast po powrocie do kraju rozpoczęli projektowanie własnej podobnej jednostki. Za- dziwiające jest to, że pozostająca w tyle w tym swego rodzaju wyścigu technicznym Brazylia, potrafiła wyprze- dzić Francuzów! W rezultacie pierwszym brazylijskim pancernikiem został Tamandaré, zbudowany przez państwo- wą stocznię admiralicji w Rio, a w ślad za nim podążyły Barroso i Rio de Jane- iro. Wszystkie 4 okręty były do siebie podobne, różniły się natomiast rozmiara- mi i uzbrojeniem artyleryjskim. Brazylijska kanonierka Araguari. Fot. „Marine Rundschau” W Paragwaju również uwzględnio- no doświadczenie wojny secesyjnej sobie dostępu do morza, gdzie mógłby jego konstrukcji. Mało tego, po dzień w Stanach Zjednoczonych i zamówiono spokojnie oczekiwać przybycia pancer- dzisiejszy nie są nawet znane jego para- w Europie od razu pięć pancerników, ników oraz dostaw broni, López skie- metry taktyczno-techniczne, co stanowi z których trzy były wieżowe – Bellona, rował swoje siły do bogatej i urodzajnej unikalny przypadek w dziejach budow- Minerva i Nemesis, a pozostałe dwa ka- brazylijskiej prowincji Matto Grosso, co nictwa okrętowego! zamatowe – Triton i Medusa. z punktu widzenia strategii było zupeł- Brazylijskich admirałów oczekiwała Wplątany w polityczne intrygi wokół nie bezcelowe. jednak kolejna niespodzianka. Praktycz- wojny domowej w sąsiednim Urugwaju, Na początku 1865 flota brazylijska nie nie posiadający floty Paragwajczy- López, oczekujący równocześnie na do- weszła w ujście La Platy i ogłosiła blo- cy uzbroili dużą liczbę płaskodennych stawy partii broni z Europy, ze wszyst- kadę Paragwaju. Wiadomość ta była barek, które otrzymały nazwę „chata” kich sił starał się odwlec moment wy- najbardziej nie na rękę stoczniom, na Właśnie one, uzbrojone z reguły w jed- buchu wojny. Mimo to jednak w końcu których pochylniach powstawały para- no gładkolufowe działo 68-funtowe, 1864 r. zmuszony był podjąć działania. gwajskie pancerniki. Nie chcąc czekać a w dodatku pozbawione własnego na- Z powodu swojej faworyty, madame do momentu zakończenia wojny, któ- pędu, umiejętnie wykorzystując swoje Lynch, López już na samym ich począt- ra zapowiadała się na długą, ich przed- niewielkie zanurzenie, zadawały poważ- ku popełnił błąd, który okazał się fatal- stawiciele rozpoczęli poszukiwania na- ne straty Brazylijczykom. Przykłado- ny w skutkach. Zamiast wprowadzenia bywcy, któremu można było odsprzedać wo w dniu 27 marca 1866 roku cztery silnej armii do Urugwaju i wywalczenia zamówienie. Na szczęście nie musieli pancerniki i szereg drewnianych okrę- długo szukać. Wszystkie 5 pancerników tów, przez kilka godzin walczyły z …. Admirał Francisco Barroso dowodzący brazy- w 1865 roku kupiła na pniu marynarka pojedynczym „chata”. Ostatecznie udało lijską eskadrą. Fot. „Warship International” wojenna Brazylii. Bellona została Lima się Paragwajczyka posłać na dno, ale to Barros, Minerva – Bahia, Nemesis – Si- zwycięstwo kosztowało Barroso 23 zabi- lvado, Triton – Mariz e Barros, a Medusa tych i 15 rannych członków załogi, a Ta - – Herval. mandaré został trafiony 4 pociskami, Kampanię roku 1865 dowodzą- które przebiły pancerz i uszkodziły dzia- cy brazylijską eskadrą na rzece Para- ło głównego kalibru! na kontradm. Francisco Barroso mu- Gdy w końcu brazylijska flota dotar- siał przeprowadzić jednak bez udziału ła do silnie umocnionej paragwajskiej pancerników. Wkrótce doszło do słyn- twierdzy Humaita, na kilka miesięcy nej bitwy pod Riachuelo. Brazylijskie przerwała wszelkie działania oczekując drewniane fregaty, korwety i kanonierki na przybycie monitorów dysponujących poniosły tak dotkliwe straty, że dowódz- małym zanurzenie, które pośpiesznie two floty demonstracyjnie odmówiło ja- wykańczano w Rio. Trzy bliźniacze mo- kichkolwiek dalszych działań bez udzia- nitory Rio Grande, Alagoas i Para, rów- łu pancerników. nież zbudowane w Rio nie stanowiły Na szczęście okręty pancerne wkrót- ostatniego słowa w technice okrętowej. ce nadciągnęły. Brasil, Barroso, Taman- Jedyną ich zaletą było niewielkie zanu- daré i Rio de Janeiro utworzyły trzon rzenie, którego nie posiadały, z uwagi brazylijskiej floty. Do tego ostatniego nana swoja „morsko-rzeczną” uniwersal- leży jeszcze jeden „rekord”. Poszedł on ność, pancerniki. W związku z tym, gdy na dno raptem rok po wejściu do służby, w końcu marca 1867 roku paragwajska po poderwaniu się na minie, tak, że nie kanonierka Tacuari próbowała jak zwy- pozostał żaden rysunek czy nawet szkic kle schronić się na mieliznach pod lu-

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 9 Pierwsze pancerniki Brazylii

Ostrzał eskadry brazylijskiej. Na pierwszym planie Brasil, z tyłu Lima Barros. Fot. „Warship International” fami baterii nadbrzeżnych, została bez skie pancerniki (znów należy podkreślić Flota paragwajskiej była już w zasa- trudu dopadnięta i zatopiona przez mo- unikalny przypadek w dziejach sztuki dzie w agonii. Od roku 1868 Paragwaj- nitor Para. wojennomorskiej). Największe sukcesy czycy przeszli do wojny partyzanckiej, Dopiero teraz flota brazylijska mogła zdołano osiągnąć przy abordażu Silvado w zwalczaniu której brazylijska flota objąć całkowite panowanie nad para- i Herval, gdzie ostatni obrońcy, zamknię- była już bezużyteczna. Do tego czasu gwajskich rzekami. Wówczas Paragwaj- ci w dolnych pomieszczeniach okrę- do służby weszły jeszcze 2 zbudowane czycy zdecydowali się na ryzykowne tów z trwogą oczekiwali swego losu. Na we Francji pancerniki bateryjne Cabral posunięcie. Zebrawszy wszystkie do- szczęście, nadpływający Brasil dosłow- i Colombo. stępne środki pływające – łodzie, barka- nie zmiótł ogniem artyleryjskim z ich Tym sposobem w momencie zakoń- sy itp., ruszyli do abordażu na brazylij- pokładów wszystkich Paragwajczyków. czenia wojny brazylijska flota posiada-

Brazylijska eskadra w bitwie koło Itapuru. Z prawej monitor Bahia i pancernik Brasil. Fot. „Warship International”

10 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Pierwsze pancerniki Brazylii

Bitwa pod Riachuelo. Fot. „Warship International”

ła w służbie już 3 pancerniki wieżowe, już wyłącznie na działania na morzu. Pancernik Barroso, Brazylia, 1865 r. 7 pancerników bateryjnych (nie licząc Apetyt rośnie w miarę jedzenia, dla- • Wyporność – 1354 t zatopionego Rio de Janeiro) oraz 3 mo- tego też brazylijscy admirałowie, mając • Długość – 56,7 m nitory. Wyporność największego z nich, poparcie w osobie samego cesarza, za- • Szerokość – 11,0 m Brasil wynosiła 1500 t, a najmniejszego częli myśleć o działaniach na otwartym • Zanurzenie – 2,7 m – Tamandaré, odpowiednio 980 t. Uzbro- morzu. W roku 1872, przebywająca • Siłownia – 130 KM (maszyna parowa jenie jednostek składało się z od 2 do w Anglii delegacja marynarki wojennej pojedynczego rozprężania) 4 dział głównego kalibru – 180 mm lub zamierzała zamówić „najpotężniejszy • Prędkość – 9 węzłów 150 mm, ładowanych od wylotu, gwin- nowoczesny pancernik z pomocniczym • Opancerzenie (żelazo): pas i bateria – towanych dział systemu Whitwortha, ożaglowaniem”. Projektant podobnego 34/96 mm 2-4 dział małego kalibru, z reguły gład- „monstrum” E. Reed odnosił się do ża- • Uzbrojenie: 2 x 178 mm, 2 x 68-fun- kolufowych. Największą prędkość roz- glowców bez szczególnego entuzjazmu towe wijał Lima Barros (12 węzłów), zaś ma- i w charakterze prototypu wybrał swój Pancernik z drewnianym kadłubem szyny parowe Tamandaré o mocy 270 ostatni projekt, który po prostu wyposa- i centralną baterią. Pierwszy okręt na- KM pozwalały uzyskać prędkość zaled- żył w niezbędne omasztowanie i olino- zwany na cześć adm. Francisco Manu- wie 8,5 węzła. wanie. Pancernik posiadał główny pas el Barroso da Silva, barona Amazonas, Działania tej różnorodnej armady wy- opancerzenia o grubości 254-305 mm faktycznie nim dowodzącego! Budowa- warły niezatarte wrażenia na cesarzu oraz 4 odprzodowe działa kal. 305 mm ny w rządowej stoczni w Rio de Jane- Don Pedro. Flota stała się jego ulubio- we wieżach. Z uwagi jednak na omasz- iro. Stępkę położono w lutym 1865 r., nym „dzieckiem” o które troszczył się towanie wieże nie mogły prowadzić a wodowano w dniu 4 listopada 1865 praktycznie aż do chwili swej abdykacji ognia w kierunku dziobu i rufy. W su- r. Wziął aktywny udział w wojnie z Pa- w roku 1889. mie więc pancernik nie stanowił żadnej ragwajem: 26-28 marca 1866 r. wymia- Po rewolucji flota, która znalazła się nowości. na ognia z fortem Itapiru, 4-22 września w niełasce dyktatora – marszałka wojsk Gdy w związku z napięciem w rela- – Curupaiti, 2 lutego 1867 – w powtór- lądowych, stopniowo upadała, a jej cjach z Rosją w roku 1878 Admiralicja nym szturmie Curupaiti. 19 lutego 1868 okręty murszały. Z tej też przyczyny zda- postanowiła odkupić dla Royal Navy w składzie grupy okrętów forsował rzenie, wspomniane na początku arty- wykańczany właśnie pancernik Inde- umocnienia Humaity, odnoszą w trak- kułu, byłoby zupełnie nie do pomyślenia pedencia, brazylijska delegacja zare- cie akcji poważne uszkodzenia. 24 lu- za czasów panowania Don Pedro. Jed- agowała ostro żądając bajońskiej sumy tego 1868 uczestniczył w szturmie pre- nak po zakończeniu wojny z Paragwa- – 600 tys. funtów! Dalszych 89 172 fun- zydenckiego pałacu w Asuncion. 10 jem, rozwój floty nadal trwał. ty Admiralicja musiała jeszcze wydać, czerwca uczestniczył w starciu z licz- Już w roku 1874 w stoczni w Rio wo- by przemianowany na Neptune pancernymi paragwajskimi oddziałami abor- dowano nowy pancernik Sete de Se- nik doprowadzić do angielskich stan- dażowymi. 1 października – operacja tembro. Poza zwiększeniem do 2200 t dardów. przeciw Angosturze. Z uwagi na wysoki wyporności oraz zamontowaniem w ka- Idea budowy oceanicznego pancerni- stopień zużycia po zakończeniu wojny zamacie jeszcze większych odprzo- ka mimo wszystko wciąż zaprzątała my- praktycznie nie był eksploatowany. Data dowych dział kal. 229 mm, okręt nie śli brazylijskich admirałów. W związku złomowania nieznana, istnieją informa- wyróżniał się niczym oryginalnym. Nie- z tym praktycznie od razu po sprzedaży cje, że w roku 1881 pozostawał rozbro- wielkie zanurzenie Setembro pozwala- Indepedencji za uzyskaną kwotę zamó- jony w arsenale Ladario. ło operować na rzekach, a relatywnie wili 2 nieco mniejsze pancerniki podob- wysoka wolna burta – również na mo- nego typu, którym na cześć zwycięstw Pancernik Tamandaré, Brazylia 1865 rzu. Natomiast dwa kolejne – Javary nad Paragwajem, nadano nazwy Ria- • Wyporność – 775 t i Solimões, zamówione we Francji i wo- chuelo i Aquidaban. Ale to już zupełnie • Długość – 51,3 m dowane w roku 1874, były nastawione inna historia… • Szerokość – 9,1 m

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 11 Pierwsze pancerniki Brazylii

Barroso w początkowym okresie służby z ożaglowaniem. Rys. Michał Glock

• Zanurzenie – 2,5 m Z powodu poważnego zużycia w czasie pojedynczego rozprężania) • Siłownia – 80 KM (maszyna parowa wojny sprzedany na złom w roku 1879. • Prędkość – ? węzłów pojedynczego rozprężania) • Opancerzenie (żelazo): pas i bateria – • Prędkość – 8,5 węzła Pancernik Rio de Janeiro, Brazylia 102 mm • Opancerzenie (żelazo): pas i bateria – 1868 • Uzbrojenie: 2 x 178 mm, 2 x 68-fun- 34/96 mm • Wyporność – 874 t towe • Uzbrojenie: 1 x 178 mm, 2 x 68 fun- • Długość – ? • Załoga – 115 ludzi towe • Szerokość – ? Praktycznie bliźniaczy pancernik Ta- Pierwszy brazylijski pancernik wła- • Zanurzenie – ? mandaré, pierwszy okręt o tej nazwie snej konstrukcji z kompozytowym ka- • Siłownia – ? KM (maszyna parowa w brazylijskiej flocie. Budowany w rzą- dłubem i centralną ba- terią. Pierwszy okręt nazwany na cześć adm. Joaquima Marqueza Lis- boa, markiza Tamandaré, faktycznie nim dowodzą- cego. Budowany w rządo- wej stoczni w Rio de Ja- neiro. Stępkę położono 31 stycznia 1865 r., a wodowano 26 czerwca 1865 r., zaś obsadzono załogą w końcu tego roku. Wziął aktywny udział w wojnie z Paragwajem: 1866 r. ob- lężenie Paisandu, 26 marca 1866 wymiana ognia z fortem Itapiru, w trakcie której został poważ- nie uszkodzony (zginął d-ca i 34 członków zało- gi). 19 lutego 1868 w skła- dzie grupy okrętów forso- wał umocnienia Humaity. 1 października 1868 – operacja przeciw Angosturze. Tamandaré w początkowym okresie służby. Rys. Michał Glock

12 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Pierwsze pancerniki Brazylii

Pancernik kazamatowy Brasil przed przebudową z pełnym ożaglowaniem. Rys. Michał Glock dowej stoczni w Rio de Janeiro. Stęp- tys. £) pochodziły z ogólnonarodowej stości próby odbiorcze zakończyły się kę położono prawdopodobnie 26 czerw- zbiórki ogłoszonej 10 kwietnia 1863 dopiero 23 sierpnia. Teatr działań wo- ca 1865 r., wodowany 17 luty 1866 r., r. Pancernik z centralną baterią i że- jenny jednostka osiągnęła we wrześniu obsadzony załogą do końca lata 1866. laznym kadłubem, przeznaczony do 1865 r. W dniu 2 września 1866 zatonął w wy- działań oceanicznych, stąd oficjalnie Brasil wziął aktywny udział w wojnie niku wejścia na paragwajską minę, zgi- klasyfikowany jako pancerna korwe- z Paragwajem. 23 marca 1866 zmusił nął d-ca, pilot oraz 48 członków załogi ta. Kontrakt na budowę jednostki pod- do ucieczki paragwajski parowiec Ga- (uratowano 62 ludzi). pisano 5 stycznia 1864 r. z firmą Soci- leguai. 26 marca uczestniczył w ostrza- été Nouvelle de Forges et Chantiers de le Itaipuri. 16 kwietnia osłaniał desant Pancernik Brasil, Brazylia 1865 la Méditerranée (La Seyne, Francja), w pobliżu Tuyuti. 20 maja pod ogniem • Wyporność – 1518 t a wkrótce przystąpiono do jej budo- fortu Palmas wyprowadził uszkodzoną • Długość – 63,4 m wy. Wodowanie nastąpiło 23 grudnia kanonierkę Magé. W dniach 4-22 wrze- • Szerokość – 10,7 m 1864 r. W chwili wybuchu wojny z Pa- śnia 1866 uczestniczył w ostrzale Curu- • Zanurzenie – 3,8 m ragwajem jednostka znajdowała się paiti. Zimą 1866- 67 musiało dojść do • Siłownia – 250 KM (maszyna paro- w fazie prac wykończeniowych i zosta- jakiejś poważnej awarii, bowiem 10 lu- wa pojedynczego rozprężania), po- ła zatrzymana przez Francuzów. Dzię- tego okręt przybył do Rio na remont, wierzchnia ożaglowania 550 m² ki staraniom brazylijskiej dyplomacji by 6 maja powrócić do składu eska- • Prędkość – 10,5 węzła (w czasie prób zwolniony okręt opuścił Tulon 1 lipca dry bojowej. Wyróżnił się 2 marca 1868 11,7 węzła) 1865 jeszcze z francuskimi robotnika- przychodząc z pomocą zaskoczonym • Opancerzenie (żelazo): pas 90/114 mi na pokładzie wciąż przeprowadza- pancernikom (monitorom) Lima Bar- mm, bateria – 102 mm, pas i bateria jącymi próby odbiorcze. Powrócili oni ros i Cabral. 10 kwietnia uczestniczył na drewnianym podkładzie o grubo- do kraju z Madery, a dalsze prace pro- w ostrzale Humaity. W dnia 30 lipca – ści 230 mm wadzili już sami Brazylijczycy. 12 lip- 1 sierpnia wziął udział w bitwie na za- • Uzbrojenie: 4 x 178 mm, 4 x 68 funto- ca pancernik osiągnął Recife, a 29-go toce Vera. 16 sierpnia pod Timbo, a 26 we, 1 x 12 funtowe – Rio. Do służby wszedł po obsadzeniu listopada pod Angosturą. Z powodu po- Pierwszy brazylijski pancernik. Pie- załogą w czasie wspaniałej uroczysto- ważnego zużycia w czasie wojny sprze- niądze na jego budowę (ekwiwalent 60 ści 31 lipca 1865, jednak w rzeczywi- dany na złom w roku 1879.

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 13 Pierwsze pancerniki Brazylii

Monitor Silvado w 1866 roku. Rys. Michał Glock

Monitor Lima Barros, Brazylia 1865 został zaatakowany przez paragwajskie Przybył do Rio 12 stycznia 1866 i po • Wyporność – 1705 t oddziały abordażowe, ponosząc ciężkie uzbrojeniu 22 stycznia 1866 wszedł • Długość – 59,7 m straty wśród załogi (ranny d-ca). Po za- w skład floty. W tym dniu nazwę zmie- • Szerokość – 11,6 m kończeniu wojny wielokrotnie remon- niono na Bahia na cześć jednego ze sta- • Zanurzenie – 3,9 m towany. Istnieją dokumenty mówiące nów; stał się drugą w dziejach jednost- • Siłownia – 300 KM (maszyna parowa o dokonanym przezbrojeniu na 4 odtyl- ką noszącą taką nazwę. Wziął aktywny pojedynczego rozprężania) cowe działa kal. 150 mm. Złomowany udział w wojnie z Paragwajem. Opera- • Prędkość – 11 węzłów w roku 1905. cje pod Itapiru, Curupaiti, Humaitą, Ta- • Opancerzenie (żelazo): pas i wieże – bicuari i Angosturą. W dniu 22 marca 76/114 mm Monitor Bahia, Brazylia 1865 1866 uszkodził paragwajską kanonierkę • Uzbrojenie: 4 x 178 mm • Wyporność – 928 t Tacuari i zmusił do milczenia fort Tim- • Załoga – 170 • Długość – 52,1 m bo. W uznaniu zasług, dekretem cesarza Dwuwieżowy monitor z żelaznym ka- • Szerokość – 10,7 m z dnia 14 marca 1868 r., monitor został dłubem, zamówiony w stoczni Laird & • Zanurzenie – 2,5 m uhonorowany odznaką „Ordem do Cru- Brothers (Birkenhead, Anglia) przez Pa- • Siłownia – 140 KM (maszyna parowa zeiro” (pol. „Order Krzyża”). ragwaj w roku 1865 jako Bellona. Odku- pojedynczego rozprężania) W czasie wojny domowej roku 1892 piony pod koniec 1865 przez Brazylię, • Prędkość – 10 węzłów został w marcu przeprowadzony do która zmieniła nazwę dla uczczenia po- • Opancerzenie (żelazo): pas i wieże – prowincji Mato-Grosso do walki z po- ległego 11 czerwca 1865 r. w bitwie pod 114 mm wstańcami płk Barbosa. Skreślony z li- Riachuelo chorążego Francisco Jose de • Uzbrojenie: 2 x 178 mm, 2 x 2 funtowe sty floty w roku 1894. Lima Barros (pierwszy i jedyny okręt • Załoga – 125 o tej nazwie w brazylijskiej flocie). Wo- Jednowieżowy monitor z żelaznym Monitor Silvado, Brazylia 1865 dowany 12 grudnia 1865 r. W roku 1866 kadłubem, zamówiony w stoczni La- • Wyporność – 2350 t pokonał Atlantyk i dotarł do zatoki Sa- ird & Brothers (Birkenhead, Anglia) • Długość – 66,0 m lvador. 3 lipca dołączył do eskadry bojo- przez Paragwaj w roku 1865 jako Mine- • Szerokość – 14,0 m wej i uczestniczył w walkach pod Curu- rva. Wodowany 11 czerwca 1865 r., od- • Zanurzenie – 2,3 m paiti i Humaitą. Rankiem 2 marca 1868 kupiony przez Brazylię w końcu 1865. • Siłownia – 200 KM (maszyna parowa

14 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Pierwsze pancerniki Brazylii

pojedynczego rozprężania) – ostrzał Curupaiti, 10 kwietnia – Hu- ny w Plymouth (Anglia) przez Paragwaj • Prędkość – 10 węzłów maita, a 16 i 19 grudnia – Angostura. 17 pod nazwą Triton. W końcu 1865 odku- • Opancerzenie (żelazo): pas i wieże – maja 1869 uczestniczył w przerzucaniu piony przez Brazylię, do której dopły- 120 mm z Vila do Rosario korpusu gen Câmary. nął 8 lipca 1866 po 29-dniowym rejsie. • Uzbrojenie: 2 x 150 mm, 2 x 32 fun- Oddany na złom w roku 1885. 19 lipca nazwę zmieniono na cześć An- towe tonio Carlosa do Mariz e Barros, d-cy • Załoga – 125 ludzi Pancernik Mariz e Barros, Brazylia pancernika Tamandaré, który zginął Dwuwieżowy monitor z żelaznym ka- 1866 w bitwie pod Humaitą w dniu 27 mar- dłubem, zamówiony w stoczni L’Oce- • Wyporność – 1197 t ca 1866 r. po przejściu do Bahia 23 lip- an (Bordeaux, Francja) przez Paragwaj • Długość – 57,9 m ca został oficjalnie włączony w skład jako Nemesis. W końcu 1865 odkupiony • Szerokość – 11,0 m sił floty. Wziął aktywny udział w wojnie przez Brazylię, 25 sierpnia 1866 przybył • Zanurzenie – 2,9 m z Paragwajem: operacje pod Curupaiti, do Recife. Po przejściu do Rio, uroczy- • Siłownia – 100 KM (maszyna parowa Humaitą, Angosturą. W bitwie 9 grud- ście włączony w skład floty i przemia- pojedynczego rozprężania) nia 1866 stracił swego d-cę. 15 stycz- nowany na cześć d-cy pancernika Rio • Prędkość – 9 węzłów nia 1884 przeklasyfikowany na pływa- de Janeiro, Americo Brasil Silvado pole- • Opancerzenie (żelazo): pas i bateria – jącą baterię do obrony arsenału Ladario głego wraz ze swym okrętem 2 września 76/114 mm (stan Mato-Grosso). 23 lipca 1897 skre- 1866 r. (pierwszy okręt we flocie Brazy- • Uzbrojenie: 2 x 178 mm, 2 x 68 fun- ślony ze stanu floty. lii o tej nazwie). Wziął udział w wojnie towe z Paragwajem. 2 lutego 1867 w czasie • Załoga – 125 ludzi Pancernik Herval, Brazylia 1866 ostrzału fortu Curupaiti i jeziora Pires, Pancernik z żelaznym kadłubem, • Wyporność – 1444 t został uszkodzony ogniem paragwaj- centralną baterią oraz ożaglowaniem • Długość – 59,4 m skiej artylerii (zginął d-ca). 15 sierpnia (z tego powodu oficjalnie klasyfikowa- • Szerokość – 11,0 m – operacja koło Curuzu. 2 marca 1867 ny jako korweta pancerna), zamówio- • Zanurzenie – 2,9 m

Pancernik kazamatowy Herval (eks Medusa) w początkowym okresie służby z ożaglowaniem. Rys. Michał Glock

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 15 Pierwsze pancerniki Brazylii

– odkrywcy Brazylii (pierwszy okręt o takiej nazwie w dziejach floty). Wodowa- ny w roku 1865. W sierpniu 1866 przybywa do Recife, po czym zostaje uroczyście włączony w skład sił czyn- nej eskadry floty. Bierze udział w wojnie z Paragwa- jem: 2 lutego 1867 ostrzał Curupaiti, 15 sierpnia – działania pod Curupaiti. W dniu 2 marca 1868 ode- piera próbę abordażu. 10 kwietni – ostrzał Humaity, 16 sierpnia – ostrzał Timbo, a 19 i 26 listopada – Ango- stury. W roku 1875 odstawiony do rezerwy w Bahia. W roku 1882 skreślony ze stanu floty.

Pancernik Colombo, Bra- zylia 1865 • Wyporność – 858 t • Długość 50,3 m • Szerokość – 10,7 m • Zanurzenie – 2,5 m • Siłownia – 240 KM (maszyna parowa pojedynczego rozprężania) • Prędkość – 10,5 węzła • Opancerzenie (żelazo): pas i bateria – 76/114 mm • Uzbrojenie: 4 x 178 mm „Bliźniak” Cabral, pan- Pancernik kazamatowy Cabral w początkowym okresie służby. Rys. Michał Glock cernik zbudowany przez firmę A.C. Rennie (Gre- • Siłownia – 200 KM (maszyna parowa ostrzał Humaity, 15 sierpnia – Curupa- enwich, Anglia). Nazwany na cześć pojedynczego rozprężania) iti, a 19 listopada – Angostury. Krzysztofa Kolumba – odkrywcy Amery- • Prędkość – 9 węzłów 3 kwietnia 1875 r. odstawiony w Rio ki (jedyny okręt o takiej nazwie w dzie- • Opancerzenie (żelazo): pas i bateria – do remontu kapitalnego i moderniza- jach marynarki wojennej Brazylii). Wo- 76/114 mm cji, prace uznano jednak za bezcelowe, dowany w roku 1865. 3 czerwca 1866, • Uzbrojenie: 4 x 178 mm okręt rozbrojono i w 1879 skreślono ze po 21-dniowym atlantyckim rejsie osią- • Załoga – 125 ludzi stanu floty. Maszyny pancernika zamon- gnął Recife. Wziął udział w wojnie z Pa- Praktycznie jednostka „bliźniacza” towano na korwecie Primeiro de Março. ragwajem. 2 lutego 1867 r. – ostrzał Mariz e Barros, zamówiona w Plymo- Curupaiti, 15 sierpnia – forsowanie uth (Anglia) przez Paragwaj pod na- Pancernik Cabral, Brazylia 1865 umocnień Curupaiti z barką artyleryjską zwą Medusa. Z powodu przeszacowa- • Wyporność – 858 t Cuevas na holu. 16 sierpnia 1868 opera- nia masy, pas opancerzenia burtowego • Długość – 50,3 m cja w rejonie Timbo, a 15 i 19 listopada znajdował się w całości poniżej lustra • Szerokość – 10,7 m w rejonie Angostury. Skreślony ze stanu wody, co wykluczało działanie okrętu • Zanurzenie – 2,4 m floty w roku 1880. na otwartym morzu. Odkupiony przez • Siłownia – 240 KM (maszyna parowa Brazylię w końcu 1865 r. Po 30-dnio- pojedynczego rozprężania) Monitory typu Para, Brazylia 1867 wym rejsie, 30 maja 1866 osiągnął Re- • Prędkość – 10,5 węzła • Wyporność – 342 t cife. 19 lipca nazwę zmieniono na cześć • Opancerzenie (żelazo): pas i bateria – • Długość – 36,6 m gen. Manuela Luisa Osoriu, markiza 76/114 mm • Szerokość – 8,5 m Herval. Był pierwszym w dziejach flo- • Uzbrojenie: 2 x 150 mm, 2 x 68 fun- • Zanurzenie – 1,5 m ty okrętem o takiej nazwie. Wziął aktyw- towe • Siłownia – 30 KM (maszyna parowa ny udział w wojnie z Paragwajem. 2 lu- Pancernik z centralną baterią i żela- pojedynczego rozprężania) tego 1867 r. – ostrzał Curupaiti. 2 marca znym kadłubem, budowany przez fir- • Prędkość – 8,5 węzła wraz z Brasil udaremnił próbę aborda- mę A.C. Rennie (Greenwich, Anglia) Na- • Opancerzenie (żelazo): pas 102 mm, żu Lima Barros i Cabral. 10 kwietnia zwany na cześć Pedro Alvarez Cabral wieża 152 mm

16 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Pierwsze pancerniki Brazylii

• Uzbrojenie: 1 x 178 mm, po przezbro- uzbrojeniu włączony do składu floty 15 • Ceara – nazwany na cześć jednego jeniu 1 x 150 mm i dodana 1 x 25 mm czerwca 1867 r. Wraz z monitorami Ala- ze stanów, był pierwszą jednostką no- (Para, Alagoas) goas i Rio Grande wszedł w skład 3 Dy- sząca tę nazwę. Wodowany 23 marca • Załoga – 51 ludzi wizji Piechoty Morskiej. 13 lutego 1868 1868 r., wszedł do służby 5 maja tego Projekt rzecznego monitora o małym wziął udział w operacji w pobliżu Curu- roku. Wziął udział w starciach 30 sierp- zanurzeniu został opracowany przez paiti, a następnie Humaity, zaś 19 lute- nia 1868, 18, 27 i 29 kwietnia 1869. Napoleão Levela (kadłub), Carlosa Bro- go – Timbo. Po zakończeniu wojny prze- Skreślony ze stanu floty prawdopodob- connota (siłownia) i Henrique Baptisty kazany do Flotylli Górnego Urugwaju, nie w początku lat 80-tych XIX w. (uzbrojenie). Przy ich budowie po raz gdzie w dniu 10 grudnia 1884 r. został • Santa Catarina – nazwany na cześć pierwszy w Brazylii wykorzystano pra- skreślony ze stanu floty. jednego ze stanów, był pierwszą jednost- sy hydrauliczne. Stępki pod wszystkie • Rio Grande – nazwany na cześć jed- ką o tej nazwie. Wodowany 5 maja 1868 6 monitorów położono w państwowej nego ze stanów, był pierwszą jednostką r. W dniu 18 kwietnia 1869 przeprowa- stoczni w Rio 8 lutego 1866 r. Po zakoń- noszącą tę nazwę (niekiedy spotyka się dził rozpoznanie rzeki Manduvira. 17 czeniu budowy z uwagi na słabość si- również nazwę w brzmieniu Rio Gran- maja zabezpieczał przerzut korpusu łowni uniemożliwiającej pokonywanie de de Sud). Wodowany 17 sierpnia 1867 gen. Câmary do Rosario. Skreślony ze tras oceanicznych, do rejonu działań bo- r., w tym samym dniu przeszedł pró- stanu floty prawdopodobnie w początku jowych dotarły na holu. by w ruchu. 18 stycznia 1868 włączony lat 80-tych XIX w. • Alagoas – nazwany na cześć jednego do działań bojowych w rejonie Curuzu. ze stanów, był pierwszą jednostką o ta- 13 lutego 1868 wziął udział w opera- Pancernik Sete de Setembro, Brazylia kiej nazwie. Wodowany 29 października cji w pobliżu Curupaiti, a następnie Hu- 1874 1866 r. o godz. 15:30 w obecności cesa- maity, zaś 19 lutego – Timbo. Za udział • Wyporność – 2174 t rza don Pedro, księcia Saksonii, mini- w bitwie pod Humaitą został uhonoro- • Długość – 67,1 m stra marynarki wojennej i innych oficje- wany „Ordem de Cruzeiro”. (pol. „Or- • Szerokość – 14,2 m li. Włączony w skład floty w roku 1868. der Krzyża”) 22 marca wraz z Barroso • Zanurzenie – 3,8 m W dniu 13 lutego 1868 wziął udział uszkodził paragwajską kanonierkę Igu- • Siłownia – 360 KM (maszyna parowa w operacji w pobliżu Curupaiti, a na- rey zmuszając ją do schronienia się pod pojedynczego rozprężania) stępnie Humaity, zaś 19 lutego – Timbo. ochronę dział fortu Timbo. O świcie 10 • Prędkość – 12 węzłów W czasie wszystkich tych akcji monitor czerwca padł ofiarą niespodziewanego • Opancerzenie (żelazo): pas i bateria – został trafiony około 200 razy, odno- ataku paragwajskich oddziałów abor- 114 mm sząc poważne uszkodzenia. 6 czerwca dażowych, ponosząc duże straty (zginął • Uzbrojenie: 4 x 229 mm, 5 x 2-funto- – ostrzał Tibicuari i znów uszkodzenia, d-ca). Wziął udział w operacjach koło we tym razem lekkie. 21 lipca operacje koło Tibicuari i Angostury. Po zakończeniu • Załoga 185 ludzi Timbo i Tagi, a 23 i 24-go u ujścia Tibi- wojny wszedł w skład Flotylli Górne- Oryginalny projekt pancernika o mie- kari, 10 października – koło Angostura. go Urugwaju. Prawdopodobnie skreślo- szanej konstrukcji kadłuba z centralną 29 listopada ostrzał Asunción. W latach ny ze stanu floty w połowie laty 90-tych baterią opracowany przez brazylijskie- 1870 – 1884 wykorzystywany do róż- XIX w. go inżyniera Napoleão Levela. Stęp- nych zadań, w rezultacie jednak prze- • Piauhy – nazwany na cześć jedne- kę położono 8 stycznia 1874 r. w rządo- kazany do Flotylli Górnego Urugwa- go ze stanów, był pierwszą jednostką nowej stoczni w Rio przy udziale cesarza ju (baza w Itaqui). 20 czerwca 1884 r. szącą tę nazwę. Wodowany 8 stycznia Don Pedro II i księcia Saksonii. Nazwa- przezbrojony, a od 28 listopada otrzy- 1868 r.. Wziął udział w bitwie koło Hu- ny na cześć siódmego września 1822 r. mał numer burtowy No 9. Rozbrojony maita, a następnie w operacjach koło Ti- – dnia ogłoszenia niepodległości Brazy- i skreślony ze stanu floty 3 maja 1896 r. bicuari, Angostury, Manduviry i Garayo. lii, był trzecią jednostką noszącą tę na- Para – nazwany na cześć jednego ze Do roku 1892 znajdował się w składzie zwę. Wodowany uroczyście 16 maja stanów, był drugą jednostka o tej na- Flotylli Górnego Urugwaju. Skreślony 1874 r., a 4 lipca włączony w skład flo- zwie. Wodowany 28 maja 1867 r., a po ze stanu floty 23 czerwca 1897 r. ty. W czasie powstania roku 1893 zdobyty przez powstańców, jednak z uwagi na zły stan techniczny kadłuba osadzony przez nich na mieliźnie między Niteroi a przylądkiem Armacao. Później rozgra- biony i podpalony. Pozostałości rozebrane w roku 1895.

Pancernik Javary, Brazylia 1874 • Wyporność – 3700 t • Długość – 73,3 m • Szerokość – 17,7 m • Zanurzenie – 3,7 m • Siłownia – 2500 KM (maszyna parowa „kompaund”) • Prędkość – 11 węzłów • Opancerzenie (żelazo): pas – 305 mm, dziób i rufa – 180 mm, wieże – Monitor rzeczny typu Alagoas. Rys. Michał Glock 280/305 mm, stanowisko dowodzenia

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 17 Pierwsze pancerniki Brazylii

– 102 mm, pokład 76 mm r. przyłączył się do powstańców. Zato- wany w stoczni Forges et Chantiers de • Uzbrojenie: 4 x 234 mm, 4 mitraliezy piony 22 listopada 1893 r. ogniem bate- la Méditerranée (Hawr, Francja) w roku • Załoga – 111 ludzi rii rządowych w Zatoce Rio de Janeiro. 1875. 23 kwietnia 1875 wszedł w skład Projekt dużego oceanicznego moni- floty. Zatonął praktycznie z całą zało- tora opracowany pod kierownictwem Pancernik Solimões, Brazylia 1874 gą na pokładzie (ocalało tylko 5 osób) Carlosa Broconnota. Nazwany na cześć • Wyporność – 3700 t w dniu 19 maja 1892 r. w rejonie uru- brazylijskiej rzeki, dopływu Solimões, • Długość – 73,3 m gwajskiego przylądka Polonio. był pierwszą jednostką o takiej nazwie. • Szerokość – 17,7 m Zbudowany przez stocznię Forges et • Zanurzenie – 3,7 m Bibliografia Chantiers de la Méditerranée (Hawr, • Siłownia – 2500 KM (maszyna paro- 1. War of the Triple Alliance, „Warship International” Francja). Wodowany w roku 1874. W re- wa „kompaund”) 1977. No 2. zultacie prób przeprowadzonych przez • Prędkość – 11,2 węzła 2. Wilson H., Bronenostcy w boju. Moskwa, Izogra- stronę brazylijską pod kierownictwem • Opancerzenie (żelazo): pas – 305 mm, fus, EXMO, 2003 , http://militera.lib.ru/h/wilson_h/ por. José Guimarãesa, stwierdzono dziób i rufa – 180 mm, wieże – 305 index.html wiele defektów, których część stocznia mm, stanowisko dowodzenia – 102 3. Jürg Meister, Die Flußoperationen der Triple-Al- uznała za wady brazylijskiego projektu. mm, pokład 76 mm lianz gegen Paraguay 1864-1870, „Marine Rund- Po dochodzeniu sądowym, z uwagi na • Uzbrojenie: 4 x 234 mm, 2 x 37 mm, schau”, 10/1972, 11/1972. fakt, że Gimaraes odmówił przeprowa- 4 mitraliezy 4. Poder Naval – Marina de Guerra, Tecnologia Mili- dzenia okrętu do Brazylii, wymieniono • Załoga – 137 ludzi tar Naval e Marinha Mercante // http://www.naval. d-cę, odstępując od pretensji. W dniu 15 „Bliźniak” Javary, oceaniczny mo- com.br maja 1878 okręt wyszedł z Brestu i po nitor, nazwany na cześć głównego do- osiągnięciu Rio został oficjalnie włą- pływu Amazonki – rzeki Solimões (wg Tłumaczenie z języka rosyjskiego czony w skład floty. We wrześniu 1893 innej interpretacji – Suleiman). Wodo- Maciej S. Sobański

Sete de Setembro tuż po wcieleniu do służby w 1874 roku. Rys. Michał Glock

18 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Lodołamacz Nadieżdnyj zbudowany w Danii Aleksandr Mitrofanov w czasie dokowania we Władywostoku.Tekst Ujęcie z początkach początków służby jednostki. (Litwa) Fot. zbiory Anatolij Odajnik

Rosyjskie lodołamacze część I

Trudne początki W tych samych rejonach bazowały pod kątem 20 °, co pozwalało jedno- Rozwój kapitalizmu w Imperium Ro- okręty wojenne Rosyjskiej Imperialnej stce wchodzić na lód i łamać go swo- syjskim po zniesieniu prawa feudalne- Floty (Kronsztad, Helsingfors, Rewel, im ciężarem. Tak narodził się pierwszy go w 1861 roku (likwidacja pańszczy- Władywostok). Przerzucenie okrętów na świecie lodołamacza, który pozwolił zny i przywiązania do ziemi chłopów) wojennych między europejskim i dale- przedłużyć nawigację między Kronszta- przyniósł szybki rozwój przemysłu i no- kowschodnim teatrami ewentualnych dem i Oranienburgiem o kilka tygodni. wocześniejszego rolnictwa. W związ- działań wojennych możliwe było jedy- Później, na swojej stoczni w Kronszta- ku z tym raptownie powiększyły się nie drogą południową, wokół Przyląd- dzie Britniew zbudował jeszcze jedną obroty w handlu międzynarodowym ka Dobrej Nadziei lub przez Kanał Su- taką jednostkę, a był nią lodołamacz Boj. i wewnętrznym Rosji, co z kolei wpły- eski. Napięte stosunki Rosji z Wielką W analogiczny sposób w latach 1877- nęło na rozwój wszystkich rodzajów Brytanią i Japonią w każdej chwili mo- 1897 dla zabezpieczenia całorocz- transportu. Lwia część handlu zagra- gły przerodzić się w wojnę, co dopro- nej nawigacji w portach rosyjskich, nicznego państwa rosyjskiego, a także wadziłoby do izolacji rosyjskich sił na w stoczniach krajowych i za granicą znaczna część wewnętrznych przewo- Pacyfiku i większości okręgów Dalekie- zbudowano kilku podobnych lodoła- zów na jego terytorium przypadała na go Wschodu oraz Wschodniej Syberii maczy i holowników. Najpotężniejszym transport morski. Poważną przeszko- od europejskiej części imperium. Wyko- z nich był zbudowany przez stocznię dą utrudniającą tę działalność i hamu- rzystanie zaś szlaków żeglugowych na duńską Burmeister & Wain dla por- jącą dalszy jej rozwój był fakt, że akwe- północy (Przejścia Północno-Wschod- tu we Władywostoku lodołamacz Nad- ny w rejonie głównych portów Rosji niego), biegnącego wzdłuż północnego ieżdnyj (1525 ton, 3320 KM, 14,4 węzły, (Sankt-Petersburg, Ryga, Archangielsk, wybrzeża Rosji, praktycznie było wy- maksymalna grubość łamania lodu 1,2 Nikołajew, Cherson, Taganrog, Mariu- kluczone ze względu na jego złożoną sy- metrów), przekształcony później w ka- pol, Władywostok) oraz przyległe do tuację lodową. nonierkę Krasnyj Oktjabr` i ponownie nich obszary Morza Bałtyckiego wraz Historia rosyjskich lodołamaczy roz- w lodołamacz pod nazwą Dawydow. z Zatokami: Fińską, Botnicką i Ryską, poczyna się w 1864 roku, kiedy kronsz- Pomyślna eksploatacja Nadieżdny- a także Mórz Białego, Czarnego, Azow- tadzki przemysłowiec M.O. Britniew po- jej wzbudziła zainteresowanie za grani- skiego, Japońskiego i Ochockiego przez stanowił dokonać zmian w konstrukcji cą. Już w 1871 roku niemieccy przed- wiele miesięcy w roku pokrywały się należącego do niego statku Pajłot, do- siębiorcy, za zaledwie 300 rubli, nabyli grubym lodem. dając na dziobie dodatkowy występ rysunki techniczne Nadieżdnyj i na ich

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 19 Tekst

Lodołamacz Jermak w swoim dziewiczym rejsie na wodach Zatoki Fińskiej. Jego założenia konstrukcyjne stały się standardem dla kolejnych rosyjskich lodołamaczy. Fot. zbiory Aleksandr Mitrofanov podstawie zbudowali lodołamacz Eis- Jednak także lodołamacze typu ame- mak z powodzeniem pracował na Bał- brecher-1. Dziobowa część statku miał rykańskiego okazały się nieprzydatne do tyku i na wodach Arktyki do 1963 roku. kształt łyżkowaty z wyobloną stewą pracy w ciężkich arktycznych warun- Rozwiązania techniczne, zastosowane dziobową, zaś środkowa część kadłuba kach. Zbyt często dochodziło bowiem w zaprojektowanej konstrukcji lodoła- była w swym kształcie zbliżona do pół- do uszkodzenia tej dziobowej śruby macza, okazały się do tego stopnia uda- okręgu. Taki typ lodołamacza otrzymał okrętowej. Stosowanie takich lodołama- ne, że posłużyły jako wzorzec dla pro- nazwę hamburskiego. Do początku XX czy w warunkach, lżejszych niż te, któ- jektów kolejnych lodołamaczy w ciągu wieku w Rosji, Niemczech, Szwecji, Da- re występują w rejonie Arktyki, a więc następnych dziesięcioleci. Dzieje służ- nii i USA zostało zbudowanych około 40 przykładowo, na Morzach Bałtyckim, by Jermaka zostaną szczegółowo opisane takich niewielkich lodołamaczy. Azowskim czy Czarnym, było w pełni w kolejnych częściach tego artykułu. Lodołamacze typu hamburskie- usprawiedliwione praktyką prowadzo- Na równi z lodołamaczami w tym go z powodzeniem pracowały w rejo- nej tam kampanii lodowej. czasie wykorzystywano także tzw. „le- nach występowania kruchego i cienkie- Optymalnym dla pracy w warunkach doriezy”, jednostki z silnymi wzmocnie- go lodu z nieznaczną pokrywą śnieżną, silnego zalodzenia okazał się tak zwany niami konstrukcji kadłuba które prze- lecz okazywały się mało skuteczne, a co rosyjski typ lodołamacza, którego pierw- znaczano do pracy na częściowo już za tym idzie nieprzydatne do pracy szym przedstawicielem był zbudowa- rozbitym i słabo zespolonym lodzie. w zbitym lodzie, przykrytym dodatko- ny w 1899 roku pod kierunkiem admi- Statki pokonywały opór lodu napiera- wo grubą warstwą śniegu. Dlatego też rała S.O. Makarowa lodołamacz Jermak jąc i naciskając na niego swym bardzo ten typ lodołamaczy rozpowszechnił się (8730 ton, 4 śruby (1 dziobowa), 15,9 wę- wzmocnionym dziobem, który powodo- tylko w Europie Zachodniej, gdzie jego złów – dane sprzed modernizacji i po li- wał rozsunięcie się kry na boki, przez co głównym zadaniem była walka z lodem kwidacji śruby dziobowej). Kształt jego powstawała wolna rynna wodna. Cha- na dużych rzekach. Do końca XIX wie- kadłuba istotnie odróżniał się od kadłu- rakterystyczna cechą kadłubów takich ku w Stanach Zjednoczonych pojawiły bów wszystkich wcześniej zbudowanych statków było lekkie wznoszenie dziobu się lodołamacze typu amerykańskiego, lodołamaczy. Stewy miały prosty zarys i rufy, jak również nachylenie burt statku wyposażone w dziobową śrubę i mają- w podwodnej i częściowo nadwodnej i ostre dziobowe rozejścia się linii wod- ce specyficzną kształt dziobu. Przy pra- części oraz niewielkie nachylenie do po- nej. Przykładem takiego typu statków cy naprzód, śruba dziobowa jednostki ziomu wody. Dzięki klinowatym kształ- jest zbudowany w 1909 roku w Wielkiej wybierała wodę spod lodu tworząc pod tom dziobu i rufy lodołamacz mógł do- Brytanii Fiedor Litke (wymiary 76 x 14,5 nim pustkę, a tym samym pomagając lo- brze wchodzić na lód. Zarys śródokręcia x 5 m, 4850 ton wyporności, prędkość – dołamaczowi łamać lód wzmocnionym miał trapezoidalny kształt z wychyleniem powyżej 14 węzłów). Przy swoich możli- dziobem. Oprócz tego, śruba dziobowa, burt w podwodnej części o 20°, co sprzy- wościach „ledoriezy” znacznie ustępują pracując na wstecznym biegu, pomaga- jało przemieszczeniu się rozdrobnionej lodołamaczom pod względem możliwo- ła przyśpieszać łamanie dużych torosów kry wzdłuż burt, tym samym ułatwiając ści kruszenia lodu, a obecnie już nie są (zwałów kry). dalsze przesuwanie się lodołamacza. Jer- budowane i eksploatowane.

20 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie lodołamacze

Lodołamacze w toku I wojny światowej i wojny domowej Kolejnym wstrząsem, który wpłynął na rozwój floty lodołamaczy Rosji, były wydarzenia pierwszej wojny świato- wej. Wyjścia z Morza Bałtyckiego i Mo- rza Czarnego blokowały flocie rosyjskiej Niemcy i Turcja. Z tego powodu bardzo ważne dla utrzymania wymiany za- granicznej, łącznie z swobodnym przy- wozem ładunków typowo wojskowych było zapewnienie żeglugi z portów Da- lekiej Północy i Dalekiego Wschodu. Szczególnie ważny był leżący u ujścia Północnej Dwiny port w Archangielsku, do którego szlak żeglugowy przebiegał przez zamarzające na okres 4-6 miesię- cy w roku wody Morza Białego (w 1913 roku na ten port przypadało raptem 2% całości obrotów towarami wszystkich rosyjskich portów morskich). Dla- tego też rząd carski musiał jak najszyb- ciej dokonać zakupu kilku lodołamaczy za granicą. Natomiast klasę ledoriezów, czyli jednostek służących do usuwania pokruszonego lodu z toru Do 1917 roku Rosja kupiła 6 mor- wodnego, prezentuje Kanada zakupiony w Kanadzie. Fot. Archiwum „Gangut” skich i 7 portowych lodołamaczy. Jako pierwszym z nich został nabyty w 1914 do końca służby Fiedor Litke. Po przy- nia 1915 roku (jego pracę przerwała roku w Kanadzie, „ledoriez” Earl Gray, byciu do Archangielska 9 październi- awaria i konieczność naprawy w stocz- przemianowany na Kanada. We flocie ka, jednostka natychmiast przystąpiła ni) i przeprowadzając przez rozkruszo- radzieckiej nosił on od 15.05.1920 r. na- do kruszenia lodu, przedłużając nawiga- ny lód 146 statków. W 1915 roku także zwę Trietij Internacjonał a od roku 1928 cję na tych wodach do początku stycz- w Kanadzie został kupiony lodołamacz

Lodołamacz Kozma Minin zbudowany został w Wielkiej Brytanii. Fot. zbiory Anatolij Odajnik

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 21 Rosyjskie lodołamacze

Lodołamacz Kniaź Pożarskij, jednostka bliźniacza Kozmy Minina. Fot. Aleksandr Mitrofanov

Największym i najsilniejszym lodołamaczem zbudowanym w Wielkiej Brytanii był Swiatogor. Tutaj sfotografowany jeszcze na wodach brytyjskich, widoczne działo na wysokości pomostu. Fot.. zbiory Siergiej Bałakin

22 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Minto, który otrzymał nazwę Iwan Su- sanin. W 1915 roku w Wielkiej Brytanii, w stoczni Swan Hunter w Wallsend on Tyne zostały zamówione lodołamacze, którym nadano imiona rosyjskich boha- terów narodowych: Ilja Muromiec (2461 ton, 2 śruby napędowe, 6 kotłów, 14 wę- złów, zasięg przy prędkości ekonomicznej 2300 mil), Kozma Minin i Kniaź Po- żarskij (4600 ton, wymiary 75,6 x 17,4 x 8,4 m, 3 śruby napędowe, w tym 1 dziobowa, 6 kotłów, 14 węzłów, załoga 149 ludzi, zasięg przy prędkości ekonomicznej 4500 mil morskich), zaś w stoczni Armstrong w Newcastle – Swiatoj Alek- sandr Newskij (5600 ton, wymiary 85,6 x 19,5 x 6,24 metrów, 3 śruby napędowe, 16 węzłów) i Swiatogor (10 620 ton, wymiary 98,5 x 21,6 x 9,1 metrów, 3 śru- by napędowe, 15 węzłów). W Kanadzie udało się także zakupić lodołamacz J.D. Hazen, który otrzymał imię Mikuła Sel- janinowicz. Lodołamacz Ilja Muromiec często bywa mylony z jednostką która nosiła tę samą nazwę, lecz była znacznie mniejsza i pracowała jako lodołamacz w porcie we Władywostoku, a została zbudowana razem z Dobrynia Nikiticz w stoczni w Szanghaju (Chiny) i w 1916 roku włączona w skład Flotylli Sybe- ryjskiej. W 1922 roku białogwardziści uprowadzili wspomniany lodołamacz za granicę. Jego bliźniacza jednostka do końca lat 50-tych służyła w składzie radzieckiej floty na Dalekim Wschodzie. Do lipca 1917 roku zbudowane w Wielkiej Brytanii i Kanadzie lodoła- macze, z wyjątkiem Swiatoj Aleksandr Newskij przybyły do Archangielska. Ten ostatni został bowiem przejęty przez stronę brytyjską i wszedł w skład jej floty Z kolei lodołamacz Mikuła Seljanowicz nabyto w Kanadzie. Fot. zbiory Aleksandr Mitrofanov pod nazwą Alexander. Dopiero w 1921 roku rządowi radzieckiemu udało się dopiąć zwrotu tego lodołamacza do Ro- sji Radzieckiej, gdzie przemianowano go na Lenin (w 1958 roku nazwę zmieniono na Władimir Iljicz, bowiem jego dotychczasową otrzymał pierwszy na świecie lodołamacz atomowy). Ważną rolę odgrywała w tym czasie rosyjska flotylla lodołamaczy na Bałty- ku. W czasie pierwszej wojny światowej jej podstawowym zadaniem było zabezpieczenie działalności marynarki wojennej, która bazowała w zamarzających portach (z wyjątkiem Libawy). Naj- potężniejszą z jednostek (po Jermaku) był zbudowany w 1914 roku w stoczni Dla obsługi wód przybrzeżnych budowano mniejsze lodołamacze, jak widoczny tutaj Ledokol 3, przeznaczony do prac na wodach Morza Azowskiego. Fot. zbiory Anatolij Odajnik

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 23 Rosyjskie lodołamacze

rö). Niemiecka eskadra skła- dająca się z 3 okrętów liniowych, kilku krążowników, zespół trałowców, lodoła- macza i 17 transportowców, z liczącymi około 12 tysię- cy żołnierzy oddziałami na pokładach, pojawiła się na początku marca w rejonie Wysp Alandzkich, by wysa- dzić desant w portach Fin- landii. Zgodnie z podpisanym 3 marca 1918 roku w Brze- ściu nad Bugiem traktatowi pokojowemu, Rosja Radziec- ka powinna przeprowadzić swoje okręty wojenne do por- tów rosyjskich lub rozbroić je. Lodołamacze fińskie prezentuje natomiast widoczny tutaj Murtaja. Fot. Archiwum „Gangut” Niemcy i Finowie, licząc na to, że rosyjskie okręty wojenne szczecińskiej (Niemcy) lodołamacz Car minowych, 110 kutrów strażniczych, 89 nie będą w stanie pokonać skutej lodem Michaił Fiedorowicz (3600 ton, wymia- trałowców, 70 transportowców, 16 lo- Zatoki Fińskiej, zamierzali je przejąć. ry 73,8 x 17,1 x 7,2 metrów, 5880 KM, dołamaczy i ponad 100 różnych pomoc- 17 lutego do bazy w Rewlu został 14,5 węzłów). Wspomniana jednost- niczych jednostek. Podstawowa część skierowany rozkaz z Dowództwa Floty ka w toku swej służby zmieniała cztero- tej floty znajdowała się w jej głównej Bałtyckiej by natychmiast zacząć ewa- krotnie banderę państwową, a aż pięć bazie – Helsingforsie (Helsinki), a dru- kuację do Helsingforsu wszystkich okrę- razy nazwę. Obecnie ten zasłużony sta- gi znaczny zespół okrętów bazował tów podwodnych, ich baz pływających, tek jako Suur Töll jest eksponatem mu- w Rewlu (Tallin). Niewielkie zgrupo- jednostek pomocniczych, oprócz trans- zeum morskiego w Tallinie (Estonia). wanie jednostek, głównie okrętów pod- portowców, przeznaczonych dla póź- Kilka lodołamaczy powstało na za- wodnych, kutrów strażniczych i trałow- niejszej ewakuacji mienia. 19 lutego mówienie fińskich zarządu celnego oraz ców było stacjonowało w bazie Hanko, lodołamacz Jermak odholował do Hel- służby pilotażu i latarń morskich ( trze- a kolejna mniejsza grupa okrętów znaj- singforsu dwa okręty podwodne i dwa ba pamiętać, że w tym czasie Finlan- dowała się w okręgu Abo-Aland (szw. transportowce. Przez trzy kolejne dni dia stanowiła część imperium rosyjskie- Åbo, obecnie fin. Turku). lodołamacz Wołyniec doprowadził na go ). Były to: Tarmo (1907 rok, 2300 ton, W lutym-marcu 1918 roku, warun- holu do Helsingforsu kolejne dwa okręty 13,5 węzłów), Apu (1899 rok, 1200 ton, ki w miejscach dotychczasowego ba- podwodne i dwa transportowce z mie- 12 węzłów), Sampo (1898 rok, 1850 ton, zowania rosyjskiej floty w portach niem wojskowym. 12 węzłów), Murtaja (1890 rok, 900 ton, Zatoki Fińskiej poważnie się skompli- Wybór Helsingforsu jako punktu eta- 12,5 węzłów). Oprócz tego, na wszyst- kowały. Bardzo groźna sytuacja po- powego przebazowania wynikał z faktu, kich morskich akwenach działały porto- wstała w Rewlu, bowiem oddziały nie- że ewakuacja okrętów do tej bazy zaję- we lodołamacze, które należały do róż- mieckiego korpusu północnego von der łaby mniej czasu niż ich odprowadzenie nych cywilnych i wojskowych urzędów Goltza zbliżyła się około 22 lutego do do Kronsztadu, wymagająca poza tym Imperium Rosyjskiego. tamtejszej bazy rosyjskiej floty. Miasto, zaangażowania prawie wszystkich lo- Po wybuchu działań wojennych więk- port i baza zostały bezpośrednio zagro- dołamaczy, które w każdej chwili mo- szość lodołamaczy została zmobilizo- żone przez Niemców. Niebezpieczeń- gły być potrzebne także w Helsingforsie. wana, uzbrojona i włączona w skład stwo pojawiło się także dla okrętów ro- „Centrobałt” zarządził 20 lutego przy- Floty Bałtyckiej i Czarnomorskiej, syjskich stacjonujących w Helsingforsie gotowanie wszystkie okręty znajdują- a także Flotylli Syberyjskiej oraz Flotylli (Finlandia) . Już pod koniec stycznia ce się w bazie w Helsingforsie do wyj- Północnego Oceanu Lodowatego biorąc 1918 roku rozpoczęło się tam kontrre- ścia w morze, a następnie ewakuacji do czyny udział w działaniach morskich wolucyjne powstanie Finów przeciw- Kronsztadu. pierwszej wojny światowej i później- ko bolszewikom, które się nieustan- Zespół okrętów bazujących w Rewlu, szej wojny domowej. Szczególną kartą nie rozprzestrzeniało. W marcu rząd w trudnych warunkach lodowych, ko- tego okresu był udział w tzw. Lodowym fiński zawarł porozumienie ze stroną rzystając z pomocy lodołamaczy, prze- Marszu Floty Bałtyckiej lodołamaczy niemiecką, w efekcie, którego Finowie szedł i 5 marca osiągnął Helsingfors. 12 Jermak i Wołyniec (dawny Car Micha- otrzymali od Niemców broń, przejmu- marca 1918 roku z tej bazy do Kronsz- ił Fiedorowicz), Tarmo oraz kilku lodo- jąc ostatecznie kontrolę nad prawie ca- tadu wyszedł pierwszy zespół okrętów łamaczy portowych. Do początku 1918 łym terytorium Finlandii, jak również w składzie którego znalazły się okrę- roku w składzie Floty Bałtyckiej znajdo- położnymi w Zatoce Fińskiej wyspami ty liniowe Pietropawłowsk, Gangut, Se- wały się 4 okręty liniowe, 9 krążowni- Hogland (ros. Gogland, fin. Suursaari; wastopol, Połtawa i krążowniki Riurik, ków, 3 stare pancerniki, 17 kontrtorpe- szw.: Hogland, est. Suursaar, nm. Ho- Admirał Makarow, Bogatyr. Ich trasę dowców, 45 torpedowców, 26 okrętów chland), Lavansaari (ros. Moszcznyj) oczyszczały z lodu, lodołamacze Jermak podwodnych, 5 kanonierek, 23 okrętów i Sommers (fin. Someri, szw. Somma- i Wołyniec.

24 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie lodołamacze

Przygotowanie pierwszego zespołu Jermakiem i Wołyniem, wyszedł Riurik, flotylli. Aby się przebić przez gęste pola do wyjścia zakończono wieczorem 11 za którym znalazł się Pietropawłowsk, lodowe zdecydowano się utworzyć z Jer- marca. Następnego dnia w około godzi- z uszkodzoną częścią dziobową, grożą- maka i Wołynia tandem. Poruszały się ny 14:00 lodołamacz Jermak pod flagą cą zalaniem niektórych przedziałów jed- one, gęsiego, jeden za drugim, wspólnie dowódcy 1. Brygady okrętów liniowych nostki. Cały dzień zespół poruszał się próbując przełamać zapory lodowe. Lo- podniósł kotwicę i oczyściwszy wyjście ze zmienną prędkością i kursem, prze- dołamacze ostro pracując swoimi ma- z portu, wziął kurs na południe. Za lo- dzierając się przez zwarty lód (miejsca- szynami, powoli przeciskały się naprzód. dołamaczem, pokonując lód w kanale mi dochodzący do 60 cm grubości), by Po upływie zaledwie 20 minut, poja- portowym zaczęły powoli ustawiać się zatrzymać się dopiero o godz. 20:00, wiła się gęsta mgła zmuszają zespół do w kilwaterze lodołamacza w szyku to- po dotarciu na trawers latarni morskiej ponownego zatrzymania się. Przejście rowym pozostałe okręty. Szyk prowadził przy południowy cyplu wyspy Hogland, przez wody Zatoki Fińskiej przedłużało Gangut, a za nim podążały Połtawa, Se- gdzie pozostał na noc. się do 4 godzin i przed wieczorem okrę- wastopol i Pietropawłowsk, w dalszej ko- 14 marca warunki na morzu jeszcze ty osiągnęły rejon wyspy Seskär (Se- lejności krążowniki Admirał Makarow, się pogorszyły. Po krótkie czasu od mo- iskaari). Równie trudny był i następny Bogatyr i Riurik. Ze względu na spore mentu wyruszenia w drogę, krążow- dzień. Już po godzinie lodołamacz Woły- zalodzenie zatoki i braku efektywnych nik pancerny Riurik został zablokowa- niec ponownie musiał zostać wzięty na środków zwiadowczych, poruszać moż- ny przez zwały lodu. Uwolnić krążownik hol przez Jermaka, by pracować wspól- na się było jedynie w ciągu dnia, zatrzy- udało się tylko za pomocą lodołama- nie przy przełamaniu lodu. Okazało się manie zespół z nastaniem ciemności. cza Jermak, któremu wkrótce przypadło jednak, że w przebitej rynnie wodnej lód W związku z tym, około godziny 19:00 w udziale uwalnianie „innego więźnia się zatrzymał i zablokował trzy okręty, okręty stanęły zamierzając przecze- lodów” – okrętu liniowego Gangut. Na w tym krążownik pancerny Riurik. Na kać do poranka następnego dnia. Oko- szczęście, obu okrętom udało się unik- pomoc tym jednostkom wysłany został ło godziny 06:00 13 marca Jermak uwol- nąć uszkodzeń, lecz główne przeszkody Wołyniec, który z trudem zdołał uwol- nił okręty od lodu, który skuł je w czasie były jeszcze na przed rosyjskim zespo- nić zablokowane jednostki. W tym dniu nocy, po czym zespół floty rosyjskiej po- łem. Następnego dnia, 15 marca flotylla podobna sytuacja powtórzyła się jeszcze nownie ruszył do portu przeznaczenia. napotkała na swojej drodze jeszcze grub- nieraz, lecz w dniu 16 marca do godziny Surowe warunki panujące na morzu szy lód, wobec którego bezsilnym oka- 19:00, rosyjskiej flotylli udało się wyjść zmusiły zespół rosyjski do zmian w szy- zał się nawet lodołamacz Jermak – naj- na trawers latarni morskiej przylądka ku, na czoło kolumny, w linii wodnej za potężniejsza tego typu jednostka w całej Szepielewskiego. Krążownik pancerny Riurik uwalniany z lodowej pułapki przez Jermaka. Fot. zbiory Anatolij Odajnik

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 25 Tekst

Ewakuacja grupy okrętów podwodnych, torpedowców i transportowców z Helsingforsu do Kronsztadu. Fot. zbiory Anatolij Odajnik 17 marca o godzinie 11:30 lodoła- cony przez siły fińskie. Chociaż ogień 5 kwietnia na pomoc temu zespoło- macz Jermak jako pierwszy osiągnę- okazał się nieefektywny, to jednak zmu- wi z Kronsztadu ponownie wyszedł Jer- ła rejon wielkiej redy portu kronsztadz- sił on Jermaka do zawrócenia z trasy, bo- mak. Sądząc, że przeciwnik chyba nie kiego i rozpoczął kruszyć na niej lód, by wiem lodołamacz prawie nie posiadał zrezygnuje z powtórnych prób zdobycia umożliwić pozostałym jednostkom bez- on żadnego uzbrojenia obronnego. lub zniszczenia potężnego lodołamacza pieczne rzucenie kotwicy. Przed wie- W nocy z 2 na 3 kwietnia eskadra Floty Bałtyckiej, zdecydowano się wy- czorem cały zespół znalazł się w porcie, niemiecka wysadziła desant na teryto- słać go w towarzystwie okrętu posiada- gdzie załogi uzyskały możliwość udania rium Finlandii w rejonie Hanko. Groź- jącego dostatecznie silną artylerią. Wy- się na długo oczekiwany odpoczynek. ba utraty okrętów, które pozostawa- bór padł na krążownik pancerny Riurik Dla marynarzy Jermaka i krążownika ły w bazach fińskich zmusiła Morski – w tym momencie najlepiej przygoto- pancernego Riurik nie trwał on jednak Sztab Generalny do przyśpieszenia ich waną do walki i najmniej uszkodzonej długo. Już 25 marca lodołamacz mu- ewakuację. 4 kwietnia wyruszył z Hel- jednostkę bojową, która uczestniczyła siał ponownie wyjść do Helsingforsu, singforsu do Kronsztadu drugi zespół, w poprzedniej operacji. by umożliwić przejście przez wody za- składający się z pancerników Riespu- Warunki na morzu okazały się jesz- toki drugiemu zespołowi okrętów rosyj- blika (eks-Impierator Pawieł I), Andriej cze bardziej skomplikowane. Wiosen- skich, które kończyły przygotowanie do Pierwozwannyj, krążowników Oleg, Ba- ne zmiany i przemieszczanie się lodu wyjścia w morze. jan i okrętów podwodnych Tur, Tigr wywołały powstanie licznych torosów, Potężny lód na wodach zatoki poważ- i Rys’. W odróżnieniu od pierwszego ze- przez które czasami nie potrafił przejść nie przeszkadzał także w toku tej opera- społu, ich przejście zabezpieczały tyl- nawet Jermak. Przez dwie doby rejsu cji. Przygotowanie do wyjścia w morze ko portowe lodołamacze Siłacz i Gorod okręty zdołały osiągnąć rejon wyspy La- skomplikował fakt, że lodołamacze Wo- Rewel’, które z trudem przebijały dro- vansaari, gdzie około godziny 10:40 zo- łyniec i Tarmo zostały opanowane przez gę przez potężne zwały lodu. Okręt pod- stał ostrzelany przez baterię dział kal. Finów i uprowadzone do Rewla. Nad wodny Rys’ został uszkodzony przez lód 152 mm, która oddała w stronę rosyj- ranem 29 marca Jermak ledwo zdołał i zawrócił do Helsingforsu. Lodołama- skich okrętów 10-12 salw, w większości osiągnąć wyspę Lavansaari, gdzie o go- cze, które towarzyszyły zespołowi, ho- niedolotów. Po tej osobliwej demonstra- dzinie 18:40. został ostrzelany przez fiń- lowały równocześnie okręty podwodne, cji ze strony sił na wyspie, nadano z niej ską baterię nadbrzeżną. Zmienił jednak dlatego faktycznie funkcję lodołamacza radiem żądanie: „Riurik ma natychmiast kurs i wyszedł poza zasięg jej ognia a na- pełnił pancernik Andriej Pierwozwannyj. zawrócić do Kronsztadu, inaczej ponow- stępnie kontynuował swój rejs, lecz osta- 7 kwietnia okręty osiągnęły trawers la- nie zostanie otwarty ogień z wszystkich tecznie został zablokowany przez zwały tarni morskiej na wyspie Rodsher, gdzie dział.” lodu, które zmusiły lodołamacz do za- napotkały one na tak potężne zwały Związanym postanowieniami podpi- stopowania. Po upływie doby udało się lodu, że dalszy marsz do Kronsztadu sanego przez Rosję Radziecką Traktatu jednostce uwolnić z tej lodowej pułapki. okazał się niemożliwy. Koniecznym sta- Brzeskiego rosyjskim marynarzom po- Jermak został ponownie ostrzelany, tym ło się zatrzymanie zespołu i oczekiwa- zostawało jedynie z wszystkich sił „nie raz przez lodołamacz Tarmo, przechwy- nie na pomoc. poddawać się tej prowokacji”. Nie odpo-

26 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie lodołamacze wiadając na ogień, krążownik i lodoła- ruszył w drogę do Kronsztadu. Trze- do wyspy Popowa (Kiem). Dlatego też macz obeszły Lavansaari wychodząc ci zespół wspierały lodołamacze Jer- zdecydowano się na wysadzenie z po- poza zasięg ognia baterii artylerii nad- mak, Gorod Rewel’, Siłacz, Rusłan i Ja- kładu lodołamacza oddziału partyzanc- brzeżnej, by następnie kontynuować strieb. Okręty i statki zespołu dotarły do kiego, który przeszedł po lodzie do swo- marsz w stronę miejsca postoju dru- Kronsztadu 22 kwietnia 1918 roku. jego rejonu działania. Następnego dnia giego zespołu ewakuowanych okrętów. Po wyjściu trzeciego zespołu okrętów do lodołamacza podeszły sanie, na któ- Około godziny 21:00 sygnaliście Riuri- z Helsingforsu, w bazie pozostało jesz- re przeładowano broń i amunicję. Ogień ka udało się zlokalizować okręty wśród cze 38 jednostek pod radziecką bande- artyleryjski lodołamacza Mikuła Sejani- torosów, ale podjęta przez Jermaka pró- rą, 10 noszących znaki Czerwonego nowicza zmusił siły fińskie do wycofa- ba przebicia się do nich, ze względu na Krzyża oraz 38 statków handlowych. nia się. zapadające ciemności, nie powiodła się 10 kwietnia port w Sveaborgu (fin. Su- Tymczasem sytuacja polityczna na i około godziny 23:00 oba okręty zatrzy- omenlinna – twierdza w Helsinkach, po- Dalekiej Północy skomplikowała się mały się na nocny postój u północnego łożona na grupie sześciu wysp niedaleko jeszcze bardziej. 30 czerwca kontrre- krańca wyspy Hogland. brzegu), zajęły wojska fińskie, a trzy dni wolucyjnie nastawiona Krajowa Rada Rano 8 kwietnia Jermak rozbił wresz- po tym wydarzeniu na formalnie „za- Murmańska ogłosiła o swoim zerwaniu cie lód i uwolniwszy okręty, poprowa- proszenie” władz fińskich do portu we- z bolszewikami. Pierwszego sierpnia do dził je na wschód. Powrotny rejs do szła niemiecka eskadra wojenna. W po- położonej u ujście rzeki Północna Dwi- Kronsztadu okazał się jednak nie mniej czątkach maja Niemcy byli zmuszeni na, wyspy Mudjug, podeszły brytyjskie trudny. To jeden, to drugi okręt grzęzły na żądanie rządu bolszewickiego wy- okręty, których wodnosamoloty, uciszyły w lodach, poważnie opóźniając marsz. puścić z Helsingforsu 8 torpedowców, baterie artylerii nadbrzeżnej, otwierając Pozostały odcinek drogi do bazy uda- 3 transportowce, stawiacz min, jednost- w ten sposób brytyjskim wojskom inter- ło się pokonać bez strat i w południe ki ratownicze oraz 2 jednostki pomoc- wencyjnym swobodny dostęp do portu 10 kwietnia wszystkie okręty pomyślnie nicze, a miesiąc później także jeszcze w Archangielsku. Próba zagrodzenia im osiągnęły Kronsztad. Także sukcesem okręt szkolny Pamjat’ Azowa i kilka in- drogi przez zatopienie na torze wodnym zakończyła się ewakuacja z Helsingfor- nych jednostek. Przebazowanie okrętów lodołamaczy Swiatogor, Mikuła Sejani- su jednostek ostatniego, trzeciego, ze- i statków Floty Bałtyckiej zakończyło się nowicz i stawiacza min Ussuri, zakoń- społu bojowego, do którego włączone powodzeniem. W rezultacie tego tzw. czyła się niepowodzeniem i stratą jed- zostały okręty podwodne, kontrtorpe- Lodowego Marszu Floty Bałtyckiej uda- nostek ze względu na zdradę dowódcy dowce, okręty strażnicze i dozorowce ło się uchronić przed utratą 226 okrę- flotylli N.E. Wikorsta. oraz transportowce. Ich ewakuacja roz- tów wojennych i transportowców. Władze radzieckie musiały opu- poczęła się 7 kwietnia i trwała 16 dni, Lodołamacze Flotylli Północnego ścić Archangielsk i 2 sierpnia wylądo- w czasie, których do Kronsztadu bez Oceanu Lodowatego także dostały się wał tam francusko-brytyjski desant, strat dotarło łącznie 167 jednostek. w wir wojny domowej i obcej interwen- do którego późnej dołączyły także siły Trzeci zespół, najliczniejszy, liczący cji. Po Wielkiej Rewolucji Październiko- amerykańskie. W Archangielsku zo- ponad 160 jednostek, był podzielony na wej, w związku z wycofaniem się Repu- stał utworzony Rząd Tymczasowy Kra- cztery grupy. Pierwsza grupa, złożona bliki Radzieckiej z wojny, północ Rosji ju Północnego. Biali podnieśli z dna za- z 8 okrętów podwodnych, osłanianych straciła na znaczeniu militarnym i go- topione lodołamacze i 5 sierpnia wraz przez dwa parowce ze wzmocnienia- spodarczym. Nie wychodziły stamtąd, z innymi okrętami Flotylli Północnego mi przeciwlodowymi, Jastrieb i Rusłan ani też nie docierały żadne transporty Oceanu Lodowatego przekazali je Bry- wyszła w morze 7 kwietnia, lecz w dro- od dawnych sojuszników, jednak wkrót- tyjczykom „w czasowe użytkowanie” dze utknęła w torosach na wysokości ce ten region stał się również widow- pod pretekstem pomocy w walce prze- Kotki. Po czterech dniach postoju w lo- nią zażartych walk wojny domowej. Do ciw wspólnemu wrogowi, czyli siłom dach okręty zostały tam dognane przez tego czasu Brytyjczycy na trwałe usado- niemieckim. drugą grupę, złożoną z 2 okrętów pod- wili się na rosyjskiej Północy. Nawet po Znaczna część tych rosyjskich okrę- wodnych, 5 torpedowców, 5 transpor- rewolucji październikowej i podpisaniu tów nie została jednak zwrócona stro- towców i bazy okrętów podwodnych, rosyjsko-niemieckiego traktatu poko- nie rosyjskiej. Na tych okrętach, wbrew która wyszła z Helsingforsu 9 kwietnia. jowego w Brześciu Litewskim, Brytyj- wcześniejszym porozumieniom, zosta- Wszystkie okręty tego zespołu poruszały czycy nie zdecydowali się opuścić zaję- ły podniesione brytyjskie lub francuskie się torem wodnym w szkierach w nad- te tam wcześniej terytoria1. Brytyjczycy bandery. Okręty, które zostały ostatecz- zwyczaj złożonych warunkach zalodze- i inni dawni sojusznicy carskiej Rosji nie zwrócone przez siły interwencyjne, nia zatoki. Wczesnym rankiem 11 kwiet- z okresu pierwszej wojny światowej nie znajdowały się w żałosnym stanie. Je- nia z Helsingforsu wyszła duża grupa byli jedynymi wrogami młodej republiki sienią 1918 roku na remont do Wielkiej trzeciego zespołu (około 100 jedno- radzieckiej na Dalekiej Północy Brytanii przeszedł lodołamacz Mikuła stek) z dowództwem floty na pokładzie, W marcu 1918 roku pojawiły się Sejaninowicz. Wkrótce Brytyjczycy prze- a w ciągu tego samego dnia, jeszcze gru- w tym rejonie siły fińskie. Finowie za- kazali go Francuzom, którzy podnie- pa torpedowców. Kontrtorpedowiec mierzali przejąć kontrolę nad koleją Mietkij przechodził w porcie remont ka- murmańską, a następnie nad całą Ka- 1. Po podpisaniu traktatu pokojowego z Rosją pitalny i posiadał rozebrane maszyny, relią i Murmaniem. W walkach na po- Radziecką w Brześciu Litewskim, niemiecki sztab wobec czego pogodzono się już z myślą generalny rozważał krótko pomysł wspólnej z bol- wstałym froncie wziął udział lodoła- szewikami akcji mającej na celu „wyrzucenie” in- o jego pozostawieniu i internowaniu. Po macz Mikuła Sejaninowicz. 6 kwietnia terwentów z Murmańska i Archangielska. Operacja takiej właśnie decyzji dowództwa, me- lodołamacz przybył z Archangielska miała nosić kryptonim „Schlußeisen”, który następ- nie przeniesiono na wsparcie militarne młodej re- chanicy w krótkim czasie zdołali zło- i podszedł do wyspy Rombak. Gruby publiki fińskiej. W przyszłości będzie o tym artykuł żyć jedną z maszyn i kontrtorpedowiec i mocny lód nie pozwolił przejść dalej, w „Okrętach Wojennych” (przyp. red.)

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 27 Rosyjskie lodołamacze

śli na nim swoją banderę. Jesienią 1919 ognia Mininowi udało się oderwać od 100 mm, 2 działka 37 mm, z możliwo- roku pod banderą brytyjską pływały lo- prześladowcy, a Jarosławnę odprowa- ścią zabierania na pokład 234 min. Po dołamacze Swiatoj Aleksandr Newskij dzono jako pryz. Pozostałe okręty i statki podpisaniu rozejmu pomiędzy Francją i Swiatogor. Tylko te jednostki, które tra- przeszły na stronę bolszewików. 21 lute- i Niemcami okręt został przechwycony fiły do stoczni remontowych w Wielkiej go Armia Czerwona weszła do Archan- przez Brytyjczyków w dniu 3 lipca 1940 Brytanii, a były to lodołamacze Kniaź Po- gielska. roku w Portsmouth, gdzie był wykorzy- żarskij, Kozma Minin i Kanada pozosta- Dla organizacji radzieckich sił mor- stywany w charakterze jednostki szkol- ły pod rosyjską banderą. Wśród dowódz- skich na Dalekiej Północy dowództwu nej. Stronie francuskiej jednostkę zwró- twa białych nie było żadnej pewności, Armii Czerwonej musiało sięgnąć i wy- cono w sierpniu 1946 roku. że i te lodołamacze nie zostaną przejęte korzystać najbardziej przydatne z po- Niemal identyczny los spotkał tak- przez Brytyjczyków. 13 września 1919 zostawionych jednostek, w tym rów- że lodołamacz Kozma Minin. Po zare- roku szef rządu Kraju Północnego, ge- nież lodołamacze. Zostały one włączone kwirowaniu w 1922 roku przez Fran- nerał Miller telegrafował do rosyjskiego w skład sił morskich Północnego Mo- cuzów w Bizercie, przebudowano go ambasadora w Paryżu: „Jak najszybsze rza w charakterze krążowników pomoc- w latach 1928-1929 na stawiacz min Ca- przekazanie wszystkich lodołamaczy w ro- niczych pod nowymi nazwami: lodo- stor, (4 działa 100 mm, 2 działka 37 mm syjskie ręce jest po prostu niezbędne i pro- łamacz Iwan Susanin stał się Lejtenant i 368 min). W grudniu 1942 roku został szę Was, aby nie ustawać w swych nale- Drejer, Kniaź Pożarskij otrzymał nazwę przechwycony w Bizercie przez Niem- ganiach na angielski i francuski rząd”. 23 Lejtenant Szmidt, zaś Kanada weszła do ców i przekazany następnie włoskim so- września Miller otrzymał z Paryża pozy- służby teraz pod nową nazwą Trietij In- jusznikom w dniu 08.12.1942 r., którzy tywny telegram: „Trzy lodołamacze Ka- ternacjonał. Po zakończeniu wojny do- wcielili okręt do swej marynarki wojen- nada, Pożarskij i Minin będą gotowe na mowej lodołamacze powróciły do skła- nej w charakterze stawiacza min FR-60. początku października i przejdą do Pół- du floty handlowej ZSRR. Jednostkę dla uniknięcia przejęcia przez nocnej Rosji, lecz będą tam pozostawać Ilja Muromiec na początku 1920 roku siły alianckie zatopiono 6 maja 1943 pod angielską kontrolą, tak by nie dostały został uprowadzony przez wycofujących roku na jeziorze Bizerta. Później po pod- się w ręce bolszewików”. się białogwardzistów najpierw do Fran- niesieniu z dna przeholowano okręt do 27 września wojska brytyjskie ewa- cji, a następnie na Morze Czarne. W li- Zatoki Sebra, gdzie z uwagi na nieopła- kuowały się z Archangielska. Dni stopadzie 1920 roku brał udział w ewa- calność dalszego remontu pocięto go na kontrrewolucji na północy Rosji były kuacji armii generała Wrangla z Krymu, złom poczynając od 12.08.1947 r. policzone. 19 lutego 1920 roku jej kie- a następnie do 1922 roku znajdował się rownictwo wraz z oddziałami swojej ar- w Bizercie, w składzie stacjonującej tam (ciąg dalszy nastąpi) mii i uchodźcami ewakuowało się do białej eskadry. Zarekwirowany przez Norwegii na lodołamaczu Minin i pa- Francuzów na poczet kosztów utrzy- Tłumaczenie z języka rosyjskiego trolowcu Jarosławna. W pogoń za nimi mania rosyjskiej eskadry, został w la- Maciej Franz wysłano „ledoriez” Kanada. Po dwu- tach 1928-1929 przebudowany na sta- Korekta: Michał Jarczyk, dniowym pościgu i krótkiej wymianie wiacz min Pollux, uzbrojony w 4 działa Maciej S. Sobański Kanada, późniejszy Fiedor Litke, w lodowym ujęciu. Fot. zbiory Anatolij Odajnik

28 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Galeb, rzekomo w Tulonie, ale drugi plan Zvonimir Freivogel wskazywałby jednak na Bokę Kotorską. (Niemcy) Fot. zbiory Borys Lemaczko

Stawiacze min Królewskiej Marynarki Wojennej Jugosławii

Po zakończeniu I wojny światowej, deracji państw, wchodzących w skład ledwo, co załogi kadłubowe, a co za tym austro-węgierska monarchia rozpa- monarchii naddunajskiej. Na okrętach idzie stały bezczynnie w porcie1. Dys- dła się na kilka państw narodowych. opuszczono dotychczas powiewające cyplina zeszła na psy, zaniedbana zo- Jednym z nich było Państwo Słoweń- tam bandery c.k. w dniu 31 październi- stała służba wartownicza, a znajdują- ców, Chorwatów i Serbów (Država Slo- ka 1918 r. w Poli a 1 listopada w Boce ce się jednostki oświetlono jak choinki, venaca, Hrvata i Srba zwane w skró- Kotorskiej, w ich miejsce na rejach poja- w złudnym mniemaniu, że wojna już się cie SHS) proklamowane na kilka dni wiły się chorwackie, trójkolorowe czer- zakończyła. Nie należy się więc dziwić, przed zakończeniem działań wojen- wono-biało-niebieskie (pod postacią po- że już w nocy 1 listopada do bazy wdar- nych – w dniu 29 października 1918 r. siadanych na pokładach flag Holandii, li się włoscy płetwonurkowie i za pomo- w Zagrzebiu. Państwo SHS objęło swo- które w późniejszych publikacjach błęd- cą podczepionej pod kadłub miny zato- im zasięgiem wszystkich Słowian ponie i niesłusznie określano mianem „ju- pili flagowy okręt Viribus Unitis. Wraz łudniowych („Jugosłowian”) zamiesz- gosłowiańskie flagi”, bądź „południo- z okrętem zginął też pierwszy dowódca kujących na terenach byłej monarchii, wych Słowian”, ponieważ w tym czasie floty SHS, admirał Vuković-Podkapelski w tym większą część dzisiejszej Słowe- nie było jeszcze państwa o nazwie Jugo- wraz z kilku setkami marynarzy. Jego nii, Chorwacji (ze Slawonią i Dalmacją), sławia, a ustalona dopiero później flaga następcą został admirał Koch. prowincję Wojwodina, Zatokę Kotor- państwa południowych Słowian miała Sprawy miały się potoczyć jednak ską w dzisiejszej Czarnogórze oraz Bo- swoje poziome pasy ustawione w od- jeszcze gorzej: podczas podpisywania śnię – Hercegowinę. Było to niemalże wrotnej kolejności, czyli patrząc od góry zawieszenia broni w Villa Giusti 3 li- całe dotychczasowe austriacko-węgier- były one niebiesko-biało-czerwone). No- stopada przedstawiciele reprezentują- skie wybrzeże. Aby uniknąć konfliktów wym dowódcą floty został były dowód- cy byłą marynarkę wojenną Austro-Wę- o siły morskie monarchii, ostatni cesarz ca drednota Viribus Unitis, Chorwat gier odstąpili całą flotę zwycięzcom. Na i król Węgier, Karol I rozkazał przeka- z pochodzenia, Linienschiffskapitän (ko- taki zwrot są tylko dwa wytłumaczenia; zać całą flotę zgromadzoną w Boce Ko- mandor) Janko Vuković de Podkapel- torskiej i Poli w dniu 30 października ski, który został mianowany do stopnia 1. Niezależnie od powstałej sytuacji, udało się zgromadzeniu narodowemu państwa kontradmirała. Dowódcą portu został przy pomocy czeskiego personelu technicznego uruchomić pancerniki (!) Zrínyi i Radetzky i to już SHS. Jednostki dotychczasowej Flo- Fregattenkapitän (kmdr por.), ale już po wkroczeniu Włochów do Puli, opuścić ją i do- tylli Dunajskiej przekazano natomiast w stopniu kontradmirała, Metod Koch. trzeć przez Zatokę Buccari (Bakar) do Splitu. Tam Węgrom, co miało je oraz flotę uchro- Nowym właścicielom nie dane jednak zostały później zarekwirowane przez U.S. Navy, która je następnie wydała Włochom. Stanowi to nić przed zagarnięciem przez zwycięz- było długo zatrzymać przekazane okrę- najlepszy dowód, że przy odrobinie lepszego pla- ców. Sam cesarz żywił cichą nadzie- ty, m.in. dlatego, że zostały one opusz- nowania i większej stanowczości udałoby się urato- wać większą liczbę okrętów. Krótkowzroczna poli- ję, że będzie mu dane dowodzić jeszcze czone przez wszystkich nie słowiań- tyka państwa SHS nie była też w stanie utrzymać tej flotą, późniejszej, nowej i niezależnej fe- skich członków, więc pozostały na nich efemerydy na dłużej.

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 29 Stawiacze min Królewskiej Marynarki Wojennej Jugosławii

Trałowiec Orao, od którego nazwę wziął cały typ tej klasy okrętów. Zwracają uwagę dziobowe i rufowe stanowiska artylerii plot. Fot. Chorwackie Muzeum Historyczne w Zagrzebiu albo nie byli dostatecznie poinformo- vo i Palagruza, które stały się włoskie), torpedowce w Barze oraz serbski „tor- wani przez przełożonych, że flotę prze- do tego dochodziła Serbia, Czarnogóra pedowiec” Srbija, przestarzały grecki kazano już południowym Słowianom, i Macedonia. Granice nowego państwa torpedowiec uzbrojony jeszcze w miny albo nacisk Włoch okazał się być zbyt ustalono ostatecznie dopiero po podpi- wtykowe. Trzeba było zacząć od zera. silny? Zawieszenie broni miało wejść saniu traktatu pokojowego z Włocha- Przedstawiciele królestwa SHS żądali w życie następnego dnia, 4 listopada. mi w Rapallo 12 listopada 1920 r. Wy- początkowo przyznania im czterech no- Tego samego też dnia Włosi wmasze- brzeże morskie SHS mierzyło 350 mil, woczesnych krążowników, 17 niszczy- rowali już do Poli, 5 listopada pojawi- a wzdłuż niego znajdowało się prawie cieli, 27 torpedowców, 12 okrętów pod- ły się tam włoskie okręty i w ciągu kilku 600 większych i mniejszych wysp. wodnych, sześć monitorów rzecznych dni bandery chorwackie zastąpione zo- Unia z Serbią niewiele pomogła: i kilka jednostek pomocniczych pocho- stały włoskimi. Po zajęciu Poli maryna- zgodnie z postanowieniami konferencji dzących z masy floty austro-węgierskiej, rze pochodzenia słowiańskiego musieli pokojowej w Paryżu w roku 1919, pań- co spotkało się z ostrym sprzeciwem również opuścić swoje okręty. Całe wy- stwa Ententy rozdzieliły między swoich Włoch oraz wzbudziło nieufność Enten- brzeże znalazło się pod okupacją zwy- sojuszników wszystkie byłe c.k. okręty ty, więc południowym Słowianom od- cięskich mocarstw. Francuzi weszli do z Adriatyku i Dunaju. Lwia część przy- mówiono przyznania tak wysokiej licz- Boki Kotorskiej i zarekwirowali wszyst- padła Wielkiej Brytanii, Francji i Wło- by okrętów. Zredukowano, więc swoje kie tam się znajdujące okręty, kilka ame- chom, które zdecydowały się większość kolejne żądania, które tym razem ogra- rykańskich ścigaczy okrętów podwod- pociąć na złom, pozostawiając sobie tyl- niczyły się do 2 krążowników, 6 nisz- nych zawinęło do Splitu. Tzw. „Państwo ko nowoczesne lekkie krążowniki i niszczycieli, 30 torpedowców i 4 okrętów SHS” egzystowało bardzo krótko. W na- czyciele, które wiele lat służyły potem podwodnych, lecz i one nie zostały po- dziei, że po zawarciu unii z Serbią bę- pod banderami Włoch i Francji. Króle- traktowane poważnie. Włochy chcia- dzie się miało „lepsze karty” w ręku stwo SHS otrzymało żałosne resztki po ły zostać niezagrożonym władcą na Ad- podczas podpisywaniu traktatu poko- cesarsko-królewskiej flocie, niezależnie riatyku i nie tolerowały w związku z tym jowego, już 1 grudnia 1918 r. doszło do od faktu, że Serbia zaliczała się do gro- żadnych konkurentów, po ostatecznym połączenia państwa SHS z Królestwem na państw zwycięskich. Nawet Rumu- „wykopaniu” z wieloletniego wyścigu Serbii, która zdążyła już „połknąć” małe nia, Grecja i Portugalia mogły się poczę- Austro-Węgier w roku 1918. Państwo po- Królestwo Czarnogóry – swojego pierw- stować większymi kawałkami tego tortu łudniowych Słowian miało według wło- szego sojusznika w I wojnie światowej. i przejąć kilka torpedowców i monito- skiej opinii ograniczyć swoją działalność Nowe państwo nazywało się teraz Kró- rów rzecznych. Z Węgrami los obszedł morską do przeprowadzania wyłącznie lestwem Serbów, Chorwatów i Słoweń- się jeszcze gorzej, bo wolno im było za- akcji czysto „policyjnych” i z tego też po- ców, teraz w przewadze byli Serbowie, trzymać tylko kilka opancerzonych pa- wodu pozostawiono mu wyłącznie małe stąd też skorygowano kolejność ważno- trolowców rzecznych. lub przestarzałe jednostki morskie, jak ści poszczególnych nacji. Nowe króle- Możliwości rozwoju floty południo- na przykład beznadziejnie przestarza- stwo na mapie Europy zmieniło swo- wych Słowian były bardzo ograniczone. ły okręt liniowy (Kumbor, eks-Kronprinz ją nazwę dopiero w roku 1929, a w jej Jedynymi okrętami Czarnogóry i Serbii Erzherzog Rudolf), dwanaście torpedow- skład wchodziły ww. tereny (bez Istrii, były podczas I wojny światowej czarno- ców, cztery z nich mocno zużyte, cztery miasta Zadar wraz z położonymi u jego górski jacht królewski Rumija (eks-Za- trałowce (stare torpedowce), cztery mo- wejścia wyspami Cres, Losinj, Lasto- za), zatopiony 2 marca 1915 r. przez c.k. nitory rzeczne i kilka jednostek pomoc-

30 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Stawiacze min Królewskiej Marynarki Wojennej Jugosławii niczych. Na dodatek wszystkie ww. jed- łowców typu „M-1”, które zbudowane końca wojny zbudowano w sumie 197 nostki mogły podnieść nową banderę zostały podczas I wojny światowej w do- jednostek w 16 różnych stoczniach; 137 południowych Słowian dopiero od mar- syć sporej liczbie. z ww. liczby zostało ukończonych w cza- ca 1921 r., tzn. po wycofaniu się francu- Projekt bardzo prostego trałowca dla sie wojny; 37 zleceń anulowano, a bu- skich okupantów z Boki Kotorskiej. Do niemieckiej Kaiserliche Marine opraco- dowę 9 dokończono dopiero po wojnie tego czasu jednostki wegetowały w ar- wano krótko po wybuchu działań wo- dla armatorów cywilnych (jako holow- senale w Tivacie, byłe Teodo, zaniedba- jennych, gdyż przewidziane do pełnie- niki i statki handlowe różnego prze- ne i po części przez Francuzów dopro- nia roli trałowców stare torpedowce znaczenia). Z oddanych do służby tra- wadzone do stanu nieużyteczności. wykazywały się zbyt małą dzielnością łowców 30 utracono w wyniku działań Dzień marynarki wojennej był jednak morską i autonomicznością, a oprócz wojennych, a większość pozostałych obchodzony niezmiennie w dniu 31 paź- tego były już tak leciwe, że ich stopień kontynuowało swoją służbę po wojnie dziernika, kiedy nowe państwo przejęło zużycia był już bardzo zaawansowa- oczyszczając Morze Północne i Bałtyk w Poli c.k. okręty, by je wkrótce stracić. ny. Wymagania natury taktyczno-tech- z min. Między 1920 a 1922 r. większość Marynarka wojenna w królestwie niczne nowych jednostek zamykały się z nich sprzedano, 45 przeznaczono na SHS traktowana była po macoszemu, w dużej dzielności morskiej i autono- złom, 19 przekazano marynarkom in- bo królestwo Serbii było w pierwszej li- miczności, zanurzeniu maksymalnym nych państw a 12 służyło w żegludze cy- nii państwem kontynentalnym bez mor- do 2 m, ciężkim i lekkim sprzęcie tra- wilnej. Między wspomnianymi wyżej 19 skich tradycji, a na byłych oficerów ma- łowym, jednej armaty, w późniejszym trałowcami znalazła się też owa opisy- rynarki cesarsko-królewskiej, których okresie kal. 88 mm, dostępnymi w han- wana szóstka, która po sprzedaży poszła przejęto do nowej floty, spoglądano jak dlu maszynami parowymi i stosunkowo rozbrojona na holu do nowego właści- na starego wroga, czyli z nieufnością. dużą prędkością, jaką było 16 węzłów. ciela. Reichsmarine pozostawiła sobie Do chwili wybuchu II wojny światowej Pomimo przewidywanych początkowo tylko 39 tych trałowców w służbie; kilka nic się w tej materii nie zmieniło! Nie 250 ton wyporności, pierwsze zamó- z nich służyła następnie w kolejnej woj- ma się, co dziwić, że przez takie nastawione według „urzędowego projektu” nie światowej, a niektóre ją nawet prze- wienie marynarka stała się „obcym cia- („Amtsentwurf 1914”) jednostki wypor- trwały, co tylko potwierdza jakość opra- łem” wewnątrz sił zbrojnych Jugosławii; ność 450 ton, a ich zanurzenie wyno- cowanych planów konstrukcyjnych oraz bardzo często zdarzało się, że jej budżet siło prawie 2 m. W październiku 1914 ich solidną budowę. był mniejszy od sum przeznaczanych na r. zamówiono najpierw 14 a potem 12 przykład dla żandarmerii. dalszych. Po nich nastąpiły trałowce Konstrukcja ulepszonego, urzędowego projektu „M Kadłuby trałowców typu „M-1” zbu- „Nowe” trałowce 1915” (od jednostki o alfanumerycznym dowano stosując poprzeczny układ Pierwszymi „nowymi” okrętami kró- oznaczeniu M 27) i „M 1916” (od M 57), wiązań. Jednostki charakteryzowa- lewskiej marynarki wojennej państwa z wydłużonymi rufami, kotły w dwóch ły się podniesionym pokładem dziobo- SHS było sześć zakupionych w roku osobnych pomieszczeniach i ze wzmoc- wym i okrągłą rufą typowego holowni- 1921 za pośrednictwem holenderskiego nioną artylerią. Do typu „M 1916” na- ka, długim pojedynczym kominem i 2 maklera van Wienena niemieckich tra- leżały też późniejsze trałowce SHS. Do masztami. Fokmaszt obudowany był Galeb w Szybeniku. Fot. zbiory René Greger

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 31 Stawiacze min Królewskiej Marynarki Wojennej Jugosławii

„Królewskie trałowce” Sokol (SK), Jastreb (JS) oraz Labud (LB) w Boce Kotorskiej. Na prawej burcie wymalowane były skróty literowe nazw cyrylicą, a na lewej w alfabecie łacińskim. Fotografia z roku 1929. Fot. zbiory Kresimir Surina bryłą dziobowej nadbudówki, a mały szyny parowe potrójnego rozprężania ły mieć po dwie armaty kal. 105 mm grotmaszt miał znajdował się przed stosowane do tej pory na statkach han- w lawetach montowanych na okrę- platformą rufowej armaty kal. główne- dlowych, ustawione w jednym pomiesz- tach podwodnych (UtoF-Lafetten). Jed- go. Wyporność konstrukcyjna wynosi- czeniu. Para produkowały dwa kotły nostki wszystkich typów zabierały do ła 515 a maksymalna 553 ton. Trałowce typu „Marine” opalane węglem; każdy 30 min. Sześć trałowców późniejszego pod banderą królestwa SHS różniły się kocioł w osobnym pomieszczeniu. Moc typu Orao wydano marynarce wojen- między sobą wypornością maksymal- łączna urządzenia napędowego wynosi- nej państwa SHS bez uzbrojenia, któ- ną, co uzależnione było od stoczni, któ- ła od 1850 KM przy 240 do 250 obrotach re zainstalowano dopiero w arsenale ra go zbudowała i tak Galeb, Jastreb und na minutę i przenoszona była na dwa w Tivacie (armaty firmy Škoda służące Orao wypierały maksymalnie 548 t, So- wały napędowe, na końcach, których również do zwalczania celów powietrz- kol i Kobac 560 t a Labud 550 t. Mak- znajdowały się śruby okrętowe o średni- nych). Jeszcze swego czasu zaplanowa- symalna długość kadłuba mierzyła 59,3 cy 1,97 m. Maksymalna prędkość, któ- ne dla cesarsko-królewskich okrętów, m (59,6 m na Galebie, Jastrebie i Orao; rą trałowce rozwijały (znana jest tylko które już nie zdążyły wejść na wyposa- 59,63 na Sokole und Kobacu oraz 59,58 z okresu służby pod banderą SHS i wy- żenie kal. 90 mm L/45. Niektóre z nich, m na Labudzie). Długość w konstrukcyj- nosiła 15 w) z wypuszczonymi parawa- z uwagi na ujednolicenie stosowanej nej linii wodnej wynosiła 56 m (wzgl. nami od 12,5 do 13 w. Jednostki miały po do tej pory amunicji, zostały przebudo- 56,1 m, co miało miejsce na trałow- jednym sterze. Bunkry paliwowe mieści- wane przez zastosowanie odpowiedniej cach SHS, zależało to od kształtu ste- ły do 150 t węgla i 64 t wody kotłowej, co koszulki działowej, przez co ich kali- ru). Maksymalna szerokość kadłuba to pozwalało przebyć do 2000 mil z pręd- ber zmniejszył się do 83,5 mm. Pozosta- 7,4 m a zanurzenie wynosiło 2,25 m. kością 14 w. Po roku 1945 moc wynosi- łe armaty będące do tego czasu na wy- Dłuższy kadłub w przypadku projektów ła 1600 KM, a w przypadku Orao, jego posażeniu, zastąpiono nowoczesnymi M 1915 i M 1916 charakteryzował się prędkość maksymalną podawano nie- działkami plot. kal. 83,5 mm L/55, któ- również bardziej wyostrzoną linią, niż zmiennie jako 15 w. Zasięg wynosił 1350 re zainstalowano na jugosłowiańskim to miało miejsce w przypadku typu M mil przy 15 w oraz 1516 przy 8 w. krążowniku Dalmacija i na pozostałych 1914 i z tego też względu od M 57 insta- okrętach SHS. Masa pojedynczej arma- lowano na trałowcach stępki belkowe Uzbrojenie ty kal. 90 mm L/45 wynosiła 1,18 ton, o szerokości 0,15 m. Wysokość kadłuba Pod banderą Kaiserliche Mari- z lawetą do 3,91 t. Pocisk o masie 10,2 oscylowała między 3,27–3,50 m. ne pierwsze trałowce uzbrojone były kg miał zasięg 12 300 m; szybkostrzel- w dwie szybkostrzelne armaty kal. 88 ność to od 3 do 11 pocisków na minu- Urządzenia napędowe mm a od M 27 w dwie kal. 105 mm, po tę. Podstawa plot. kal. 83,5 mm miała Opisywane jednostki wyposażono jednej na dziobie i rufie. Trałowce o nu- wraz z lawetą masę 4,5 t, a sam pocisk w po dwie stojące trzycylindrowe ma- meracji M 97 – M 176 miały, wzgl. mia- 10 kg. Jej szybkostrzelność wynosiła 12

32 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Stawiacze min Królewskiej Marynarki Wojennej Jugosławii strzałów na minutę; pułap 17 000 m, za- Historia służby i losy jednostek należącymi do mniejszego typu Malin- sięg 12 000 m. Pod banderą SHS tra- Wszystkie sześć trałowce w marynar- ska w Szybeniku, głównej bazie odcinka łowce wyposażono dodatkowo w wuka- ce SHS otrzymały nazwy różnych pta- obrony pasa środkowego wybrzeża, Ja- emy plot. kal. 15 mm firmy Zbrojovka. ków: Orao (orzeł), Galeb (mewa), Jastreb streb, jednostka dowódcy grupy (kape- Sklasyfikowane były jako „Minonosci” (jastrząb), Sokol (sokół), Kobac (kro- tan bojong broda – komandor Zdenko (dosłownie „nosiciele min”, de facto jed- gulec) i Gavran (kruk) przemianowa- Papez) w Zatoce Kotorskiej wraz z Ga- nak były to stawiacze min) były w stanie ny w roku 1923 na Labud (łabędź). Od lebem pod komendą kapetana fregate położyć zagrodę z 30 min (w rzeczywi- momentu wciągnięcia bander królestwa (kmdr por.) Zdenko Hellenbacha. Orao stości 22 min typu SAG-1 lub SAG-2). SHS służyły jako jednostki szkolne, na i Sokol znajdowały się w stoczni remon- Po roku 1945 były Orao uzbrojony był pokładach, których odbywali praktykę towej w Splicie. w dwie pojedyncze armaty plot. kal. 40 przyszli młodzi oficerowie i członkowie Na krótko przed atakiem państw mm firmy Vickers, jedną zdojoną pod- załóg. Jednostki starano o się także przy- „Osi” opisywane trałowce postawiły kil- stawę plot. kal. 20 mm M38 i zdwojony bliżyć społeczeństwu, więc w trakcie rej- ka zagród minowych wzdłuż wybrzeża, karabin maszynowy plot. kal. 12,7 mm sów szkolnych często zawijały często do a prawdopodobnie na minach Labu- Browning, z którego niszczono również licznych miast i miasteczek portowych, da i Kobaca – koło Szybenika w pobli- wytrałowane i dryfujące miny. których wzdłuż dalmatyńskiego wybrze- żu wyspy Zlarin 2 kwietnia poderwały ża nie brakuje, aby w nich pokazać fla- się i zatonęły dwa jugosłowiańskie stat- Załoga gę. Po oddaniu do służby torpedowców ki wycieczkowe Prestolonaslednik Petar W cesarskiej marynarce wojennej o wyporności 250 ton można już było (kpt. Mate Tonković) i Karađorđe (kpt. Niemiec załogi trałowców składały się odbywać wspólne ćwiczenia, czy ma- Toma Grdaković2), które wbrew wy- z 40 ludzi (z 1 oficerem lub podoficerem newry, aby się przekonać o poziomie raźnemu zakazowi usiłowały wejść do jako dowódca); w służbie SHS i Kró- wyszkolenia. Szybenika, bo podążały do Boki Ko- lewskiej Marynarki Wojennej Jugosła- W momencie wybuchu wojny, na sze- wii jest mowa tylko o 19 członkach za- ściu „Minonosci” ogłoszono gotowość 2. w tej katastrofie nikt nie stracił życia. Kapita- łogi, a to z uwagi, że jednostki te były bojową. Królestwo Jugosławii pozosta- nowie zostali aresztowani i musieli złożyć zeznania, lecz winy im nie udowodniono. Po wkroczeniu do wykorzystywane głównie jako szkolne wało do roku 1941 neutralne, a po od- Splitu Niemców i Włochów zastali oni ciała obu ka- i tyle liczyła podstawowa załoga, do któ- mowie podpisania zgody o przystąpie- pitanów leżące na brzegu. Wyglądało na to, że zostali rozstrzelani za zdradę stanu i ujawnienie obec- rych dołączali wykładowcy i słuchacze. nie do paktu państw „Osi” zaatakowane ności zagrody minowej. Według innej wersji ciała Przed wybuchem działań wojennych li- 6 kwietnia przez Niemcy, Włochy i inne znalazł już 6 kwietnia na plaży przypadkowy prze- czebność załogi wzrosła do 40. We flo- państwa paktu. Dyslokacja trałowców chodzień, a było to już po niemieckim nalocie. Ba- dający ciała lekarz nie wykluczył samobójstwa ze cie powojennej Jugosławii (JRM – Jugo- wchodzących w skład lokalnych sił względów honorowych. Brat jednej z ofiar, Ljude- slovenska Ratna Mornarica) na ostatniej zbrojnych, owego 6 kwietnia, wyglądała vit Tonković, również kapitan żeglugi wielkiej, który pozostałej w służbie jednostce służyło 68 następująco: Labud i Kobac znajdowały identyfikował zwłoki, stwierdził, że rozpoznał rany postrzałowe w okolicy szyi, więc nie wyklucza egze- członków załogi. się razem z trałowcami Mosor i Marjan kucji lub morderstwa.

Pięć trałowców typu Orao w Boce Kotorskiej. Na pierwszym planie Sokol, za nim można rozpoznać Kobaca. Fot. zbiory Rudolf Winkler via Franz Selinger

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 33 Tekst

Dwa stawiacze min typu Orao (Sokol oraz inny bliźniak) wraz z innymi jednostkami Królewskiej Floty w roku 1931 w porcie w Zelenika w Boce Kotorskiej. Przy molo, za Sokolem mały tender okrętów podwodnych Sitnica . Fot. zbiory Danijel Frka torskiej, lecz przedstawiciel armatora Cała szóstka została po 17 kwietnia wany na Vergada (włoska nazwa wyspy o nazwie „Jadranska plovidba”, który 1941 r., dniu kapitulacji Jugosławii za- Vrgada) służąc w Regia Marina do ka- również przebywał na pokładzie jedne- rekwirowana przez Włochów, którzy pitulacji Włoch we wrześniu 1943 r. Po go z nich, wydał rozkaz zejścia z kur- nadali im nowe nazwy. udanej ucieczce na Maltę zwrócony Kró- su, aby przenocować w Szybeniku. Na Orao (eks-M 97) podczas remon- lewskiej Marynarce Wojennej Jugosławii Obie jednostki podniesiono z dna po tu sabotażyści w osobach stoczniowców na uchodźstwie 7 grudnia 1943 r., która roku 1945 i po wyremontowaniu służy- uszkodzili jego kotły, co opóźniło jego po- mu przywróciła jego dawną nazwę Orao. ły w „białej flocie” jako Partizanka i Pro- nowne oddanie do służby. Dopiero 25 W roku 1945 przekazano trałowiec wraz leterka do lat 60. października 1941 r. został przemiano- innymi eks-królewskimi jednostkami so- Stawiacze min/trałowce i torpedowce w gali banderowej w Boce Kotorskiej. Proszę zwrócić uwagę na różnice w wielkości między obu klasami okrętów. Fot. zbiory Danijel Frka

34 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

cjalistycznej teraz Jugosławii. Orao po- udział w działaniach wojennych strony i niemieckim patronatem) i pod komen- wrócił w sierpniu 1945 r. do Splitu, słu- postawiły w sumie prawie 3000 min. Były dą swojego dowódcy Hellenbacha prze- żąc w nowej teraz marynarce Jugosławii Orao został wycofany ze służby dopiero szedł do Szybenika. Później miał zamiar (JRM) pod nazwą Pionir, od 1955 r. jako w roku 1962 i został pocięty na złom. kontynuować marsz do Splitu, w na- Zelengora (M 21). Po wojnie trałowce mia- Galeb (eks-M 100) opuścił Bokę Ko- dziei, że przyłączy się do nowej chor- ły dużo roboty, aby oczyścić z min przy- torską po proklamowaniu państwa wackiej marynarki wojennej, lecz nic brzeżne wody, bo wszystkie biorące tutaj NDH (10 kwietnia 1941 r. pod włoskim z tego nie wyszło, bo zagarnęli go Wło-

Trałowiec Kobac podczas przeglądu technicznego i prac remontowych w stoczni w Kraljevicy. Na górnej fotografii widoczna jest jeszcze inna jednostka tego typu znajdująca się na slipie oraz jeden z przedstawicieli torpedowców typu T-5. Fot. zbiory Danijel Frka

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 35 Tekst

Stawiacz min Orao w roku 1930 w Zatoce Kotorskiej. Jednostka jako jedyna tego typu przetrwała zawieruchę II wojny światowej służąc po niej pod nową nazwą najpierw jako Pionir, a następnie jako Zelengora. Fot. zbiory Albin Unger si i wcielili, w dniu 25 maja 1941 r., jako Jastreb (eks-M 112). Jego kotły zosta- przyjacielskiego lotnictwa wyrzucił się swoją zdobycz do swojej floty pod na- ły jeszcze w latach 1938/39 przystoso- 25 listopada 1941 r. na brzeg, gdzie do- zwą Selve (włoska nazwa wyspy Silba). wane do opalania paliwem płynnym. padły go samoloty. Włosi zatopili następ- Już wkrótce wysłano go do Afryki Pół- We włoskich rękach zmieniono mu 20 nie wrak, aby zablokować nim wejście nocnej, gdzie koło Bengazi zatopiło go kwietnia 1941 r. nazwę na Zirona (wło- do portu w Bengazi, kiedy się wycofy- 6 listopada 1942 r. brytyjskie lotnictwo. ska nazwa wyspy Drvenik). Byłego Ja- wali z niego w dniu 18 listopada 1942 r. Jego wrak podniesiono w roku 1948 streba los dosięgnął również w Bengazi, Sokol (eks-M 144) wpadł w ręce Wło- z dna i złomowano. kiedy uchylając się przed atakiem nie- chom, kiedy znajdował się w stoczni re-

Trzy trałowce w Crikvenicy, od lewej Galeb, Labud, Sokol. Fot. zbiory Herbert Winkler

36 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Stawiacze min Królewskiej Marynarki Wojennej Jugosławii

Dane trałowców/stawiaczy min królewskiej marynarki wojennej SHS typu „Orao” Nazwa (i jego skrót na burcie) Stocznia Położenie stępki Wodowany Gotowy Orao (OA) (eks -M 97) Tecklenburg, Geestemünde 1917 28.03.1918 21.04.1918 Galeb (GL) (eks-M 100) Tecklenburg, Geestemünde 1917 23.05.1918 16.06.1918 Jastreb (JS) (eks-M 112) Tecklenburg, Geestemünde 1917 12.11.1918 31.10.1919 Sokol (SK) (eks -M 144) Neptun, Rostock 1917 10.03.1919 20.06.1919 Kobac (KC) (eks-M 121) Neptun, Rostock 1917 10.09.1918 25.10.1918 Labud (LB) (eks-Gavran, eks-M 106) Reiherstieg, Hamburg 1917 08.07.1918 31.03.1919

Dane taktyczno-techniczne Wyporność: 320-525 t (GL, JS, OA 548 t, SK, KC 560 t, LB 550 t) Wymiary: długość 59,5 m, szerokość 7 m, zanurzenie 2,2 m (GL, JS, OA: 56,1/59,6 x 7,3 x 21,5 m; SK, KC: 56,1/59,63 x 7,3 x 2,15 m; LB: 59,58 x 7,3 x 2,15 m) Napęd: 2 kotły „Marine”, dwie 3-cylindryczne maszyny potrójnego rozprężania, moc 1850 KM, 2 wały napędowe, 2 śruby, 160 t węgla Prędkość: maksymalna 15 w., zasięg 2000 mil /14 węzłów Uzbrojenie: 2 x 90 mm L/45-Škoda- plot., później 2 x 83,5 mm L/55- Škoda-plot., 2 x 15 mm wukaemy plot., 30 min Załoga: 71 montowej w Splicie i przemianowany stracono w Afryce Północnej, kiedy 30 I tak oto z całej szóstki królewsko-ju- jeszcze w kwietniu 1941 r. na Eso (wło- stycznia 1943 r. zatopiony został przez gosłowiańskich trałowców wojnę przeska nazwa wyspy Iž). Zatopiony torpe- nieprzyjacielskie lotnictwo w arsenale trwał jeden przedstawiciel typu Orao, dą lotniczą 19 stycznia 1943 r. u wybrze- morskim w Bizercie. który dopiero po 45 latach służby, pod ży dzisiejszej Tunezji koło wyspy Dżerba. Labud (eks-Gavran, eks-M 106) stał sześcioma banderami trzech państw Załoga Kobaca (eks-M 121) przyłączy- się włoską zdobyczą wojenną 21 kwiet- (niemiecko-cesarska, Reichsmarine, ła się jeszcze 10 kwietnia 1941 r. w Szy- nia 1941 r. w Szybeniku i 29 maja 1941 Królestwa SHS, Królestwa Jugosławii, beniku do nowego państwa NDH. Nie- r. otrzymał nową nazwę Zuri (= Zirje). Włoch, socjalistycznej Jugosławii), prze- zależnie od tego, zarekwirowali go tam Od 1 czerwca 1943 r. nazywał się Orio- znaczony został na złom. jednak Włosi i 30 listopada 1941 r. prze- le (włoska nazwa wyspy Orjule), lecz już mianowali go na Unie (włoska nazwa 10 lipca 1943 r. zatopiony został pod- Tłumaczenie z języka niemieckiego wyspy Unije). Również i ten trałowiec czas nalotu na Augustę (Sycylia). Michał Jarczyk

Trałowiec Jastreb na kotwicy w Djenovici, Boka Kotorska. Z prawej strony Labud, za nim dwa inne bliźniaki. Fot. zbiory Albin Unger

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 37 Sikh na przedwojennej nastrojowej fotografii z listo- TekstSiergiej Patjanin (Rosja) pada 1939 roku. Fot. Wright & Logan

Niszczyciele typu „Tribal” część II Pierwsze doświadczenia do metropolii, gdzie zebrały się wszyst- cze wykryło jednostkę u wybrzeża Nor- Po wejściu do służby „Tribale” utwo- kie jednostki „plemion”. wegii, minister marynarki W. Chur- rzyły 2 flotylle niszczyciel - 4 pod do- W nocy 17 listopada Junkersy ze skła- chill rozkazał uwolnić jeńców. W tym wództwem kmdr Creswella (Afridi, Cos- du I/KG 30 przeprowadziły nalot na bry- czasie u wybrzeży Norwegii znajdo- sack, Gurkha, Maori, Mohawk, Nubian, tyjskie jednostki w Zatoce Firth of Forth. wał się krążownik Arethusa z 5 niszczy- Sikh i Zulu), która weszła w skład Flo- Dwa bliskie wybuchy bomb poważnie cielami. 16 lutego wykryły one Altmark ty Śródziemnomorskiej i 6 pod komen- uszkodziły Mohawka, na którym zginęło ochraniany przez norweskie torpedow- dą kmdr Nicholsona (Somali, Ashanti, 14 ludzi, a dalszych 30, w tym dowódca, ce. Żądanie przeprowadzenia kontro- Bedouin, Eskimo, Mashona, Matabele, kmdr por. Jolly zostało rannych. Nisz- li jednostki zostało odrzucone, bowiem Punjabi i Tartar) - w składzie Home Fle- czyciel pozostawał w remoncie do poło- znajdowała się ona na norweskich wo- et. Służba w czasach pokojowych przewy grudnia. Brytyjski ogień plot. znisz- dach terytorialnych. Jednak wieczo- biegała relatywnie spokojnie, choć czył 2 samoloty, z których jeden zapisał rem Cossack pod flagą Viana1 wszedł okręty Floty Śródziemnomorskiej brały na swoje konto Somali. do Jössingfiord, gdzie ukrył się Altmark. udział w tzw. „patrolach neutralności” Najaktywniej niszczyciele działały Nie zwracając uwagi na sygnały Nor- u wybrzeży Hiszpanii, w której toczyła na Morzu Północnym, konwojując stat- wegów, Cossack zbliżył się do niemiec- się wojna domowa. Niszczyciele 6 Flo- ki na trasie Methill – Bergen i wykonu- kiej jednostki i ostrzelał ją z broni ma- tylli w maju 1939 r. eskortowały pasa- jąc patole blokadowe. Na wodach szcze- szynowej. Po krótkim starciu, w trakcie żerski liniowiec Empress of Australia, gólnie wyróżniła się 4 Flotylla i jej nowy której zginęło 4 Niemców, a 5 zosta- na którym król Jerzy VI składał wizy- dowódca, kmdr Philipp Vian (objął sta- ło rannych, grupa abordażowa piecho- tę w Kanadzie, a 1-2 czerwca uczestni- nowisko 1 stycznia 1940 r.). 18 stycz- ty morskiej niszczyciela uwolniła 303 czyły w poszukiwaniach uszkodzonego nia 1940 niszczyciel Gurkha (kmdr por. marynarzy, zamkniętych w pomieszcze- okrętu podwodnego Thetis. Buzzard) na południe od Wysp Owczych niach magazynowych i pustych zbior- W dniu 3 września wraz z wypowie- zatopił okręt podwodny U 53 – pierw- nikach paliwowych. Następnego dnia dzeniem wojny jednostki Home Fle- szą jednostkę zniszczoną przez „Triba- Cossack był tryumfalnie witany w Ro- et przystąpiły do prowadzenia dalekiej la”. Szczególną sławę zyskało przechwy- syth. Po tym epizodzie Vian otrzymał blokady Niemiec. Pierwszym sukce- cenie niemieckiej jednostki pomocniczej wśród oficerów przezwisko „sir Vian sem mógł się poszczycić Somali, który Altmark. Kossacki”. 350 Mm na południe od Islandii prze- Altmark (12 000 BRT) był jednost- Incydent z Altmarkiem stanowił po- chwycił niemiecki statek Hannah Böge ką zaopatrzeniową pancernika Admi- ważne naruszenie neutralności Norwe- (2377 BRT). Później „Tribale” 6 Flotylli ral Graf Spee w czasie jego rajdu na gii i dał Hitlerowi formalny powód do wraz z okrętami francuskimi patrolowa- Południowym Atlantyku. Admirali- wtargnięcia na obszar tego państwa. ły Atlantyk i uczestniczyły w akcjach po- cja wiedziała, że na pokładzie jednost- Dla brytyjskiej floty zaś kampania nor- szukiwań U-bootów. W końcu września, ki znajdowało się około 300 brytyjskich gdy stało się jasne, że Włochy nie za- marynarzy z zatopionych przez Spee 1. W Royal Navy d-ca Flotylli, dowodził równo- mierzają przystąpić do wojny, 4 Flotylla statków handlowych. W związku z tym, cześnie okrętem flagowym, a gdy ten znajdował się opuściła Morze Śródziemne i przeszła gdy 14 lutego 1940 r. rozpoznanie lotni- w remoncie przechodził na inny niszczyciel.

38 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Tribal weska stała się poważnym i bolesnym ne podejmowały wysiłki, by opanować rwano po oddaniu drugiej salwy, z uwa- doświadczeniem. ciężkie uszkodzenia i ocalić okręt. Skala gi na brak możliwości obserwacji miejsc zniszczeń i silne falowanie obróciły jed- upadków pocisków. Krople opadającej W norweskich fiordach nak w niwecz wszelkie starania. O godz. mgły osiadające na dalmierzach i celow- Kampania norweska przyniosła „Tri- 20:00 niszczyciel przewrócił się i zato- nikach, utrudniały naprowadzanie dział. balom” zarówno wspaniałe zwycięstwa nął, zginęło 15 członków załogi, a ura- Jeszcze przed wejściem do fiordu jak i pierwsze straty. 7 kwietnia brytyj- towano 1902. z pokładu okrętu liniowego wystartował ski samolot odkrył niedaleko duńskie- Gurkha był pierwszym „Tribalem” zana rozpoznanie wodnosamolot „Sword- go wybrzeża duży niemiecki zespół. Ad- topionym w czasie II wojny światowej, fish”, który zatopił okręt podwodny U 64 miralicja uznała, że Niemcy podejmują jednak w ciągu kilku dni jego „bracia” i przekazał sygnał świetlny o niemiec- próbę przerwania się na otwarty Atlan- odpłacili za jego zniszczenie z nawiązką. kim niszczycielu przyczajonym o milę tyk. Późnym wieczorem adm. Ch. For- Na północy Norwegii, w porcie Narwik, w przodzie przy południowym brze- bes wyprowadził Home Fleet by prze- Brytyjczycy zablokowali 10 niemieckich gu. W ten rejon ruszyły Bedouin, Eski- chwycić nieprzyjaciela. Ze Scapa Flow niszczycieli, które wysadziły tam desant. mo i Punjabi, wcześniej naprowadza- wyszła 6 Flotylla, a z Rosyth – 4 Flotyl- 10 kwietnia flotylla pod dowództwem jąc swoje działa i wyrzutnie torpedowe la. Całą dobę Brytyjczycy spędzili w mo- odważnego kmdr Warburtona-Lee we- na wroga, którym był Z 13 - Erich Ko- rzu nie odnajdując przeciwnika, a ran- szła do fiordu i trakcie krótkiego star- ellner, unieruchomiony z powodu od- kiem 9 kwietnia nadszedł komunikat cia zatopiła 2 z ich. Admiralicja posta- niesionych w przeddzień uszkodzeń. o niemieckich desantach wysadzonych nowiła skończyć również z pozostałymi Przeciwnicy otwarli ogień praktycznie w Norwegii. niszczycielami, w tym celu wydzielono równocześnie o godz. 13:09 z odległości W tym czasie flota znajdowała się na zespół wiceadm. Whitwortha w skła- 18 kabli. Brytyjczycy otwarli gęsty ogień szerokości Bergen, około 100 Mm od dzie okręt liniowy Warspite i 9 niszczy- zarówno z dział kal. 120 mm jak i „pom- wybrzeża. Adm. Forbes rozkazał, by od- cieli. Druga bitwa pod Narwikiem miała -pom”. w ciągu 10 minut Koellner został dział składający się z 4 lekkich krążow- miejsce w dniu 13 kwietnia 1940 r. trafiony torpedą oraz mnóstwem poci- ników oraz niszczycieli Afridi, Gurkha, W południe brytyjska eskadra we- sków i praktycznie zmienił się w pło- Sikh, Mohawk, Somali, Matabele i Ma- szła do Ofotfiordu. Whitworth rozdzielił nący wrak. Załoga opuściła swój okręt, shona, wszedł do tego portu i zniszczył swoje siły na 3 grupy. W centrum znaj- jednak obsługa jednego z dział konty- wszystkie znajdujące się w nim jednost- dował się Warspite, przed nim, z wysta- nuowała ogień do momentu, aż kilka ki, tak wojenne jak handlowe. Wkrótce wionymi trałami na wypadek obecności salw Warspite’a nie posłało niszczyciel jednak nad brytyjskim zespołem pojawi- min, posuwały się Icarus, Hero i Foxho- na dno. ły się nieprzyjacielskie bombowce. Ata- und, na lewym skrzydle, nieco wysunię- Tymczasem do akcji przystąpiły jesz- ki lotniczy trwały kilka godzin. Okręt lite do przodu, znajdowały się Cossack, cze kolejne 4 niemieckie niszczycie- niowy Rodney oraz 4 krążowniki zostały Kimberley i Forester, a prawoskrzydłową le (Z 9 - Wolfgang Zenker, Z 11 - Bernd uszkodzone, jednak Niemcy zdołali uzy- grupę tworzył Bedouin, Eskimo i Punja- skać bezpośrednie trafienie w Gurkhę. bi. Niszczycielami dowodził kmdr por. Bomba eksplodowała w części rufowej. J.A. McCoy na Bedouinie. 2. Nazwę Gurkha przejął znajdujący się w budowie niszczyciel Larne. Jego kariera była jednak krót- Natychmiast zgasło światło, a okręt miał O godz. 12:28 czołowy Cossack za- ka. 17 stycznia 1942 r. został zatopiony u wybrze- przechył 45° na prawą burtę, zaś z roz- uważył nieprzyjacielski niszczyciel. Po ży Cyrenajki torpedami U 133. Ciekawe, że Gurkha bitych zbiorników do morza wyciekło upływie 2 minut otwarto do niego ogień (II), podobnie jak i jego poprzednik, zdążył znisz- czyć nieprzyjacielski okręt podwodny, zatapiając paliwo. Przez 4,5 godziny grupy awaryj- z maksymalnego dystansu, który prze- włoską Ada.

Afridi brał aktywny udział w kampanii norweskiej 1940 roku. Fot. „Ships of the World”

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 39 Niszczyciele typu „Tribal von Armin, Z 18 -Hans Lüdemann i Z 19 a 10 zostało rannych, co stanowiło po- odznaczony DSO za doskonałe dowo- - Hermann Künne). Zaczął się bój ma- nad 1/4 strat Brytyjczyków w tym star- dzenie okrętem w walce. newrowy w wąskim worku fiordu. ciu. Można powiedzieć, że Brytyjczy- Łączne straty Brytyjczyków w cza- Zgodnie ze świadectwami naocznych cy mieli dużo szczęścia, bowiem druga sie drugiej bitwy pod Narwikiem wy- uczestników ze strony brytyjskiej, Niem- torpeda nie wyszła z wyrzutni Thiele- niosły 28 zabitych i 55 rannych. Punjabi cy działali bardzo umiejętnie, ustawia- go, a salwa Lüdemanna okazała, o zgro- remontowano do 12 czerwca, Cossack jąc się tak by użyć wszystkich dział, rów- zo niecelna. Niszczyciele Bedouin, Hero – do połowy sierpnia, a najpoważniej nocześnie utrzymując rozsądny dystans i Forester po podejściu otwarły huraga- uszkodzony Eskimo – do końca wrze- do czołowych brytyjskich niszczycieli. nowy ogień, zmuszając Niemców do śnia 1940 roku. Bitwa stała się jednym Przeciwnicy wymieniali się salwami tor- odejścia w głąb fiordu, gdzie wysadzili z najwspanialszych zwycięstw Roy- pedowymi i artyleryjskimi, mało efek- w powietrze swoje okręty. al Navy w pierwszym roku wojny. Zda- tywnymi z powodu słabej widoczności. Nie mniej dramatyczny przebieg mia- niem D. Thomasa „bitwa była jednym Jedynie Bedouin został trafiony kilkoma ły wydarzeni w samym narwickim por- z najlepszych przykładów mistrzowskiego pociskami kal. 127 mm. Jego dziobowe cie. Około godz. 14:00 znajdujące się działania niszczycieli”. działo zostało zniszczone, a poszycie ka- tam niszczyciele, Z 12 - Erich Giese i Z 17 Po otrząśnięciu się z pierwszego szo- dłuba z uwagi n mnóstwo przebić przy- - Diether Roeder (ten ostatni pozbawio- ku, Alianci skierowali do Norwegii wła- pominało rzeszoto. ny możliwości ruchu, przycumowany sne wojska, które desantowano w An- Cossack (dowódca, Robert Sherbro- do nabrzeża) podjęły pojedynek z Bedo- dalsnes, Namsos i Harstad. „Tribale” oke) także został kilka razy nakryty nie- uinem i Punjabim. Dystans szybko skró- uczestniczyły w eskortowaniu transpor- przyjacielskimi salwami. W pewnym cił się z 30 do 15 kabli. Punjabi (kmdr tów, a nawet same wysadzały na brzeg momencie starcia niszczyciel zna- por. Buss) został szybko nakryty celnymi pododdziały piechoty, jak to przeprowa- lazł się w sytuacji, gdy nie mógł unik- salwami niemieckich artylerzystów i od- dziło 6 niszczycieli 4 Flotylli 16 kwietnia nąć 3 zbliżających się torped. Wstrzy- niósł uszkodzenia. Przestał działać sys- pod Namsos. W nocy z 2/3 maja Sikh mując oddech marynarze obserwowali tem kierowania ogniem i zatopiona zo- i Tartar wraz z 3 francuskimi liderami jak wszystkie minęły celu: jedna - pra- stała rufa. Giese, który wyszedł z portu, uczestniczyły w zakończonym bez żad- wie przed dziobem, druga - przeszła za trafił pod huraganowy ogień brytyjskie- nego rezultatu wypadzie na wody Ska- rufą, a trzecia – pod kadłubem w rejonie go okrętu liniowego i wkrótce zatonął. gerraku. Działania bojowe w Norwegii mostka. Uszkodzenia sterów głębokości, Uważając starcie za już wygrane rozwijały się niepomyślnie dla Aliantów które w owym czasie dotykały niemiec- Withworth zasygnalizował „Przeciw- i już w końcu kwietnia stało się jasne, że kich torped, w tym przypadku były na nik winien być bez zwłoki zlikwidowa- trzeba będzie ewakuować własne kon- rękę Brytyjczykom. ny. W razie potrzeby taranujcie lub bierz- tyngenty. W nocy 1/2 maja Tartar, Sikh Do godz. 14:00 Niemcy po wystrzela- cie abordażem”. O godz. 14:15 kmdr i Mashona uczestniczyły w ewakuacji niu amunicji odeszli pod osłoną zasło- por Sherbrook na Cossacku postano- Andalsnes, a Somali wywiózł grupę bo- ny dymnej na wody wąskiego i długiego wił wejść do portu w Narwiku, aby jową z Alesund. W nocy 3 maja alianc- Rombakenfiord. Dowódca Hermanna sprawdzić, czy nie pozostały tam okrę- kie okręty ewakuowały ponad 5000 lu- Künne (kmdr ppor. F. Kothe), który nie ty nieprzyjaciela, lecz od razu trafił pod dzi z Namsos. zauważył sygnału jednostki flagowej ostrzał. Artylerzyści z Roedera strzela- Ostatnim okrętem, który ewakuował postanowił skierować się do północnej li aż do całkowitego zużycia amunicji, Namsos, był Afridi. Jego zadanie polega- części Herjangenfiord, by tam wyrzucić uzyskując 4 trafienia z dystansu 12 ka- ło na zabraniu ariergardy saperów, któ- się na brzeg, uratować załogę i wysadzić bli. Na Cossacku został przebity głów- rzy wysadzali mosty, dworzec kolejowy okręt. Eskimo (dowódca J.A. Mickletwa- ny przewód parowy i zniszczone stano- i inne obiekty. Z powodu tego opóźnie- it wyruszył za nim i o godz. 14:13 odpa- wisko kierowania ogniem; zginęło 11 nia jednostka wyszła w morze dopiero lił torpedę z dystansu 25 kabli. Silna eks- ludzi, a 19 zostało rannych. Niszczyciel o świcie. Po drodze podjęła jeszcze roz- plozja rozerwała niemiecki okręt na pół, utracił sterowność i o godz. 14:22 osiadł bitków z francuskiego lidera Bison, za- przy czym nie sposób określić, czy było na mieliźnie częścią dziobową. Tym nie topionego przez niemieckie bombowce to rezultatem trafienia torpedy czy zbyt mniej, widząc, że Niemcy opuścili swój nurkujące i z pełną prędkością dogoniła szybkiego zadziałania ładunków wybu- okręt, energiczny Sherbrooke postano- konwój, gdy samoloty pojawiły się zno- chowych. wił spuścić na wodę welbot i przechwy- wu. O dalszych wydarzeniach tak mówił Po dobiciu Künnego. Mickletwa- cić nieprzyjacielską jednostkę jako pryz, w swoich pamiętnikach Philip Vian: it ruszył w pogoń za innymi niemiecki- jednak szybko zrezygnował z tego awan- „Dogoniliśmy zespół adm. Cunnin- mi niszczycielami, które wciągnęły go turniczego przedsięwzięcia. Wkrótce ghama o godzinie trzeciej popołudniu w najwęższe miejsce Rombakenfjordu. eksplozja rozerwała Roedera. mając nadzieję, że do tego czasu znaj- Postawiona przez nie zasłona dymna nie Zdjąć Cossacka z mielizny udało się dzie się poza promieniem działania bom- zdążyła się jeszcze rozwiać, gdy 2 tor- dopiero nazajutrz, w czasie przypły- bowców nurkujących. Okazało się jednak pedy z Z 2 - Georga Thielego, odpalone wu. Przez cały ten czas był ostrzeliwa- inaczej – grupa „Stuk” w jednej chwi- przez oficera torpedowego, ppor. mar. ny z przeciwnego brzegu przez haubicę li pojawiła się nad nami. Jeden z nich Sommera całkowicie zaskoczyły Bry- i omal nie zginął, jednak Niemcy prze- zanurkował na prawo od nas, wyraź- tyjczyków. Szerokość fiordu nie prze- strzeliwali, w związku z czym przerwali nie celując w Afridi. Rozpoczęło się fa- kraczała kabla, stąd też nie sposób było ogień. Podsumowując rezultaty starcia, talne starcie. Wykonaliśmy gwałtowny uniknąć i wyminąć torped. O godz.14:45 starszy artylerzysta niszczyciela zamel- zwrot w kierunku samolotu, tak by uczy- zagrzmiał wybuch, który wręcz oderwał dował, że zużyto 8509 pocisków głów- nić kąt jego nurkowania niewykonalnym dziób „Tribala” aż po stanowisko drugie- nego kalibru i ponad 500 do „pom-po- dla pilota. W tym momencie zameldowa- go działa. Zginęło 15 członków załogi, mów”. Kmdr por. Sherbrooke został no o drugim nurkowcu, zbliżającym się

40 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Tribal

Somali brał natomiast udział w ataku na wyspy Lofockie. Fot. „Ships of the World” z lewej burty. Nawigator poradził przeło- szli słabo rozpoznanym torem wodnym. 13 października samolot Coastal żyć ster na burtę, lecz zadecydowałem, że Raptem 12 Mm od punktu przezna- Command wykrył konwój u norwe- okręt zdąży wykonać manewr i nakaza- czenia krążownik Effingham wszedł skich wybrzeży. Z Rosyth wyszła z za- łem kontynuować zwrot.” na podwodne skały, a za nim na mieli- daniem jego przechwycenia 4 Flotylla Trafienia nie udało się jednak unik- znę trafił Matabele (kmdr por. Stockes). kmdr Vian: Cossack, Ashanti, Sikh, Ma- nąć. O godz. 14:46 niszczycielem Niszczyciel wkrótce zszedł na głęboką ori i Zulu przy wyjściu z zatoki poderwał wstrząsnęły 2 potężne eksplozje. Pierw- wodę, krążownika nie udało się jednak się na minie akustycznej i zmuszony był sza bomba trafiła za sterówką i wybu- uratować. Z pokładu zdjęto załogę i żoł- zawrócić). Około północy niszczyciele chła w przedziale kotłowni, rozrywa- nierzy, a sam okręt dobito torpedą. Ma- odnalazły konwój w rejonie Egersund. jąc burtę i wywołując silny pożar. W tym tabele zaraz po wyjściu z doku, 27 maja Starcie trwało niedługo – Niemcy ode- momencie druga trafiła w pokład dzio- ponownie wszedł na mieliznę w rejonie szli pod ochronę baterii nadbrzeżnych, bowy, przełamując okręt na dwoje. Afri- Barrow, wobec czego jego powrót do li- lecz „Tribale” ogniem artyleryjskim zdo- di zatonął natychmiast, a na jego ponii przeciągnął się do połowy sierpnia. łały zatopić jednostka pomocniczą Net- kładzie zginęło 49 członków załogi, 13 Gorącą wiosną 1940 roku „Triba- ze (1025 BRT), a flagowy Cossack salwą żołnierzy i 30 Francuzów z Bisona. le” walczyły nie tylko w Norwegii. 11 torpedową posłał na dno stawiacz sieci Niszczycielskiej siły lotnictwa prze- maja Mohawk wraz z Windsorem ewa- Genua (1949 BRT). ciwnika doświadczyły na sobie jeszcze kuowały brytyjską misję dyplomatycz- Rozpoczęty sezon sztormów nie prze- trzy kolejne niszczyciele: 26 kwietnia ną z holenderskiego Hoek van Holland. szedł bez śladów. 17 października nisz- Ashanti został uszkodzony w wyniku bli- 23 maja Ashanti, Maori i Zulu zabez- czyciele Ashanti i Fame zostały wyrzu- skich wybuchów bomb w rejonie Kra- pieczały lądowanie Brytyjczyków na Is- cone na kamienie u wybrzeży hrabstwa kvarsfiord, 2 maja Maori znalazł się landii. W czerwcu Punjabi uczestniczył Sunderland. Uszkodzenia Ashanti oka- pod bombami w Namsos, a Somali – 15 w ewakuacji Saint-Nazaire i ratował lu- zały się na tyle poważne, że trzeba było maja pod Narwikiem. dzi z pasażerskiego liniowca Lancastria, wymienić poszycie dna niemal na ca- Po opuszczeniu przez alianckie woj- zatopionego przez niemieckie lotnictwo. łej długości, demontując przy tym obie ska centralnej Norwegii, na północ od Krótka w sumie kampania norweska turbiny i 2 kotły oraz wymienić ster. Re- Trondheim i rejonie Narwiku jeszcze była jedynym okresem, w którym „Tri- mont, któremu towarzyszyła poważna przez miesiąc trwały działania bojowe. bale” działały wspólnie. Wkrótce jednak modernizacja, zajął całe 9 miesięcy, tak, Na tym etapie zadania niszczycieli spro- fale wojny porozrzucały okręty. że dopiero w sierpniu następnego roku wadzały się do eskortowania konwojów okręt powrócił do linii. i ostrzału celów brzegowych. Szczegól- Atlantyk i Arktyka W początku 1941, po odejściu X Kor- nie aktywnie operowały Bedouin i Zulu Latem 1940 roku aktywność na- pusu Lotniczego Luftwaffe na Morze (kmdr por. Crawford). Ten ostatni zapi- wodnych flot na wodach otaczających Śródziemne, wybrzeże Norwegii okaza- sał na swoje konto sukces w morskim Wielką Brytanię, znacznie się obniży- ło się praktycznie pozbawionym obro- starciu. 10 maja w Ranfiord niszczyciel ła. Niemcy odbudowywali swe siły po ny. Wierni swojej taktyce Brytyjczycy zatopił zdobyty przez Niemców norwe- stratach poniesionych w Norwegii, zaś nie omieszkali wykorzystać tego, prze- ski statek Nord Norge (991 BRT), wysa- szczególną troską Brytyjczyków stało prowadzając znakomity wypad na oku- dzający desant. się przygotowanie do odparcia ocze- powane przez Niemców Wyspy Lo- 17 maja brytyjski zespół przerzu- kiwanego desantu na wyspy. Dopiero fockie (operacja „Claymor”). 1 marca cał pododdziały piechoty z Harstad do jesienią Royal Navy wznowiła działa- wyszły w morze transportowce desanto- Bodö. Aby zabezpieczyć się przed nienia na liniach komunikacyjnych prze- we Princess Beatrix i Queen Emma z 500 mieckimi bombowcami, Brytyjczycy ciwnika. komandosami na pokładzie. Eskortowa-

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 41 Niszczyciele typu „Tribal

ły je niszczyciele 6 Flotylli – Somali (pod Na pokładzie München zdobyto maszy- po pierwsze w tym, by utrzymywać sta- flagą kmdr Caslona), Eskimo, Tartar, Be- nę szyfrującą, książkę kodów łączno- ły kontakt z przeciwnikiem, a po dru- douin i Legion. Lekkie krążowniki Edin- ści bliskiej, kodową książkę meteo oraz gie, próbować atakować go torpeda- burgh i Nigeria stanowiły siły dalekiej morską siatkę koordynatów! 28 czerw- mi, gdy ciemność pozwoli na dokonanie osłony. Wczesnym rankiem 4 marca ze- ca w tym samym rejonie Tartar (kmdr tego bez zbędnych strat. Przeprowadzo- spół osiągnął Svolvaer. Po zejściu na ląd por. Skipwith) przechwycił kolejną jedna na kwadrans przed północą próba komandosi zniszczyli 4 zakłady przerób- nostkę meteo – Lauenburg (WBS-2, 344 wspólnego ataku nie zakończyła się suk- ki tranu. Później nadeszła kolej na nisz- BRT). Wszystkich 34 członków załogi cesem. Burzliwe morze i całkiem celny czyciele, które zaczęły przeczesywać dostało się do niewoli, a książki kodów ogień niemieckich artylerzystów nie po- przybrzeżne wody. z jednostki pozwoliły brytyjskim szyfran- zwolił podejść na odległość strzału tor- O godz. 06:20 Somali wykrył dozoro- tom czytać rozmowy niemieckich okrę- pedowego. Później na pokładzie dziobo- wiec NN 04 (300 t trawler Krebbs). Do- tów przez cały lipiec. Jednym z rezulta- wym Zulu znaleziono część pocisku kal. zorowiec zdołał oddać raptem 3 strza- tów przechwycenia nieprzyjacielskiej 380 mm. Rozumiejąc, że skoordynowa- ły ze swego jedynego działa, jak nakryła łączności radiowej było zniszczenie ca- ny atak nie wyszedł, Vian rozkazał nisz- go potężna salwa „Tribala”. Jeden po- łej rozwiniętej przez Niemców sieci jed- czycielom działać samodzielnie. cisk trafił przygotowaną amunicję na- nostek zaopatrzenia, które zabezpie- O godz. 01:21 Maori zbliżył się do tychmiastowego użycia, powodując jej czały wyjście na Atlantyk pancernika okrętu liniowego na odległość 25 kabli pożar, a kolejne dwa rozbiły sterówkę Bismarck, w boju z którym wzięła udział i odpalił salwę 4 torped. Trafień nie zaob- i kotłownię. Zginął dowódca i 13 mary- 4 Flotylla „Tribali”. serwowano. Następnie Zulu zaatakował narzy, a pozbawiony sterowności okręt Rankiem 26 maja Cossack (kmdr przeciwnika 2 torpedami z lewej burty, wpadł na nadbrzeżne kamienie. 5 oca- Vian), Zulu (kmdr por. Graham), Sikh jednak trafił pod silny ostrzał i zmuszony lałych marynarzy wyskoczyło za burtę (kmdr por. Stockes), Maori (kmdr por był odejść. Odchodzą, wszyscy znajdują- i zostało wziętych do niewoli. Najważ- Armstrong) i polski Piorun ochrania- cy się na mostku, zauważyli „ostrą łunę”, niejsze jednak, że grupa abordażowa ły konwój z wojskiem „WS-8B”, gdy która wystrzeliła między dziobową nad- pod komendą por. Warmingtona odna- otrzymały rozkaz dołączenia do ściga- budówką a rufą pancernika, którą uzna- lazła we wraku dozorowca elementy jących Bismarcka brytyjskich pancer- li za trafienie. O godz. 01:40 kmdr Vian maszyny szyfrującej „Enigma” oraz ta- ników. Mimo silnego sztormu, flotylla poprowadził do ataku Cossacka. Korzy- blice kluczy nadbrzeżnej sieci radiowej, ruszyła w kierunku północno-wschod- stając z tego, że Niemcy w tym momen- co pozwoliło brytyjskim służbom rozpo- nim z prędkością 27 węzłów. Doszło cie odpierali inne niszczyciele, zbliżył się znania radiowego czytać nieprzyjaciel- przy tym do epizodu, który był charak- do przeciwnika i odpalił 3 torpedy z dy- skie komunikaty przez kilka tygodni. terystyczny dla komandora Viana. Gdy stansu 30 kabli. W obliczeniowym czasie W porcie Svolvaer, Tartar zatopił radiotelegrafiści przyjęli sygnał z roz- zauważono słup płomieni nad dziobową ogniem artyleryjskim statek przetwór- poznawczej „Cataliny”, która w końcu częścią Bismarcka, wobec czego uznano, nię rybacką Hamburg (9780 BRT), zaś wykryła przeciwnika, przed dowódcą że „uzyskali całkiem celne trafienie”. Po ładunkami wybuchowymi zniszczono flotylli stanął dylemat: wykonać otrzy- kilku minutach Zulu zakomunikował, że jeszcze 2 statki – Pasajesa (1996 BRT) many rozkaz i iść na spotkanie z wła- okręt liniowy zatrzymał się, co uznano i Feliksa Heumanna (2468 BRT). W re- snymi okrętami liniowymi lub wbrew za jeszcze jedno potwierdzenie sukcesu. jonie Brettesnes Bedouin przechwy- rozkazowi, wyruszyć na spotkanie nie- Jako ostatni atakował Sikh. Niszczyciel cił i zniszczył norweski kabotażowiec przyjaciela. Z uwagi na ostry reżim ci- odpalił wszystkie 4 torpedy z dystansu Mira (1152 BRT), który przewoził nie- szy radiowej, decyzję trzeba było podjąć około 3,5 Mm, orientując się według bły- mieckich żołnierzy. Kolejnymi ofiarami na własne ryzyko. Biorąc pod uwagę, że sków wystrzałów i także zgłaszał uzyska- brytyjskich niszczycieli padły Eilenau w pobliżu nie ma innych okrętów, zdol- nie jednego trafienia. (1404 BRT), Bernhard Schulte (1058 nych zaatakować Bismarcka, Vian skie- W rzeczywistości żaden z niszczycie- BRT) i Gumbinnen (1381 BRT). Brytyj- rował flotyllę na nieprzyjaciela. Tym li nie osiągnął trafienia. Inaczej przecież czycy wzięli do niewoli 213 Niemców samym w pełni potwierdził nadzieje do- być nie mogło, biorąc pod uwagę po- i 12 Norwegów, a także zabrali 314 nor- wódcy Home Fleet. Adm. Towey był na godę i dystans z jakiej odpalano torpe- weskich ochotników gotowych walczyć tyle przekonany o bojowym duchu do- dy. Słup ognia w rejonie części dziobo- z wrogiem. Poza tym norweski trawler wódcy flotylli, a na propozycje przeka- wej okazał się dogasającym pociskiem Myrland (321 BRT), którego załoga po- zania mu nowych instrukcji, odpowie- oświetlającym, a „ostra łuna” – burtową stanowiła przyłączyć się do aliantów, zo- dział słowami: „To całkowicie zbędne. salwą okrętu liniowego. stał skierowany na Wyspy Owcze. Znam Viana, on już zignorował rozkazy Vian nie pozostało, więc nic innego, Rajd na Lofoty był pierwszym z se- i idzie na spotkanie z nieprzyjacielem”. jak wykonywać drugie zadanie - utrzy- rii operacji specjalnych, w których O zmroku flotylla zbliżyła się do Bi- mywać kontakt z nieprzyjacielem. To- uczestniczyła 6 Flotylla. Wkrótce jej smarcka. Do tego momentu niemiec- wey rozkazał by, co pół godziny wystrze- niszczyciele należało nazwać praw- ki okręt został już uszkodzony przez liwać w kierunku nieprzyjaciela pociski dziwymi „łowcami tajemnic”. 7 maja samoloty torpedowe z Ark Royal. Prze- oświetlające, jednak Niemcy, tak jak po- Somali przechwycił w rejonie Jan May- konawszy się, że prędkość pancerni- przednio strzelali wyjątkowo celnie i re- en jednostkę meteorologiczną München ka zauważalnie spadla, Vian rozrzucił alizacja zadania okazała się niemożli- („WBS-6”, 306 BRT), której lokalizację swoje niszczyciele wokół Bismarcka – wa. Pozostało zdać się na radar. O godz. ustaliła brytyjska służba rozpoznania ra- po jednym w dziobowych kątach kur- 03:55 Cossack zaszedł od północy i z dy- diowego. Spotkanie z Brytyjczykami na- sowych, dwa ze śródokręcia i jeden za stansu 2 Mm wystrzelił ostatnią torpedę, stąpiło na tyle nieoczekiwanie, że zało- rufą. Jak pisał Vian w swoim raporcie jednak bez żadnego rezultatu. Wkrótce ga trawlera nie zdoła niczego zniszczyć. dla Toweya, ten widział swoje zadanie, wszystkie niszczyciele utraciły kontakt

42 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Tribal

Mashona miał niestety mniej szczęścia na wojnie. Został zatopiony przez niemieckie Heinkle 28 maja 1941 roku. Fot. zbiory Bernard Crochet z Bismarckiem, jednak o godz. 05:55 pokład obok dziobowego komina i eks- i Intrepid) wraz z radzieckimi niszczy- Sikh nawiązał go ponownie. Około plodowała w przedziale kotłowni Nr 1. cielami Gremiaszczij i Gromkij przepro- godz. 07:00 Maori odpalił ostatnie 2 po- W poszyciu powstała ogromna wyrwa, wadził poszukiwanie nieprzyjacielskich siadane torpedy, jednak również bez re- zaś wybuch zerwał z fundamentów ko- statków w rejonie Varangerfiordu oraz zultatu. cioł Nr 2. Niszczyciel nabrał silnego prze- ostrzelał port Vardö. Najpomyślniej- Mimo braku sukcesów flotylla Viana chyłu na lewą burtę. Zginęło 46 ludzi. szą okazała się jednak przeprowadzo- potrafiła utrzymać kontakt z przeciwni- Kmdr por. Selby rozkazał opuścić okręt, ny w czasie Świąt Gwiazdkowych nowy kiem, nie ponosząc przy tym żadnych który poszedł na dno po 45 minutach. rajd na Wyspy Lofockie. strat. O świcie niszczyciele zajęły pozy- Tartar podjął z wody 170 marynarzy i ofi- Dla zrealizowania tego zadania utwo- cje, pozwalające prowadzić stałą ob- cerów z zatopionego „bliźniaka” i następ- rzono Zespół „Z” pod dowództwem serwację z czterech kierunków i ocze- nego dnia dotarł do Londonderry, mając kmdr Hamiltona. W jego skład poza kiwały podejścia własnych okrętów w zbiornikach zaledwie 5 t paliwa, niszczycielami Somali, Ashanti, Bedouin liniowych. Po wystrzeleniu torped, okrę- Za udział w polowaniu na Bismarc- i Eskimo wszedł krążownik Arethusa, ty nie mogły już wywrzeć wpływu na ka, Philip Vian otrzymał DSO i został niszczyciele eskortowe Wheatland, Kra- przebieg dziennego boju, jednak po jego awansowany do stopnia kontradmirała. kowiak i Kujawiak (2 ostatnie - polskie), zakończeniu Maori przyjął na pokład 20 W dniu 10 lipca kmdr E. Barton prze- korwety Acantus i Eglantine, trałow- rozbitków z zatopionego Bismarcka. jął jego dotychczasową flotyllę, która ce Speedwell, Harrier i Halcyon, okręty W rejonie starcia znajdowały się jesz- wkrótce przeszła na Morze Śródziemne. desantowe Prince Albert i Princess Char- cze 2 „Tribale” – Tartar i Mashona, jed- Po napaści Niemiec na ZSRR opera- lotte z 260 komandosami na pokładzie, nak brak paliwa zmusił je do odej- cyjna strefa Home Fleet (w jej składzie a także 2 zbiornikowce, 2 jednostki po- ścia nim niemiecki pancernik skrył się pozostawała 6 Flotylla, którą dowodził mocnicze i holownik. W nocy 26 grud- pod wodą. Pełniący służbę na Tartarze, teraz kmdr D.K. Bain) sięgnęła poza nia ta różnorodna armada podeszła do kpt. Ludvig Kennedy zdążył zarejestro- Krąg Polarny. Choć działania flot w Ark- norweskiego brzegu, przecinając pro- wać na taśmie filmowej początek bitwy, tyce jesienią 1941 roku nie wyróżnia- wadzące na wyspy kable telegraficz- a później napisał książkę o Bismarc- ły się szczególna intensywnością, „Tri- ne i założyła we wiosce Reine czasową ku, która po dziś dzień pozostaje najlep- bale” miały okazję wziąć udział w kilku bazę do działań przeciwko niemiec- szym opisem pogoni za pancernym gi- operacjach. Na przełomie lipca i sierp- kiej żegludze przybrzeżnej. W Westfior- gantem i jego zatopienia. nia zespół kontradm. Viana (krążowni- dzie Arethusa, Somali, Ashanti i Eskimo Rankiem 28 maja znaczne siły Luft- ki Nigeria i Aurora, niszczyciele Punja- przechwyciły norweskie statki Kong Ha- waffe zostały rzucone na poszukiwa- bi i Tartar) przeprowadziły ewakuację rald i Nyrland (odpowiednio 1125 i 725 nie powracających do domu brytyjskich norweskich i radzieckich robotników ze BRT), a niemiecki dozorowiec V 5904 okrętów. W czasie nalotu maszyn Hein- Szpicbergenu, przy okazji niszcząc cały (Föhn) został zatopiony ogniem arty- kel ze składu KG 100 został lekko uszko- znajdujący się tam zapas węgla – po- lerii Ashanti, po tym jak zdjęto jego za- dzony bliskimi upadkami bomb niszczy- nad pół mln t. W dniach 5-11 listopa- łogę i zabrano księgi kodów. Wkrótce ciel Maori, a Junkersy z I/KG 77 wykryły da Somali, Eskimo, Ashanti, Bedouin, niemieckie lotnictwo wykryło brytyjski 100 Mm na zachód od Irlandii, Tartara Matabele i Punjabi eskortowały pancer- oddział i uszkodziło flagowy krążownik. i Mashonę idące nieco na południe od sił nik King George V, krążownik Penelope Operację przerwano i 28 grudnia zespół głównych. Para poruszała się z prędko- i lotniskowiec Victorious w czasie rajdu powrócił do Scapa Flow. ścią 12 węzłów, oszczędzając resztki pana wybrzeże północnej Norwegii. 24 li- Dwukrotnie „Tribale” pełniły rolę liwa. O godz. 09:25 Mashona otrzymał stopada zespół kontradm. Burroughsa środka komunikacji dla ważnych osób. bezpośrednie trafienie. Bomba przebiła (krążownik Kenya, niszczyciele Bedouin W sierpniu premier Wielkiej Bryta-

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 43 Niszczyciele typu „Tribal

Beduin sfotografowany na tle surowego islandzkiego wybrzeża. Fot. zbiory Siefgried Breyer nii Winston Churchill, szef Imperialne- su na osobisty rozkaz Hitlera niemieckie por. Staffordem. Wielu zginęło w wy- go Sztabu Generalnego gen. John Dill siły morskie i lotnicze na Północy zostały niku wybuchu, około 60 ludzi zamarz- oraz gen. lotnictwa Wilfred Freeman po- w istotny sposób wzmocnione. Aktywi- ło w wodzie, a żywych uratowano zale- wrócili na pokładzie Tatara z Hvalfior- zację przeciwnika załogi „Tribali” wkrót- dwie dwoje. du (Islandia) do Scapa Flow. W grud- ce odczuły na własnej skórze. Pierwszy Niebezpieczeństwo stanowiły nie tyl- niu Somali dowiózł do Wielkiej Brytanii konwój w roku 1942 – „PQ-8” przyniósł ko okręty i samoloty przeciwnika, ale ambasadora Związku Radzieckiego I.M. nowe straty. 17 stycznia o godz. 23.27, także sama natura. 25 marca Tartar Majskiego. gdy konwój znajdował się raptem 8 Mm znajdujący się w składzie sił dalekiej W roku 1942 podstawowym zada- od radzieckich brzegów, okręt podwod- osłony konwoju „PQ-13” wpadł w rejo- niem 6 Flotylli (w marcu dowodzenie ny U 454 (KptLt Hackländer storpedo- nie wyspy Miedwieżyj w sztorm o sile jej objął kmdr J. Eaton, wcześniej do- wał Matabele. W ciągu zaledwie kilku 8° i został poważnie uszkodzony. Jesz- wodzący Mohawkem) stało się eskorto- minut niszczyciel poszedł na dno wraz cze tragiczniejsza okazało się eskor- wanie konwojów do Rosji. Do tego cza- z niemal całą załogą, na czele kmdr towanie konwoju „PQ-15”. W dniu

Udział niszczycieli typu „Tribal” w ochronie konwojów arktycznych Konwój Okres trwania Udział niszczycieli typu Tribal eb – eskorta bezpośrednia du – dalekie ubezpiecze nie + – zatopiony w trakcie eskorty konwoju 1941 PQ-3/QP-3 9 listopad- 7 grudnia Bedouin (eb) 1942 PQ-8 8-17 stycznia Cossack, Matabele (+), (eb) QP-5 13-24 stycznia Tartar (eb) QP-6 24 stycznia – 2 luty Somali (eb) PQ-12/QP-8 1-13 marca Ashanti, Bedouin, Punjabi, Tartar (du) PQ-13/QP-9 20 marca – 3 kwietnia Ashanti, Bedouin, Tartar, Eskimo, (du) PQ-14/QP-10 8-27 kwietnia Bedouin, Somali, Eskimo (du), Punjabi ( eb) PQ-15 26 kwietnia – 5 maja Punjabi (+), (du) PQ-16 21-30 maja Ashanti (eb) PQ-17 27 czerwca – 4 lipca Somali (du) PQ-18/QP-14 2-26 września Ashanti, Somali (+), Tartar, Eskimo (eb) 1943 RA-54A 1-14 listopada Haida (du) JW.-54A/RA-54B 15 listopada – 9 grudnia Haida, Huron, Iroquois (eb), Ashanti (du) JW.-55A/RA-55A 12 grudnia – 1 stycznia Ashanti, Athabaskan (eb) JW.-55B/RA-55B 20 grudnia – 8 stycznia Haida, Huron, Iroquois (eb) 1944 JW.-56B/RA-56 22 stycznia – 11 luty Huron (eb) 1945 JW.-66/RA-66 16 kwietnia – 8 maja Haida, Huron, Iroquois (eb)

44 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Tribal

1 maja o godz. 16:00 Punjabi przecina- czycie wykorzystywane było jako „pan- W dniu 8 kwietnia wydano rozkaz jący w warunkach silnego zamglenia li- na do wszystkiego”. W dniach 27-30 o sformowaniu Zespołu „K”, przezna- nię ruchu floty został staranowany przez czerwca Nubian i Mohawk eskortowały czonego do działań na liniach komuni- flagowy pancernik King George V. Idący ważny konwój z Dardaneli do Port Sa- kacyjnych miedzy Włochami a Północ- z prędkością 25 węzłów olbrzym wciął idu. 9 lipca uczestniczyły w bitwie pod ną Afryką. Po trzech dniach Jervis, Janus się w niszczyciel w rejonie przedzia- Punta Stilo, w początkach września i Nubian przeszły na Maltę. Dwa pierw- łu maszynowni i rozciął go jak nóż ma- w operacji „Hats”, zaś później Nubian sze wyjścia w celu poszukiwania nie- sło. Zginęło 21 ludzi, głownie wskutek dwukrotnie (22 i 25 września) ostrze- przyjacielskich statków nie przyniosły eksplozji własnych bomb głębinowych. liwał włoskie pozycje pod Sidi Barra- żadnych rezultatów. Załogi liczyły, że Niszczyciele Marne i Martin uratowały ni. A wszystko to obok licznych „dyżur- może trzecie okaże się szczęśliwe. 206 rozbitków, w tym kmdr por. Walde- nych” wyjść w morze. W dniu 15 kwietnia rozpoznanie lot- grave’a. 11 listopada Bytyjczycy przeprowa- nicze odkryło idący na południe włoski Ostatnią stratę na północnych wo- dzili słynny rajd lotniskowców na Ta- konwój składający się z 5 statków pod dach „plemiona” poniosły we wrześniu rent. Znacznie mniej wiadomo jednak, eskorta niszczycieli Luca Tarigo, Bale- w czasie eskortowania powrotnego kon- że tej nocy nieprzyjaciel otrzymał jesz- no i Lampo. O godz. 18:00 brytyjski ze- woju „QP-14”. W dniu 20 września nie- cze jedno uderzenie. Dokonał je Zespół spół wyszedł w morze. Tym razem kmdr mieckie okręty podwodne storpedowa- „X” wiceadm. Pridham-Wippela, składa- Mack postanowił przechwycić nieprzy- ły trałowiec Leda i transportowiec Silver jący się z krążowników Orion, Sydney, jacielski konwój w rejonie wyspy Ker- Sword. Korzystając z zamieszania zwią- Ajax, a także Nubian i Mohawk. W dru- kenna (Querqenna). Po północy okrę- zanego z akcja ratunkową, U 703 (KptLt giej połowie dnia odłączyły się one od sił ty osiągnęły punkt, w którym powinien Bielfeld) odpalił torpedy w kierunku So- głównych ruszyły w kierunku Cieśniny znajdować się konwój, po czym zawró- mali. Eksplozja w przedziale maszy- Otranto, w celu przechwytywania stat- cił na północ. 16 kwietnia o godz. 01:59 nowni zmiażdżyła rufową część okrę- ków przecinających Adriatyk. Jervis wykrył przeciwnika w odległości 6 tu. Kmdr por. C.D. Maud zameldował Do godz. 01:00 12 listopada zespół Mm. Przygotowując wyrzutnie torpedo- o śmierci 5 i ranieniu dalszych 4 mary- osiągnął linię Brindisi – Valona, najbar- we, Brytyjczycy ruszyli z prędkością 27 narzy. Niszczyciel utrzymywał się jed- dziej na północ wysunięty punkt trasy węzłów na spotkanie z przeciwnikiem. nak na wodzie. Ashanti wziął go n hol. i obrał kurs powrotny. Jednak po kwa- O godz. 02:20 Jervis, a w ślad za nim Przez 80 godzin na trasie 420 Mm wal- dransie lewoskrzydłowy Mohawk za- i Janus, otwarły ogień do Baleno. Wło- czono o zachowanie uszkodzonego uważył w odległości 8 Mm włoski kon- ski niszczyciel został ciężko uszkodzo- okrętu. Kres nastąpił we wczesnych go- wój składający się z 4 statków pod ny, stracił niemal wszystkich oficerów dzinach 24 września. Sztorm nasilił się, eskortą torpedowca Nicola Fabrizi i krą- i zaczął tonąć. Równocześnie Nubian a osłabiony kadłub zaczął pękać na fa- żownika pomocniczego Ramb III. Po ostrzelał ostatni statek konwoju – Sa- lach, w rezultacie czego Somali prze- przekazaniu sygnału na inne jednostki, baudię. Trzecia salwa nakryła cel, wy- łamał się i poszedł n dno. Zginęło 7 Mohawk ruszył na przeciwnika. O godz. wołując pożar, lecz po 3 minutach oficerów i 69 marynarzy – wszyscy, znaj- 01:25 otworzył ogień do Fabriziego z od- ostrzał trzeba było przenieść na nisz- dujący się wówczas na pokładzie. ległości 19 kabli, za czwartą salwą uzy- czyciel Tarigo. Między niszczycielami Wkrótce 6 Flotylla, w której składzie skując trafienie. Torpedowiec wykonał doszło do krótkiego starcia na „pistole- pozostały wszystkiego 3 niszczyciela, zo- zwrot, okrywając się zasłoną dymną, towy” dystans, tak, że użyto w nim na- stała rozformowana. Już po roku „Triba- a „Tribal” przeniósł ogień na drugi sta- wet km-ów plot. Jervis już pierwszą sal- le” powróciły do Arktyki, jednak były to tek w szyku. Krążowniki, które podeszły wą rozbił mostek Tarigo i wywołał pożar już inne okręty. na pole walki sprawiły Włochom praw- w środkowej części okrętu. Jego dowód- dziwą krwawą łaźnię. Gdy o godz. 01:53 ca, kmdr por. Pietro de Cristofaro stracił „Tribale” na Morzu Śródziemnym Pridham-Wippel rozkazał przerwać obie nogi, jednak ociekający krwią, na- Przystąpienie Włoch do wojny otwar- ogień i wycofać się, konwój był rozgro- dal kierował bojem. Choć włoski nisz- ło przed Brytyjczykami nowy teatr dzia- miony. Wszystkie statki – Catalani (2429 czyciel już tonął jeden z chorążych zdą- łań wojennych i zmusiło do przerzuce- BRT), Capo Vado (4391 BRT), Premu- żył odpalić torpedy, i o godz. 02:25 jedna nia tan uzupełniających sił. W dniu 14 da (4427 BRT) i Antonio Locatelli (5691 z nich trafiła w prawą burtę Mohawka maja 1940 Nubian (kmdr por. R. Raven- BRT) poszły na dno, a ciężko uszkodzo- pod stanowiskiem działa „Y”. hill) i Mohawk (kmdr por. J. Eaton) wy- ny Fabrizi zdołał jakoś dobrnąć do por- Wybuch oderwał część rufową, szły ze Scapa Flow do Aleksandrii. Po tu, jedynie Ramb III jakimś cudem nie a okręt wstrzymał bieg, jednak jego siedmiomiesięcznej przerwie „Tribale” odniósł nawet draśnięcia. Adm. Cunnin- dziobowe działa kontynuowały ostrzał pojawiły się znów na Morzu Śródziem- gham pisał: „Rajd był odważnie przepro- najbliższego statku (prawdopodobnie, nym. Oba okręty (wraz z Jervisem, Ja- wadzoną operacją w wąskiej cieśninie, Arty), który podpalił. Mechanicy zamel- nusem i Juno ) weszły w skład 14 Flo- gdzie można było oczekiwać spotkania dowali, że wały napędowe i śruby brytyj- tylli Niszczycieli, którą dowodził kmdr z przeważającymi siłami przeciwnika”. skiego niszczyciela ocalały, więc posta- Mack. W grudniu 14 Flotylla działała u wy- nowiono ruszyć, jednak po 5 minutach3, Brytyjska Flota Śródziemnomor- brzeży Libii, udzielając wsparcia woj- po pierwszym wybuchu, w lewą burtę ska, dzięki energicznej naturze jej do- skom lądowym, a w pierwszych dniach trafiła druga torpeda. Niszczyciel zaczął wódcy – adm. Cunninghama, dzia- stycznia uczestniczyła w operacji ła bardzo aktywnie. Jeden z oficerów „Excess”, później uczestniczyła w słyn- 3. Wszystkie czasy z pracy P. Smith i A. Walker powiedział nawet, że „w latach 1940- nej bitwie pod Matapan, w trakcie której „Działania maltańskich zespołów uderzeniowych”, jednak zawarty w niej opis bitwy zawiera szereg 41 prowadzone były najintensywniejsza Nubian dobił swoją torpedą ciężki krą- nieścisłości, w tym tak istotnych jak przerwę mię- działania w czasie całej wojny”. Nisz- żownik Pola. dzy trafieniami torped, co budzi wiele wątpliwości.

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 45 Niszczyciele typu „Tribal

Mohawk był jednym z aktywniejszych okrętów operujących z Malty. Tutaj na fotografii z okresu wojny domowej w Hiszpanii. Fot. Marius Bar szybko tonąć na równej stępce, po mi- kampanii: niszczyciel eskortował trans- skie rozpoznanie lotnicze wykryło 2 idą- nucie gwałtownie przechylił się na lewą portowce i sam przejmował żołnierzy ce na południe włoskie krążowniki. In- burtę, a rufa aż po wyrzutnię torpedo- na pokład, uczestniczył w patrolowaniu formację o tym przekazano do Stockesa, wą skryła się pod wodą. Dowódca wy- i przechwytywaniu nieprzyjacielskich który zwiększył prędkość, zamierzając dał rozkaz opuszczenia okrętu. konwojów, no i przez cały czas odpierał przechwycić przeciwnika, jednak jego W tym czasie Brytyjczycy kontynu- liczne ataki lotnictwa. 26 maja w czasie zespół w żaden sposób nie mógł osią- owali pogrom statków konwoju. Nubian ataku niemieckich nurkowców ze skła- gnąć rejon przylądka Bon przed godz. zaatakował odkryty na kursie z lewa du II/StG 2 w odległości 90 Mm od Bar- 03:00 w nocy, gdy Włosi byli by już poza niszczyciel Lampo i poważnie go uszko- dii, Nubian został bezpośrednio trafio- zasięgiem. Powtórny kontakt Włochów dził a następnie pognał za uciekającym ny bombą, która oderwała jego rufę. z samolotem rozpoznawczym zmusił na południowy zachód transportowcem Mimo tego jednostka zachowała pły- ich do rezygnacji z pierwotnych planów. Adana. Wkrótce statek został zatopiony, walność i mogła nadal zachowała pręd- Obawiając się ataków z powietrza ich a Nubian ruszył n pomoc Mohawkowi. kość 20 węzłów. Z powodu przeciąże- zespół zawrócił. O godz. 03:13 rozpoczął poodnosić oca- nia stoczni, dopiero w lipcu niszczyciel Gdy flotylla podchodziła do przyląd- lałych rozbitków, a następnie dołączył dostarczono do doku w Port-Ibrahim, ka Bon, zdziwieni sygnaliści odkryli po- do niego Jervis. Uratowano wszystkich, a następnie wysłano do Bombaju celem wracające krążowniki. Z uwagi na bli- poza 2 oficerami i 39 marynarzami. kontynuacji remontu, który zakończono skość brzegów, nie było możliwości Później kmdr Mack rozkazał, by Janus w październiku 1942 roku. wykonania zwrotu w prawo i Stocks rozstrzelał pozostającą na powierzchni W tym czasie na ciepłych wodach rozkazał nie otwierać ognia, dopóki ze- część dziobową. Wystarczyły 4 pociski Morza Śródziemnego pojawiły się „Tri- społy zbliżały się do siebie na kursach by skryła się pod wodą. bale” 4 Flotylli. Latem wzięły one udział zbliżeniowych. O godz. 03:23 Sikh od- W toku bitwy zatopiono wszystkie w przeprowadzeniu 3 konwojów na palił swoją wyrzutnię torpedową w kie- 5 statków konwoju: niemieckie, Ada- Maltę, po czym pozostawały w Gibral- runku Alberto da Barbiano z dystansu nę (4205 BRT), Artę (2452 BRT), Aeginę tarze, uczestnicząc w eskortowaniu około 7 kabli uzyskując 2 trafienia. Na- 2447 BRT), Iserlohn (3704 BRT) i wło- konwojów atlantyckich. Jedno z takich stępny w szyku Legion wystrzelił 2 tor- ską Sabaudię (1590 BRT), a także 3 nisz- wyjść okazało się ostatnim dla Cossac- pedy w kierunku Alberto di Giussano (1 czyciele eskorty. Trzeba zaznaczyć, że ka. W czasie przeprowadzaniu konwoju trafienie), po czym niszczyciele otwar- zatopiony na płytkiej wodzie Lampo „HG-74” krótko przed północą 23 paź- ły huraganowy ogień artyleryjski. Bry- został później wydobyty i powrócił do dziernika jednostka została storpedo- tyjczycy byli praktycznie niewidocznie składu floty. Przybyłe następnego dnia wana przez okręt podwodny U 563 (OL na tle skał, w związku z czym włoskie na pole walki włoskie okręty podniosły Bargsten). Uszkodzony niszczyciel wzię- salwy lądowały na brzegu. Znajdujące 1271 ludzi z 3000 znajdujących się na to na hol, lecz 27 października około się na pokładach krążowników beczki zatopionych transportowcach. Mimo godz. 11:00 zatonął on na zachód od Gi- z benzyną zmieniły okręty w ogromne straty niszczyciela, akcja była dobit- braltaru. Zginęło 159 członków załogi. pochodnie. O godz. 03:25 Di Giussano nym sukcesem Zespołu „K”. Jednak już Utrata najsłynniejszego „Tribala” trafiła jeszcze jedna z 6 torped wystrze- wkrótce jego znaczenie przygasło w cią- nie mogła pozostać nie pomszczona lonych przez Legiona. Starcie trwało gu wielkich wydarzeń. i wkrótce flotylla osiągnęła nowy głośny wszystkiego 2 (!) minuty, a w jego rezul- Bitwa o Kretę stała się ciężką próbą sukces. 11 grudnia Sikh (pod flagą kmdr tacie poszły na dno 2 krążowniki z 900 dla brytyjskiej floty. Nie ma w tym miej- por. J. Stockes), Maori, Legion i holen- włoskimi marynarzami na czele z wice- scu sensu opisywać szczegółowo pro- derski Isaac Sweers wyszły z Gibraltaru adm. Toscano. Rankiem 4 Flotyllę try- wadzonych działań Nubiana w toku do Aleksandrii. Następnego dnia angiel- umfalnie witano na Malcie, kmdr por.

46 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele typu „Tribal

Stockes został odznaczony Orderem nymi działaniami dysponujący słabszy- bali” w najsłynniejszej śródziemnomor- Łaźni. mi siłami mógł uniemożliwić realizację skiej operacji konwojowej – „Pedestal”. Podstawowym zadaniem niszczycieli zamiarów przeważającego przeciwnika”. Do jego przeprowadzenia włączono 6 było eskortowanie konwojów na Maltę, – pisał S. Roskill. Flotyllę w składzie Ashanti, Eskimo, Tar- tyle tylko, że teraz od wschodu. Do po- Na kolejna operację konwojową tar i Somali. Dwukrotnie atakowały je czątku marca 1942 roku „Tribale” wzię- Brytyjczycy zdecydowali się dopiero włoskie okręty podwodne, które całkiem ły udział w 5 takich operacjach. W nocy w czerwcu. Tym razem na Maltę skie- efektywnie działały przeciw tej karawa- 8 lutego Zulu i Lively zatopiły na połu- rowano dwa konwoje – „Harpoon” nie. 12 sierpnia Emo próbowała storpe- dniowy zachód od Malty włoski szkuner z Gibraltaru i „Vigorous” z Port Said. dować Tartara, a następnego dnia Grani- Aosta (494 BRT) i trawler Grongo (316 W skład eskorty pierwszego wchodził to wybrał Ashanti za cel swoich torped. BRT) wykryte przez rozpoznanie lotni- Bedouin, a drugiego – Sikh i Zulu. Ope- Na szczęście dla Brytyjczyków, salwy cze. Mimo pełnego sukcesu operacji, do- racja „Vigorous” zakończyła się pełnym okazały się chybione, choć w swoich wódca Zulu kmdr por. Graham stwier- niepowodzeniem: po pokonaniu 2/3 tra- meldunkach włoscy podwodnicy dwu- dził, że „było zupełnym marnotrawstwem sy i utracie w wyniku ataków niemiec- krotnie potwierdzali coś przeciwnego. wysyłać na przechwycenie 2 duże nisz- kiego lotnictwa oraz okrętów podwod- W tym czasie Sikh i Zulu odniosły czyciele, podczas gdy z tym zadaniem po- nych 2 transportowców, krążownika sukces u wybrzeży Palestyny. 4 sierpnia radziłyby sobie nawet kutry”. W nocy 12 Hermione i 3 niszczycieli, wieczorem 15 patrolowy „Wellington” z 203 dywizjo- lutego, w czasie masowego nalotu nie- czerwca konwój zawrócił do bazy. nu wykrył na zachód od Jaffy okręt pod- mieckich bombowców na Maltę, stojący Gibraltarska karawana (6 statków pod wodny U 372. Po podejściu na miejsce na przystani French Creek Maori (kmdr eskortą krążownika plot. Cairo, 9 nisz- „Tribale” i eskortowe niszczyciele Cro- por. R. Courage został trafiony bombą czycieli i niszczycieli eskortowych, 4 tra- ome oraz Tetcott obrzuciły cały rejon bezpośrednio. Wybuchł silny pożar, któ- łowców i 6 dozorowców) została wykry- bombami głębinowymi. Okręt podwod- ry spowodował eksplozję i zatonięcie ta przez nieprzyjacielskie rozpoznanie ny wypłynął na powierzchnię, a cala za- okrętu. Dziwne, że zginął tylko 1 czło- lotnicze 13 czerwca i przez kolejne 2 łoga – 48 ludzi, trafiła do niewoli. wiek – eksplozja była, bowiem tak silna, doby nieprzerwanie atakowana z powie- We wrześniu, na prośbę dowództwa że uszkodzony został stojący obok nisz- trza. Z Palermo na przechwycenie kon- sił lądowych, by choć trochę poprawić czyciel Decoy. woju wyszły 2 lekkie krążowniki i 5 nisz- sytuację na froncie, przeprowadzono zu- Wkrótce 4 Flotylla została rozformo- czycieli pod komendą wiceadmirała Da chwałą próbę uderzenia na Tobruk. Plan wana. Zamiast niej utworzono 22 Flo- Zary. 30 czerwca o godz. 06:40 Włosi operacji „Agrement” przewidywał rów- tyllę Niszczycieli na czele z kmdr Mic- odkryli konwój w odległości 30 Mm na noczesne wysadzenie desantu z morza kletwaitem (dowódca Eskimo w czasie południe od wyspy Pantelleria. Bedouin i natarcie wojsk na pustyni. Sikh i Zulu bitwy pod Narwikiem). Przeprowadze- (kmdr por. Scurfield) poprowadził grupę wyszły z Aleksandrii z 350 żołnierzami nie kolejnego maltańskiego konwoju brytyjskich niszczycieli do kontrataku. piechoty morskiej na pokładzie 13 wrze- „MW-10” doprowadziło do dużej bitwy Aby chronić jednostki konwoju, okręty śnia, a dzień wcześniej opuściło bazę 18 morskiej, znanej jako Druga Bitwa pod eskorty postawiły zasłonę dymną. Bitwa kutrów torpedowych i 3 dozorowe ze Syrtą. 22 marca główne siły włoskiej flo- trwała 2 godziny i Brytyjczycy kolejny 150 żołnierzami desantu. Ubezpieczenie ty (okręt liniowy Littorio, 2 krążowniki raz umiejętnymi działaniami uniemoż- operacji stanowił krążownik plot. Coven- ciężkie i 1 krążownik lekki, 10 niszczy- liwili przeciwnikowi wykonanie zadań. try i 4 niszczyciele eskortowe typu Hunt. cieli) odkryły konwój i rozpoczęły walkę Z powodu niejasnej sytuacji, zagrożenia Planowano wysadzenie desantu piecho- z jego eskortą (kontradm. P. Vian), skła- ze strony maltańskiego lotnictwa i roz- ty morskiej z niszczycieli w zachodniej dającą się z 4 lekkich krążowników i 11 chodowania większości zapasu amunicji stronie portu Tobruk, a z kutrów – w po- niszczycieli (w tym Zulu i Sikh). Wło- Da Zara przerwał operację i poprowa- łudniowej, tak by wesprzeć natarcie ko- ski zespół przez 3 godziny znajdował dził swe okręty do baz. lumny wojsk lądowych. Po opanowaniu się z taktycznie niewygodnej zawietrz- Uszkodzone ogniem artyleryjskim nadbrzeżnych umocnień przeciwnika do nej strony konwoju, aby odciąć go od przeciwnika Bedouin i Partridge pozo- portu miały wejść niszczyciele. Po znisz- Malty, jednak nie udało się mu prze- stały za konwojem. Sytuacja Bedouina czeniu znajdujących się tam statków drzeć do transportowców. Brytyjczy- była tragiczna. Trafienie pociskiem kal. oraz wyposażenia portu, a także zaokrę- cy umiejętnie stawiali zasłony dymne, 152 mm w przedział maszynowni cał- towaniu piechoty morskiej okręty miały które wiatr niósł w kierunku przeciw- kowicie pozbawiło niszczyciel możli- opuścić Tobruk. Operacja zakończyła się nika. Brytyjskie krążowniki (z których wości ruchu. Partridge wziął go na hol, pełną klapą. tylko jeden był uzbrojony w działa kal. jednak, gdy o godz. 13:30 powtórnie po- Desant poprzedzał szereg silnych 152 mm) prowadziły pojedynek ognio- jawiły się samoloty i okręty nieprzyja- uderzeń lotniczych. Brytyjska kolumna wy z dystansu 33-80 kabli, wykorzystu- ciela, więc musiał go przeciąć. Próba mobilna zdobyła niemiecką pozycję ar- jąc szybkostrzelność swego uzbrojenia, przykrycia uszkodzonego współtowa- tyleryjską na południe od portu, a ran- a niszczyciele przez cały czas zagrażały rzysza ogniem plot. i zasłoną dymną, kiem 14 września rozpoczął się atak nieprzyjacielowi atakami torpedowymi. nie przyniosła oczekiwanego rezultatu. z morza. Z 21 kutrów z wojskiem tylko 2 Havock i Kingston zostały trafione po- O godz. 14:25 Bedouin został zatopiony zdołały wysadzić desant, a środki desan- ciskami kal. 381mm, jednak zachowały przez włoski samolot torpedowy SM-79. towe z niszczycieli nie powróciły po dru- pływalność. Uszkodzone zostały także 2 Zginęło 28 członków załogi. Partridge, giej fali desantu. Sikh, który zbliżył się krążowniki. Z nastaniem zmroku Włosi nie bacząc na nowe uszkodzenia, pod- do brzegu w celach poszukiwań został przerwali starcie i wycofali się do swych jął z wody ocalałych rozbitków i do 17 o godz. 05:30 nakryty celnymi salwami baz. „Był to rzeczywiście klasyczny przy- czerwca dotarł z trudem do Gibraltaru. niemieckich dział kal. 88 mm z 1 dywi- kład tego, jak zdecydowanymi i umiejęt- Nie obeszło się też bez udziału „Tri- zjonu 43 pułku artylerii plot., które spo-

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 47 Niszczyciele typu „Tribal wodowały ciężkie uszkodzenia. Zulu stycznia Nubian, Kelvin i Javelin wykry- Bragadina, który napisał: „włoska flota próbował odholować jednostkę flago- ły na południe od wyspy Lampedusa sta- rozsądnie postanowiła nie podejmować wą w morze, jednak celny ogień Niem- tek D’Annunzio (4537 BRT) pod eskortą poważnych prób ewakuacji wojsk lądo- ców sprawił, że holowanie okazało się torpedowca Perseo. Druga salwa Nubian wych z Tunisu….. Każda próba prowadzi- niemożliwe. Sikh porzucony przez za- nakryła torpedowiec, i Włosi rozpoczęli ła bu jedynie do bezcelowej straty okrętów łogę zatonął około godz. 10:00 w pobli- rejteradę, co pozwoliło Brytyjczykom na i ludzi”. 11 maja tunezyjska grupa ska- żu brzegu. Wielu członków jego załogi, zatopienie transportowca. Dwa dni póź- pitulowała, i to oznaczało nieuchron- w tym kmdr Mickletwait, a także pozo- niej Nubian, Pakenham i grecki Vasilis- ną klęskę państw „Osi” w basenie śród- stali przy życiu żołnierze desantu dosta- sa Olga wyszły na patrol w rejon wysp ziemnomorskim. li się do niewoli. Kerkenna aby przechwycić zauważone Kolejnymi celami Aliantów stały się O godz. 09:00 Coventry oraz nisz- tam niemieckie kutry torpedowe i barki wyspy Pantellaria i Lampedusa. „Triba- czyciele typu Hunt otrzymały rozkaz desantowe. Poszukiwania nie przyniosły le” uczestniczyły w działaniach bloka- udzielenia pomocy Zulu. Niemieckie sukcesu, jednak 19 stycznia około godz. dowych, przy tym 11 czerwca Nubian i włoskie lotnictwo przeprowadzały 03:00 rano zespół natknął się na włoski zatopił w pobliżu Pantellarii włoską bar- uderzenie za uderzeniem na brytyjski uzbrojony trawler Stromboli (475 BRT). kę desantową MZ 708. Wkrótce niewiel- zespół. Krążownik i 6 kutrów zosta- Oporu nie było, lecz gdy Nubian zbli- ki garnizony wysp złożyły broń. Przed ły zatopione. O godz. 16:15 w czasie fi- żył się by podjąć rozbitków, trawler eks- rozpoczęciem następnej dużej opera- nalnego ataku 19 bombowców nurku- plodował, zasypując pokład odłamkami. cji Eskimo i Nubian przypadła w udzia- jących III/StG 3 bezpośrednie trafienie Z wody wyłowiono ogółem 11 rozbit- le honorowa misja – eskortowanie krą- otrzymał Zulu. Niszczyciel wzięto na ków, w tym 4 ciężko rannych. żownika Aurora na którym na Maltę hol, jednak o godz. 21:55 zatonął za- Nie mniej aktywnie działały brytyj- przybył monarcha Jerzy VI. ledwie 80 Mm od Aleksandrii. Zginęło skie niszczyciele w końcowym etapie W kolejnych operacjach desanto- 4 oficerów i 15 marynarzy. walk w Tunezji. Do tego czasu na Mo- wych „Tribale” działały nie mniej aktyw- Gdy w listopadzie 1942 roku powró- rze Śródziemne przybyły jeszcze 2 „Tri- nie. Przykładowo, Nubian od paździer- cił z remontu Nubian (dowodzony przez bale” – Tartar (kmdr por. J.R. Tyrwitt nika 1942 do września 1943 znajdował kmdr por. D.E. Holland-Martina) woj- i Eskimo (kmdr Eaton). W nocy 1 maja się w morzu 2985 godz., pokonując ska brytyjsko-amerykańskie w basenie Nubian i Paladin zatopiły u brzegów Sy- 53 556 Mm i zużywając 16 726 t pali- Morza Śródziemnego przeszły do natar- cylii statek Fauna (575 BRT), 4 maja wa. Intensywnie wykorzystywane okrę- cia. Niszczyciel przebazowano na Maltę wraz z Petardem zatopiły 7 Mm od Ke- ty wymagały gruntownego remontu. i z miejsca włączono do prowadzonych libii transportowiec Campobasso (3566 W październiku Tartar, Eskimo i Nubian działań bojowych. W nocy 21 grudnia BRT) i torpedowiec Perseo, który oca- opuściły Morze Śródziemne i powróci- wraz z Jervisem zatopił u brzegów Tu- lał z kwietniowego starcia. 9 maja Tar- ły do metropolii, gdzie już wojowały ich nezji statek Dora o wyporności 584 t. tar, Laforey i Loyal zniszczyły na północ kanadyjskie siostrzane okręty. 8 stycznia rozpoznanie lotnicze zamel- od przylądka Bon niemieckie transpor- (ciąg dalszy nastąpi) dowało o 3 dużych statkach stojących towce wojskowe KT 5 i KT 21 (po 830 bez ruchu w rejonie wysp Curiat. Wy- BRT). Były to ostatnie okręty przeciwni- Tłumaczenie z języka rosyjskiego słane na morze Nubian i Kelvin zatopiły ka próbujące przerwać pierścień bloka- Maciej S. Sobański wszystkie 3 jednostki, które okazały się dy. O jej efektywności można sądzić po Korekta i uzupełnienia strony nie- – niewielkimi szkunerami. W nocy 16 wypowiedzi włoskiego historyka M-A. mieckiej Michał Jarczyk SUPLEMENT

W nawiązaniu do artykułu Mariusza Karczmarka pt. Niewypowiedziana Wojna (nr 95 i 95 „OW”), prezentujemy unikatową fotografię francuskiego transportowca Theophile Gautier z 1941 roku. Fot. Messageries Maritimes

48 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Bombowce B-25 „Mitchel” na pokładzie lotniskowca Hornet, w oddali Jarosław Jastrzębski widoczny krążownik lekki Nashville. Fot. zbiory Serweryn FleicherTekst

Amerykański rajd na Tokio 18 kwietnia 1942 roku

Wprowadzenie Geneza blicznej, która czy to owej wojny się oba- Amerykański nalot na Japonię z 18 Wydarzenia w Pearl Harbor z 7 grud- wiała, czy też jej wręcz oczekiwała. Co kwietnia 1942 roku należy do najgło- nia 1941 roku – druzgocący nalot japoń- prawda, Hawaje otrzymały status stanu śniejszych wydarzeń wojny na Pacyfiku. skich samolotów pokładowych z lot- dopiero w 1959 roku, lecz już od 1900 16 samolotów, którymi dowodził pod- niskowców wiceadmirała Nagumo roku posiadały status terytorium fede- pułkownik James Doolittle (1896-1993), Chūichi (1887-1944)1 – były wstrząsem ralnego, zatem stanowiły część składo- SUPLEMENT zbombardowało Tokio oraz kilka innych dla amerykańskiego społeczeństwa. wą Stanów Zjednoczonych Ameryki, japońskich miast na wyspie Honsiu (jap. I nie chodzi tu wcale o sam fakt japoń- tyle że dość oddaloną od kontynental- Honshū). Niewiele jest w historii faktów, skiej agresji. Przeciętny Amerykanin nej metropolii. Stąd japońskie uderzenie których sława i rozgłos stałyby w tak ra- mógł się jej bowiem spodziewać, dzię- w ten archipelag, było tym boleśniejsze żącej sprzeczności z ich rzeczywistym ki wcześniejszym licznym doniesieniom dla wielu Amerykanów, że nie dotyczyło znaczeniem dla przyszłego biegu zda- prasowym o wzrastającym napięciu obszarów kolonialnych, ale macierzyste- rzeń. Stało się tak przede wszystkim za na Dalekim Wschodzie. A od momen- go terytorium kraju. Był to zatem moc- sprawą amerykańskiej propagandy wo- tu wprowadzenia przez USA embarga ny cios w narodową dumę. jennej, starającej się za wszelką cenę handlowego wobec Japonii – 1 sierp- Po drugie, Pearl Harbor stanowi- przedstawić tę akcję, niewątpliwie spek- nia 1941 roku, powaga sytuacji musia- ło główną bazę Floty Pacyfiku. Ponie- takularną, jako niemal równoważącą ła udzielić się zdecydowanej większości waż zaś ta skupiała gros Amerykańskiej klęski ponoszone od początku wojny. obywateli spod gwiaździstego sztanda- Marynarki Wojennej, stąd pośrednio Rajd Doolittle’a, za którym nie stał na- ru. Szok wynikał w istocie ze skumulo- uważano ją za najważniejszą w ogó- wet cień racji militarnych, miał bowiem wania się kilku innych czynników. le. I z perspektywy czasu sąd ten wyda- przekonać Amerykanów, że ich przy- Po pierwsze, przeważnie zakładano, je się w pełni uzasadniony. Fakt zatem, wódcy są wstanie poprowadzić ich do że skoro sprzeczności interesów znaj- że ta najbardziej kluczowa baza Mary- ostatecznego zwycięstwa. Zabieg mar- dują się po drugiej stronie Pacyfiku, to narki Wojennej Stanów Zjednoczonych ketingowy był tak skuteczny, że od po- tam też ewentualnie zaczną się działa- (ang. United States Navy, skr. US Navy) nad pół wieku historiografia zmagać się nia wojenne. Spodziewano się, że za- musi z półprawdami, czy zgoła mitami, grożone będą przede wszystkim Filipi- 1. W stosunku do Japończyków podawane jest najpierw nazwisko, a później imię, stosownie do jakie narosły wokół tej operacji amery- ny oraz Guam, i jak się wydaje tam też zwyczajów panujących w ich ojczyźnie (podobnie kańskich sił zbrojnych. zwrócone były oczy tej części opinii pu- jak w Chinach i Korei).

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 49 Amerykański rajd na Tokio 18 kwietnia 1942 roku nie była w stanie obronić się przed ja- ła Waltera Shorta (1880-1949). Mieli oni walki z nimi USA zobowiązały się skie- pońskim atakiem, był wręcz upokarza- w związku z katastrofą na Oahu zdecy- rować większość swych zasobów. De- jący. I to zarówno dla wojskowych, jak dowanie najwięcej na sumieniu, lecz cyzja ta była niezwykle rozsądna i da- i dla wpływowej części amerykańskich niezależnie od tego mieli stać się kozła- lekowzroczna, gdyż przeciwnik ten był elit politycznych, wychowanych na ide- mi ofiarnymi, pozwalającymi osłonić technologicznie oraz organizacyjnie ologii nawalistycznej, w myśl której flo- przed wrogością Amerykanów swoich znacznie groźniejszy niż Japonia, z cze- ta stanowi zasadniczy element mocar- zwierzchników wojskowych – głów- go nie należy wnosić, że ta ostania groź- stwowej pozycji państwa. I wcale nie nie generała George’a Marshalla (1880- na nie była! Dla społeczeństwa amery- poprawiało samopoczucia to, że Japoń- 1959), szefa sztabu armii, i tymczaso- kańskiego podstawowym wrogiem było czykom udało się to osiągnąć przez cał- wo Harolda Starka (1880-1972), szefa jednak Imperium Wschodzącego Słoń- kowite zaskoczenie. operacji morskich2; oraz cywilnych – ca, gdyż z nim miano rachunki do wy- Po trzecie, Cesarstwo Japonii rozpo- głównie sekretarza stanu Franka Knoxa równania. Zarówno prezydent Roose- częło działania zbrojne bez uprzednie- (1874‑1944) i samego prezydenta. velt, jak i jego współpracownicy, nie go wypowiedzenia wojny. I nie jest tu Ale przyznajmy, są też pozytywy ta- mogli niedoceniać tych nastrojów. Na- istotne, że stało się tak skutkiem zbiegu kich tragedii. Wobec objawienia się leżało znaleźć sposób, aby jednocze- okoliczności i nie było zamierzone przez wspólnego wroga, wewnętrzne spory śnie utrzymać słuszną strategię prowa- rząd cesarski, któremu wręcz zależało, cichną, a obywatele gromadzą się pod dzenia wojny, wyrażającą się w dwóch aby ów akt koniecznie przedłożyć Ame- wspólnym sztandarem, zdeterminowa- słowach: „najpierw Niemcy”, z emo- rykanom zanim padną pierwsze strzały ni, aby odnieść zwycięstwo. I nawet do- cjonalnymi potrzebami potencjalnych na Oahu. Jednak wiedza o tym dotarła tychczasowi zdeklarowani opozycjo- wyborców. Ci bowiem mogliby uznać do światowej opinii publicznej dopie- niści, są najczęściej gotowi poprzeć swych przywódców za nieudolnych lub ro po japońskiej kapitulacji. Błąd cesar- aktualnych przywódców kraju dla osią- niezdolnych do podejmowania właści- skiej dyplomacji został po mistrzowsku gnięcia tak zbożnego celu. Przywódca wych decyzji. Mogli też co gorsza dojść wykorzystany przez prezydenta Fran- musi jednak udowodnić, że jest wart do wniosku, że przedkładają oni intere- klina Roosevelta (1882-1945) i jego ad- swej pozycji, która opiera się przede sy cudze (europejskie) nad własne (ame- ministrację. Według poglądów Ame- wszystkim na wierze w jego kompe- rykańskie). Konsekwencje mogłyby od- rykanów, podzielanych zresztą przez tencje, zdolności i... szczęście. Wierze bić się na wynikach wyborczych, czy to znaczną część Europejczyków, rozpo- – bo przecież przytłaczająca większość kongresowych, czy to prezydenckich, częcie wojny bez uprzedzenia było po- obywateli nie zna osobiście głowy swe- a nawet do władz stanowych. stępowaniem niehonorowym i nie trzy- go państwa, czy innych najwyższych Biorąc pod uwagę wszystko co po- mało standardów cywilizacyjnych. Było funkcjonariuszy cywilnych i wojsko- wiedzieliśmy powyżej, oczywiste stają dowodem barbarzyństwa napastnika, wych kraju. Musi zatem ufać obrazowi się przyczyny podjęcia operacji tak bez- który nie przestrzegał owego sportowe- przywódcy jaki obserwuje w mediach sensownej militarnie jak nalot na Ja- go fair play. Przy takim nastawieniu, za- (wówczas przede wszystkim w prasie ponię wiosną 1942 roku. To jednak, co chowanie Japończyków musiało wywo- i radiu). z wojskowego punktu widzenia sensu łać oburzenie Amerykanów, niezależnie Nie należy lekceważyć emocji ludz- nie miało, miało takowy w polityce Sta- od tego co rozsądni ludzie myślą o takiej kich, które nieraz, często wbrew roz- nów Zjednoczonych, przede wszystkim argumentacji. sądkowi, potrafią wywierać ogrom- wewnętrznej, ale nie tylko. Miało una- Po czwarte, choć w czasie wojny wła- ny wpływ na życie państw i narodów. ocznić Amerykanom, że ich przywódcy, dze amerykańskie dawkowały swym Po Pearl Harbor Amerykanie pałali żą- na czele z prezydentem, są zdolni do od- wyborcom informacje o rzeczywistych dzą odwetu. Tymczasem sytuacja wo- niesienia triumfu w wojnie, że potrafią stratach, a ich pełny obraz stał się po- jenna Stanów Zjednoczonych nie da- w przeciwnika boleśnie uderzyć, wresz- wszechnie znany dopiero po jej zakoń- wała wielkich nadziei na spektakularne cie że dysponują „tajemną wiedzą” zwy- czeniu, to ogólny ogrom klęski był nie- sukcesy w ciągu najbliższych miesięcy. cięzców. Innymi słowy wiedzą co robić możliwy do ukrycia. A jeszcze gorsze Gospodarka wojenna dopiero się roz- by wygrać. Także opinia publiczna so- było to, że Japończykom uszło to niemal kręcała. Choć bowiem produkcja zbro- juszników, w przypadku sukcesu, mo- bezkarnie. Mogło to podkopać ufność jeniowa stale i szybko się powiększa- gła nabrać otuchy, związanej z pokazem we własne siły, skoro wrogowi poszło ła, zarówno dzięki ustawie land-lease, możliwości USA. A bez wątpienia szyko- tak łatwo. Ale przede wszystkim, mogło jak i zamówieniom własnych sił zbroj- wana akcja była niezwykle spektakular- podważyć wiarę w przywódcę narodu, nych, zwłaszcza gwałtownie rozbudo- na, wręcz bezczelna. a tym w amerykańskim systemie konsty- wujących się: marynarce i lotnictwu, to tucyjnym był niewątpliwie prezydent. całkowite jej przestawienie na potrzeby 2. Jego głowa musiała być ocalona, właśnie ze Demokracja ma swoje okrutne pra- militarne musiało nieco potrwać. A na względu na Marshalla, którego odpowiedzialność za wydarzenia na Hawajach była mniej więcej iden- wa. Opinia publiczna ma do siebie to, widoczne efekty trzeba było poczekać tyczna, ale zdolności i wiedza znacznie wykraczały że w takich sytuacjach natychmiast roz- jeszcze dłużej. Kontrofensywa wymaga- poza to co prezentował Stark. Stąd Roosevelt rozpoczyna polowanie na winnych. Jest to ła zgromadzenia stosownych sił, a dzia- łożył w czasie niełaskę tego ostatniego. Najpierw, jeszcze w grudniu 1941 roku, pozbawił piastowany niemal rytuał – trochę uzasadniony, cza- łania wojenne też musiały zająć sporo przez Starka urząd większości kompetencji przeka- sem bezsensowny, nierzadko obrzydli- czasu, nim dowódcy będą mogli obwie- zując je nowoutworzonej funkcji – naczelnego dowy, ale zawsze nieuchronny. Stąd pre- ścić jakiś poważniejszy sukces. Lecz to wódcy Marynarki Wojennej Stanów Zjednoczo- nych, którą objął admirał Ernest King. Następnie, zydent Roosevelt zareagował nader nie wszystko. w marcu 1942 roku, gdy już opinia publiczna nie szybko, dymisjonując dowódców ha- Porozumienie z Wielką Brytanią ja- mogła bezpośrednio powiązać jego dymisji z wyda- rzeniami w Pearl Harbor, przesunął go na front eu- wajskich sił zbrojnych: admirała Hus- sno wyznaczyło głównego wroga Alian- ropejski, przekazując szefostwo operacji morskich banda Kimmela (1882-1968) i genera- tów, którym miały być Niemcy. I do Kingowi.

50 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Amerykański rajd na Tokio 18 kwietnia 1942 roku

Franklin Roosevelt z całą pewnością swego rodzaju kaca moralnego z powo- dłuższy zasięg działania. Mogły one wy- zalicza się do pierwszej ligi amerykań- du niepowodzeń. Coś z tym należało startować z pokładów z dużej odległości skich mężów stanu, choć akurat w na- zrobić. od brzegów, nawet na granicy zasięgu szym kraju nie ma najlepszej prasy, ze Atak na Wyspy Japońskie miał wy- operacyjnego lotnictwa bazowego nie- względu na przehandlowanie polskich wrzeć efekt psychologiczny, zdolny do przyjaciela. Dzięki temu ryzyko utraty interesów na konferencjach Wielkiej przynajmniej częściowego przysłonięcia lotniskowca zostało radykalnie zmniej- Trójki w Teheranie i Jałcie. Był polity- wydarzeń z Pearl Harbor i innych nie- szone. Co więcej, ponieważ bombowce kiem niezwykle inteligentnym i daleko- powodzeń. Byłby on dowodem, że US te i tak nie byłyby technicznie zdolne do wzrocznym. Pomimo iż popełniał wiele Navy też potrafi przepłynąć pół świa- lądowania na pokładzie i musiały, albo błędów, konsekwentnie dążył do wypro- ta, aby zadać prestiżowy cios. Tyle, że wodować po akcji, albo szukać lotniska wadzenia Stanów Zjednoczonych na o ile Japończycy byli w stanie zaatako- na lądzie, zatem same lotniskowce mo- pozycję pierwszego mocarstwa świata. wać jedynie główną bazę Floty Pacyfiku, gły się błyskawicznie oddalić od miejsca Mając przy tym głębokie przekonanie, to Amerykanie byliby w stanie uderzyć wyrzutu samolotów, a przez to Połączo- że ich misją jest uczynić świat lepszym, w samą stolicę Kraju Kwitnącej Wiśni. na Flota (jap. Rengō Kantai) nie miałaby cokolwiek by to miało znaczyć. Był też Powodzenie mogło istotnie podnieść niemal żadnych szans na ich przechwy- mistrzem marketingu politycznego, morale społeczeństwa i wojska. Una- cenie swym lotnictwem pokładowym. dzięki czemu osiągnął bezprecedensowy oczniłby również Amerykanom, że jego No chyba, że dzięki niesamowitemu sukces w amerykańskiej polityce, cztero- władze są zdolne do osiągania błysko- zbiegowi okoliczności. krotnie wygrywając wybory prezydenc- tliwych sukcesów i pod ich przywódz- Warto zauważyć, że pomysłodaw- kie. Nie jest zatem zaskoczeniem, że to twem mogą być oni spokojni o ostatecz- ca czerpał z myśli swego zwierzchnika właśnie on 21 grudnia 1941 roku zażą- ny wynik wojny. – admirała Kinga, który podczas konfe- dał od szefów sił zbrojnych wykonania Istniało jednak ryzyko, graniczące rencji amerykańsko-brytyjskiej o krypto- nalotu na Wyspy Japońskie, przy czym z pewnością, że nawet zaskakujące po- nimie „Arcadia”, trwającej od 22 grud- z całą pewnością miał na myśli przede dejście bezpośrednio pod Wyspy Japoń- nia 1941 do 14 stycznia 1942 roku, wszystkim stolicę cesarstwa – Tokio. skie, skończy się zatopieniem amery- zaproponował, w związku z planowa- I nie chodziło o jakąś odległą przyszłość, kańskich okrętów lotniczych. A na taką ną na jesień inwazją Afryki Północnej, lecz najbliższe miesiące! stratę wiosną 1942 roku Amerykanie przewiezienie samolotów armijnych na Jest wielce prawdopodobne, że słyszą- nie mogli sobie pozwolić. Utrata choćby lotniskowcach. Miały one następnie wy- cy prezydenckie słowa przedstawiciele jednego lotniskowca mogła wprowadzić startować z pokładów i przelecieć do wojska wpadli zrazu w pewną konster- Stany Zjednoczone w poważne tarapa- baz lądowych, skąd miały dalej prowa- nację. Trzeba jednak przyznać narodo- ty, radykalnie zwiększając swobodę flo- dzić działania bojowe. wi amerykańskiemu, że budował się ty cesarskiej. Przekreśliłoby to uznanie Nic dziwnego zatem, że pomysł on z ludzi nie bojących się ryzyka, am- operacji za sukces, nawet gdyby amery- Lowa zainteresował Kinga, który prze- bitnych oraz pełnych nadziei i optymi- kańskie samoloty zdołały wykonać zada- kazał dalsze prace nad koncepcją inne- zmu. Tylko tacy bowiem, gotowi są ponie. A Ameryka tylko by się ośmieszyła mu oficerowi swego sztabu komando- rzucać własne domy i szukać szczęścia na oczach świata, przedkładając zaspo- rowi Donaldowi Duncanowi. Miał on w odległych, obcych i nieznanych kra- kojenie pragnienia zemsty i ukojenia wystarczającą wiedzę zarówno o lotni- jach. Nie jest zatem dziełem przypadku, urażonej dumy nad realne interesy. Na skowcach, jak i o samolotach, także tych że Amerykanie są niezwykle przedsię- pierwszy rzut oka problem istotnie wy- armijnych. Ten, za najbardziej optymal- biorczy i pomysłowi w rozwiązywaniu glądał na nierozwiązywalny. ne narzędzie do wykonania nalotu uznał problemów i szukaniu nowych rozwią- bombowiec średni B-25 „Mitchell”. Po zań. Historia dostarcza na to wielu do- Plan spełnieniu pewnych warunków, mógł wodów. Mają to niejako zapisane w ge- Zasięg operacyjny ówczesnych samo- wystartować z pokładu lotniskowca nach, choć jak się nad tym zastanowić lotów pokładowych wykluczał prowadze- i miał wystarczający zasięg, aby atak to... nic nie trwa wiecznie. nie przez nie ataków bombowych w od- przeprowadzić, z szansami na prze- Potrzebę tak niezwykle kontrower- ległości większej niż 250 mil od swych życie dla załóg. 17 stycznia 1942 roku syjnej operacji zdawały się potwier- okrętów. Podczas gdy, samoloty bazowe, Duncan przedstawił swój plan dowód- dzać kolejne klęski ponoszone przez na ogół większe, mogły wykonywać za- cy sił powietrznych armii generałowi Aliantów w wojnie z Japonią, dotknęły dania niszczycielskie na nawet dwu‑, trzy- Henry’emu Arnoldowi (1886-1950). one również Stany Zjednoczone. Jesz- krotnie dłuższych dystansach. Na tym Henry Arnold był pierwszym pilo- cze w grudniu padły Guam i Wake. Już właśnie polegało główne zagrożenie dla tem w dziejach lotnictwa armijnego w styczniu stało się jasne, że upadek Fili- powodzenia rajdu. Japońscy lotnicy mie- USA. Od 20 czerwca 1941 roku był do- pin jest tylko kwestią czasu. W lutym na liby bardzo dużo czasu, aby puścić na dno wódcą armijnych Sił Powietrznych Sta- Morzu Jawajskim utracono krążownik wszelkie wrogie okręty, które znalazłyby nów Zjednoczonych (ang. United States ciężki Houston, w czasie pokoju często się w ich strefie operacyjnej. Air Force, skr. USAF). Był wielkim zwo- goszczący na pokładzie prezydenta Ro- Autorem rozwiązania powyższego lennikiem bombardowań strategicz- osevelta, zatem traktowany niemal jak problemu był komandor Francis Low, nych, dążył do wyodrębnienia lotnictwa jego okręt flagowy. Sojusznikom wio- szef sztabu admirała Ernesta Kinga w osobny rodzaj sił zbrojnych, wierzył dło się nawet jeszcze gorzej, w grudniu (1878-1956), naczelnego dowódcy US w przyszłość i potęgę samolotów. Zde- padł Hongkong, w styczniu utracono Navy. Wymyślił on, że można spróbo- cydowanie nie był konserwatystą i lu- Malaje, w lutym skapitulował Singapur, wać umieścić na pokładach lotniskow- bił odważne projekty. Nie dziwi zatem, a w marcu Indie Holenderskie. Niemal ców średnie bombowce lądowe, cięż- że plan zaakceptował, choć nie bez wąt- cała amerykańska elita władzy miała sze i większe, lecz w zamian posiadające pliwości.

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 51 Amerykański rajd na Tokio 18 kwietnia 1942 roku

Ze strony armijnej jej przeprowadze- wane na pokładach, stąd Hornet nie był jennej walnie się do tego przyczyniła. nia podjął się podpułkownik James Do- wstanie prowadzić operacji lotniczych Główne siły cesarskiej floty miały się bo- olittle. Do operacji wytypowano ma- własnym lotnictwem pokładowym. Start wiem wówczas znajdować na Oceanie szyny B-25B, które poddano licznym myśliwców był co prawda możliwy, jed- Indyjskim, w tym połowa lotniskow- modyfikacją, przede wszystkim maksy- nak lądowanie nie wchodziło w grę. Dla- ców. Pozostałe z nich nie dość, że nale- malnie je odciążając. Wszystko co nie tego jedynie 5 takich samolotów przy- żały do mniejszych okrętów tej klasy, to było potrzebne w planowanej akcji zo- gotowano, miały jednak wyruszyć tyko na dodatek były rozproszone na różnych stało zdemontowane. Istotne było to, w krańcowej potrzebie. Dodatkowy lot- obszarach. I nie było możliwości, aby aby samolot zabrał jak najwięcej pali- niskowiec miał zatem zapewnić bezpie- wystarczająco szybko mogły się skon- wa, przy sensownym ładunku bomb. czeństwo przestrzeni powietrznej wo- centrować, celem przechwycenia okrę- Wszystko inne: wygody załogi, nieza- kół zespołu. Na dowódcę morskiej części tów Halseya. Dlatego ryzyko rajdu było wodność łączności, a nawet zdolności operacji Nimitz wyznaczył wiceadmira- w rzeczywistości dużo mniejsze niż się obronne padły ofiarą specyficznych po- ła Williama Halseya (1882-1959), wów- to najczęściej w literaturze przyjmuje, trzeb operacji. Z obliczeń wynikało, że czas najbardziej doświadczonego i ener- co nie oznacza, że nie było go w ogóle. na pokładzie wytypowanego lotniskow- gicznego dowódcę spośród tych, którzy Nawet pojedynczy japoński samolot, czy ca Hornet, może się zmieścić nie więcej mieli pojęcie o działaniach lotniskow- okręt podwodny, mógł zadać Ameryka- niż 16 bombowców. Ilość maszyn limi- ców. Stał on zresztą od 1940 roku na nom bolesne straty. Po tym co wydarzy- towała minimalna długość pokładu lot- czele wszystkich lotniskowców Floty Pa- ło się w pierwszych trzech miesiącach niczego, niezbędna do startu pierwszej cyfiku. Drugim okrętem lotniczym miał wojny nie sposób było wciąż lekceważyć maszyny. B-25 były zbyt wielkie, aby być jego flagowy Enterprise. skośnookiego przeciwnika. można je było przewozić w hangarach, Starannie wybrano najlepszy mo- Samoloty Doolittle’a miały wystarto- musiały być zatem transportowane na ment na przeprowadzenie operacji. wać z Horneta w odległości około 350 pokładzie. Miało to zresztą tę zaletę, że Sam nalot był planowany na 19 kwiet- mil od brzegów Japonii. Głównym ce- natychmiast po wyrzuceniu bombow- nia 1942 roku. Znajomość najważniej- lem nalotu było Tokio, ale pojedyncze ców lotniskowiec odzyskiwał pełną war- szych kodów Japońskiej Marynarki Wo- maszyny miały również zbombardować tość bojową, bo jego własne samoloty mogły ponownie operować z pokładu Ciekawe ujęcie bombowców B-25 „Mitchell” na pokładzie lotniskowca Hornet w czasie prób silników. Fot. zbiory Serweryn Fleicher lotniczego. 1 marca 1942 roku rozpoczęto szkolenie lotników. Wszyscy byli ochotni- kami, choć o celu operacji nie wiedzieli nic, poza tym że szanse na przeżycie nie są nadmierne. Trudno jednak zakła- dać, że lotnicy przynajmniej nie domy- ślali się w czym rzecz. Załogi musiały przejść specjalny trening, związany za- równo ze startem z krótkiego pokładu lotniskowca, jak i operowania maszyną ze zubożonym wyposażeniem. Pełne informacje o swych zadaniach otrzymali dopiero w trakcie rejsu w stronę Ja- ponii, stąd szkolenie trwało niemal do ostatniej chwili. Wówczas dopiero lotnicy mogli zapoznać się z potrzebnymi mapami i danymi wywiadu. 28 stycznia 1942 roku generał Ar- nold powiadomił prezydenta Roosevelta o założeniach operacji, dla które przyję- to nazwę Specjalny projekt lotniczy nr 1. Następnie uzyskano zgodę chińskiego prezydenta Czang Kaj-szeka (1887-1975) na lądowanie samolotów powracających z nalotu na Japonię, w podległych mu bazach lotniczych. Ponieważ rajd mia- ły wykonać siły wydzielone z Floty Pacy- fiku, 19 marca 1942 roku powiadomio- ny został o niej admirał Chester Nimitz (1885-1966). Postanowił on o wzmoc- nieniu zespołu uderzeniowego dodatkowym lotniskowcem, celem zapewnienia stosownej eskorty. Ze względu na roz- miary, B-25 nie mogły być przewożone w hangarach, musiały być transporto-

52 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Ciężki krążownik Vincennes stanowił bezpośrednią osłonę lotniskowca Hornet. Tutaj na fotografii z lata 1942 roku, przed okrętem wodnosamolot SOC „Seagul”. Fot. zbiory Arthur D. Baker III Nagoję (jap. Nagoya), Kobe (jap. Kōbe) do końca wojny. Wykorzystywany był miejscu Cieśnina Koreańska, słynna on- i Osakę (jap. Ōsaka). Po wykonaniu za- również przez Amerykańską Marynarkę giś z wielkiego zwycięstwa floty cesar- dania miały lądować na jednym z pięciu Wojenną pod oznaczeniem PBJ. Samo- skiej admirała Tōgō Heihachirō (1848- wytypowanych lotnisk, znajdujących się lot zaprojektowała wytwórnia lotnicza 1934) nad rosyjską pod Cuszimą (jap. w rękach wojsk chińskich: Guilin, Zhu- North American. Prototyp zbudowa- Tsushima). Dalej na południowy-zachód zhou, Yushan, Ji’an oraz Lishui. no w 1939 roku, produkcją zakończo- rozciąga się Morze Wschodniochińskie, Co ciekawe, Japończycy brali pod no w 1945 roku. Powstało w sumie 9816 od wschodu zamykane przez należą- uwagę możliwość rajdu amerykańskich egzemplarzy. Do rajdu Doolittle’a wy- cy do Japonii archipelag wysp Riukiu lotniskowców na ich wyspy macierzy- znaczono 16 maszyn w wersji B-25B. (jap. Ryūkyū) z największą wyspą Oki- ste. Dlatego już na początku wojny roz- Każdy miał dodatkowe zbiorniki paliwa, nawą, z której to po wojnie podbój świa- mieścili wzdłuż wybrzeża pikiety okrę- dzięki którym jego zasięg dochodził do ta rozpoczął jeden najpopularniejszych tów patrolowych, w odległości do 700 3800 km, jednak w zamian zabierał je- towarów Kraju Kwitnącej Wiśni – sztu- mil. Ich czujność pobudziły również ak- dynie 908 kg bomb (4 po 227 kg). ka walki o nazwie karate. Archipelag ten cje amerykańskich lotniskowców prze- B-25B – druga wersja seryjna, budo- ciągnie się półkolem od południowego ciwko wyspom mandatowym. Wtedy wana w latach 1941-1942. Wyproduko- krańca Kiusiu, aż po Tajwan. Na wscho- to pozostawiono w odwodzie 5. Flotyllę wano 119 egzemplarzy. Masa własna dzie brzegi Japonii na całej ich długo- Lotniczą z lotniskowcami Shōkaku i Zu- – 9100 kg. Załoga – 5. Prędkość – 482 ści otacza bezmiar Oceanu Spokojne- ikaku dla przechwycenia ewentualnego km/h. Pułap – 7200 m. Zasięg – 3800 go, który swą nazwę zawdzięcza chyba napastnika. Czatowała ona na zachod- km. Uzbrojenie: 4 × 12,7 mm, 1 × 7,62 ludzkiej przekorze. Są tam już tylko nie- nim Pacyfiku w lutym i marcu 1942 mm, do 1360 kg bomb. liczne grupy niewielkich wysepek. Na roku, ale następnie skierowano ją do północy wyspa Hokkaido styka się z Mo- operacji cejlońskiej. Na straży wysp ma- Wyspy Japońskie rzem Ochockim. cierzystych pozostała jednak 26. Flotyl- Archipelag Japoński składa się z oko- Większość kraju pokrywają góry, la Lotnicza, którą dowodził kontradmi- ło 3600 wysp. Największą jest Hon- z najwyższą – wulkanem Fuji (jap. Fujiy- rał Yamagata Seigo (1891-1945). siu – około 227,9 tys. km2, na której ama, Fujisan) wznoszącym się 3776 me- leży obecna japońska stolica Tokio (jap. trów n.p.m. Wymuszało to i dalej wymu- Samolot bombowy typu B-25 „Mitchell” Tōkyō), jak zresztą i wszystkie wcze- sza bardzo racjonalne gospodarowanie W momencie wybuchu wojny na Pa- śniejsze, w tym cesarskie Kioto (jap. gruntem, aby zintensyfikować produk- cyfiku B-25 „Mitchell” był podstawo- Kiōto). Od północy sąsiaduje z nią dru- cję żywnościową dla gęsto zaludnione- wym samolotem bombowym amery- ga pod względem wielkości wyspa Hok- go kraju. Podstawowym produktem rol- kańskiej armii. Na ówczesne standardy kaido (jap. Hokkaidō) – około 78,5 tys. nym, jak w całej Azji Wschodniej był ryż. był konstrukcją najnowocześniejszą. Za- km2, a od południa Kiusiu (jap. Kyūshū) Wielką rolę odgrywało rybołówstwo, co sadniczo był bombowcem średnim, ale – około 36,7 tys. km2 oraz najmniejsza po dziś dzień ma odzwierciedlenie w tra- począwszy od wersji B-25G był już ewi- z głównych wysp Sikoku (jap. Shiko- dycyjnej kuchni japońskiej. Szczególnym dentnie samolotem szturmowym prze- ku) – około 18,8 tys. km2. Od zachodu rysem klimatu Japonii jest jego słaba znaczonym do bezpośredniego wspar- Kraj Wschodzącego Słońca oblewa Mo- przewidywalność, wyrażająca się w czę- cia wojsk lądowych i w tej roli utrzymał rze Japońskie. Przy czym od kontynentu stych trzęsieniach ziemi oraz tajfunach, funkcję podstawową w lotnictwie armii azjatyckiego oddziela go w najwęższym szerzących śmierć i zniszczenie nawet

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 53 Tekst

Również bezpośrednią osłonę Horneta stanowił lekki krążownik Nashville. Fotografia z 16 grudnia 1942 roku. Fot. zbiory Arthur D. Baker III w naszych czasach. Nic zatem dziwne- i Monssen oraz zbiornikowca Cimarron. ły 89 samolotów, w tym 81 kołowych go, że Japończycy za główny materiał do Siły powietrzne zespołu obejmowały 88 na lotniskowcu (27 F4F „Wildcat”, 36 budowy domów uważali drewno i pa- samolotów, w tym 80 kołowych na lot- SBD „Dauntless”, 18 TBD „Devastator”) pier. W razie katastrof naturalnych ła- niskowcu (16 B‑25B „Mitchell”, 30 F4F i 8 pływakowych na krążownikach (SOC two, szybko i tanio można było konstruk- „Wildcat”, 24 SBD „Dauntless”, 10 TBD „Seagull”). Lotnictwo pokładowe Enter- cję odbudować. Z drugiej jednak strony „Devastator”) i 8 pływakowych na krą- prise tworzyło 6. Grupę Powietrzną. Po- wielkim wrogiem ich miast i wsi był żownikach (SOC „Seagull”). Lotnictwo nieważ TF 16 był niejako zespołem fla- ogień, który przy takim typie zabudowy pokładowe Horneta tworzyło 8. Grupę gowym, to wraz ze zintegrowaniem obu czynił ogromne spustoszenia. Powietrzną. Warto zauważyć, że TF 18 zespołów, TF 18 stawał się jego częścią dokonywał przebazowania z Floty Atlan- składową. W momencie połączenia, do- Siły amerykańskie tyckiej na Ocean Spokojny, stąd upieczo- tychczasowe okręty TF 16 utworzyły TG Siłami wyznaczonymi do rajdu na no dwie pieczenie przy jednym ogniu. 16.1 (ang. Task Group 16.1). Wyspy Japońskie dowodził wiceadmi- Flota Pacyfiku uzyskiwała przy okazji Działalność TF 16 wspierały 2 okrę- rał William Halsey. Obejmowały one jeszcze jeden lotniskowiec, zwiększając ty podwodne Thresher i Trout. Miały w sumie 16 jednostek pływających, ich ogólną liczbę do pięciu3. W momen- one zadanie patrolowania wód przyle- w tym: 2 lotniskowce, 3 krążowniki cięż- cie połączenia z Halseyem, zespół został głych do brzegów japońskich w rejonie kie, 1 krążownik lekki, 8 niszczycieli i 2 przemianowany na TG 16.2 (ang. Task podejścia lotniskowców, gromadzenia zbiornikowce, oraz 177 samolotów. Po- Group 16.2). informacji i niszczenia wrogich jedno- dzielono je na dwa zespoły operacyjne. Zadanie zapewnienia osłony powietrz- stek pływających, tak aby maksymalnie Podstawowe zadanie wypuszcze- nej operacji otrzymał 16. Zespół Ope- ograniczyć ryzyko przedwczesnego ich nia bombowców do nalotu przypadło racyjny (ang. Task Force 16, skr. TF 16). wykrycia. 18. Zespołowi Operacyjnemu (ang. Task Dowodził nim wiceadmirał William Hal- Force 18, skr. TF 18). Dowodził nim ko- sey. Składał się on również z 8 okrętów, Lotniskowce typu „Yorktown” mandor Marc Mitscher (1887-1947). w tym: lotniskowca Enterprise, 2 krą- Yorktown był czwartym typem ame- Składał się on z 8 okrętów, w tym: lot- żowników ciężkich Salt Lake City i Nor- rykańskiego lotniskowca, następcą typu niskowca Hornet, krążownika ciężkiego thampton, 4 niszczycieli Balch, Benham, Vincennes, krążownika lekkiego Nashvil- Ellet i Fanning oraz zbiornikowca Sabi- 3. Enterprise, Hornet, Lexington, Saratoga (w nale, 4 niszczycieli Grayson, Gwin, Meredith ne. Siły powietrzne zespołu obejmowa- prawie) i Yorktown.

Tabela nr 1. Samoloty pokładowe amerykańskich lotniskowców wyznaczonych do rajdu na Tokio 18 kwietnia 1942 roku Lotniskowiec Myśliwce Bombowce Bombowce Bombowce horyzontalne Razem F4F „Wildcat” nurkujące torpedowe B-25B „Mitchell” SBD „Dauntless” TBD „Devastator” Enterprise 27 36 18 - 81 Hornet 30 24 10 16 80 Razem 57 60 28 16 161

54 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Amerykański rajd na Tokio 18 kwietnia 1942 roku

Tabela nr 2. Metryki lotniskowców typu Yorktown nę Wysp Japońskich odpowiadały rów- nolegle zarówno armia, jak i flota, które Lp. Nazwa Rozpoczęcie Rozpoczęcie Zakończenie co najwyżej mogły na bieżąco próbować budowy służby służby koordynować swe działania. Przy czym 1 Yorktown 21.05.1934 30.09.1937 07.06.1942 współpraca obu rodzajów sił zbrojnych 2 Enterprise 16.07.1934 12.05.1938 po wojnie układała się łagodnie mówiąc nienajle- 3 Hornet 25.09.1939 20.10.1941 27.10.1942 piej. W każdym razie podział zadań mię- dzy nimi był następujący: za obronę po- Ranger, a poprzednikiem typu Wasp. racji funkcji transportowca lotniczego. dejść do archipelagu, samego brzegu Zaplanowano budowę 3 okrętów tego Yorktown został zatopiony 7 czerw- i przestrzeni powietrznej nad nimi od- typu i wszystkie ukończono: Enterprise, ca 1942 roku w toku bitwy o Midway, powiadała flota, za obronę w głębi lądu Hornet, Yorktown. W latach 1937-1942 wspólnymi siłami japońskich samolo- i w przestrzeni powietrznej nad nim od- były to najlepsze lotniskowce US Navy, tów z lotniskowca Hiryū i okrętu pod- powiedzialna była armia. Jednak nie na- pozycję tę utraciły dopiero po wejściu wodnego I 168. Hornet przeżył go o kil- leży podchodzić do tego podziału nazbyt do służby pierwszej jednostki typu Es- ka miesięcy, brał udział w walkach sztywno. sex. Co najmniej do 1941 roku pozo- o Guadalcanal, zatonął zaś 27 paździer- Jeszcze przed wojną – 5 lipca 1941 stawały też najlepszymi lotniskowcami nika 1942 roku, w efekcie bitwy koło roku, utworzono Generalne Dowódz- świata, wówczas to bowiem pojawiły wyspy Santa Cruz. Największym szczę- two Obrony (jap. Bōei Sōshireibu; bōei się japońskie okręty typu Shōkaku, jed- ściarzem był Enterprise, który pomimo – obrona, sō – generalny, shireibu – do- nak spór o palmę pierwszeństwa wciąż kilkukrotnego odniesienia poważnych wództwo4). Był to odpowiednik grupy nie jest rozstrzygnięty. Amerykanie byli uszkodzeń przetrwał wojnę. armii. Jego zadaniem było kierowanie bardzo zadowoleni z konstrukcji York- Na dzień 17 kwietnia 1942 roku cha- ze strony wojsk lądowych obroną Japo- towna, i na jego koncepcji oparli pro- rakterystyka bojowa lotniskowców typu nii, Korei i Tajwanu. Od 9 grudnia 1941 jekt, bez wątpienia najdoskonalszych Yorktown była następująca: wyporność roku do 15 kwietnia 1945 roku na jego lotniskowców II wojny światowej, typu – 20 300 t, długość – 247 m, szerokość czele stał generał korpusu Higashiku- Essex. – 33 m, zanurzenie – 7 m, prędkość – ni Naruhiko (1887-1990). Dowództwu W dniu 7 grudnia 1941 roku na Pa- 34 w, zasięg 12 000 Mm, lotnictwo – temu podporządkowano sześć okręgów cyfiku przebywał tylko Enterprise, 22 87 sam. (Enterprise), 80 sam. (Hornet). armijnych (jap. bugun – okręg armijny; grudnia przerzucono tam Yorktown, do- Uzbrojenie: 8 × 127 mm, 16 × 28 mm, bu – okręg, gun – armia), z których czte- piero w marcu 1942 roku dołączył Hor- 24 (Enterprise – 32) × 20 mm, 24 × 13 ry obejmowały Wyspy Japońskie: net. Przed rajdem na Tokio Enterprise mm. 1) Północny Okręg Armijny (jap. Ho- uczestniczył w rajdach na Wyspy Mar- kubugun; hoku – północ, bugun – okręg shalla – 1 lutego, Wake – 24 lutego, Mi- Siły japońskie armijny) z kwaterą główną w Sapporo, nami Torishima (Marcus) – 4 marca. Wiosną 1942 roku nie istniało w ja- odpowiadał za obronę Hokkaidō, zgru- Dzięki temu jego lotnicy zdołali nabrać pońskich siłach zbrojnych osobne do- powanie to zwano również Armią Pół- nieco doświadczenia bojowego. Hornet wództwo odpowiedzialne za obronę nocną (jap. Hokugun), od 2 grudnia nie miał żadnej szansy, aby zebrać ja- wysp macierzystych, któremu podlega- 1940 roku do 1 sierpnia 1942 roku do- kieś laury i zapewne m.in. z tego wyni- łyby wszystkie wojska lądowe, wodne kała decyzja o wyznaczenie mu w ope- i powietrzne. Oznaczało to, że za osło- 4. shi – administrować, rai – rozkaz, bu – sztab.

Osłonę przeciwpodwodną eskadry stanowiły niszczyciele, jednym z nich był Fanning. Fot. zbiory Arthur D. Baker III

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 55 Amerykański rajd na Tokio 18 kwietnia 1942 roku wodził nim generał dywizji Hamamoto niały liczne posterunki obserwacyjne, Poza tym, za działania na północnym Kisaburō; a nawet sieć stacji radarowych, z tym że Pacyfiku odpowiadała 5. Flota dowo- 2) Wschodni Okręg Armijny (jap. na dość prymitywnym poziomie. Roz- dzona od 25 lipca 1941 roku do 31 mar- Tōbugun; tō – wschód, bugun – okręg ar- stawiano też liczne balony zaporowe, ca 1943 roku przez wiceadmirała Ho- mijny) z kwaterą główną w Tokio, odpo- o czym mogli się przekonać piloci Do- sogaya Boshirō (1888-1964). Wchodziła wiadał za obronę północnego Honshū, olittle’a, były bowiem tak umiejętnie ona w skład Połączonej Floty, stąd pod- zgrupowanie to zwano również Armią umieszczone, że czasem celne zbombar- legała admirałowi Yamamoto Isoroku. Wschodnią (jap. Tōgun), od 24 grudnia dowanie celu nie było możliwe. W re- W momencie amerykańskiego nalotu 1941 roku do 1 maja 1943 roku dowo- jonie amerykańskich nalotów armia w Japonii znajdowały się również okrę- dził nim generał korpusu Nakamura posiadała około 100 myśliwców, głów- ty 1. Floty dowodzonej od 11 sierpnia Kotaro (1881‑1947); nie Ki-27. Samolotów było oczywiście 1941 roku do 14 lipca 1942 roku przez 3) Centralny Okręg Armijny (jap. znacznie więcej, lecz głównie szkolnych, admirała Takasu Shirō (1884-1944), któ- Chūbugun; chū – środek, bugun – okręg wśród nich było zapewne sporo myśliw- rej trzonem były pancerniki, oraz 2. Flo- armijny) z kwaterą główną w Osa- ców już archaicznych i nieliczne ekspe- ty dowodzonej od 1 września 1941 roku ce, odpowiadał za obronę środkowego rymentalne konstrukcje przyszłości. do 9 sierpnia 1943 roku przez wicead- Honshū, zgrupowanie to zwano rów- Także Japońska Marynarka Wojen- mirała Kondō Nobutake (1886-1953), nież Armią Centralną (jap. Chūgun), od na (jap. Nippon Kaigun) dla celów obro- której trzonem były krążowniki. Brako- 20 stycznia 1941 roku do 17 sierpnia ny wybrzeża posiadała morskie okręgi wało jednak lotniskowców 1. Floty Lot- 1942 roku dowodził nim generał dywi- obronne (jap. chinjufu; chin – powstrzy- niczej wiceadmirała Nagumo Chūichi, zji Fujii Yoji (1887-1945); mywać, ju – bronić, fu – okręg). Wyspy które znajdowały się wciąż w drodze 4) Zachodni Okręg Armijny (jap. Se- Japońskie podzielone był na cztery takie powrotnej z operacji cejlońskiej. Głów- ibugun; sei – zachód, bugun – okręg ar- jednostki: ne siły powietrzne floty skoncentrowane mijny) z kwaterą główną w Fukuoka, 1) Morski Okręg Obronny „Yokosuka” były w 26. Flotylli Lotniczej, która mo- odpowiadał za obronę południowo-za- (jap. Yokosuka Chinjufu), obejmował ob- gła teoretycznie przeciwstawić wrogo- chodniego Honshū oraz Kyūshū i Shi- szar zachodniego wybrzeża Honshū. od wi około 200 samolotów, w tym ponad koku, zgrupowanie to zwano również 18 października 1941 roku do 10 listo- połowa to bombowce torpedowe dale- Armią Zachodnią (jap. Seigun), od 10 pada 1942 roku dowodził nim wicead- kiego zasięgu typów G3M i G4M. Rzecz kwietnia 1941 roku do 22 marca 1944 mirał Hirata Noboru (1885-1958); jednak w tym, że sposób działania Ame- roku dowodził nim generał korpusu Fu- 2) Morski Okręg Obronny „Kure” rykanów w zasadzie wykluczył możli- jie Keisuke (1885‑1969). (jap. Kure Chinjufu), obejmował obszar wość ich ofensywnego wykorzystania. Dwa pozostałe to: Armia Korei (jap. wybrzeża południowego Honshū, pół- Flotylla ta została utworzona 10 kwiet- Chōsengun; Chōsen – Korea, gun – ar- nocnego Kyūshū i Shikoku, od 18 wrze- nia 1942 roku i podlegała 11. Flocie mia) oraz Armia Tajwanu (jap. Taiwan- śnia 1941 roku do 10 listopada 1942 Lotniczej, również wchodzącej w skład gun; Taiwan – Tajwan, gun – armia). roku dowodził nim admirał Toyoda So- Połączonej Floty. Jej siły były jednak mi- Amerykański nalot był wymierzony emu (1885-1957); zerne, jak na powierzone zadanie obro- przede wszystkim we Wschodni Okręg 3) Morski Okręg Obronny „Sasebo” ny wybrzeży Wysp Japońskich. W skład Armijny, gdzie znajdowało się Tokio (jap. Sasebo Chinjufu), obejmował ob- 26. Flotylli Lotniczej wchodziły trzy gru- i przyległe miasta aglomeracji, jak Yoko- szar wybrzeża południowego Kyūshū py lotnicze: Grupa Lotnicza „Kisarazu” hama, czy Yokosuka. Jednak Kobe, Na- i Ryūkyū, od 20 listopada 1941 roku do 11 (jap. Kisarazu Kōkūtai), Grupa Lotni- goja i Osaka znajdowały się na terenie listopada 1942 roku dowodził nim wice- cza „Misawa” (jap. Misawa Kōkūtai) i 6. Centralnego Obszaru Armijnego. Cha- admirał Tanimoto Umataro (1886-1942); Grupa Lotnicza (jap. Dai Roku Kōkūtai). rakter amerykańskiego ataku wymagał 4) Morski Okręg Obronny „Maizuru” Dwie pierwsze były bombowe, zaś ostat- zaangażowania ze strony armii jedynie (jap. Maizuru Chinjufu), obejmował ob- nia była myśliwska. Poza tym, w Japo- obrony przeciwlotniczej, zarówno na- szar wschodniego wybrzeża Honshū, od nii przebywało nieco maszyn z innych ziemnej – artyleria przeciwlotnicza oraz 15 kwietnia 1940 roku do 14 lipca 1942 grup lotniczych szykowanych do prze- balony zaporowe, jak i lotniczej – samo- roku dowodził nim wiceadmirał Kobay- rzutu m.in. z Grupy Lotniczej „Kanoya”. lotów myśliwskich. Niestety brak szcze- ashi Sonosuke (1886-1975). Na lądzie stacjonowały również samolo- gółowych danych dotyczących ilości ar- Morskiemu okręgowi obronnemu ty z remontowanego lotniskowca Kaga. mat, balonów i samolotów w dyspozycji podlegały wszystkie siły morskie, po- Prawda była taka, że zarówno armia, armii w czasie ataku. Prawdopodobnie wietrzne i lądowe floty przydzielone jak i flota mogły prowadzić wyłącznie w całej Japonii wojska lądowe dyspono- do niego. Jeżeli chodzi o okręty to były działania obronne z wykorzystaniem wały około 500 działami przeciwlotni- przeważnie jednostki małe, jak stawia- myśliwców i artylerii przeciwlotniczej. czymi, z tego 150 skoncentrowano w re- cze min, trałowce, niewielkie okręty Wprowadzenie jakichkolwiek innych sił jonie Tokio. Na wyspach macierzystych podwodne, patrolowce oraz okręty po- morskich lub powietrznych nie wcho- stacjonowało kilkaset samolotów, jed- mocnicze. Obrona przeciwlotnicza po- dziło w grę, Japończycy musieliby za- nak większość z nich stanowiły maszy- siadała w sumie około 200 dział. Siły po- wczasu znać amerykańskie plany, a tany szkolne. wietrzne utrzymywane w Japonii były kiego luksusu nie posiadali. Natomiast Wbrew obiegowej opinii Japończy- nieco lepszej jakości niż armijne. Poza nieco poprawiał sytuację obrońców cy liczyli się z możliwością nalotów morskimi okręgami obronnymi był rów- fakt, że aglomeracja tokijska i jej okolice powietrznych i w miarę skromnych nież morskie okręgi strażnicze (jap. ke- należały do najbardziej uprzemysłowio- środków (najlepsze jednostki lotnicze ibifu; kei – ostrzegać, bi – zaopatrywać, nych oraz stanowiły centra dowodzenia kierowano na podbój Azji Wschodniej dostarczać, fu – okręg), lecz o mniej- państwem i siłami zbrojnymi. Stąd za- i Pacyfiku) przygotowywali obronę. Ist- szym znaczeniu. równo armia, jak i flota, skoncentrowały

56 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Amerykański rajd na Tokio 18 kwietnia 1942 roku

Efektowny start pierwszego bombowca z pokładu z Horneta. Fot. zbiory Seweryn Fleicher tam trzon swych sił przeznaczonych do wschodnich brzegów Japonii. Ameryka- dopiero o godz. 09:21. Natychmiast po osłony wysp macierzystych. nie przechwycili transmisję z Dai 23-Gō starcie Halsey nakazał odwrót okrętów, Nitto Maru. Nie było wątpliwości TF 16 pod drodze połączono się z niszczycie- Początek operacji został wykryty. Krążownik Nashville do- lami i zbiornikowcami, po czym TF 16 TF 18 wypłynął z San Francisco piero o godz. 08:23 zdołał zatopić natrę- skierował się do Pearl Harbor. 2 kwietnia, zaś TF 16 wyszedł z Pearl ta, zużywając zresztą kompromitującą W czasie startu grupy Doolittle’a oraz Harbor 8 kwietnia. Oba zespoły spotka- ilość amunicji. w podczas odwrotu, TF 16 prowadził ły się 13 kwietnia na północny-zachód Po stronie japońskiej nie było wielkie- akcję zwalczania japońskich jednostek od Hawajów i z tą chwilą dowodzenie go zaskoczenia. Nasłuch zdołał namie- patrolowych. Były one groźne bo mogły całością sił spoczęło w rękach wicead- rzyć już 10 kwietnia transmisję radiową naprowadzić na głowę Halseya bom- mirała Williama Halseya. 17 kwietnia, z Enterprise, znajdującego się wówczas bowce dalekiego zasięgu z 26. Flotylli w odległości około 900 mil od brzegów na północny-zachód od Hawajów. Bio- Lotniczej. Wymiatanie prowadzono za- Japonii, lotniskowce i krążowniki od- rąc pod uwagę położenie przeciwnika równo przy użyciu artylerii okrętowej, dzieliły się od niszczycieli i zbiornikow- brano pod uwagę możliwość rajdu na jak i samolotów. Udało się zatopić 3 ko- ców, zwiększając szybkość. Na pozycję japońskie wybrzeże. Tyle że spodziewa- lejne jednostki patrolowe: Chokyu Maru, startową podążyły dalej same. Zbior- no się, że jeśli do tego dojdzie Ameryka- Dai 1-Gō Iwate Maru oraz Dai 21-Gō nikowce ze względu na niską prędkość nie będą zmuszeni zbliżyć się na około Nanshin Maru. Amerykanie stracili jed- mogły być kulą u nogi w newralgicznej 200 mil. Informacja od Dai 23-Gō Nit- nego nurkowca SBD z Enterprise, za- części misji, dlatego musiały pozostać to Maru zaalarmowała obrońców, lecz łogę uratowano. W drodze powrotnej na tyłach. Natomiast o tym, że pozosta- z uwagi na odległość zakładano, że 21 kwietnia, w wyniku awarii, utraco- wiono również wszystkie niszczyciele wróg potrzebuje jeszcze około doby na no jeszcze jeden nurkowiec, tym razem zadecydowała sztormowa pogoda, która podejście do celu podróży. Z Hiroshimy z Horneta i wraz z całą załogą. TF 16 do- spowalniała mniejsze okręty. Ryzyko zaś wypłynęła 1. Flota, której trzonem były tarł do hawajskiej bazy 25 kwietnia. ataku okrętów podwodnych, ze wzglę- pancerniki, a z Yokohamy 2. Flota z krą- Głównym celem ataku była aglome- du na pogodę, nie było wielkie, zresztą żownikami ciężkimi na czele. Jednak racja tokijska, z 16 bombowców aż 13 efektywność osłony przeciwpodwodnej tak naprawdę skuteczny opór mogły po- skierowało się właśnie tam. Nalot nastą- niszczycieli też byłaby niewielka w ta- stawić jedynie samoloty 26. Flotylli Lot- pił około godz. 12:30. Kolejne dwie ma- kich warunkach. niczej. szyny zbombardowały Nagoję, w tym 18 kwietnia o godz. 03:10 radar En- jeden B-25, który co prawda miał skie- terprise wykrył wrogie okręty patrolo- Nalot na Tokio, Nagoję i Kobe rować się na Osakę, lecz nie zdołał celu we. Halsey rozpoczął manewrowanie Halsey postanowił nie podejmo- odnaleźć. Ostatni samolot dokonał zrzu- w taki sposób by omijać wykrytego prze- wać ryzyka dalszego zbliżenia i o godz. tu bomb na Kobe. Wszystkie bombow- ciwnika. Zachowanie skrytości podej- 08:00 wydał rozkaz przygotowania star- ce działały samodzielnie kierując się na ścia było podstawowym warunkiem po- tu. Pierwotnie miał się on odbyć z od- wybrane cele gospodarcze lub wojsko- wodzenia operacji. Udawało się to aż do ległości około 350 mil, w chwili startu we, po czym odchodziły w stronę kon- godz. 06:30, gdy zespół amerykański zo- pierwszego samolotu było jednak jesz- tynentu azjatyckiego. Pomimo inten- stał zaobserwowany przez pomocniczy cze około 550 mil, czyli na granicy tech- sywnego ognia artylerii przeciwlotniczej kuter patrolowy Dai 23-Gō Nitto Maru. nicznych możliwości dotarcia do chiń- oraz przeciwdziałania licznych myśliw- Odległość od Wysp Japońskich wynosi- skich lotnisk. Jako pierwsza, o godz. ców, żaden B-25 nie został strącony nad ła wówczas około 650 mil. Natychmiast 08:20 uniosła się w powietrze maszyna Japonią. Poza zaskoczeniem, jakąś rolę nadał on meldunek radiowy do dowódz- dowodzona osobiście przez Doolittle’a, mógł odegrać fakt, że pomimo liczeb- twa 5. Floty odpowiedzialnej za obronę ostatni samolot opuścił pokład Horneta nie znacznych sił powietrznych skon-

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 57 Tekst

Doki stoczniowe w Yokosuka widziane z kabiny B-25 pilotowanego przez Lt. Edgara McElroy. Autorem fotografii jest nawigator Lt. Richard Knobloch. Fot. zbiory Seweryn Fleicher centrowanych w rejonach nalotu, więk- Wynik miast czyni naloty znacznie groźniejszy- szość myśliwców należała do typów już Po stronie amerykańskiej, pierwszą mi niż w Europie. Z drugiej zaś strony przestarzałych, niektóre mogły być pilo- konsekwencją udanego rajdu był awans sami nie mogli sięgnąć miast amerykań- towane nawet przez uczniów szkół lot- Jamesa Doolittle’a na generała bryga- skich. Waszyngton był całkowicie poza niczych. Z drugiej strony Amerykanie dy już 19 kwietnia. Nie dość, że szyb- zasięgiem japońskiego lotnictwa, o ade- roszczą sobie pretensje do zestrzelenia ko, to aż o dwa szczeble. 21 kwietnia kwatnym odwecie nie mogło być mowy. 5 japońskich myśliwców, jednak wydaje prezydent Roosevelt poinformował opi- Jednak próba ewaluacji operacji tokij- się to być ilością przesadzoną. nię publiczną o dokonaniu nalotu na To- skiej w oparciu o porównania material- Pomimo że amerykańskim lotnikom kio. Przy czym, na pytanie dziennikarza ne prowadzi do nikąd. sprzyjało szczęście nad Wyspami Ja- skąd wystartowały maszyny, odparł że Rajd Doolittle’a zakończył się z całą pońskimi, to najgorsze było przed nimi. z tajnej bazy Shangri-la. Roosevelt był pewnością powodzeniem. Informacja Start z dużo większej odległości od celu, niezwykle dumny z tego bluffu, nazwa o nim podniosła na duchu Ameryka- znacznie zmniejszył zapasy paliwa w sa- była całkowicie jego wymysłem, ale sta- nów, przynajmniej tych którzy tego po- molotach. Było oczywiste, że nie zdo- ła się tak sławna, że później ochrzczono trzebowali (raczej nie aż tak wielu). Ale łają dotrzeć na wyznaczone lotniska. tak jeden z lotniskowców. już z całą pewnością podniosła ich mo- Aż 15 bombowców utracono w dro- Wyniki walk ocenia się poprzez po- rale. Wszyscy dobrzy wodzowie wiedzą dze. Zginęło tylko 3 lotników, a 8 dosta- równanie zysków i strat obu stron. jak ważne jest ono na wojnie. A mówi ło się do niewoli, reszta dotarła do sta- W tym przypadku sprawa jest jednak o poziomie zaangażowania człowie- nowisk armii lub partyzantki chińskiej. nieco trudniejsza. Jeśli popatrzeć na ka w walkę. Niestety nie jest dokładnie Jeńcom wytoczono proces sądowy, co Amerykanów to utracili oni 18 samolo- mierzalne. Podlega raczej szacunkom samo w sobie było szczytem bezczelno- tów, 5 poległych, 8 wziętych do niewoli intuicyjnym, mówiącym jakie zachowa- ści, nie mówiąc o przebiegu postępowa- i 5 internowanych. Wszyscy internowani nia są prawdopodobniejsze. Nie nale- nia. Na trzech z nich wykonano wyrok wrócili w 1943 roku do służby, w niewo- ży jednak tego wszystkiego przeceniać. śmierci, pozostałym karę zamieniono na li zginęło dalszych 4 pilotów. Japończy- Bez rajdu poziom amerykańskiej pro- dożywocie. Jednak czwarty lotnik zmarł cy utracili 4 małe okręty patrolowe, być dukcji nie byłby niższy. Być może zwięk- w więzieniu i tylko czterech przetrzyma- może kilka samolotów. Bezpośrednio po szyła się nieco gotowość do poświęceń, ło do końca wojny. ataku radio tokijskie szacowało liczbę ale emocje mają do siebie to, że z cza- Szesnasty B-25 skierował się na tery- ofiar śmiertelnych na 3-4 tysiące, jednak sem ulatują. Natomiast na pewno pod- torium Związku Radzieckiego lądując z całą pewnością dane te zostały „wzięte niosło to prestiż Stanów Zjednoczonych pod Władywostokiem. ZSRR w woj- z sufitu” i w rzeczywistości były znacz- w oczach sojuszników, którym zade- nie amerykańsko-japońskiej był wów- nie mniejsze. Japończykom zależało, monstrowano potencjalne możliwości czas neutralny, zatem jego pięciooso- aby ukazać Amerykanów jako zbrod- Wuja Sama. I przede wszystkim Roose- bową załogę internowano, samolot zaś niarzy wojennych bombardujących velt mógł odtąd wiarygodnie dla Amery- „prześwietlono” na wszystkie możli- miasta i zabijających niewinne kobie- kanów twierdzić, że pod jego przywódz- we sposoby. Ostatecznie jednak lotni- ty i dzieci. Zresztą ich oburzenie mogło twem zwycięstwo jest tylko kwestią cy „uciekli” z internowania przez grani- być całkiem zgodne z wygodnym syste- czasu, choć oczywiście będzie wymaga- cę z Iranem za cichym przyzwoleniem mem wartości. Zdawali sobie sprawę, ło wielu ofiar i gotowości do poświęceń. Kremla. że przeważnie drewniana zabudowa ich Prestiż Japonii w świecie nieco na

58 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Amerykański rajd na Tokio 18 kwietnia 1942 roku tym wszystkim stracił, lecz chwilo- korzyści militarnych. Niektórzy dowód- rzy, którymi ten będzie wzmacniał swą wo. Oręż cesarski wciąż odnosił sukce- cy amerykańscy, jak generał Arnold, najważniejszą placówkę na Pacyfiku. Ja- sy, które szybko przyćmiły brawurową, zastanawiali się czy w ogóle można ją pończycy byli świadomi amerykańskiej lecz jednorazową akcję. Już na począt- uznać za sukces, utracono 18 samolo- przewagi w zdolnościach produkcyjnych ku maja padły Filipiny, a dwa ni później tów, w tym wszystkie biorące bezpośred- i wiedzieli, że czego nie zdołają osiągnąć pobito Amerykanów w bitwie na Morzu nio udział w nalocie. Błyskotliwość ope- do końca 1942 roku, to już później nie- Koralowym. Z całą pewnością groza na- racji wydawała się niewspółmierna do mal na pewno nie osiągną. Co więcej, lotów stanęła w całej pełni przed Japo- rzeczywistych zysków. Ten swoisty kac ów spór dotyczył raptem trzech tygodni nią, jej przywódcy brali to pod uwagę, moralny spowodował, że chwycono się – początek czerwca, czy jego koniec. Na- ale społeczeństwo dopiero teraz mogło jak brzytwy, następstwa zdarzeń: kwie- lot na Tokio nie miał tu nic do rzeczy. się na własnej skórze przekonać, że to cień – nalot na Japonię, czerwiec – atak Biorąc to co powiedzieliśmy powy- nie bajki. Oczywiście władze japońskie na Midway. Dorobiono teorię o głupich żej pod uwagę, wszelkie roszczenia wzmogły wysiłki celem zabezpieczenia Japończykach, którzy na technice się nie o rzekome strategiczne znaczenie raj- się w przyszłości przed takimi niespo- znają i liczyć nie umieją. Mieli rzekomo du Doolittle’a na dalsze losy wojny na dziankami. Armia i Flota czuły się za- myśleć, że samoloty wystartowały z Mi- Pacyfiku należy stanowczo odrzucić. pewne zmuszone do pozostawiania na dway. Warto, aby Amerykanie pamięta- Dlatego Amerykanom musi wystarczyć Wyspach Japońskich nieco większych li o tym, że deprecjonując przeciwnika, z tej spektakularnej akcji tylko sukces sił lotniczych, lecz dowódcy zdawali so- równocześnie deprecjonują własne zwy- psychologiczny – na pewno wprawiła bie sprawę, że przynajmniej na razie po- cięstwa odniesione nad nim!!! ona ich naród w dobry humor. nowienie przez Amerykanów takich ak- Co rozsądniejsi pisarze, którzy jed- cji jest mało prawdopodobne. Ryzyko nak uważali ów mit za zbyt bliski ich było zbyt wielkie. Obawiano się o przy- sercu by go całkowicie odrzucić, wska- Ważniejsza bibliografia szłość, ale tę odległą! zywało, że przesunięcie japońskich baz 1. Agawa Hiroyuki, Yamamoto, Gdańsk 2005. na wschód, na Midway i Aleuty, mogły 2. Chant Chris, Samoloty II wojny światowej, War- Największy mit wojny na Pacyfiku zwiększyć bezpieczeństwo metropolii szawa 2009. Wbrew obiegowej opinii Japończy- przed napadem lotniskowców. Słusznie, 3. Chun Clayton, Rajd Doolittle’a 1942. Pierwszy cios cy dość szybko zorientowali się, że B-25 tyle że nie miało to wpływu na samą de- Ameryki, Warszawa 2010. wystartowały z lotniskowców. Potwier- cyzję o ataku na atol, ta bowiem zosta- 4. Dull Paul, A Battle History of the Imperial Japane- dza to jednoznacznie Fuchida Mitsuo5. ła podjęta jeszcze przed nalotem Dooli- se Navy (1941-1945), Annapolis 1978. Specjaliści lotniczy nie mieli problemów tle’a – 5 kwietnia 1942 roku, i ten mógł 5. Fiett Andrzej, Rajd pułkownika Doolittle’a, War- z analizą szczątków rozbitych w Chi- co najwyżej utwierdzić wątpiących szawa 2007. nach samolotów. A brakującą wiedzę w słuszność wcześniej obranej drogi, nic 6. Flisowski Zbigniew, Burza nad Pacyfikiem, tom I, z pewnością wydobyto z jeńców, japoń- poza tym. Warszawa 1994. skie metody przesłuchań nie pozostawia- Część historiografii i literatury mary- 7. Fuchida Mitsuo, Okumiya Masatake, Midway. hi- ją tu złudzeń. Wojna to nie film. Między nistycznej, do której dotarło już, że nie storia Japońskiej Marynarki Wojennej, Gdańsk 1996. bajki można zatem włożyć stwierdze- da się przypisać rajdowi rzekomego suk- 8. Januszewski Tadeusz, Zalewski Krzysztof, Japoń- nie, że Japończycy rzekomo nie skoja- cesu w postaci „wprowadzenia” Midway skie samoloty marynarki 1912-1945, tom I-II, War- rzyli pobytu lotniskowców w pobliżu ich do planów ofensywnych Japońskiej Ma- szawa 2000-2001. wysp macierzystych z nalotem. rynarki Wojennej, aby ratować jej „mi- 9. Krala Zbigniew, Kampanie powietrzne II wojny Ale to co Amerykańska propaganda, litarny sens” uczepiła się z kolei termi- światowej. Daleki Wschód, tom I, Warszawa 1990. a później niestety również historiografia, nu operacji. Uznając, że nalot na Tokio 10. Musiałkowski Lechosław, Samolot bombowy zrobiły z efektami rajdu Doolittle’a na przyspieszył jej rozpoczęcie przez co Ja- B-25 Mitchell, Warszawa 1985. decyzje japońskie w sprawie Midway, pończycy nie zdążyli się w pełni przygo- 11. North American B-25 Mitchell, tom I-III, War- bije wszystkie inne opowieści na gło- tować. Rzecz jednak w tym, że od same- szawa 2001-2003. wę. I to niezwykle skutecznie, bo do dziś go początku dyskusji nad operacją osią 12. Pajdosz Waldemar, Zalewski Krzysztof, Amery- trzeba z tym mitem walczyć, a przeko- sporu o datę pomiędzy Sztabem Gene- kańskie lotnictwo pokładowe 1941-1942, Warszawa nano nawet niektórych Japończyków. ralnym Marynarki Wojennej z admi- 1996. Bowiem sprawie wpływu nalotu na To- rałem Nagano Osami na czele, a Połą- 13. Palasek Jarosław, Lotniskowce typu „Yorktown”, kio na decyzję o ataku na Midway, Fu- czoną Flotą, z admirałem Yamamoto tom. I-II, Tarnowskie Góry 2008. chida Mitsuo racji nie ma. Wyraźnie Isoroku na czele, było w rzeczywistości 14. Perepeczko Andrzej, Yorktown, Enterprise, Hor- wskazuje na to wiceadmirał Kondō No- pytanie co jest istotniejsze: zakończenie net, tom I, Gdańsk 2010. butake, ówczesny dowódca 2. Floty i re- przygotowań logistycznych (pełne uzu- 15. Schom Alan, Wojna na Pacyfiku 1941-1943, War- zerwowy dowódca Połączonej Floty, pełnienie braków w etatach grup po- szawa 2007. który kategorycznie stwierdza, że decy- wietrznych lotniskowców, zakończenie 16. Solarz Jacek, Armia japońska 1875-1945, War- zja została podjęta już wcześniej. Jego na czas przygotowań okrętów podwod- szawa 2001. opinia jest tym istotniejsza, że umieścił nych itp.), czy upływający czas, który 17. Zalewski Krzysztof, Lotniskowce II wojny świa- ją w przedmowie do książki Fuchidy może pozwolić Amerykanom na dodat- towej, tom I-II, Warszawa 1994. Mitsuo i Okumiyi Masatake pt. Midway. kowe wzmocnienie Hawajów. Yamamo- 18. Zasieczny Andrzej, Samoloty bojowe II wojny Historia Japońskiej Marynarki Wojennej, to nie miał zamiaru poprzestawać na Mi- światowej, Warszawa 2010. jakby chcąc zaakcentować, że akurat dway. Jego celem było kontynuowanie w tej kwestii autorzy się po prostu mylą. ofensywy wzdłuż archipelagu i obawiał 5. Fuchida Mitsuo, Okumiya Masatake, Midway. Na powstanie mitu, jak się wydaje, się, że każdy tydzień zwłoki daje wrogo- Historia Japońskiej Marynarki Wojennej, Gdańsk największy wpływ miał widoczny brak wi dodatkowe okręty, samoloty i żołnie- 1996.

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 59 TekstKlaus Fischer (Niemcy) część II Jarosław Cichy Michał Jarczyk

Operacja „Drosselfang”

T 30 w czerwcu 1944 r. na wodach Zatoki Fińskiej. Zwraca uwagę namiastka stosowanych dotychczas na jednostkach bliźniaczych, T 22 – 29, bardzo wydatnych i charakterystycznych dla tego typu załamań wręg dziobowych. Jego towarzysz w operacji „Drosselfang”, T 31, miał identyczny niemal wygląd, ale zupełny brak załamań wspomnianych wręg, czyli gładkie burty a za drugim kominem znajdowała się antena radaru FuMO. Fot. zbiory Reinhard Kramer

Widziane oczami radzieckich najmniej jednym pociskiem kal. 20 mm, z wody dwóch Niemców i biorąc ich „katerników” a załoga kutra doliczyła się następnie do niewoli. Bez możliwości wyciągnię- Członkowie załogi, którzy mieli to przynajmniej 20 śladów po pociskach cia z wody innych jeszcze rozbitków od- szczęście skoczyć do wody z bardzo kal. 20 mm, jego silniki odmówiły posłu- dał w kierunku unoszących się na po- szybko idącego na dno okrętu, byli zmu- szeństwa a on tracił moc. Jego bosman wierzchni tratew ratunkowych kilka szeni przez jakiś czas przebywać w uno- został ranny. Atakujący po następnych pojedynczych strzałów, ale tak, żeby nie szącej się na powierzchni grubej na trzech minutach TK-9 został również za- trafić rozbitków, co Niemcy odebrali, 2 cm plamie mazutu1, który wypłynął sypany gradem pocisków, które prze- jako próbę podjętą przez żadnych krwi z rozerwanych bunkrów paliwowych, dziurawiły pokład (drewniany) i prze- bolszewików, którzy wprawdzie wycią- lecz większa ich część znalazła miejsce wody paliwowe. Trzech członków załogi gają rozbitków z wody, ale tylko po to, na tratwach ratunkowych, które samo- odniosło rany. Na odchodnym odpalił aby im następnie strzelić z zimną krwią istnie uwolniły się z uchwytów, kiedy jeszcze jedną torpedę, która przeszła za w tył głowy a zwłoki wyrzucić z powro- okręt zaczął tonąć. Jako ostatni zaatako- rufą niemieckiego torpedowca w odle- tem do morza. Znajdujący się w nie cie- wał TK-9, o godz. 00:04. Ponieważ T 30 głości 70 metrów. Dowódca T 30 my- kawej sytuacji uratowani, wielu z nich odszedł na północ to tylko „dziesiątce” ślał natomiast, że jego okręt zatopił z ranami po stoczonej walce, z „trzy- udało się przemknąć przed jego nosem w tej fazie bitwy jeszcze jedną jednost- dziestego-pierwszego” nie wykazywali i zaatakować przeciwnika z lewej burty. kę i uchodził pełną parą w kierunku fiń- chęci bycia uratowanymi przez Rosjan. W tym momencie dla T 31 nie było już skich szkierów, nie myśląc w ogóle, aby ratunku, bo tonął i nikogo z marynarzy podjąć jakąkolwiek próbę przyjścia to- … i ich przeciwnika znajdujących się w wodzie nie trzeba warzyszowi z pomocą. Buch był głębo- To była radziecko-rosyjska wersja było informować, że jeżeli przyjdzie im ko przeświadczony, że jest atakowany wydarzenia, która strona przeciwna dłużej pozostawać w wodzie, to z pew- przez cały rój radzieckich kutrów tor- widziała i ocenia trochę inaczej, a mia- nością mogą być pewni różnych niespo- pedowych, ale w rzeczywistości był ści- nowicie, że to, co się później wydarzy- dzianek w wykonaniu Rosjan. gany tylko przez TK-33, który ostatecz- ło można zakwalifikować jako „zbrod- Tymczasem T 30 zaczął odchodzić na nie zawrócił i pojawił się o godz. 00:18 nia wojenna”2. Unoszące się na wodzie północ i trafił ścigający go kuter przy- w miejscu zatopienia T 31 wyciągając tratwy z rozbitkami i ci którzy miejsca

60 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Operacja „Drosselfang” na nich już nie znaleźli, zostali przy- doboot T 31, sporządzonym 03.07.1944 czając, że pospieszy rozbitkom z pomocą, kryci sztuczną mgłą stawianą przez ra- (załącznik nr 2 Admiral östliche Ostsee aby go zaskoczyć i również zatopić. dzieckie kutry torpedowe. Następnie Gkdos 5737/44), na str. 3-4 dokładnie opi- Około godz. 01:10 przybył tym razem radzieckie kutry nie zwracając uwa- suje „akcję ratunkową” prowadzoną przez radziecki kuter patrolowy i zatrzymał gi na ludzi wjeżdżały z premedytacją radzieckie kutry torpedowe: się przy najbardziej oddalonej na zachód w skupiska unoszących się na wodzie „...po około 20 do 25 minutach w ich tratwie, z której, po późniejszych ustale- rozbitków. Członkowie załóg radziec- kierunku zbliżyły się dwa rosyjskie kutry niach (4 naocznych świadków; nazwiska kich kutrów wyciągali bosakami ura- torpedowe, które najpierw okrążały znaj- znane), wziął na swój pokład 4 rozbit- towanych z wody, dopuszczając się dujące się grupki rozbitków, by następ- ków, by ich również zastrzelić. Również na nich aktów mordu i wrzucając ponie zastopować i za pomocą bosaków i ta jednostka ostrzelała z karabinów matem ciała z powrotem do morza. Ci wyciągnąć z wody czterech marynarzy, szynowych najbliżej znajdujące się tra- sami urządzali sobie coś w rodzaju re- których natychmiast zastrzelili na pokła- twy i następnie oddaliła się w kierun- gularnego polowania na kaczki wod- dach swych kutrów. Kiedy potem otwo- ku Narvi. Z zachodu, około godz. 02:00, ne, strzelając do ludzi, jak do żywych rzyli ogień z małokalibrowych działek dało się słyszeć buczenie silników. Za- tarcz. W ten sposób pozbawiano życia na unoszące się tratwy i rozbitków, więk- uważono 8 kutrów torpedowych, któ- lub raniono ludzi, którzy siłą rzeczy nie szość z nich wskoczyła do wody, lecz nie re w kierunku rozbitków wysłały alfa- byli w stanie się bronić. Jeden z nie- uchroniło to około 20 rozbitków od śmier- betem Morse`a obowiązujący na ten mieckich marynarzy wciągnięty na ku- ci. Później stwierdzono, że od radzieckie- dzień sygnał rozpoznawczy, by następ- ter z przyłożonym pistoletem do skroni go ognia jeszcze 23 osoby odniosły cięż- nie w dwóch kolumnach skierować się był zmuszany do strzelania do swoich kie rany, z których dwóch zmarło potem z pełną prędkością ku tratwom. Znajdu- znajdujących się w wodzie towarzyszy w lazarecie. Oba radzieckie kutry odeszły jący się koło Narvi Rosjanie zaczęli sta- broni. Z ogólnej liczby 6 wziętych do następnie i ukryły się ku brzegom Narvi. wiać zasłonę dymną i otworzyli ogień ze niewoli jeńców po wojnie do Niemiec Odnosiło się wrażenie, że wraz z innymi swoich działek plot., także z Narvi padły wrócił tylko jeden. 3 kutrami zaczaiły się na T 30 przypusz- strzały. Część owych kutrów wdała się

Archiwum – ślady w aktach – raporty Kuter torpedowy TK-125 (Ałtajec), Bałtyckiej Floty Czerwonej, typu G-5 eks- No 125, zbudowa- z roku 1944 ny w latach 1941-1944 nie zanotował żadnych sukcesów w działaniach wojennych. Fot. zbiory autorów Akta RM 45/I 6 (1944) Minenunter- nehmungen und Verluste von Torpedobo- oten im Juni-August 1944, które można znaleźć w Militärarchiv we Freiburgu zawierają m.in. również Zusammenfas- sender Bericht und Erfahrungen über den Untergang T-Boot T 31 am 20.06.1944 im Finnenbusen, Anlage zu Flotte Gkdos 6003, Anlage 1, Admiral östliche Ostsee Gkdos 5737/44 (Podsumowujący raport i zebrane doświadczenia w wyniku za- tonięcia torpedowca T 31 20.06.1944 w Zatoce Fińskiej, załącznik do…). Poniżej jego fragmenty: I.) Podsumowujący raport na temat bitwy w nocy z 19/20.06.1944 strona nr 3 II) Doświadczenia: 2) Radzieckie kutry torpedowe i patrolowe wyciągnęły z wody kilku uratowanych z T 31 i ich pewną liczbę natychmiast zastrzelili na pokładach swoich jednostek. Następnie ostrzelali unoszą- ce się na wodzie tratwy ratunkowe (z odpowiednich uchwytów na ściankach półwież artylerii głównej w wyniku szybkiego tonięcia uwolniło się około 15, któ- re wypłynęły na powierzchnię). Po otwar- ciu ognia przez Rosjan znajdujący się na nich ludzie skoczyli do wody próbując się za nimi schować, te z kolei sprawdziły się jako doskonałe kulochwyty, które pomimo bardzo silnego ostrzały nie utraciły swojej pływalności. Kpt. mar. Heinrich Peter-Pirkham (do- wódca T 31) w swoim raporcie Torpe-

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 61 Operacja „Drosselfang” w bój z Rosjanami, a pozostałe rozpoczę- fotografii z jego wła- ły ratowanie ludzi. snych zbiorów. A to tyl- Punkt VI. Postawa załogi na tratwach: ko dlatego, jak mi przy- Ostrzał przez oba radzieckie kutry tor- znał figlarnie, że razem pedowe ranił sporą liczbę rozbitków. Na- z moim wujkiem Otto wet Ci, którzy byli ranni niejednokrotnie Lechnerem służył na skakali do wody, aby ratować kolegów. torpedowcu T 9). Przepełnione do tej pory tratwy pustoszały Naoczny świadek w mgnieniu oka a miejsce zajmowali na nr 1: Heinz Siegert nich ranni. Postawa i duch załogi w cza- z Flensburga (rozmo- sie, kiedy znajdowała się na tratwach wa telefoniczna Klausa była bez zarzutu. Kiedy rufa T 31 pogrąży- Fischera z 01.09.1996, ła się w głębinach, nad taflą morza rozle- w której potwierdził gło się trzykrotne, gromkie „Hura”, a pod- ww. opis wydarzeń). czas wchodzenia do fińskiej bazy kutrów Był pierwszą osobą, torpedowych załoga śpiewała „Englan- która w powojennych dlied” („Ruszamy na Anglię”). Niemczech (Zachod- Punkt VII. Straty: nich) głośno zaczęła według dokonanych do 03:07 ustaleń zwracać uwagę na opi- wynika, że uratowano w sumie 94 ma- sany wyżej „incydent”, rynarzy, z których dwóch zmarło później lecz delikatnie mówiąc, z powodu odniesionych ran. 82 uważa się nie było to traktowane za zaginionych. Szacunkowo na ostrzela- poważnie przez opinię nych tratwach straciło życie 25 maryna- publiczną, sytuacja po- rzy a 23 odniosło ciężkie rany. lityczna nie pozwala- Punkt VIII. Zużycie amunicji: ła pewnie jeszcze, aby około 550 pocisków kal. 105 mm; około informacje takiego ro- 2.500 pocisków 37 mm; około 13.000 do dzaju ujrzały światło 15.000 pocisków kal. 20 mm”. dzienne. W cytowanym powyżej „podsumo- Naoczny świadek nr wującym raporcie z nocy z 19/20.6.44”, 2: Heinrich Emde z Bo- czytamy także w podpunkcie e: „po raz chum, również jego pierwszy okazało się, że zapas amunicji wspomnienia nie mija- 150 pocisków na armatę o mały włos nie ją się w żadnym punkcie zostałby w zupełności wykorzystany”. od twierdzeń i opinii cytowanego wyżej p. Sie- Ówcześni świadkowie gerta oraz w wykorzy- Artystyczna impresja oddająca chyba dobrze atmosferę tych Na początku moich ustaleń (Klaus Fi- stanych i sprawdzonych dramatycznych wydarzeń z 20.06.1944, nieznanego autora. scher), które rozpocząłem w roku 1996 przez nas dziennikach Publikowana za uprzejmą zgodą wydawnictwa Pabel-Moewig żyjących i znanych mi (Klaus Fischer) działań bojowych nie- Verlag GmbH Rastatt/Niemcy. było jeszcze dwóch członków załogi mieckich jednostek. T 31. Pan Siegert z Flensburga zmarł Wypowiedzi 4 byłych członków załogi liczącej w dniu zatonięcia około 176 lu- niestety już w listopadzie 1998 r. Na- T 31, których Klaus Fischer zdołał jesz- dzi. Jedynej odpowiedzi, mogłaby udzie- wiązanie kontaktu z byłymi członkami cze poznać za ich życia pokrywają się lić zachowana, wzgl. odpowiednio spo- załóg różnych torpedowców zawdzię- w dużej części ze sobą. Pan Emde, kiedy rządzona lista członków załogi. czam byłemu księgarzowi ze Stuttgar- mówił o tym nieludzkim traktowaniu, to tu, który mnie skierował do tria autor- jeszcze po tylu latach był bardzo wzbu- Wiadomości w „Heimacie” skiego Graumann/Harnack/Teichmann. rzony. Krótka informacja prasowa z „Heil- Panowie Graumann i Teichmann byli Dalsze fakty: Część członków zało- bronner Tagblatt” z 22 czerwca 1944 r., w tym czasie członkami towarzystwa gi T 31 została uratowana (20-25 osób) str. 2: byłych członków załóg, którzy służyli na miejscu zatonięcia przez fińskie kutry Raport Wehrmachtu na jednostkach 1., 2. i 3. Flotylli Torpe- torpedowe 1. Flotylli będące pod rozka- Z Kwatery Głównej Führera, 21 czerw- dowców. Ci z kolei przy wydatnej pomo- zami Kapteeniluutnantii Jouko Kalevie- ca 1944 r. cy pana Harnacka, znanemu literatowi go Esaiasa Pirhonenna3 (Krzyż Man- Oberkommando der Wehrmacht ob- – maryniście wydali dwutomowe dzie- nerheima nr 111 – 04.03.1943). Inni wieszcza: ło o działalności ww. trzech flotylli, któ- natomiast czekali na ratunek nawet Na południowym odcinku Frontu re pierwotnie było przewidziane wyłącz- sześć godzin, jak na przykład Heinrich Wschodniego, na południe od szosy Smo- nie dla członków stowarzyszenia, ale Emde. Ci zostali wyciągnięci z wody leńskiej, na południowy–wschód od Wi- te przeniknęły jednak do rąk zwykłych również przez Finów (niewykluczo- tebska rozbijane są lokalne próby przebi- „szczurów lądowych” (pan Graumann ne też, że przez samych Niemców). Tyl- cia się podejmowane przez bolszewików. był tak uprzejmy, że postarał się o oba ko 56 (lub 58) uratowanych stawiło się Jednostki nawodne, zabezpieczenia Krieg- egzemplarze dla mnie oraz planowany w Świnoujściu do „przeglądu” (zgodnie smarine zatopiły 19 i 20.06 w Zatoce tom III, będący albumem z mnóstwem z informacją Heinza Siegerta) z załogi Fińskiej w zaciętych walkach powietrz-

62 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Operacja „Drosselfang” no–morskich pięć radzieckich kutrów tor- „jeden z fińskich oficerów z 1. Flotylli sytuacji. Mieliśmy szczęście, że przepędzi- pedowych i uszkodziły sześć dalszych, Kutrów Torpedowych (kmdr ppor. Jouko liśmy wrogie kutry zaraz po pojawieniu a niektóre z nich zapalono. Strącono jed- Pirhonen w swoich wspomnieniach), się, a następnie udało nam się wyciągnąć nocześnie dziewięć wrogich samolotów. który przybył na miejsce zatopienia T 31 z wody 86 rozbitków, czyli połowę załogi Stracono jedną własną jednostkę” (cho- pisał: T 31. Wielu z nich było rannych, postrze- dziło tutaj o ledwo, co oddany do służby Pierwszą, jakże niemiłą niespodzian- lonych przez Rosjan kiedy znajdowali się torpedowiec T 31). ką dla nas był fakt, że jako pierwsi z „po- w wodzie.” Była to jedyna wzmianka w „Heil- mocą” nie pospieszyli nasi koledzy z T 30, Fragment z książki: Laivat Puuta, bronner Tagblatt” na temat bitwy mor- tylko radzieckie kutry torpedowe, w na- Miehet Rautaa (Okręty z drewna, lu- skiej w Zatoce Wyborskiej z 19/20. szej naiwnej wierze, że rzeczywiście chodzie ze stali, autorzy: Peuranheimo/Pir- 06.1944. dzi o chęć udzielenia nam pomocy, ale honen): bardzo się myliliśmy, bo ich kutry zaczęły „Fińska 1. Flotylla Kutrów Torpedo- Rachunek wchodzić między nas czyniąc sobie kon- wych natychmiast przystąpiła do akcji Strata T 31 po trafieniu torpedą kurs w strzelaniu do naszych głów, które ratowniczej rozpoczynając ją od stawia- i ostrzale rozbitków przez radzieckie za- traktowali jak tarcze strzelnicze, sprawia- nia zasłony dymnej, która miała odizo- łogi kutrów, pociągnęła łącznie 76 ofiar jąc sobie zarazem niezłą zabawę. Najgor- lować miejsce zatopienia oraz uniemoż- śmiertelnych (sami Niemcy), 6 dosta- szy był jednak widok jednego z naszych liwić znajdującym się w pobliżu Narvi ło się do radzieckiej niewoli. W dniu towarzyszy broni, który stał na dziobie nieprzyjacielskim patrolowcom dal- 03.07.1944 w Świnoujściu (zgodnie ze jednego kutra z pistoletem przyłożonym sze ostrzeliwanie fińskich kutrów oraz sporządzonym po zatopieniu T 31 ra- do skroni i był zmuszany do skierowa- dryfujących w wodzie rozbitków. Jeden portem) stwierdzono że 94 byłych człon- nia wetkniętego mu w dłonie karabinu z radzieckich patrolowców palił się wy- ków załogi uratowano. Z tej liczby 23 maszynowego, na nas i pociągnięcia za rzucony na brzeg. Dziesięć czerwonych było mniej lub bardziej rannych (86 spust”. patrolowców zbliżyło się do Narvi od wyciągnęli z wody Finowie z 1. Flotyl- Jeżeli Cajus Bekker komuś wydaje się strony wyspy Lavansaari, prawdopodob- li Kutrów Torpedowych – zgodnie z do- mało wiarygodny to odsyłamy również nie za sprawą niemieckich trałowców kumentami otrzymanymi z fińskiego ar- do przytoczonej na stronie 68, wersji fiń- i promów artyleryjskich typu MFP, któ- chiwum wojny – Sota-arkisto) a dwóch skiego oficera (chodzi o byłego dowódcę re krążyły na południe od Kiuskeri. Przy- zmarło z ran już po uratowaniu. Można 1. Flotylli Kutrów Torpedowych Jouko byliśmy na ratunek w ostatnim momen- stąd wnioskować, że na T 31 w dniu jego Pirhonena, ur. 1915 w Sortavala /Kare- cie, ponieważ rozbitkowie znajdowali się zatonięcia załoga liczyła 176 ludzi. Na lia – zm. 1996 w Espoo/Finlandia), który w wodzie, na której unosiła się gruba początku lipca 1944 r. żyło wobec tego swoje wspomnienia wydał w roku 1956 warstwa mazutu (ok. 2 cm), który wypły- jeszcze 92 byłych członków załogi torpe- w Finlandii (patrz odnośnik nr 35), na- nął z rozbitych bunkrów T 31 i wyślizgi- dowca, a 78 należałoby uznać za pole- leży więc uważać go za głych w walce? O losach wspomnianych pierwszego, który wska- Jeńcy z T 31, prawdopodobnie na pokładzie kutra Osipowa, 6 jeńców, w owym czasie (03.07.1944 zał na nieludzkie trakto- TK-163. Opaski na oczach świadczą o ich ranach oparzeniowych oczu odniesionych od unoszącego się na wodzie mazutu, r.), nie można było stwierdzić nic kon- wanie rozbitków przez który wydostał się z przebitych bunkrów storpedowanej jed- kretnego. Po wielu latach do ojczyzny Rosjan. nostki. Fot. „Torpiednyje katiera serii G-5” wrócił tylko jeden. Źródła fińskie Czy literaturę wojenną Cajusa Bekkera Wspomniana już wy- można uważać za źródło? żej, strona 68: „Jeden „Tylko przez przypadek wpadło mi z fińskich oficerów mary- w ręce (Klaus Fischer) pierwsze wyda- narki wojennej wspomi- nie książki Bekkera, w której natkną- na: „już byliśmy w dro- łem się na ustęp mówiący o rozbitkach dze, aby przejąć eskortę z T 31. We wszystkich następnych wzno- nad niemieckimi torpe- wieniach, o ile mi jest wiadomo, ten wła- dowcami. Kiedy dotarła śnie ustęp jest mocno zmieniony, czego ja do nas wiadomość o stor- (Klaus Fischer) nie jestem w stanie zro- pedowaniu jednego z nich zumieć, więc uważam, że chyba nadszedł i poznaliśmy dokładną najwyższy czas, aby przypomnieć sobie pozycję zatonięcia, wyci- i czytelnikom, którzy być może znają ową snęliśmy wszystko z silni- pozycję4.” ków naszych kutrów, bo Cajus Bekker, Ostsee – deutsches zdawaliśmy sobie spra- Schicksal 1944/45, Stalling-Verlag, 1. wę, że każda chwila jest wydanie Oldenburg/Hamburg 1959, cenna, dla tych co stra- rozdział nr 3, Kronstädter Bucht: – cili pokład pod nogami, Jenseits der Sperren, s 53-73. (Zatoka wiedzieliśmy, że Rosjanie Kronsztadzka – Z tej strony zapór mino- po pokonaniu przeciwni- wych, str. 53-73, rozdział 3, (książka nie ka nie okazują rozbitkom była tłumaczona na j. polski – przyp. Mi- żadnej litości, której zresz- chał Jarczyk). tą też nie oczekują, kiedy Fragment ze strony 69: oni znajdą się w podobnej

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 63 Operacja „Drosselfang” wali się nam z rąk niczym węgorze. 23 z 18/19 czerwca 1944 r. Niemców było rannych i prawie wszyscy 1. Flotylla Kutrów Trało- chwilowo oślepieni przez mazut i dym wych i stawiacz min Ru- z palącego się paliwa”. otsinsalmi miały rozkaz, I dalej: „ranni przetransportowani zo- postawienia w kwadra- stali na fińskich kutrach torpedowych tach A 81450 i A 81460 T 3 i T 4 na jednostkę szpitalną Seagull min. Niemieckie torpe- II5, jacht szwedzkiego konsula general- dowce T 30 i T 31 znaj- nego Hansa von Rettinga. Kontradmirał dowały się koło Mussalo Böhmer, szef 9. Zgrupowania Eskortowe- i przypuszcza się, że mia- go wypowiedział swoje serdeczne podzię- ły swoją artylerią wes- kowania za wzorowo wykonaną akcję przeć obronę wybrzeża, ratunkową i bardzo dobrą opiekę w laza- a konkretnie 2 fińskiego retach i na fińskim statku szpitalnym Se- Pułku Artylerii Brzego- agull II.” wej. 1. Flotylla Trałow- Kapitan mar. Jouko Pirhonen był pierwszym, który zjawił się na ców znajdowała się koło pobojowisku i on jako pierwszy też wydał diagnozę w sprawie Finowie: Akcja ratunkowa i wyrazy Kotki i miała za zadanie stanu zdrowia rozbitków w swoich wspomnieniach. Na zdjęciu uznania oczyścić z min akwen, w dniu 15.07.1943 r. podczas wizytacji bazy kutrów torpedo- Pozwólmy w tym miejscu, skoro mó- w którym miałyby ope- wych (typ Taisto) przez marszałka Mannerheima. Z tyłu kmdr U. Varpelaide. Fot. „Suomen Laivasto Sodassa 1939-1945” wimy o fińskiej akcji ratowniczej, jesz- rować niemieckie torpe- cze raz przemówić kpt. mar. Peterowi– dowce. 1. Flotylla Kutrów Torpedowych cy lekarskiej. Następnie przeniesiono ich Pirkhamowi (zapisane w cytowanym otrzymała natomiast rozkaz osłony ope- na niemiecki statek szpitalny Oberhau- już raporcie): racji minowej „Pistin 5” i działań 1. Flo- sen. Zdrowi marynarze przeszli na fiń- „…na szczególne uznanie zasługuje tylli Kutrów Trałowych. Z bliżej nieznanej ski okręt-bazę okrętów podwodnych von męstwo załóg fińskich kutrów torpedo- przyczyny ów rozkaz został jednak odwo- Döbeln. Godz. 02:45 – dowództwo kutrów wych podczas akcji ratunkowej rozbitków łany. torpedowych przy kwaterze głównej zosta- z T 31. Bardzo utrudnione było wyciąga- 19 czerwca 1944 r.: ło powiadomione przez fiński kuter torpe- nie rozbitków z wody, umorusanych i po- Nowy rozkaz Kwatery Głównej i do- dowy T 4: „wielu poparzonych przez gorą- krytą grubą warstwą mazutu, co spra- wództwa kutrów torpedowych brzmiał, cą wodę (kotły)”. wiało, że co rusz wymykali się nam z rąk, aby jednak ubezpieczać operację stawia- Godz. 03:04 – dowództwo kutrów tor- niczym węgorze oraz dalszy potem po- nia min. Treść rozkazu identyczny ze pedowych przy kwaterze głównej wysy- byt na fińskich okrętach – bazach kutrów wczorajszym, który anulowano. Operacja ła do kwatery radiogram, aby do Klami- torpedowych przekraczało dotychczaso- się odbyła. T 30 i T 31 wyszły w kierun- li wysłano personel sanitarny. we ramy braterstwa broni. Dodatkowy ku południowo – wschodnim i natknęły Godz. 03:55 – dowództwo kutrów tor- opis przyjmowania rozbitków na pokła- się o godz. 24:00 na radzieckie kutry torpedowych relacjonuje kwaterze głównej dy fińskich okrętów zostanie jeszcze do- pedowe, z którymi doszło do bitwy. Bar- marynarki wojennej, że w drodze na sta- łączony.” dzo szybko torpedą trafiony został T 31. tek szpitalny znajduje się 30 rannych nie- Dodatkowych informacji dostarczyło Eksplozję zauważyły o godz. 23:58 kutry mieckich marynarzy. Fińskie Archiwum Wojny w Helsinkach 1. Flotylli, a ich dowództwo przy kwaterze Godz. 14:48 – dowództwo fińskich ku- (Sota-arkisto), które pan Fischer otrzy- głównej otrzymało niejasną informację trów torpedowych otrzymuje informację mał w roku 2006 (sierpień i listopad), po od stacji obserwacyjnej na wyspie Some- od niemieckiego dowództwa (kontradmi- uprzednim skierowaniu do ww. archi- ri następującej treści: „Trafienie torpedą, rał Böhmer6), który wyraża wdzięczność wum dwóch zapytań w sprawie operacji rosyjska.” (w oryginale: Venäjän torpe- za wzorowo przeprowadzoną akcję ratun- „Drosselfang”. Odpowiedź była bardzo do osui). kową. obszerna i szczegółowa, dzięki uprzej- 20 czerwca 1944 r.: mości współpracowników tamtejszej in- Godz. 00:40 – Kutry torpedowe otrzy- Fińskie Archiwum Wojny (Sota-arki- stytucji. Pewna jej część była w języku mały rozkaz powrotu, ponieważ operacja sto), Helsinki, 30.11.2006: niemieckim. minowania była zakończona, ale o godz. (zebrane z różnych dokumentów) Poniżej przedstawiamy najważniej- 01:15 radiogramem została skierowana Zapytanie o: 1) uratowanych (ran- sze naszym zdaniem ustępy z ww. doku- do ratowania dryfującego okrętu (przy- nych) niemieckich członków załogi T 31 mentów. puszczalnie chodzi o T 31). 2) list kontradmirała Böhmera do fiń- Fińskie Archiwum Wojny (Sota-arki- Godz. 01:27 – 1. Flotylla Kutrów Torpe- skiego kierownictwa wojny sto), Helsinki, 01.09.2006: dowych otrzymuje rozkaz podjęcia rozbit- morskiej. (zebrane z różnych dokumentów ar- ków z T 31 a 2. Flotylla ma osłaniać ak- 1) Uratowani (ranni) niemieccy człon- chiwalnych fińskiej kwatery głównej cję ratowniczą. kowie załogo T 31. marynarki wojennej Finlandii, a kon- Godz. 02:20 – akcja ratunkowa była za- W Dzienniku Działań Wojennych kretnie dotyczących dowództwa kutrów kończona i obie flotylle rozpoczęły powrót Kwatery Głównej Marynarki Fińskiej torpedowych i jej 1. Flotylli). mając na pokładach w sumie 86 niemiec- (Merivoimien esikunta) (SPK 18710) ak- Zapytanie w sprawie operacji „Dros- kich marynarzy z T 31, z których 23 było cja ratunkowa jest krótko opisana i nad- selfang”: rannych i zostali przetransportowani na mienia się, że 1. Flotylla Kutrów Torpe- 18 czerwca 1944 r.: pokładach fińskich kutrów torpedowych dowych uratowała 86 rozbitków. Wśród Zagroda minowa „Pistin 5” zosta- T 3 i T 4 na statek szpitalnych Seagull nich był personel techniczny i oficero- ła prawdopodobnie położona w nocy II, gdzie udzielono im pierwszej pomo- wie. 23 było rannych.

64 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Operacja „Drosselfang”

Zgodnie z DDB prowadzonym przez łam o godz. 12.37 na ręce szefa fińskiego wspomniane dwa torpedowce udarem- dowództwo kutrów torpedowych (Mo- kierownictwa wojny morskiej, generała niły swoim pojawieniem się wysadzenie ottoritorpedoveneosasto) (SPK 18810) Valve moje najserdeczniejsze podziękowa- radzieckiego desantu a w trakcie bitwy rannych przewieziono na pokładach nia za okazaną podczas akcji ratunkowej zniszczyły pewną liczbę nieprzyjaciel- dwóch kutrów torpedowych T 3 Tuisku pomoc, prosząc go jednocześnie o przeka- skich jednostek, których liczba oscylo- i T 4 Tuima z 1. Flottylli, a następnie zanie moich podziękowań uczestniczą- wała od 6 do 7 kutrów torpedowych. Za przekazano na statek szpitalny, którego cym w akcji ratunkowej załogom kutrów wzorowy „zawadiacki duch” i nieustra- nazwa nie była wymieniona, ale z pew- torpedowych.” (tłumaczenie Michał Jar- szoną odwagę, którymi wykazali się nością był to Möwe II (Seagull II). Kar- czyk). dowódcy obu torpedowców w obliczu toteka Seagulla II i dzienniki pokładowe wroga, Buch i Peter-Pirkham wyróż- T 3 i T 4 zachowały się niestety tylko za Dalsze przykłady wskazujące na nieni zostali wysokim odznaczeniem III lata 1942-1943 i nie ma ich w spisie ar- naruszenie obowiązującego w czasie Rzeszy, Niemieckim Krzyżem w Złocie chiwum akt dostępnych*. wojny prawa (Deutsches Kreuz in Gold). *Uwaga K. Fischera: Byłoby to z pew- Na koniec chcielibyśmy zwrócić uwa- Poniżej dosłowne oceny dowódców nością kolejne źródło informacji o ran- gę na dalsze źródło literackie, a miano- z cytowanego już „podsumowującego nych i odniesionych przez nich ranach, wicie: Gemeinschaft Crew 44, Eigenver- raportu o zatopieniu torpedowca T 31 a może nawet z dalszymi wypowie- lag; „So war das damals”. Berichte aus 20.06.1944 w Zatoce Fińskiej i płyną- dziami uratowanych. Jak już wspo- dem Erleben von Crewkameraden 1944- cych z tego wnioskach”: mniano, nie zachowała się żadna kar- 1945, Rudolf Ziegler, strony 271-283, Strona nr 4, punkt c: toteka niemieckich rannych za okres gdzie na str. 277 znajduje się następują- „Dowódcy T 30 kpt. Buch i T 31 kpt. Pe- 20-21.06.1944 r. cy fragment: ter-Pirkham, prowadzili całą bitwę a tym „Straciliśmy T 31 w walce z radziecki- samym swoje okręty przepojeni nieugię- List kontradmirała Böhmera do fiń- mi kutrami torpedowymi. Rosjanie rzeko- tym duchem bojowym, śmiało i ryzykow- skiego Kierownictwa Wojny Morskiej: mo strzelali do rozbitków i nie brali jeń- nie. Obaj skuteczni dowódcy zostali od- Zgodnie z informacją dowództwa ców. Więc od teraz będzie „oko za oko”. znaczeni Niemieckim Krzyżem w Złocie. kutrów torpedowych z 24.06.1944 r. (4. Deklaracja, która dla moich towarzyszy Ich załogi biły się wzorowo uzyskując dalekopis) admirał Kummetz (Oskar broni miała się okazać tragiczna w skut- godne uwagi sukcesy w zwalczeniu nie- Kummetz, od 01.03.1944 Naczelne Do- kach” (tłumaczenie Michał Jarczyk). przyjacielskich kutrów torpedowych”. wództwo Morza Bałtyckiego = Marine- Rudolf Ziegler dostał się również do Strona nr 5, punkt d: oberkommando Ostsee), wiceadmirał radzieckiej niewoli, kiedy jego okręt „strata w 3. odsłonie bitwy torpedowca Burchardi (Theodor Burchardi, Dowo- (T 32) zatonął w dniu 18.08.1944 w Za- T 31 w wyniku trafienia torpedą jest nie- dzący Admirał Morza Kraju Wschod- toce Narwy na niemieckich minach zwykle bolesna. Postawa załogi i dowo- niego = Admiral Ostland) i kontrad- (podobno spotkał w jednym z obozów dzącego nią dowódcy była wzorowa”. mirał Böhmer (Kurt Böhmer, szef 9. przejściowych rzekomo zastrzelonych Ten w bardzo zwycięskim tonie spo- Zgrupowania Eskortowego) wyrazili członków załogi T 31). rządzony raport, pomimo że w tam- swoją wdzięczność fińskiemu dowódz- To, że rozbitkowie byli ostrzeliwani tym okresie sprawy na wszystkich fron- twu kutrów torpedowych. Niestety po- jest faktem, lecz nie można tutaj mówić tach już dawno nie układały się po myśli mimo usilnych starań nie udało się od- o jakimś „jednorazowym”, czy „odosob- Niemców, poznać można, że przeciwnik szukać oryginału radiogramu. nionym” przypadku i potraktować go zostaje jednak w jakiś sposób doceniony jako „incydent”, ponieważ pierwszy taki i przyznaje się mu nawet umiejętności Poniżej niemieckie źródło z Mili- udokumentowany i znany przypadek, w obchodzeniu się z nowoczesną techni- tärarchiv Freiburg (akta RM 31 / 3216 swoistej wręcz „egzekucji” miał miejsce ką, gdyż w jednym z raportów9 przeczy- i 3217 Marineoberkommando Ostsee w dniu 26.08.19427. tać było można: (Band 14 i 15) (Kommandierender Ad- Dotyczyła ona rozbitków z niemiec- „radzieckie kutry torpedowe atakują miral: Admiral Kummetz, KTB des Ma- kiego ścigacza okrętów podwodnych Uj wszelkimi dostępnymi środkami. Nawet, rineoberkommandos (MOK) Ostsee vom 1602, zatopionego przez radziecki ku- jeżeli pierwszy atak nastąpił bez wyraźne- 01.05.1944 – 31.07.1944 und 01.08. ter torpedowy No 152 (typu D-3). Trze- go określenia celu, co było powodem bra- – 31.10.1944; KTB str. 218, Datum ci znany przypadek jest związany z datą ku sukcesu na początku bitwy, to już dru- 20.06.1944/godz. 12.37): 18.08.1944 r., kiedy to w Zatoce Narwa, ga odsłona udowodniła, że duża grupa „...z przedłożonych raportów z załą- około 30 minut po północy na własnych kutrów torpedowych pod umiejętnym do- czonym opisem walki, wnioskuję, że tor- minach zatonęły aż trzy niemieckie tor- wództwem będzie miała szanse uzyskać pedowce i promy AF biły się dzielnie. Ża- pedowce (T 22, T 30, T 32) a rozbitkowie końcowy sukces, a niemieckim dowód- łuję straty T 31 i AF 32. Ich strata ma oraz spiesząca im na pomoc łódź lata- com przysporzyć nie lada kłopotów. Ich być dla nas wzorem, jak należy wypeł- jąca Do 24, ostrzelana została przez ra- przewaga prędkości, 52 węzły w porów- niać rozkazy do końca, dając z siebie dzieckie patrolowce i lotnictwo8. naniu do 30-32 niemieckich torpedow- wszystko. Uczestniczącym w walce wy- ców, pozwala kutrom stać się niezależ- rażam moje pełne uznanie. Jestem dum- Wnioski (z dzisiejszej rosyjskiej pozycji) nie od niczego panem w każdej sytuacji, ny z załóg”. Jest sprawą niezmiernie interesują- a przede wszystkim z najlepszej dla sie- „...na podstawie faktu, że fińskie kutry cą, że obie strony uważają siebie za zwy- bie pozycji odpalić swoją najgroźniejszą torpedowe podczas prowadzonej przez nie cięzców. Dla Rosjan T 31 był to najwięk- broń, którą mają na wyposażeniu, a mia- akcji ratunkowej rozbitków z zatopionego szy okręt wroga, zniszczony w okresie nowicie torpedę. Dzięki swojej zwrotności torpedowca T 31 wyróżniły się w sposób II wojny światowej na morzu. Niemiec- mogą one operować przebywając w mar- szczególny ratując około 90 ludzi wysy- cy sztabowcy byli natomiast zdania, że twym punkcie, gdzie dla artylerii przeciw-

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 65 Operacja „Drosselfang” nika są nieuchwytni. To, że straciliśmy ne jednostki radzieckie i prawdopodobnie potwierdzi, że tutaj z pewnością nie dużą jednostkę nie było spowodowane ja- o godz. 00:20 rozpocznie się desant. Upra- znajdziemy żadnych haseł charaktery- kimiś wadami technicznymi, ale wynika- sza się o wsparcie ogniem promów artyle- stycznych dla niemieckiej propagan- ło z niedostatecznej siły woli naszych do- ryjskich (MFP)”. dy tamtych czasów. Tutaj sytuacje i wy- wódców, koniecznej do podejmowania Po około dwóch godzinach widma darzenia są opisane zwięźle i krótko, jasnych i korzystnych decyzji. Sztaby 9. zniknęły, bo Rosjanie napędzili Finom a nierzadko na marginesach można Zgrupowania Eskortowego wysłały torpe- sporego strachu operacją desantową, znaleźć adnotacje samych dowódców dowce na długą i bardzo ryzykowną ope- którą upozorowali. poszczególnych jednostek, czy ich prze- rację na akwen kontrolowany przez wro- Jeszcze w dniu 19.06 o godz. 17:35 łożonych. Wroga w dokumentach nie ga, a decyzja o tym podjęta została na generał Valve wywołał telefonicznie obrażano i nie znieważano. Tutaj wal- podstawie niedostatecznych informacji swoich sojuszników, ponieważ w przy- czący po drugiej stronie określani byli dostarczonych przez służby odpowiedzial- padku radzieckiej próby lądowania na jako towarzysze broni spod innych nu- ne za rozpoznanie. W zasadzie na takiego przyległych od zachodu do lądu stałego merów poczty polowej (jest to niepo- typu operację można było spokojnie wy- wyspach, Niemcy obiecali pomóc wysy- wtarzalnym i wyróżniającym Niemców słać fińskie kanonierki wzgl. znajdujące łając swoje jednostki nawodne a odpo- spośród innych narodów wojujących, się w pobliżu Kotki w gotowości bojowej wiednie przygotowania zostały poczy- dowodem na głębokie poszanowanie niemieckie trałowce. Gdyby natomiast nione. przeciwnika), czyli byli po prostu żoł- zaistniała taka potrzeba, to wysłanym 20.06.1944 fiński oficer łącznikowy nierzami, czasami wyrażano się o nich tam torpedowcom należało zapewnić od- przy flocie fińskiej skorygował telefo- jako Sowieci, Rosjanie, wrogowie, lub powiednią i wystarczającą ochronę w po- nicznie uprzednią informację, że pró- krótko przeciwnik. W raportach i spra- staci fińskich kutrów torpedowych, które ba wysadzenia desantu przez Rosjan wozdaniach nie znajdzie się żadnych przecież operowały w pobliżu miejsca za- (str. 976) bazowała prawdopodobnie na „czerwonych bestii”, czy „bolszewic- tonięcia T 31, lecz miały do wykonania błędnej i nie dostatecznie sprawdzonej kich potworów”. Brzydkie i niepożąda- zupełnie inne zadania. obserwacji. Szef fińskiego kierownic- ne określenia oraz słowa pozostawiano Wyższe, niemieckie szczeble dowód- twa wojny morskiej potwierdził o godz. ministerstwu propagandy lub do we- cze powinny wykazać też większe zainte- 02:30 na prośbę o sprawdzenie prawi- wnętrznego użytku Josephowi Goeb- resowanie naszymi planami w stosunku dłowości poprzedniej informacji, że sy- belsowi. Wymienione wyżej dokumenty do okolic Narvi, ponieważ wróg dosko- tuacja się uspokoiła i że panuje spokój. należy traktować jako źródło informa- nale wiedział o zgromadzonej w jej po- Chwileczkę, „błędna obserwacja” – cji o ważnej i obiektywnej treści opisu- bliżu znacznej liczbie okrętów. Eskorta i na jej podstawie poświęcono nowo- jące zdarzenia i w tej formie również z fińskich szkierów i z powrotem już by czesny okręt Kriegsmarine, połowę jego używać, aby w ówczesnych wydarze- wystarczyła, ale nic w tym kierunku nie załogi, a druga jednostka z trudem unik- niach wojennych rozpoznać ich zna- przedsięwzięto, ponieważ w niemieckim nęła losu okrętu bliźniaczego! To chyba czenie i rozmiar, bez potrzeby nakłada- sztabie zlekceważono wroga i po prostu zasługuje na bardzo krytyczną uwagę – nia współczesnych i wszechobecnych ignorowano a jego agresywności nie bra- z dzisiejszej perspektywy, ma się rozu- filtrów. no w ogóle pod uwagę, pomimo, że jesz- mieć – a że wtedy nie zdawano sobie Niniejszym oddajemy do oceny czy- cze przed wybuchem wojny doskonale sprawy z prawdziwych zamierzeń wro- telników owoc naszej wspólnej prawie było wiadomo, co potrafią osiągnąć ra- ga, a sytuacja zaostrzała się z dnia na siedmioletniej pracy. dzieckie kutry torpedowe typu G–5, te jed- dzień, należało się ciągle liczyć z wylą- nak dla obu dowódców były „odkryciem”! dowaniem nieprzyjaciela, które już dłu- Jeńcy z T 31 (zgodnie z informacjami Peterowi-Pirkhamowi można jeszcze wy- go na siebie nie kazał czekać. Nastąpiło Mirosława Mrozowa – w tłumaczeniu baczyć, ponieważ jego nowy okręt stra- to 21.06.1944 r. o godz. 04:20 na Piisa- Michała Jarczyka) cono zaledwie po trzytygodniowej służbie ari, najbardziej na północ wysuniętej 1. Diglus Georg, (danych brak), Ma- na Bałtyku, ale Buch już zdążył przecież wyspie Archipelagu Wysp Brzozowych. trosengefreiter und Funker auf T 31 zebrać doświadczenie podczas czterech (starszy marynarz i radiotelegrafista na miesięcy walk prowadzonych tutaj z Ro- Ostatnie słowo II T 31). sjanami”10. Prawdopodobnie ówczesne wypo- 2. Kerken (od. Kerner) Adolf, (ur. Kto swojego wroga nie traktuje powiedzi niemieckich marynarzy odebra- 18.08.1916 w Hamburgu), Obergefre- ważnie, ten znajduje się na straconej po- ne zostaną z dużą dozą nieufności. Na iter (brak polskiego odpowiednika – sto- zycji, czego bitwa morska koło Narvi usta zaczną się cisnąć słowa „propa- pień pośredni między starszym maryna- jest jak najlepszym dowodem. ganda”, „wymyślone historyjki z gatun- rzem a matem), kucharz na T 31. ku przerażających, tylko, aby odwrócić 3. Klabber (lub Klebier/Kleiber) Karl, Ostatnie słowo I uwagę od własnej winy za rozpętanie (danych brak), Matrose (marynarz na Co nam właściwie mówi DDB 9. wojny”, czy może nawet „wymyślone T 31). Zgrupowania Eskortowego po zatopie- przez prawicowych grafomanów sen- 4. Klinger Jakob, (ur. 25.12.1921 niu T 31 – coś na wzór jakiegoś podsu- sacje”, ale zachodzi tutaj pytanie, dla- w Durrenbach (Alazacja), starszy mary- mowania tej nieszczęśliwej operacji? czego ci naoczni świadkowie mieliby narz sygnalista na T 31. Zagrożenie nie zostało usunięte, co uwi- być zainteresowani i z uporem mania- 5. Koppe (wzgl. Kopp) Johannes, (da- dacznia poniższy meldunek: ka, tyle lat po wojnie, pomagać jesz- nych brak), Matrosengefreiter auf T 31 „20.06.1944 – Szef fińskiego Kierownic- cze w propagowaniu jakiś kłamstw hi- (starszy marynarz na T 31), podczas twa Wojny Morskiej (str. 974) informuje, storycznych? Każdy, kto przynajmniej przesłuchanie nie powiedział nic ogra- że zgodnie z nadchodzącymi z wysp mel- raz przerzucał opasłe tomiska akt do- niczając się do nazwiska, stopnia i przy- dunkami, do Koivusaari zbliżają się licz- tyczących Kriegsmarine z pewnością należności.

66 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Operacja „Drosselfang”

6. Raab Hermann, (ur. 1923 w Du- kutry torpedowe. Skręcam w tym samym 6 AF, dobrze rozproszone i zamaskowane. isburgu), Obergefreiter (starszy mary- momencie na prawą burtę i przechodzę 19 czerwca 1944 r., godz. 18.16 ra- narz), operator radaru na T 31. na 215° kierując się w stronę wroga. Ze- diogram Kr 1748/20: M 29, dowódcą 8. spół formuje linię. Zamiar: zaatakować!” Grupy 24. Flotylli Desantowej – M 29, Źródło dodatkowe: Horst Scheibert, - „Radiogram: Kr 0221/82 bitwa mor- Nettelbeck i wszystkie MFP wspólnie Die Träger des Deutschen Kreuzes in ska fińskich kutrów torpedowych i ra- udać się do kwadratu 143 D 1 i zaata- Gold, Podzun-Pallas. dzieckimi kutrami patrolowymi w kwa- kować nieprzyjaciela. – 9. Zgrupowanie dracie 142 B 96. Własna pozycja: 143 Eskortowe.” „Znaleziska” związane z operacją A 49.” Uwaga: „Drosselfang” Strona nr 8: Ta informacja była wstępnym sygna- Zbierając dokumenty i materiały do - „20 czerwca 1944 r., godz. 03:10; nad- łem, do później podanego zaszyfrowa- tego artykułu, pojawiły się też takie któ- chodzi pilna wiadomość Kr 0246/84: 8. nego kodu „Drosselfang”. re, choć nie związane bezpośrednio Grupa, 24. Flotylli Desantowej, radio- z samą operacją, wydają się nam na tyle gram: F.T. 0113 anulujący. (treść F.T. Tłumaczenia: interesujące, że postanowiliśmy niektó- 0113: Grufü 8. Gruppe 24. Landungsflot- Z fińskiego na niemiecki – re z nich zaprezentować Czytelnikom. tille). Ze wszystkimi AFP udać się przez Leena Pradella (Offenheim, Niemcy) Źródło: Akta RM 69/46, Kriegstage- północny przesmyk Björkösundu bezpo- Z rosyjskiego na niemiecki – buch des Minensuch-Bootes „M 29”. średnio pod brzeg wyspy na południu. Za- Michał Jarczyk, (Vom 18.06.1944 – 22.06.1944) Dzien- pobiec wysadzeniu desantu na Kuivisaari Z rosyjskiego na polski – nik Bojowy trałowca M 29 (jako za- przez Rosjan. Jarosław Cichy i Michał Jarczyk łącznik do Dziennika Bojowego 3. - 9. Zgrupowanie Eskortowe sprawdzić Flotylli Trałowców, od 01.04.1944 – wszystkimi AFP kotwicowisko między 30.09.1944). Tiurinsaari i Piisaari Bibliografia Fragmenty z Dziennika Bojowego tra- - 9. Zgrupowanie Eskortowe – na (pominięto po części podane w odno- łowca M 29: wprost dziobu, w prawej ćwiartce wi- śnikach lub tekście pozycje): Strona nr 2: dzę liczne unoszące się na wodzie różne 1. Aczkasow, Basow, Sumin, Bojewoj put Sowiet- - „19 czerwca 1944 r. Kotka/Finlan- przedmioty i części wyposażenia, na któ- skowgo Wojenno-Morskogo Fłota, rozdział nr 7 – dia, godz. 03:30 podniesienie kotwicy. re się kieruję. Krasnoznamiennyj Bałtijskij Fłot w Wielikoj Otiecze- Spotykam się z Nettelbeckiem przy wyj- Godz. 03:01 nieprzyjacielski zespół ob- stwiennoj Wojnie, Woenizdat 1973. ściu z portu Kotka, obie jednostki masze- serwowany na kursie południowym. Wy- 2. Biereżnoj S.S., Korabli i Suda WMF SSSR 1928 – rują zgodnie z rozkazem 9. Zgrupowania syłam pilną depeszę: Kr. 0301/85: do ra- 1945, Sprawocznik, Moskwa 1988. Eskortowego w kierunku kwadratu G.45 diogramu F.T. 0221/82: Po zbliżeniu się do 3. Breyer Siegfried, Die Schnellboot-Entwicklung A 2, skierują się o godz. 04:00 w kierun- własnych okrętów radzieckie okręty ucho- der sowjetischen Kriegsmarine, Marine-Rundschau, ku Essaari. Godz. 07.36 we fińskim kwa- dzą na południe, znajdując się zarazem Heft 1/1973. dracie 142 B 31 Zatoka Essaari. Obie poza naszym zasięgiem – M 29 - 4. Eichardt Jürgen, Deutsche Flottentorpedoboote jednostki rzucają kotwice bardzo blisko Na miejscu tragedii liczne dryfują- „Elbing-Destroyer” (T 22 – T 24) 1942 – Werftähnli- lądu, gdzie już leży kilka promów arty- ce niemieckie pontony i tratwy ratunko- cher Modellplan im Maßstab 1:100. leryjskich 8. Grupy 24. FD. Silne ataki we unoszące się na wielkiej plamie oleju. 5. Ekman P.O., Sjöfront, Jakobstad 1982. bombowców (IŁ II), zabici i ciężko ranni. Przypuszczam, że to jest miejsce zatonię- 6. Fock Harald, Z-vor! Internationale Entwicklung Własna amunicja na wyczerpaniu. AF 5 cia T 31. Przebywam tutaj bardzo krotko, und Kriegseinsätze von Zerstörern und Torpedobooten po odmówieniu posłuszeństwa przez ar- ponieważ nie ma kogo ratować. Jeżeli nie im Zweiten Weltkrieg, 1940-1945, Köhlers-Verlags- tylerię z rannymi na pokładzie odesłany nadejdzie inny rozkaz a wroga nie będzie -Gmbh 1998. do Kotki.” widać, mam zamiar wrócić do bazy. 7. Harnack Wolfgang, Die Deutschen Flottentorpe- - „20 czerwca 1944 r. godz. 00:02: Za- Godz. 03:13: wraz z zespołem skręcam doboote 1942-1945, E.S. Mittler-Verlag 2004. toka Fińska. kwadrat 143 B. Z zamiarem na kurs powrotny obierając formację jeża, 8. Horkow G. I., Sowjetskije nawodnyje korabli włączenia się jeszcze w zaobserwowaną z uwagi na zagrożenie lotnicze. w Wjelikoj Oteczestwjennoj wojnje, Moskowskij Wo- bitwę, a o zgodę zwróciłem się do 9. Zgru- Godz. 03:18: nadaję SSD 0334/95: 9. jenisdat 1981. powania Eskortowego.” Zgrupowanie Eskortowe: Miejsce zato- 9. Kalevi, Keskinen, Jorma, Mäntykoski, Suomen Strona nr 7: nięcia dużego okrętu na pozycji: 60°18,7 Laivasto Sodassa 1939-1945, Espoo 1991. - „Radiogram: Kr 0144/88: 9. Siche- Nord i 27°57,8 Ost. Duża liczba tratw ra- 10. Komarow E., Apoteos Katernikow. Morskaja sta- rungs- Division – Po uzupełnieniu amu- tunkowych i pontonów, prawdopodobnie rina 3 – http://www.vif2./ru/users/Do314/kater.htm. nicji wraz z Nettelbeckiem i promami po T 31.” 11. Korabli Wojennowo – Morskowo Flota SSSR na- artyleryjskimi wyjść w kierunku zaob- Fragmenty: Raport bojowy M 29 z 19 kanunje i w gody Wjelikoj serwowanej bitwy morskiej. Znajduję się czerwca 1944 r.: Otetschestwjennoj wojny – strona internetowa http:// w kwadracie 143 A 4. Kurs SO. Kapitän- „Nettelbeck i M 29 z Kotki do Essaari, www.sovnavy-ww2.by.ru. leutnant Wikborg z fińskiego sztabu floty tam rzucono kotwicę o godz. 07:36, ma- 12. Kosiarz Edmund, Druga Wojna Światowa na na pokładzie M 29. skowanie i w natychmiastowej gotowości Bałtyku, Wydawnictwo Morskie Gdańsk 1988. Godz. 01:40 fińskie kutry torpedowe bojowej. Dalsze rozkazy przekazane zosta- 13. Ladinski J.W., Na farwatjerach Baltiki, Moskwa idą na dużej prędkości w kierunku SW. ną przez Korv.-Kpt. von Ramma – przybę- 1973 – http://militera.lib.ru/memo/russian/ladinsky/ Po pewnym czasie obserwuje pod hory- dzie na pokładzie kutra trałowego – które index.html. zontem w namiarze 209° na prawą bur- należy odczekać (zostaje jednak zaatako- 14. Schriftenreihe des militärgeschichtlichen For- tę kilka radzieckich jednostek, które zosta- wany), jednostka uszkodzona mająca ran- schungsamtes Freiburg. Beiträge zur Militär- und ją zaatakowane o godz. 02:10 przez fińskie nych na pokładzie. W zatoce znajduje się Kriegsgeschichte, herausgegeben vom Militärge-

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 67 Operacja „Drosselfang”

jedna pozycja, zresztą też bardzo krytykowana, ale schichtlichen Forschungsamt, Band 2, Deutsche • Stadtarchiv Heilbronn (Niemcy) to pewnie bardziej uwagi na zupełny brak znajomo- Verlagsanstalt Stuttgart 1961. Titel: Operationsge- • Pabel Moewig Verlag GmbH Rastatt ści tutaj niemieckiego spojrzenia na działania mor- biet östliche Ostsee und der finnisch-baltische Raum (Niemcy) p. Losert skie lat 1939-1945. Mowa o „Przeklętym morzu” (nm. „Verfluchte See”, 1. wydanie 1971 r. – przez 1944. • Mirosław Morozow, Moskwa (Rosja) wiele miesięcy na 1. miejscu listy bestsellerów lite- 15. Ministerstwo Oborony SSSR. Glawnoje upraw- • Helmut „Heli” Schmidt, Mannheim ratury faktu w RFN) Bellona 1998, w przekładzie lenje kadrow, institut wojennoj istorii, Centralnyj ar- (Niemcy) z niemieckiego przez Mariusza Pindelę. 5. Fiński statek szpitalny Seagull II (w rapor- chiw Gieroi Sowjetskowo Sojuza, Kawaleri ordena • Lino von Gartzen, Berg/Aufkirchen tach niemieckich określany również jako Möwe Sławy trjech stepenej, Moskwa 2000 (tom 1 do 3) – (Niemcy) II). W jego przypadku natknąć się można na wy- kluczające się informacje. Właścicielem był http://www.soldat.ru. • Axel Wittenberg, M.A., Freiburg (Niemcy) szwedzki fabrykant Hans von Rettig, jego jacht 16. Meister Jürg, Der Seekrieg in den osteuropäi- • Michael Peter-Pirkham, München został przejęty przez fińską marynarkę i uzbro- schen Gewässern – 1941-45, J. F. Lehmanns Verlag (Niemcy) jony służąc jako patrolowiec pod nazwą Aura II i 13.01.1940 r. podczas pogoni za okrętem pod- München 1958. • Juha Tompuri, Myylykoski (Finlandia) wodnym zatonął. Bliższych informacji o pojawia- 16. Morozow Mirosław, Sprostowania, komentarz, • Kerstin Ungerer, Bad Wimpfen (Niemcy) jącym się w roku 1944 statku szpitalnym pod na- odnośniki do Jürga Meistera wersji działań wojen- • Mathilde Fischer, z domu Lechner, zwą Seagull II lub Möwe/Seemöwe II pod fińską banderą nie udało się znaleźć. nych na Bałtyku – patrz: 1) Wojna w wostoczno- Heilbronn (Niemcy) 6. Kontradmirał Kurt Böhmer – między ewropiejskich wodach 1941-1943, Moskwa 1995. • Ursula Zander, z domu Lechner, Heil- 20.05.1942 a 16.06.1944 dowódca Sił Mino- wych „Wschód” (Führer der Minenverbände – 2) wydane w roku 1996 pod tym samym tytułem: bronn (Niemcy) F.d.M. Ost), po przemianowaniu sił na 9. Zgru- Działania wojenne na Bałtyku w latach 1944-1945, • Leena Pradella, Offenau (Niemcy) powanie Eskortowe (9. Sicherungs-Division), od z serii: „Antologia wojny na morje”, No 5 („wy- • Wolfgang Graumann, Hamburg 17.06.1944 do 01.10 1944 był jego szefem; T 30 i T 31 były od 17.06.1944 podporządkowane roz- pust”), wydawca: Isdatelstwo „CzePo”. (Niemcy) kazom 9. ZE. 17. Noth Heinrich, Torpedoboote in der Ostsee, • Heinrich Emde, Bochum (Niemcy) 7. Patrz wydanie online z roku 2007 w Würt- Sommer 1944 – Die deutsche Wehrmacht im 2. We- • Heinz Siegert (†), Flensburg (Niemcy) tembergische Landesbibliothek Stuttgart, Die Chro- nik des Seekrieges 1939-1945, autorzy: J. Rohwe- ltkrieg (Marine), 5 Tatsachenberichte, Nr. 123, TZ 31 • Reinhard Kramer, Rostock (Niemcy) r/G. Hümmelchen 1968 r., pod datą 26.08.1942 – gegen russische Schnellboote, str. 1 – 62, rysunki ze • Per-Olof Ekman, (Szwecja) Link: Kriegsverbrechen. Imformacja w Chronik: Ostsee, 26.08.1942: „W swoich wspomnieniach wo- stron 21, 47 i 51, bez roku wydania (lata 60. XX jennych st. mar. (Matr.Ob.Gefr. Hans Jorkiewicz (Uj wieku). 1207) notuje pod datą 26.8.1942 wiadomość o poje- 18. Patjanin Siergej, Minonoscy Krigsmarine tipa 1. patrz Brantberg w bibliografii – w źródle jest dynku między niem. ścigaczem op. Uj 1216 a radziec- mowa o ranach oparzeniowych oczu niemieckich kimi kutrami torpedowymi w Zatoce Fińskiej koło Vi- 1935/37/39 (Posljednij god wojny na Wostokje), Mor- marynarzy, spowodowanych chemicznymi opa- kalla Flat, w pobliżu Groß Tütters (fin. Suur-Tyttär- skaja Kolekcija 6/2003. rzeniami skóry lub błon śluzowych przez uno- saari, ros. Bolszoj Tjutiers), kiedy to kuter torpedowy szący się na powierzchni mazut mający właści- 19. Patjanin Siergej/Morozow Mirosław, Czornyje No152 (typ D3) posłał na dno ww. okręt. Hans Jor- wości żrące, który na szczęście dla rozbitków nie kiewicz obserwował z pewnej odległości Uj 1216, któ- molnii Krigsmarine. Giermanskije minonoscy Wto- palił się, ale kontakt z nim był z pewnością bar- ry zatonął w ciągu 4 sekund... Z liczącej 47 ludzi za- roj mirowoj wojny, Arsenał Kollekcija, Jausa Eks- dzo bolesny, a jego konsekwencją była czasowa łogi zdołało się uratować 17. Z jednostek, które wró- utrata wzroku. Z tego też powodu wzięci do nie- ciły do bazy przywiozły jeszcze 6, których wycią- mo 2009. woli marynarze z torpedowca leżeli bądź siedzie- gnięto z wody, wszyscy mieli rany postrzałowe gło- 20. Pigarjew D.T., Na torpiednych katjerach, Woje- li w pustych muldach jednego z kutrów torpedowy, które nie mogły powstać w boju między okręta- nizdat 1963. wych typu G-5 z zawiązanymi oczami (patrz foto- mi, więc można wysunąć wniosek, że wyciągnięci grafia w tekście). przez Rosjan z wody marynarze zostali zamordowa- 21. Scheibert Horst, Die Träger des Deutschen Kreu- 2. Autorskiemu trio nie zależy na jakimś ściga- ni strzałem w skroń. Byłaby to jednak jedna z wielu zes in Gold (Kriegsmarine), Podzun-Pallas Verlag, niu winnych tej zbrodni na morzu, ani też nie ma zbrodni wojennych, w które z pewnością obfitowa- zamiaru odgrzewać starych i zaszłych wrogości, Friedberg 1985. ła kampania wschodnia. Nawet, jeżeli emocjonal- bo żyjemy w zupełnie innych czasach, ale chcieli- nie wyjdę z założenia, że w przypadku poległych cho- 22. Szirokorad A.B., Korabli i Katiera WMF SSSR by zwrócić uwagę, że alianci w tym przypadku ci dziło o członków załogi Uj 1216 nie będzie tutaj gra- 1939-1945 gg., Minsk 2002. wschodni, również nie wyszli w roku 1945 z dzia- ło ostatecznie żadnej roli pytanie, kto kogo zamor- łań wojennych w białych rękawiczkach. Zwracamy dował? Niniejsza wzmianka ma służyć wyłącznie 23. Sołomonow B., Kulagin K., Torpjednyje Katjera czytelnikowi tylko uwagę, że takie zdarzenia miały w uzmysłowieniu, że był to przykład bardzo licznych tipa G-5; klassitczeskij wariant, Modell-Hobby Nr. 1 również miejsce po drugiej stronie frontu, po której zbrodni wojennych dokonywanych na bezimiennych (29) 2001, Moskwa. walczyło tzw. „dobro”, choć i w I w.ś. miały miej- ofiarach, które w zasadzie nigdy nie ujrzały światła sce podobne incydenty, jak choćby skrzętnie i długo dziennego” (Jürgen Ruhardt). 24. Tribuc W.F., Bałtijtsy nastupajut, Kaliningrad ukrywana prawda Brytyjczyków w tzw. aferze „Ba- Źródło: http://www.wlb-stuttgart.de/seekrieg/ 1968. ralonga”. kriegsrecht/schiffbruechige.htm 3. O. Peuranheimo, J. Pirhonen, K. Killinen, La- Internet: 8. Köhlers Flottenkalender 1996 – Günter Cle- ivat puuta, Miehet rautaa (Okręty z drewna, ludzie ment – Narwa-Bucht: 17/18 August 1944. Str.: 1. ubootwaffe.net – Weggelaar, Hubertus / Schmeis- z żelaza): WSOY, Porvoo 1956. Kmdr por. Orvo Peu- 84-92. Artykuł pod tytułem, Seenotrettung aus der ser, Horst – http://www.ubootwaffe.net/crews/crews. ranheimo służył w latach 1942-43 przez jakiś czas Luft, str. 91: „17.08.1944 na redzie, na południe w Kanale La Manche na niemieckich kutrach tor- od Helsinek zgromadziły się 4 torpedowce typu cgi (Crew T 31) pedowych, a por. mar. (wtedy) Jouko Pirhonen od- 1939 (T 22, T 23, T 30 i T 32). W trakcie bunkro- 2. Axis-History Forum – http://forum.axishistory. był swoją praktykę w 4. Flotylli Kutrów Torpedo- wania i przejmowania min na pokłady, na T 30 od- com wych (25.02 – 23.04.1942). Obaj odznaczeni zosta- była się narada dowódców poszczególnych jedno- li niemiecką oznaką wojenną przeznaczoną dla nie- stek, która dotyczyła: zagrody „Seeigel” w Zatoce mieckich załóg kutrów torpedowych (patrz Axis-Fo- Narwa, jej „połatania” (wzgl. rozszerzenia) zagro- Podziękowania: rum). dy „Sperre IX B” przez torpedowce 6. Flotylli Tor- • Bundersarchiv/Militärarchiv Freiburg 4. Do tej pory w Polsce, chyba z uwagi na nie naj- pedowców. O godz. 18:37 zespół minowy z 246 lepszą, a wręcz wrogą opinię wyrobioną autorowi minami na pokładzie, podniósł kotwice i podą- (Niemcy) przez znawców tematu. Między innymi Jerzy Per- żył w kierunku Zatoki Narwa. Około godz. 23:30 • Deutsche Dienststelle (WASt), Berlin tek, który w swojej tendencyjnej Od Reichsmarine znajdował się on w jej zachodniej części, a o godz. do Bundesmarire (Wydawnictwo Poznańskie 1966, 00:25 jednostki skręciły na kurs zrzutu, kiedy ci- (Niemcy) str. 332), C. Bekkera (1924-1975) błędnie zaliczył szę nocy rozerwały eksplozje pierwszych min. Tor- • Volksbund Deutsche Kriegsgräberfür- do autorów spoza marynarki, jakby chciał powie- pedowce znalazły się na własnym polu minowym. sorge e.V., Kassel (Niemcy) dzieć, że jest błędnie poinformowany (w rzeczywi- Dalszy opis dramatu można pominąć, gdyż cho- stości był st. chorążym Kriegsmarine – służby nasłu- dzi tutaj bardziej o akcję ratunkową, którą prze- • Deutsches Rotes Kreuz, Suchdienst- chu radiowego) sprawiła, że był postrzegany jako prowadziła trójsilnikowa maszyna typu Dornier zentrum München (Niemcy) piewca chwały „zbrodniczej” Kriegsmarine i odsta- Do 24, Ratownictwa Morskiego (Seenotrettungs- • Fińskie Archiwum Wojny (Sota-arki- wiony przez to do tzw. mało zaszczytnego „prawego dienst) Luftwaffe. O brzasku ta latająca łódź, ma- kąta”. W Polsce do chwili obecnej ukazała się tylko jąca normalnie miejsce tylko dla 12 rozbitków, sto), Helsinki (Finlandia)

68 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Operacja „Drosselfang” wystartowała spod Rewla, a osłaniało ją kilka tragedii: „18.08.1944, 00:50 Uhr, pilne! 0025/49: rujące go odznaczenie. podpisano: myśliwców Focke-Wulf FW 190. Po zlokalizowa- T 30 tonie na minie, kwadrat 118 D 7”. Następnie Konteradmiral B ö h m e r”. niu dryfujących w wodzie rozbitków, Do 24 wo- 22.08.1944, str. 1508 informacja radia moskiew- Na str. 1541 meldunek Luftflotte I: „ dował pośrodku zagrody „Seeigel”, później także skiego: „Lotnictwo radzieckiej Floty Bałtyckiej zato- 29.08. Dzisiaj otrzymany dalekopis Luftflotte I: „Ka- na wschód od niej i podczas trzech lotów wycią- piło w Zatoce Narwa 4 niemieckie torpedowce o wy- pral Hildebrandt, (Seenotbereichskommando Reval), gnęła z wody 90 marynarzy ratując im życie lub porności 1.800 ton każdy. Uratowani członkowie za- odznaczony już przez dowodzącego Admirała östli- przed radziecką niewolą. Podczas trzeciego podej- łóg zostali zabici lub wzięci do niewoli. Samoloty che Ostsee, Krzyżem Żelaznym II Klasy (EK II), oso- ścia, a miało ono miejsce w południe 18 sierpnia Floty Czerwonej wyciągnęły z wody 10 niemieckich biście przyznałem mu w dniu 26.08 Krzyż Żelazny łódź została ostrzelana przez zbliżające się szyb- marynarzy i oficerów, wśród których znajdował się I Klasy (EK I), a pozostałym 5 członkom jego załogi kie jednostki radzieckie o napędzie motorowym, szef 6. Flotylli Torpedowców. Zatopione okręty zbu- Krzyż Żelazny II Klasy. Moje głębokie uznanie i po- prawdopodobnie były to kutry torpedowe, któ- dowane zostały w latach 1942 i 1943, ich prędkość dziękowania od uratowanych kolegów przekazałem re już z daleka otworzyły ogień. Załodze Dornie- wynosiła 34 węzły, a uzbrojenie to 4/105-mm, 3 x im osobiście, korzystając z okazji. Bardzo żałuję, że ra udało się w ostatnim momencie uratować jesz- (niewyraźnie) i 2 x 37-mm oraz 6 wyrzutni torpedo- kontynuacja tej akcji ratowniczej była już niemożli- cze 7 marynarzy z tratwy, która zdryfowała bar- wych. Załoga każdego z nich liczy 190 ludzi”. Infor- wa. [podpisane] dzo daleko na wschód, kiedy w jego kadłub ude- macje radzieckie o udziale ich „lotnictwa” uważa- P f l u g b e i l General der Flieger, Głównodowo- rzyły pierwsze pociski. Zostawiwszy mających na- my za blef, a informacja o uratowaniu 10 człon- dzący Luftflotte I (Oberbefehlshaber Luftflotte I). dzieję na ratunek pozostałych na tratwie rozbit- ków załogi, w tym oficerów, została w dniu 23.08 (Uwaga: Generał Kurt Pflugbeil dowodził Luft- ków, pilot był zmuszony poderwać maszynę. Wrak odwołana w jednej z notatek opublikowanych flotte I w dniach: 24.08.1943 – 16.04.1945). ciężko uszkodzonego torpedowca T 32, na którym w szwedzkiej prasie. 9. Ten „niemiecki raport” zacytowany w tym znajdowała się jeszcze część jego załogi, dryfował Dzień 29.08 (str. 1540) informuje nas o akcji ra- miejscu został z pewnością sporządzony z róż- przez całą noc w kierunku wschodnim stając się towniczej wspomnianego Do 24 następująco: „Da- nych podobnych oraz licznych meldunków stano- niemym świadkiem tej strasznej katastrofy. Ran- lekopis do naczelnego dowództwa Luftflotte I: 18.8. wiąc swoisty konglomerat wszystkich wiadomości kiem 18.08 został kilkakrotnie ostrzelany przez kapral-pilot Hildebrandt, z Grupy Ratownictwa Mor- związanych z tą operacją, ponieważ taka ostra kry- radzieckie samoloty i po kolejnym trafieniu miną skiego w Rewlu (Seenotbereichskommando Reval), tyka kierownictwa marynarki wojennej dla jedne- poszedł ostatecznie na dno. Prawdopodobnie wer- uratował wraz ze swoją załogą w odważnej akcji, 91 go autora związana by była z daleko idącymi kon- sja o zatopieniu jego resztek przez własną zało- towarzyszy broni Kriegsmarine, którzy znaleźli się sekwencjami. gę nie odpowiada prawdzie. W ciągu całego dnia w potrzebie. Podczas pierwszego podejścia H. ze swo- 10. W zasadzie trudno tutaj mówić o „prowa- 18.08 i przez następny, Rosjanie wyciągali z moim Do 24 uratował 33, w drugim 51 kolegów. Ta ak- dzonej wojnie”, bo T 30 przebywał wprawdzie od rza zupełnie wyczerpanych rozbitków, którym cja jest przykładem niespotykanego wyczynu indywi- 11.04 do 06.06 na wodach wschodniego Bałty- udało się ujść z życiem. Rosjanie zgłaszali wzięcie dualnego. W trzecim udało się H., pomimo gwałtow- ku, ale brał udział głównie w operacjach stawia- do niewoli 106 niemieckich marynarzy, z których nego ognia ze strony wroga uratować jeszcze 7 żołnie- nia min i ubezpieczania okrętów minowych w Za- wielu potem nie wróciło do Niemiec. Niemcy ura- rzy. Uratowani oficerowie i marynarze powołują się toce Narwa, stacjonując w Porcie Bałtyckim (Paldi- towali 141, więc w sumie 247 przetrwało tę po- w swoich raportach na ten świetlany przykład okaza- ski), Rewlu i Helsinkach (03-06.06), by 17.06.1944 r. rażkę. Dokładne badania katastrofy skończyły się nia swej koleżeńskości. Udzielenie pomocy przez wła- wraz z bliźniaczym T 31 przejść do Helsinek. W tym rozwiązaniem 6. Flotylli Torpedowców w dniu 30 sne jednostki było niemożliwe, ponieważ rozbitkowie czasie nie miał żadnego kontaktu bojowego z Rosja- sierpnia 1944 r., o czym można się przekonać się- znajdowali się na polu minowym i dryfowali w kie- nami, więc potyczka koło Narvi w nocy z 19/20.06 gając do akt wspomnianego już wyżej Militärar- runku zajętego przez Rosjan brzegu. Proszę załodze też była jego chrztem bojowym. 21/22.04.1944 jol- chiv Freiburg, nr sygnatury: RM 45/I 6 (1944), łodzi latającej, a szczególnie kapralowi Hildebrand- ka T 31 brała udział w ratowaniu rozbitków z okrę- pod tytułem: Minenunternehmungen und Verluste towi, wyrazić moje głęboki uznanie i podziękowanie tu minowego Rolad, który zatonął na minie, wycią- von T-Booten, Juni-August 1944. Bardzo interesu- z okazji wspaniałej i ukoronowanej sukcesem akcji gając z wody 6 zmarzniętych marynarzy, którzy nie- jące szczegóły można także znaleźć w (nie pierw- oraz serdeczne wyrazy podziękowania wypowiedziane stety zmarli. szy zresztą raz) KTB 9. Sicherungsdivision (akta przez uratowanych, a za to wybitne osiągnięcie przy- RM 67/149). Od str. 1478 zaczyna się opis owej znać kapralowi bardzo wysokie i odpowiednio hono-

FOTOKOLEKCJA

Niemiecki kuter torpedowy S 64 typu S-38. Fot. zbiory Andrzej Danilewicz

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 69 Tekst Jarosław Palasek

część I Cztery jednostki typu Forrestal były pierwszymi lotniskowcami zaprojektowanymi i zbudowanymi po zakończeniu II wojny światowej. Tutaj Independence na fotografii wykonanej w maju 1959 roku – kilka miesięcy po wejściu do służby. Fot. zbiory Artur D. Baker III Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” Geneza ną takiego lotniskowca miały stanowić Anulowanie budowy United Sta- W drugiej połowie lat czterdziestych 54 myśliwce McDonnell F2H „Banshee” tes nie spowodowało rezygnacji Mary- ubiegłego wieku w Stanach Zjedno- i 12 ciężkich bombowców projektu Biu- narki Stanów Zjednoczonych z dąże- czonych rozpoczęto realizację projek- ra Lotnictwa ADR-422. nia do budowy lotniskowców zdolnych tu „superlotniskowca”, którego pokład Budowa pięciu okrętów, dla pierw- do przenoszenia ciężkich bombow- miał umożliwiać lądowanie samolo- szego z których przewidziano nazwę ców pokładowych nowej generacji. Po- tom o masie do 45 ton (100 tys. fun- United States i sygnaturę lotniskow- cząwszy od 25 kwietnia 1949 roku Biu- tów) tak, aby mogły z niego operować ca uderzeniowego3 – CVA-58, zosta- ciężkie bombowce stanowiące plat- ła w dniu 29 lipca 1948 roku zaaprobo- 1. Wyporności okrętów w niniejszym artyku- le podano w tonach angielskich (waszyngtońskich) formy do przenoszenia broni jądro- wana przez prezydenta Harry Trumana. zgodnie z formułą przeliczeniową 1 ts = 1,016 t me- wej. Okręty projektu oznaczanego jako W następnym roku fundusze na realiza- trycznej. CVB-X miały mieć wyporność standar- cję projektu przyznał Kongres Stanów 2. Długość 27,43 m; rozpiętość 33,53 m (ze zło- 1 żonymi skrzydłami – 13,41 m); wysokość 6,09 m; dową 68 000 ton i pełną 83 350 ton. Zjednoczonych. Stępkę lidera typu po- masa 40,41 t; 4 pędniki turbośmigłowe; prędkość Długość całkowita jednostek miała wy- łożono w dniu 18 kwietnia 1949 roku 900 km/h; zasięg 3,7 tys.km. nosić 331,62 m, a wymiary kadłubów w Newport News Drydock and Ship- 3. Carrier Vessel Attack 4. W dniu 28.03.1949 r. zastąpił on na tym sta- na linii wodnej długość – 313,94 m building Co. w Newport News w sta- nowisku zwolennika umacniania pozycji Marynar- i szerokość 38,10 m. Swobodne star- nie Wirginia. Zaledwie pięć dni po roz- ki i budowy „superlotniskowców” Jamesa V. For- restala, który zrezygnował ze względów zdrowot- ty maszyn o dużej rozpiętości skrzydeł poczęciu, budowa United States została nych. miał zapewniać gładki, bez nadbudów- jednak anulowana przez nowego Sekre- 5. Bombowiec strategiczny, największy samo- ki wyspowej pokład lotniczy o wymia- tarza Obrony Louisa A. Johnsona4. Był lot w historii lotnictwa z napędem silnikami tłoko- wymi. Długość 49,09 m; rozpiętość 70,10 m; wyso- rach 315,16 m na 57,91 m. Dla osiąga- on zwolennikiem rozwoju strategicz- kość 14,25 m; masy: własna 77,58 t; maksymalna nia prędkości 33 węzłów przewidziano nych sił jądrowych opierających się startowa 186,96 t; udźwig 39,22 t; 6 silników tłoko- na jednostkach czterowałową siłownię na samolotach bombowych bazowania wych po 3800 KM w układzie kaczki; 4 silniki od- 5 rzutowe po 23 kN; prędkość maks. 675 km/h; pu- turboparową o największej mocy pro- lądowego Convair B-36 „Peacemaker” . łap praktyczny 14,6 tys. m; zasięg 16 tys. km; za- jektowanej dla okrętu wojennego wy- Decyzja ta została podjęta bez rzeczywi- łoga 9. 6. Anulowanie budowy United States stało się za- noszącej 280 000 KM. Wyposażenie lot- stej konsultacji z Szefem Operacji Mor- rzewiem „Rewolty Admirałów” będącej kulmina- nicze w postaci 4 katapult oraz zespołu skich, którym był wówczas admirał Lo- cją wieloletniego konfliktu pomiędzy dowództwami aerofiniszerów miało umożliwiać ob- uis E. Denfeld6, ale zgodnie z sugestiami różnych rodzajów amerykańskich sił zbrojnych. Jej skutkiem było podanie się do dymisji kilku wysokiej sługę samolotów o projektowanej masie przedstawicieli armii i lotnictwa w kole- rangi oficerów Marynarki min. admirała Denfelda, ~45 ton. Przykładową grupę powietrz- gium szefów połączonych sztabów. a także Sekretarza Marynarki Johna L. Sullivana.

70 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” ro Projektów Wstępnych7 rozpoczęło ści. Biuro Okrętów powziąwszy więc kretarz Obrony Louis A. Johnson zako- analizy mające na celu doprowadze- informację o niemal pewnej autoryza- munikował admirałowi Shermanowi nie do zmniejszenia wyporności nowo- cji budowy jednostki tej klasy kontynu- o wyrażeniu zgody na budowę nowego projektowanych jednostek. Rezygnacja owało studia nad charakterystykami okrętu tej klasy. Fundusze na budowę z jednego z podnośników lotniczych, po- „superlotniskowca” pod kątem oszczęd- jednostki, której projekt otrzymał ozna- łowy katapult i aerofiniszerów, całej ar- ności, które mogłyby znacząco wpłynąć czenie SCB 80 zostały zarezerwowa- tylerii uniwersalnej kalibru 127 mm na ograniczenie tonażu nowoprojekto- ne w budżecie roku finansowego 1952, oraz zmniejszenie prześwitu hanga- wanej jednostki. Znajdujące się pod pre- w ramach jego zmiany zatwierdzonej ru o 1,21 m, opancerzenia pokładu lot- sją czasu Biuro jako podstawę do projek- w dniu 28 października 1950 roku. Dwa niczego o 13 mm i grubości opancerze- towania przyjęło pod koniec lutego 1950 dni później cała lista okrętów mających nia pokładu hangaru o 6 mm, a także roku projekt United States wykorzystując powstać w ramach środków budżeto- przyjęcie maksymalnej masy samolotu wiele rozwiązań zastosowanych zarów- wych tego roku została zatwierdzona pokładowego na ~36 ton (80 tys. fun- no na tych okrętach, jak i wcześniej pro- przez Sekretarza Marynarki Francisa tów) pozwoliłoby na redukcję wypor- jektowanych lotniskowcach floty. Mimo, P. Matthewsa, czym formalnie rozpoczę- ności standardowej nowych lotniskow- że Szefostwo Operacji Morskich oficjal- to projektowanie nowych lotniskowców. ców do 62 675 ton. W dalszym ciągu nie nie określiło charakterystyk nowych uważano przy tym, że powinny to być jednostek, Biuro Okrętów wykorzystu- Projektowanie i budowa okręty o gładkich pokładach lotniczych jąc kopie jego korespondencji oraz ma- Wypracowane wcześniej rozwiązania tak, aby nadbudówki wyspowe nie prze- teriały konferencyjne opracowało kilka oparte na przeskalowaniu projektu Uni- szkadzały operować z nich samolotom zgrubnych wariantów opartych na eks- ted States dla utrzymania się w narzuco- o dużej rozpiętości. Analizy pokazały, trapolacji projektu United States tak, aby nym limicie wyporności, Biuro Okrętów że możliwa jest budowa lotniskowców, możliwe było rozważenie kilku różnych przedstawiło admirałowi Shermanowi które przy długości 292,61-295,66 m charakterystyk nowych lotniskowców. na konferencji, która odbyła się w dniu miałyby wyporność 52 000 ton. Dodatkowo, na przełomie lat czterdzie- 8 listopada 1950 roku. Zgodnie z jej Wcześniej, bo już w marcu 1949 roku stych i pięćdziesiątych Marynarka zre- ustaleniami prace nad projektem no- Biuro Lotnictwa jako ciężki bombo- widowała swoje koncepcje operacyjnego wych lotniskowców zyskały najwyższy wiec pokładowy wybrało samolot Do- wykorzystania okrętów tej klasy. Zrezy- priorytet tak, że Biuro miało pracować uglas A3D (A-3) „Skywarrior” o masie gnowano wówczas z wykonywania ude- nad nim przez sześć dni w tygodniu. Za- ~32 ton (70 tys. funtów). Po anulowaniu rzeń powietrznych przez stosunkowo łożony harmonogram rozpoczynał się budowy United States oznaczało to for- nieliczne grupy lotnicze ciężkich bom- przedstawieniem trzech wariantów pro- malną akceptację redukcji maksymal- bowców strategicznych, na rzecz licz- jektowych lotniskowców w dniu 15 lu- nej masy maszyn pokładowych do tej niejszych grup złożonych z mniejszych tego 1951 roku i wyborem do dalszych wielkości. Mimo takiego ogranicze- samolotów. Z początkiem lat pięćdzie- prac jednego z nich dwa tygodnie póź- nia, Marynarka Stanów Zjednoczonych siątych dobiegały bowiem końca prace niej. Projekt wstępny okrętów miał być w rzeczywistości nie posiadała ówcze- nad skonstruowaniem bomb jądrowych gotowy w dniu 1 września tak, żeby śnie odpowiednich jednostek, z pokła- o znacznie mniejszym wagomiarze, któ- do 1 grudnia 1951 roku na jego podsta- dów których mogłyby efektywnie ope- re mogłyby być przenoszone przez samo- wie możliwe było rozpoczęcie negocja- rować nawet samoloty o takiej masie, loty wielkości myśliwców. W 1950 roku cji z realizatorem kontraktu na budowę chociaż teoretycznie uważano za nie Biuro Lotnictwa sformułowało więc za- i jego podpisanie miesiąc później. Pro- lotniskowce typu Midway8. Dlatego też, łożenia projektowe znacznie mniejszego jekt kontraktowy nowego lotniskowca w sierpniu 1949 roku Biuro Lotnic- bombowca pokładowego, które później miał być gotowy do 1 lipca 1952 roku, twa zaproponowało budowę gładkopo- zmaterializowały się w postaci samo- a budowę pierwszej jednostki zamie- kładowej jednostki wielkości Midway, lotu Douglas A4D (A-4) „Skyhawk”. Ta- rzano ukończyć przed 1 stycznia 1956 albo przebudowę na taki okręt jednego kie zmiany założeń charakterystyki no- roku, przy założeniu 40-godzinnego ty- z lotniskowców typu Essex. Autoryza- wych lotniskowców mogły mieć wpływ godnia pracy stoczni. Przy pracy stocz- cja nowych jednostek lotniczych, mimo przede wszystkim na pojemność zbiorni- niowców bez przerw pierwszy lotnisko- zdecydowanego sprzeciwu sekretarza ków paliwa lotniczego oraz magazynów wiec mógłby być ukończony pół roku obrony, miała również swoich zwolen- uzbrojenia samolotów. Na United States wcześniej. ników w Kongresie. Świadczyła o tym ich objętość została uprzednio przeska- Już we wrześniu 1950 roku swoje wy- zarówno chęć budowy United States na- lowana w górę z wojennego projektu lot- magania odnośnie nowego lotniskow- wet przy ówczesnych ograniczeniach niskowców typu Midway. ca przedstawił Zastępca Szefa Opera- budżetowych jak też wsparcie wielu Wybuch wojny koreańskiej w dniu cji Morskich ds. Lotnictwa. Wśród nich kongresmanów. Wśród nich tradycyjnie 25 czerwca 1950 roku spowodował, było prowadzenie operacji lotniczych największym adwokatem Marynarki był że będący od 2 listopada poprzednie- Carl Vinson9, który nieformalnie sugero- go roku Szefem Operacji Morskich ad- 7. Am. Preliminary Design wał budowę mniejszych lotniskowców mirał Forrest P. Sherman zażądał stałej 8. Patrz artykuł o tych okrętach „OW” Nr-y 5-6/2002 oraz 1-3/2003. o wyporności standardowej nie przekra- obecności na Dalekim Wschodzie przy- 9. Carl Vinson (19.11.1883-01.06.1981) – długo- czającej 60 000 ton. najmniej jednego lotniskowca. W dniu letni członek Izby Reprezentantów z ramienia Par- 11 lipca 1950 roku kolegium szefów po- tii Demokratycznej ze stanu Georgia, jako pierw- Żadne z biur projektowych Marynar- szy zasiadał w Izbie ponad 50 lat (03.11.1914- ki, zaangażowanych uprzednio w pro- łączonych sztabów amerykańskich sił 03.01.1965) Zwolennik rozwoju Marynarki Wojen- jektowanie United States, nie prowadziło zbrojnych zdecydowało, że dalsze ogra- nej, wielokrotny inicjator ustaw wprowadzających w życie programy budowy okrętów, min. Vinson- jednak prac nad lotniskowcami o wy- niczanie liczebności floty lotniskowców -Trammell Act z 1934 r. Uważany za ojca „Two-Oce- porności ograniczonej do takiej wielko- jest niecelowe. Następnego dnia Se- an Navy Act” z 1940 r.

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 71 Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” we wszystkich zakresach widzialności widywanych dla United States katapult cerz poziomy odporny na przebicia po- i przy każdej temperaturze oraz przy- hydraulicznych H-9, które charaktery- dobnego wagomiaru bombami przeciw- stosowanie do działania w ciężkich wa- zowały się dużym ciężarem oraz wyma- pancernymi było niecelowe ze względu runkach pogodowych poprzez zabudo- gały znacznej objętości podpokładowej na nie możliwą do zaakceptowania wę dziobu oraz wyposażenie jednostek dla zamontowania mechanizmów na- masę takiego pancerza. Usytuowanie w sprawniejsze systemy drenażowe pędowych i prowadzących, nowe lotni- dodatkowych ciężarów na znacznych („suchsze”) pokłady: lotniczy i hangaro- skowce zamierzano wyposażyć w kata- wysokościach, dla zachowania statecz- wy. Zastosowanie obudowanego dziobu pulty prochowe. Dla magazynowania ności wymagało adekwatnego posze- pozwalało ponadto na wydłużenie po- do 400 ton ładunków miotających prze- rzenia kadłuba. Prowadziło to z kolei kładu lotniczego w stosunku do kadłu- widziano nawet specjalny magazyn. do zwiększenia jego ciężaru, a co za tym ba o długości ograniczonej do wynika- Innymi z założeń projektowych Uni- idzie powiększenia wyporności. Przy- jącej z narzuconego limitu wyporności. ted States, których ograniczenie zaapro- kładowo, jak określiło w lutym 1950 Bazując na doświadczeniach wojennych bowało Biuro Lotnictwa była rezygna- roku Biuro Projektów Wstępnych, każ- szefostwo lotnictwa postulowało ponad- cja z jednego z czterech podnośników de 1000 ton dodane na poziomie pokła- to wyposażenie nowych lotniskowców samolotów oraz zmniejszenie prześwitu du lotniczego wymagało zwiększenia w zbiorniki paliwa lotniczego o więk- hangaru do 5,79 m. Inaczej przy tym niż szerokości kadłuba o 0,61 m, co zwięk- szej pojemności ~2840 m3 (750 tys. ga- we wcześniejszych projektach Biuro po- szało jego ciężar o 600 ton. Dodatko- lonów). Ponieważ ówcześnie stosowana stulowało wyposażenie okrętów w win- wo, dla utrzymania prędkości projek- jako paliwo dla samolotów nafta lotni- dy osobowe łączące pomieszczenia towanej bez zwiększania mocy siłowni cza była uważana za wybuchową, zbior- gotowości pilotów bezpośrednio z po- niezbędne było przedłużenie kadłuba niki do jej magazynowania musiały być ziomem pokładu lotniczego. Nie okre- o 3,05 m, co powodowało zwiększe- specjalnie osłonięte. Pod koniec 1950 ślono jednak żadnych specyficznych nie ciężaru okrętu o kolejne 500 ton. roku na ukończeniu były prace związa- wymagań odnośnie globalnej ilości wy- W ten sposób dodanie pancerza o gru- ne z wyeliminowaniem lżejszych frak- posażenia lotniczego, chociaż charak- bości około 6 mm na poziomie pokła- cji paliwa lotniczego, które miałyby być terystyki przedstawione przez Zastępcę du lotniczego wymagało zwiększenia przechowywane w zbiornikach opan- Szefa Operacji Morskich ds. Lotnictwa ciężaru okrętu o ~855 ton. Zachowa- cerzonych części okrętów. Później frak- określały łączną masę samolotów wyno- nie prędkości, przy kadłubie znacznie cje te miałyby być mieszane z cięższym szącą ~1220 ton. Zasięg nowych okrę- krótszym niż United States pociągało paliwem lotniczym, które składem che- tów wynoszący 12 000 Mm, przy pręd- wzrost mocy siłowni i zwiększenie z ko- micznym nie odbiegało zbytnio od stan- kości 20 węzłów przyjęto taki jak dla lei jej ciężaru. Dodatkowe opancerzenie dardowego paliwa okrętowego. Możli- lotniskowców floty projektowanych pokładu lotniczego i zbiorników paliwa we byłoby więc jego przechowywanie w 1945 roku. Założone rozwijanie przez dla samolotów, chęć zachowania uzbro- w zbiornikach paliwowych usytuowa- nowe jednostki z pełnym obciążeniem jenia artyleryjskiego (8 dział uniwersalnych w przestrzeniach pomiędzy gro- prędkości 30 węzłów oznaczało ko- nych 127 mm i 16 dział przeciwlotni- dziami wzdłużnymi (przeciwtorpedowy- nieczność osiągania na próbach prędko- czych 76 mm) i prześwitu hangaru jak mi) okrętów. W ten sposób pojemność ści większej o dwa węzły. na United States spowodowało dodat- zbiorników paliwa lotniczego mogła zo- Chociaż założenia projektowe zo- kowy przyrost ciężaru projektowane- stać zwiększona dwukrotnie. W 1952 stały zdominowane przez wymaga- go lotniskowca o 7000 ton. Dlatego też roku do zasilania silników samolotów nia przedstawicieli lotnictwa morskie- proste skrócenie kadłuba nie mogło wy- z napędem odrzutowym zostało opra- go, Biuro Okrętów optowało z kolei starczyć dla zmieszczenia się w narzu- cowane paliwo JP-510 („Jet Propel- za poprawą obrony biernej nowych lot- conym ograniczeniu wyporności – ko- lant-5”) przeznaczone specjalne dla ma- niskowców w porównaniu do United nieczne były drastyczne ograniczenia szyn bazujących na lotniskowcach gdzie States. W szczególności Biuro było prze- ciężaru okrętu. szczególnie duże jest ryzyko powsta- ciwne podziałowi opancerzenia pozio- Na początku 1951 roku Biuro Okrę- nia pożaru. Mogło być ono przechowy- mego okrętów na pancerz pokładu lot- tów przedstawiło dwa kolejne warian- wane w standardowych zbiornikach niczego o grubości 51 mm i pancerz ty nowych lotniskowców. Obydwa zapasowych okrętów11, nie wymaga- na poziomie pokładu galerii, które- były oparte na kadłubach o długości jąc przy tym mieszania. Przechowywa- go grubość miałaby wynosić 25 mm. 298,71 m na linii wodnej, opancerzo- nia w zbiornikach opancerzonych wy- Jako minimalne wymaganie w zakresie nych pasem burtowym o grubości magała jedynie nafta lotnicza stosowana opancerzenia poziomego Biuro propo- 29 mm, pancerzem na poziomie pokła- do zasilania tłokowych silników spalino- nowało przyjąć rozwiązanie zastosowa- du galerii grubości 25 mm oraz pokła- wych maszyn starszej konstrukcji. ne na lotniskowcach typu Midway, któ- dem pancernym o grubości 127 mm Ograniczenie jednostkowej masy sa- rych pancerz horyzontalny o grubości nad siłowniami. Pozostawiono przy tym molotów przenoszonych przez projekto- 89 mm usytuowano na pokładzie lotni- po cztery podnośniki lotnicze i cztery wane lotniskowce do ~32 ton umożliwi- czym. Rozwiązanie takie powodowało ło zastosowanie adekwatnych katapult, jednak umieszczenie na znacznej wyso- 10. Mieszanina węglowodorów acyklicznych na- z których dwie miały być usytuowane kości ponad płaszczyzną podstawową syconych, naftenowych i aromatycznych bez środ- w częściach dziobowych pokładów lot- ciężaru około 5000 ton. Jego zaletą była ków antystatycznych. Ciecz o kolorze żółtym; ma- 3 natomiast praktyczna odporność po- sie właściwej 0,8156 kg/dm ; temperaturze zapłonu niczych. Dodatkowo, Biuro Lotnictwa 60 oC; temperaturze zamarzania -46 oC. wymagało wyposażenia nowych okrę- kładu na przebicia bombami burzący- 11. W późniejszym okresie kotły parowe wielu tów w co najmniej jedną katapultę dla mi o wagomiarze 908 kg oraz bombami lotniskowców zostały przystosowane do opalania paliwem JP-5 zamiast oleju opałowego, co dla eks- samolotów o masie do ~18 ton, tj. wiel- półprzeciwpancernymi o wagomiarze ploatacji siłowni nie okazało się szczęśliwym roz- kości myśliwców. Zamiast więc prze- 454 kg. Wyposażenie okrętów w pan- wiązaniem.

72 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” katapulty. W pierwszym z tych warian- ry podnośniki samolotów sytuując jeden z tym, w przedniej części okrętu usytu- tów zaprojektowano prześwit hanga- z nich w części rufowej na prawej bur- owano zbiorniki paliwa lotniczego oraz ru 7,62 m, pancerz pokładu lotniczego cie pokładu lotniczego. Uzbrojenie okrę- magazyny uzbrojenia samolotów, któ- o grubości 45 mm oraz uzbrojenie arty- tu miało stanowić osiem pojedynczych, rych pojemność stanowiła 2/3 łączne- leryjskie złożone z ośmiu dział uniwer- automatycznych dział uniwersalnych go ich zapasu na lotniskowcu. Tam też salnych kalibru 127 mm L/54. W dru- kalibru 127 mm L/54, których wieże były zlokalizowane warsztaty lotnicze- gim wariancie hangar miał prześwit były nieco lżejsze niż alternatywnie roz- go uzbrojenia specjalnego. Dla podno- 5,79 m, przy grubości opancerzenia patrywane podwójnie stanowiska dział szenia bomb i amunicji zaprojektowa- zwiększonej do 51 mm, a artylerię sta- przeciwlotniczych kalibru 76 mm L/70. no cztery podnośniki uzbrojenia po dwa nowiło dziesięć podwójnych stanowisk Te ostatnie jako mało uniwersalne i kon- w części przedniej i tylnej, z których je- dział przeciwlotniczych kalibru 76 mm strukcyjnie starsze były ponadto uważane den służył do podnoszenia z poziomu L/70. Wyporność standardowa lotni- za mniej odpowiednie. Masa możliwego magazynów na poziom pokładu hanga- skowców w obydwu wariantach wyno- do magazynowania uzbrojenia lotnicze- ru, a drugi na poziom pokładu lotnicze- siła 59 900 ton. go została zwiększona do 1830-2030 ton. go. Inaczej niż na United States zapro- Kolejny wariant projektowy nowego Ze względu na brak czasu, charaktery- jektowano też pomieszczenia gotowości lotniskowca Biuro Okrętów przedstawi- stykę określoną w projekcie wstępnym pilotów. Dwa pomieszczenia 25-oso- ło w listopadzie 1950 roku. Przy długo- z końca lutego 1951 roku przyjęto jako bowe usytuowano na pokładzie galerii ści kadłuba 298,71 m, szerokości mak- obowiązującą na dalszym etapie projek- z wyjściem w pobliżu katapult dziobo- symalnej 38,10 m i zanurzeniu 10,36 m towania okrętów. W kolejnej fazie zwięk- wych i śródokręcia, a jedno 60-osobo- jednostka miała wypierać 57 500 ton, szono długość kadłuba na linii wodnej we w okolicach centrali bojowej. Kolej- a więc daleko mniej niż narzucony li- do 301,75 m zmieniając kształt rufowej ne cztery duże (dwa 45-osobowe i dwa mit. Taką wielkość ciężaru okrętu uzy- jego części na bardziej konwencjonal- 60-osobowe) pomieszczenia gotowo- skano poprzez ograniczenie ciężaru lot- ny, z rufą pawężową. Zrezygnowano po- ści pilotów usytuowano poniżej pokładu nictwa pokładowego do 1000 ton oraz nadto z podparcia rufy dwoma skega- hangarowego, przy czym z pokładem ciężaru uzbrojenia lotniczego do takiej mi, w jakie była wyposażona podwodna galerii były one połączone ruchomymi samej wielkości i zmniejszenie do trzech cześć kadłuba United States. Dla popra- schodami. ilości katapult. Do trzech zmniejszo- wienia odporności na ew. trafienia torpe- Wśród pozostałych wyróżników no- no również liczbę podnośników samo- dami w część rufową okrętu zwiększono wych lotniskowców największy nacisk lotów usytuowanych na krawędziach odległości pomiędzy wewnętrznymi i ze- położono na sprawność prowadzenia pokładu lotniczego, która to ilość była wnętrznymi wałami śrubowymi na ich operacji powietrznych. Na lotniskow- minimalną ze względu na podział han- długości. Innym, niespotykanym rozwią- cach o konwencjonalnych, symetrycz- garu na trzy przestrzenie ognioodpor- zaniem mającym na celu poprawę ży- nych pokładach lotniczych samoloty ne. Utrzymano grubość opancerzenia wotności jednostek było ich wyposażenie startowały z dziobowych ich części, a lą- burtowego i pokładu hangaru na pozio- w trzy płetwy sterowe. dowały od strony rufy zatrzymywane mie 38 mm oraz pokład lotniczy o gru- Mimo założenia całkowicie gładkie- przez zestawy aerofiniszerów. Przed bości 51 mm, ale pancerz na poziomie go pokładu lotniczego w kolejnej wer- wpadnięciem nie wyhamowanych ma- galerii zredukowano do 19 mm. Prze- sji projektu przedstawionej w czerwcu szyn na przygotowywane do startu lub świt hangaru założono na 5,79 m, a wy- 1951 roku przewidziano niewielką nad- startujące samoloty zabezpieczały barie- miary pokładu lotniczego na 310,89 m budówkę wyspową (o planie 12,19 m ry energochłonne. Teoretycznie opera- x 38,10 m. Jako uzbrojenie przyjęto x 3,66 m) usytuowaną na prawej burcie cje startu i lądowania mogły być prowa- w tym wariancie osiem dział uniwer- pomiędzy początkiem bieżni katapulty, dzone równocześnie, jednak w praktyce salnych kalibru 127 mm. Po przeana- a przednim podnośnikiem samolotów. było to utrudnione ze względu na moż- lizowaniu założeń projektowych prze- Zaproponowano dwa jej rozwiązania: liwość przeznaczania jedynie krótkich ciwko tak przyjętej wysokości hangaru, w pierwszym była nadbudówką stałą, odcinków pokładów pomiędzy strefa- zaprotestowało Biuro Lotnictwa. Uwa- a w drugim dla ułatwienia prowadze- mi startu i lądowania do parkowania żane za podstawowe ciężkie bombow- nia operacji lotniczych możliwe miało maszyn, które wylądowały. Dla uspraw- ce pokładowe samoloty Douglas A3D być jej opuszczanie poza krawędź po- nienia prowadzenia operacji lotniczych (A-3) „Skywarrior” wymagały bowiem kładu podobnie jak kratownicowych w projekcie United States zastosowano prześwitu 6,71 m. Zwiększenie wyso- konstrukcji wsporczych anten stacji ra- więc na śródokręciu odchylone na ze- kości hangaru co najmniej do 7,62 m, diolokacyjnych. Kanały wylotowe spa- wnątrz od płaszczyzny symetrii okrę- skutkujące adekwatnym podniesieniem lin każdego z kotłów poprowadzono tu pokłady, które oparte na masywnych opancerzonego pokładu lotniczego, po- do niewysokich, odchylanych na boki sponsonach wystawały znacznie poza wodowało konieczność odpowiedniego kominów (indywidualnych dla każde- obrys burt. Każdy z tych pokładów został zwiększenia szerokości kadłuba dla za- go z kotłów), rozmieszczonych wokół wyposażony w katapultę, co razem z sze- chowania stateczności. pokładu lotniczego po cztery na każ- roko rozstawionymi katapultami w czę- Pod koniec lutego 1951 roku Biu- dej burcie, w taki sposób żeby je pro- ści dziobowej pokładu lotniczego miało ro Projektów Wstępnych przedstawiło wadząc nie wykonywać otworów w po- umożliwiać jednoczesne starty czterech ostateczną na tym etapie projektowania przecznych grodziach wodoszczelnych samolotów, przy możliwości prowadze- wersję okrętu o wyporności nominalnej poniżej pokładu hangarowego. Związa- nia równoczesnego lądowania od stro- 59 900 ton. Założony prześwit hangaru na z tym konieczność przesunięcia prze- ny rufy okrętu. Podobne rozwiązanie 7,62 m wymagał zwiększenia szerokości działów siłowni do tyłu spowodowa- pokładu lotniczego zostało zastosowa- kadłuba do 38,86 m. Utrzymano jedno- ła, że przednia część cytadeli pancernej ne na nowoprojektowanych lotniskow- cześnie wszystkie cztery katapulty i czte- była dłuższa niż część tylna. W związku cach. Każdy z okrętów miał być wypo-

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 73 Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” sażony w cztery podnośniki samolotów, ki wyspowej oraz od maszyn zaparko- rech lotniskowców typu Forrestal w po- z których dwa usytuowano na prawo- wanych w środkowej części pokładu kład skośny. Jednocześnie dowódca Sił burtowej krawędzi pokładu lotniczego lotniczego, albo przygotowywanych Lotniczych Floty Atlantyku zapropono- (na śródokręciu i w części rufowej), je- do startu w jego części przedniej. Po- wał zabudowę na jednostkach standar- den na śródokręciu na krawędzi lewo- nadto, w przypadku nieudanego hamo- dowej nadbudówki wyspowej w kom- burtowej, a ostatni w skrajnym położe- wania nie zagrażały samolotom zgrupo- pleksie z wylotami gazów spalinowych. niu na rufowej krawędzi w osi symetrii wanym w części startowej. Dodatkową Biuro Okrętów niezwłocznie rozpoczę- pokładu lotniczego. Wyposażenie starto- zaletą takiego rozwiązania było lądo- ło więc pracę nad obydwoma tymi roz- we miały stanowić dwie ciężkie katapul- wanie poza strefą zadymienia dzięki od- wiązaniami. Prace projektowe były niety C-7 w części dziobowej oraz dwie lżej- daleniu lądujących samolotów od usytu- zwykle pilne bowiem stępki dwóch sze C-10 po jednej w każdej ze skośnych owanych u prawych krawędzi pokładu pierwszych jednostek były już położo- części pokładu lotniczego. Hangary jed- lotniczego kompleksów nadbudówek ne, a budujące je stocznie montowały nostek miały być podzielone na cztery wyspowych, w które zwykle były wkom- prefabrykowane elementy kadłuba. Dla- przestrzenie odporności przeciwognio- ponowane wyloty gazów spalinowych. tego też istotnym było aby zmiana spo- wej. Nadbudówki wyspowe i konstruk- Koncepcja tak rozwiązanego pokła- sobu aranżacji pokładów, podnośników cje wsporcze anten miały być opuszcza- du lotniskowców została po raz pierw- samolotów, itp. spowodowała możliwie ne, a kominy odchylane na boki poza szy przedstawiona na spotkaniu wyso- najmniejsze opóźnienia i była możliwie krawędzie pokładu lotniczego. kich rangą przedstawicieli lotnictwa najtańsza. Wyliczone na 2 mln dolarów Kontrakt na budowę pierwszego brytyjskiego w Bedford, które odbyło się koszty, jak później oszacowano mogły z okrętów, który miał być realizowa- w dniu 9 sierpnia 1951 roku. Pierwsze zostać zrekompensowane rezygnacją ny w oparciu o środki finansowe roku testy praktyczne lądowania zostały prze- z opuszczanej nadbudówki. Zmodyfiko- budżetowego 1952 podpisano z New- prowadzone na brytyjskim lekkim lotni- wany projekt nowobudowanych lotni- port News Shipbuilding and Drydock skowcu Triumph12, na którego pokładzie skowców został zaakceptowany w dniu Co. w Newport News w stanie Wirgi- namalowano ścieżkę lądowania odchy- 7 października 1953 roku. nia w dniu 12 lipca 1951 roku. Jednost- loną o 10o od jego osi symetrii. Podob- Zmiany jakie należało wprowadzić ka na cześć Jamesa Vincenta Forrestala ne próby przeprowadzono na amery- w ich projekcie były znaczne. Koniecz- (15.02.1892-22.05.1949 r.), Sekretarza kańskim lotniskowcu Midway (CVB-41), ność zwiększenia powierzchni do par- Marynarki (19.05.1944-17.09.1947 r.) w obydwu jednak tych przypadkach ae- kowania na prawej burcie i zapewnienia oraz pierwszego Sekretarza Obrony rofiniszery i bariery energochłonne po- mobilności samolotów spowodowała (17.09.1947-28.03.1949 r.), będącego zostawały w swych dotychczasowych potrzebę uzupełnienie urządzeń do ich zwolennikiem floty opartej o grupy bojo- położeniach. W „prawdziwy” pokład przemieszczania o dodatkowy pod- we lotniskowców, otrzymała nazwę For- skośny został natomiast wyposażony nośnik lotniczy. Zrezygnowano więc restal. Sklasyfikowano ją jako „wielki lot- pomiędzy wrześniem i grudniem 1952 z uważanego za praktycznie bezuży- niskowiec” nadając sygnaturę „CVB-59”. roku w New York Naval Shipyard nie teczny podczas prowadzenia operacji Budowę lidera typu rozpoczęto położe- przebudowany wcześniej lotniskowiec lotniczych podnośnika usytuowanego niem stępki w dniu 14 lipca 1952 roku. floty Antietam13 (CV-36). Na jego lewej w osi symetrii pokładu na jego krawę- Drugi z okrętów na podstawie kontrak- burcie zabudowano masywny sponson dzi rufowej na rzecz trzeciego podnośni- tu zawartego w dniu 23 lipca 1952 roku wspierający przednią część odchylone- ka na prawoburtowej krawędzi pokła- z New York Naval Shipyard w Nowym go pokładu, w którego części tylnej za- du lotniczego w tylnej jego części. W ten Jorku, miał być budowany w oparciu montowano prostopadłe do jego osi ae- sposób na lewej burcie pozostał tylko je- o fundusze roku budżetowego 1953. Jed- rofiniszery. Rozwiązanie to wykazało den podnośnik usytuowany w przedniej nostka otrzymała nazwę Saratoga oraz wkrótce swą przewagę operacyjną nad części pokładu skośnego. Nie do koń- sygnaturę „CVB-60”. W dniu 1 paździer- stosowanym dotychczas lotniczym po- ca było również możliwe przearanżo- nika tego roku obydwa okręty zostały kładem symetrycznym. wanie rozplanowania pokładu związa- przeklasyfikowane na „lotniskowce ude- Biuro Okrętów zdawało sobie wów- nego z rozmieszczeniem podnośników rzeniowe” otrzymując sygnatury odpo- czas sprawę zarówno z szansy na taką uzbrojenia oraz usytuowaniem centra- wiednio „CVA-59” i „CVA-60”. Stępkę przebudowę budowanych właśnie lot- li bojowych. Dlatego też nadbudówkę Saratoga położono w dniu 12 grudnia niskowców, jak także z jej kosztów. wyspową zlokalizowano mniej więcej 1952 roku. Mimo, że budowa pierwszej W styczniu 1953 roku przedstawiło ono na śródokręciu lotniskowca za pierw- pary lotniskowców została już rozpoczę- Szefowi Operacji Morskich admirałowi szym podnośnikiem samolotów tak, ta w dalszym ciągu trwały rozważania Williamowi M. Fechtelerowi propozy- że większość stanowisk parkingowych nad koncepcją funkcjonalną zmierzają- cję wyposażenia w skośny pokład do lą- znalazła się przed nią. Dla zwiększenia cą do udoskonalenia właściwości bojo- dowania oraz stałą nadbudówkę wy- ich powierzchni oraz wydłużenia drowych jednostek tej klasy. spową jednostki budowanej w ramach gi lądowania prawoburtowa, przednia Rozwiązaniem diametralnie uspraw- budżetu roku finansowego 1955. Ponie- katapulta została przesunięta w kierun- niającym prowadzenie operacji lot- waż nowe lotniskowce miały powsta- niczych było zastosowanie skośne- wać w rocznym interwale budżetowym 12. Typ Colossus; w służb. 09.05.1946 r.; wyp.: go pokładu do lądowania odchylonego oznaczało to, że wcześniejsze trzy okrę- 13 350 ts/18 300 ts; wym.: 192,02/211,83 m x 24,38 na śródokręciu od płaszczyzny syme- m x 7,09 m; 40 000 KM; 25 w; uzbr.: 24 x 2 funt.; ty miałyby być zbudowane w oparciu 37 sam.; zał. 1300. trii okrętu ku lewej burcie. Dzięki temu o przestarzałe rozwiązania konstruk- 13. Typ Essex; w służb. 28.01.1945 r.; wyp.: samoloty w końcowej fazie lądowania cyjne. W związku z tym, w dniu 4 maja 27 200 ts/34 900 ts; wym.: 249,93/270,66 m x 28,34/44,95 m x 8,38 m; 150 000 KM; 33 w; były oddalone od pozostawionej tra- 1953 roku admirał Fechteler zdecydo- 15 000 Mm/15w; uzbr.: 12 x 127 mm, 32 x 40 mm, dycyjnie na prawej burcie nadbudów- wał o wyposażeniu wszystkich czte- 46 x 20 mm; 91 sam.; zał. 2682.

74 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Forrestal na fotografii wykonanej 29 września 1955 roku w Newport News na dwa dni przed oficjalnym wejściem do służby. Pierwsza para lotni- skowców typu Forrestal miała dwa maszty kolumnowe na nadbudówce wyspowej oraz pawężową rufę z nawisem pokładu lotniczego. Fot. zbiory Artur D. Baker III ku dziobu o około 6,1 m. Prawoburto- konsekwencją była też potrzeba zwięk- niżenie dolnych pokładów sponso- wą katapultę usytuowaną na śródokrę- szenia ilości wody uzdatnionej zasilają- nów wież dział uniwersalnych kalibru ciu przeniesiono na burtę lewą w część cej kotły ze względu na znaczne straty 127 mm o pokład niżej tak, aby uzyskać pokładu skośnego na powiększonym pary w układach zasilania katapult. przestrzeń wystarczającą do umiesz- sponsonie. Usytuowanie obydwu tych Zmieniony został podział wnętrza czenia w ich wnętrzach podnośników katapult pod kątem do płaszczyzny sy- hangaru nowych lotniskowców – za- amunicji. Same wieże pozostawiono metrii okrętu spowodowało osłabienie miast planowanych uprzednio czte- na dotychczasowych poziomach. Kon- biernej ochrony poziomej pokładu lotni- rech zaprojektowano trzy części wy- sekwencją zwiększenia wysokości spon- czego. W tym samym czasie podjęto tak- dzielone grodziami w strefy obrony sonów było narażenie przedniej ich że decyzję o zastąpieniu zastosowanych przeciwogniowej. Każda z tych czę- pary na zalewanie przez fale sztormo- uprzednio katapult prochowych (cięż- ści była obsługiwana przez jeden pod- we. Powodowało to konieczność znacz- szej C-7 i lżejszej C-10) katapultami pa- nośnik lotniczy tak, że zamontowane nego zmniejszania prędkości okrętów rowymi konstrukcji brytyjskiej – cięższą na prawej burcie podnośniki wystarcza- podczas żeglugi w trudnych warun- C-7 w nowej wersji i lżejszą C-11. Dru- ły do sprowadzania pod pokład samo- kach pogodowych. Sumaryczny masa ga z tych katapult14 została przetesto- lotów podczas normalnie prowadzonej uzbrojenia lotniczego została ustalo- wana w Stanach Zjednoczonych pomię- operacji lądowania. Zmienione rozpla- na na ~1670 ton uzbrojenia konwen- dzy grudniem 1951 i lutym 1952 roku nowanie pozwalało także na zwiększe- cjonalnego i 167 ton jądrowego wobec będąc zasilaną parą z kotłów niszczy- nie powierzchni dostępnej do parkowa- ~2032 ton uzbrojenia oraz ładunków ciela Eugene A. Greene15 (DD-711). Za- nia maszyn w hangarze. Wśród innych miotających dla katapult w projekcie kończone powodzeniem jej próby były udoskonaleń, które umożliwiło zastoso- pierwotnym. W latach 1951-1954 zmie- szczególnie ważne dla programu budo- wanie pokładu skośnego było zwiększe- niły się nieco wymagania dla uzbro- wy lotniskowców bowiem na początku nie liczby aerofiniszerów oraz ich siłow- jenia bombowego, przy czym wzrosły lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku ka- ników, które zajmowały jednak mniej oczekiwania do roli pocisków rakieto- tapulty prochowe znalazły się u kresu przestrzeni wewnętrznej. Uproszcze- wych dla obrony przeciwlotniczej okrę- swego rozwoju technologicznego. Dzię- nie układu kanałów wylotowych gazów tów i ich zespołów operacyjnych. Spo- ki zastosowaniu na nowych lotniskow- spalinowych oraz przeniesienie niektó- wodowało to czterokrotne zwiększenie cach katapult parowych możliwe było rych pomieszczeń urządzeń elektronicz- liczby magazynowanych pocisków uniknięcie konieczności magazynowanych usytuowanych na pokładzie ga- „Sparrow”, przy jednoczesnej reduk- nia przeszło 400 ton ładunków procho- leryjnym do nadbudówki wyspowej cji o połowę amunicji dla działek kali- wych służących do wystrzeliwania sa- umożliwiło uzyskanie dodatkowej prze- bru 20 mm oraz zmniejszenie o około molotów. Z drugiej strony, katapulty strzeni dla pomieszczeń załogowych. 30% liczby pocisków niekierowanych parowe wymagały zasilania dużą ilością Projekt ze stycznia 1954 roku umożli- pary wysokociśnieniowej co powodo- wiał zaokrętowanie załogi liczniejszej 14. Brytyjska katapulta BXS-1, której próby zo- o około 28% bez obniżania jej standar- stały przeprowadzone w sierpniu 1950 roku na lot- wało, że nie mogła ona być wykorzysta- niskowcu warsztatowym HMS Perseus. na do zasilania urządzeń napędowych. dów bytowych poniżej akceptowalnego 15. Typ Gearing; w służb. 08.06.1945 r.; wyp.: Pociągało to konieczność zmniejszania minimum. 2620 ts/3460 ts; wym.: 116,74/119,03 m x 12,45 m x 4,37 m; 60 000 KM; 37 w; 4500 Mm/20 w; uzbr.: prędkości okrętu lub zwiększania czasu Wprowadzono także szereg drob- 6 x 127 mm, 12 x 40 mm, 11 x 20 mm; 10 wt. trwania operacji lotniczych. Oczywistą niejszych zmian. Wśród nich było ob- 533 mm; zał. 336.

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 75 Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal”

Główne dane dotyczące budowy lotniskowców typu Forrestal Okręt Stocznia Położenie stępki Wodowanie W służbie Nazwa Sygn. Forrestal CVA-59 Newport News Shipbuilding 14.07.1952 11.12.1954 01.10.1955 Saratoga CVA-60 New York Naval Shipyard 16.12.1952 08.10.1955 14.04.1956 Ranger CVA-61 Newport News Shipbuilding 02.08.1954 29.09.1956 10.08.1957 Independence CVA-62 New York Naval Shipyard 01.07.1955 06.06.1958 10.01.1959

FFAR i HPAG16. Istotną korzyścią wyni- budżetowych 1955 roku, została położo- kamienie milowe zostały zrealizowane kająca ze zmian projektowych nowych na w New York Naval Shipyard w No- z wyprzedzeniem. Mimo trwania prac lotniskowców było uzyskanie lepszych wym Jorku w dniu 1 lipca 1955 roku. projektowych przez znaczny okres jego osiągów urządzeń radioelektronicznych Trzeci z lotniskowców wodowano w dniu budowy lider typu został wprowadzony co było możliwe dzięki wyższemu usy- 29 września 1956 roku nadając mu na- do służby w dniu 1 października 1955 tuowaniu ich anten. zwę Ranger i klasyfikując, podobnie jak roku. Kolejne jednostki były wcielane Kontrakt na budowę jednostki mają- poprzednie jednostki typu, jako lotnisko- w skład floty następnych latach. I tak: cej powstać w oparciu o środki finanso- wiec uderzeniowy z przydzieloną sygna- lotniskowiec Saratoga wprowadzano we roku budżetowego 1954, podpisa- turą „CVA-61”. Ostatnią jednostkę typi do służby w dniu 14 kwietnia 1956 roku, no z Newport News Shipbuilding and wodowano w dniu 6 czerwca 1958 roku Ranger w dniu 10 sierpnia 1957 roku, Drydock Co. w Newport News w sta- nadając jej nazwę Independence i sygnatu- a Independence w dniu 10 stycznia 1959 nie Wirginia w dniu 2 lutego 1954 roku. rę „CVA-62”. roku. Oficjalne koszty budowy okrętów Stępkę okrętu, budowanego jako pierw- Wszystkie cztery okręty typu Forre- przedstawiały się następująco: Forrestal szy na świecie lotniskowiec od początku stal zostały zbudowane na podstawie – 188,9 mln USD; Saratoga – 213,9 mln w oparciu o projekt ze skośną częścią po- projektu lidera chociaż już na początku USD; Ranger – 173,3 mln USD oraz In- kładu lotniczego, położono w dniu 2 sierp- 1952 roku rozpoczęto wykonywanie al- dependence – 225,3 mln USD18. nia tego samego roku. Wprowadzanie ternatywnego projektu rozwojowego. zmian w założeniach projektowych, bę- Dlatego też, z planowanej uprzednio (ciąg dalszy nastąpi) dących już w fazie realizacji dwóch pierw- na następne dwa lata finansowe budo- szych jednostek typu, których stępki wy według projektu Forrestal następnej położono przed końcem 1952 roku spo- pary lotniskowców zrezygnowano. 16. FFAR – Folding-Fin Aerial Rocket – Lotniczy (Pocisk) Rakietowy (o) Stabilizatorach Składanych; wodowało wspomniane wcześniej opóź- W ramach kolejnego programu projek- HPAG – High Performance Air-to-Ground (Rocket) nienia w ich budowie. Jako pierwszy zo- towego lotniskowców amerykańskich – (Pocisk Rakietowy) Powietrze-Ziemia (o) Dużych stał zwodowany w dniu 11 grudnia 1954 powstały cztery jednostki stanowiące Osiągach. 17. Kitty Hawk (CVA-63), Constellation (CVA-64), 17 roku Forrestal, po którym w dniu 8 paź- typ Kitty Hawk . America (CVA-66) i John F.Kennedy (CVA-67). dziernika następnego roku wodowano Sa- Chociaż założony wstępnie przez Biu- 18. Wg Terzibaschitsch S. – Aircraft Carriers of the US Navy. Wg Janes… koszty te wynosi- ratoga. Stępka czwartego z okrętów, mają- ro Okrętów harmonogram prac budowy ły odpowiednio: 189,5 mln USD; 214,4 mln USD; cego być budowanym w ramach środków Forrestal był bardzo napięty, główne jego 182,2 mln USD i 222,8 mln USD. FOTOKOLEKCJA

Hiszpański niszczyciel Roger de Lauria, 7 października 1972 roku. Fot. zbiory Hartmut Ehlers

76 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Bolesław Bierut, druga jednostka serii, w swym dziewiczym rejsie. Maciej S. Sobański Fot. Janusz UklejewskiTekst

„Dziesięciotysięczniki” Drobnicowce motorowe typów B54 i B454 Część I: Geneza i opis konstrukcji Nieco już zapomniana dziś niegdy- stoczni niemieckich (z których jedynie Bardzo szybko okazało się bowiem, siejsza polska duma, a może nawet spe- Deutsche Werke AG, Gotenhafen miała że do znanych już i uświadomionych bo- cjalność narodowa – przemysł stocznio- przedwojenny zalążek polski, w postaci lączek doszła jeszcze kolejna, a miano- wy – coraz bardziej ginie w pomroce Stoczni Gdyńskiej SA), które przetrwa- wicie całkowity brak własnego zaplecza dziejów, a dla młodego pokolenia Po- ły zawieruchę wojenną oraz „radosną” projektowego, zdolnego do przygotowa- laków staje się z wolna czymś zupeł- działalność radzieckich sojuszników. nia zarówno projektu koncepcyjnego nie abstrakcyjnym. Trudno się zresztą Oczywiście mamy tu na myśli jedynie jak i co ważniejsze dokumentacji robo- FOTOKOLEKCJA dziwić takiemu stanowi rzeczy, skoro czysto techniczną bazę produkcji stocz- czej umożliwiającej rozpoczęcie budo- tak na dobrą sprawę w chwili obecnej niowej, nader istotną, ale dalece nie je- wy jednostek. nie istnieje żadna ze sztandarowych we dyną. Pozostawała przecież jeszcze kwe- Już na przełomie lat 1945/1946 wcześniejszych epokach (w PRL-u, ale stia wykwalifikowanej siły roboczej oraz w Stoczni Gdańskiej powstał niewiel- i zaraniu III Rzeczypospolitej) dużych dostaw wszystkich niezbędnych do bu- ki zespół projektowy pod nazwą Biu- stoczni produkcyjnych. dowy materiałów i podzespołów. ra Projektowo-Konstrukcyjnego (kiero- Nie jest zamysłem autora doszukiwa- Ramy organizacyjne dla działań na wanego przez inż. Henryka Giełdzika), nie się bądź uzasadnienie takiego, a nie polu stoczniowym stworzyło powoła- który z czasem przekształcił się w Cen- innego stanu polskiego przemysłu stocznie wcześnie, bo z dniem 14 czerwca tralne Biuro Konstrukcji Okrętowych niowego, które jak to zwykle bywa są 1945 roku Zjednoczenia Stoczni Pol- (CBKO)1. Ten skromny zespół był w sta- wielopłaszczyznowe, dotykając sfery po- skich (ZSP), które przejęło pieczę nad nie opracować jedynie projekty koncep- litycznej, społecznej, ale w głównej mie- całą (dostępną wówczas) poniemiecką cyjne, natomiast nie mógł przygotować rze jednak ekonomicznej. Pragnę je- schedą materialną i jęło przygotowy- roboczej dokumentacji stoczniowej nie- dynie przypomnieć, a niektórym może wać budowę statków w zniszczonym zbędnej do podjęcia prac nad statkami w ogóle wskazać nieco już przyprószo- wojną kraju, co okazało się być jednak na pochylni. ne patyną czasu, niewątpliwe osiągnię- zadaniem o wiele trudniejszym niż to Tym samym to przed Zjednoczeniem cie polskich stoczni połowy lat pięćdzie- sobie początkowo wyobrażano. Począt- stanął kolejny problem – poszukiwanie siątych – słynne „dziesięciotysięczniki” kowo co prawda Zjednoczenie zajmo- i wybór zagranicznych stoczni – pro- czyli drobnicowce typu B54 (Marceli wało się przede wszystkim remontami jektantów, gotowych przygotować kon- Nowotko). jednostek pływających (od czegoś trze- cepcję i dokumentację roboczą statków, Rodzimy przemysł stoczniowy po- ba było w końcu zacząć) oraz różny- spełniających wymagania armatorów wstał w okresie powojennym na polskim mi typowo mechanicznymi robotami, wybrzeżu Bałtyku głównie na bazie po- zmierzało jednak do podjęcia budowy 1. E. Gill, Pierwsze polskie statki parowe i twórcy zostałości działających tam wcześniej statków. ich napędu głównego, „Nautologia” nr 1/2000 (133).

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 77 „Dziesięciotysięczniki”. Drobnicowce motorowe typów B54 i B454

– potencjalnych nabywców. Tak też po- ków zagranicą były mocno ograniczo- no w Gdyni Polskie Ratownictwo Okrę- stąpiono, zlecając opracowanie doku- ne z jednej strony dużym powojennym towe. Taki stan organizacyjno-prawny mentacji pierwszych statków różnym popytem, a z drugiej brakiem pewnych polskich armatorów mimo wszystkich zagranicznym stoczniom. źródeł finansowania zakupów przez ar- bieżących zmian strukturalnych utrzy- Przygotowaniem dokumentacji matorów, zwłaszcza w obliczu zmian mał się przez ponad ćwierć wieku, bo aż warsztatowej dla pierworodnego dziec- systemowych zachodzących w kraju. do drugiej połowy lat siedemdziesiątych. ka polskiego przemysłu stoczniowego Debiut polskiego przemysłu stocznio- Obaj nowi armatorzy prowadzili za- – rudowęglowców typu B30 (Sołdek) wego, jakim było podjęcie budowy se- równo żeglugę liniową jak i tramping. zajęła się francuska stocznia Atelier et rii sześciu rudowęglowców typu B30 Zakres obsługiwanych połączeń linio- Chantiers Augustin Normand z Hawru2. Sołdek na zamówienie GAL, zakończył wych bazował w zasadzie na siatce po- Planowane jednostki do obsługi portów się pełnym sukcesem, czego wyrazem łączeń o zasięgu bałtyckim, europejskim Bliskiego Wschodu (tzw. „Lewanty”) było oddanie 21 października 1949 r. do oraz bliskowschodnim, a także linii łą- przygotował belgijski Cockerill3 z An- eksploatacji prototypu. Równocześnie czącej z portami wschodniego wybrze- twerpii, który właściwie powielił swój sprzedaż „na pniu” w roku 1950 jednego ża Ameryki Południowej9. Wszystkie te projekt zamówiony przez Polskę przed ze statków serii do Związku Radzieckie- połączenia liniowe zostały zapoczątko- wojną. Na podstawie tej dokumenta- go, gdzie otrzymał nazwę Pierwomajsk, wane jeszcze w okresie międzywojen- cji powstał wdrożony do produkcji typ miała na długie lat zdeterminować kie- nym. Świadomie nie wspominam o linii B50 (Nowa Huta): 2684 BRT, 1389 NRT, runki rozwoju krajowych stoczni. Tym pasażerskiej łączącej porty europejskie 3972 DWT, dł. 114,1 m, szer. 14,7 m, samym realizacja zamówień eksporto- z Nowym Jorkiem, która – choć presti- zan. 6,3 m, silnik diesla 3850 KM, pręd- wych stała się obok zapotrzebowania żowa – to jednak systematycznie traciła kość 16 węzłów, załoga 31 ludzi. własnych armatorów, czynnikiem napę- na znaczeniu. Kolejnym wreszcie dostawcą doku- dzającym przemysł stoczniowy w Polsce. Obsługa poszczególnych linii żeglugo- mentacji okazała się włoska stocznia Jednym z przejawów zmian syste- wych wymagała dla swej efektywności Ansaldo z Genui, która w latach 1948- mowych w Polsce, abstrahując od całej ekonomicznej taboru pływającego o od- 1950 wykonała projekty kabotażowca sfery polityczno-społecznej, było wdro- powiednich parametrach techniczno- o nośności 660 t oraz szybkiego liniowca żenie w roku 1950 tzw. „Planu Sze- -eksploatacyjnych, z czym mówiąc praw- towarowego o nośności 7200 t4, a poza ścioletniego”, który obejmował całość dę ówcześni polscy armatorzy mieli spore tym uczestniczyła w szkoleniu polskich krajowej gospodarki i miał stworzyć trudności, wykorzystując tak napraw- stoczniowców. Pierwsza z dokumenta- podstawy jej „nowego, socjalistycznego” dę wszystko to, czym aktualnie dyspono- cji stała się podstawą przy pracach na rozwoju. Znalazły się w nim również za- wali. W jakimś stopniu do wymogów linii uruchomioną produkcją jednostek typu łożenia dotyczące floty handlowej, prze- bałtyckich, europejskich i bliskowschod- B51 Nysa (486 BRT, 174 NRT, 695 DWT, widujące jej wzrost w planowanym nich przystosowana była część statków dł. 59,9 m, szer. 9,6 m, zan. 3,4 m, sil- okresie łącznie o 81 jednostek o nośno- z okresu międzywojnia oraz pochodzą- nik diesla 600 KM, prędkość 10 węzłów, ści 475 000 DWT. Co ważniejsze, plan cych z bezpośrednio powojennych zaku- załoga 17 ludzi)5, natomiast szybki linio- ten zakładał, że większość, bo 55 stat- pów, reszta to niestety improwizacja. Dla wiec towarowy nie trafił wówczas na ków o nośności 277 600 DWT, pocho- potrzeb linii bliskowschodniej we wcze- stoczniowe pochylnie. dzić będzie ze stoczni krajowych, a po- snych latach pięćdziesiątych PLO otrzy- Zamówione dokumentacje dotyczyły zostałe z importu7. mało z krajowych stoczni statki typu B50 statków, których potencjalnymi odbior- Zgodnie z założeniami Planu po jego Nowa Huta, a dla linii skandynawskich cami mogli być ówcześni krajowi arma- realizacji polska flota handlowa miała i zachodnioeuropejskich małe drobni- torzy – Gdynia-Ameryka Linie Żeglugo- odpowiadać pod względem swej wiel- cowce typu B51 Nysa. we S.A. (GAL), Żegluga Polska S.A. oraz kości i struktury potrzebom krajowe- Niewątpliwymi nowościami były połą- Polsko-Brytyjskie Towarzystwo Okręto- go handlu zagranicznego oraz prowa- czenia z portami indyjskimi i pakistański- we „Polbryt”. O ewentualnym ekspor- dzonego przez rodzime porty tranzytu. mi, zapoczątkowane latem 1949 rejsem cie jeszcze wówczas nikt nawet nie my- Zatem stworzenie solidnego przemysłu drobnicowca Generał Walter10 oraz jej ślał. Warto zaznaczyć, że wszystkie trzy stoczniowego w Polsce zostało niejako kontynuacja od roku 1950 w postaci linii firmy w czasie II wojny światowej pro- wpisane w „Plan Sześcioletni”. dalekowschodniej do portów chińskich, wadziły działalność żeglugową w opar- Realizacja wspomnianego Planu „do- zainicjowanej rejsem motorowca Warta. ciu o Wielką Brytanię, przy czym domi- tknęła” również przedsiębiorstwa ar- Warto w tym miejscu poświęcić nieco nująca była rola GAL, który od sierpnia matorskie. Z dniem 1 stycznia 1951 więcej miejsca linii dalekowschodniej. 1944 r. przejął pod swój zarząd agendy roku uległy likwidacji, istniejące jesz- 6 pozostałych . W październiku 1946 Kie- cze od czasów międzywojnia – GAL, Że- 2. M. Sobański, Sołdek”, bracia i kuzyni, „OW” nr rownictwo GAL (pozostające de facto glugę Polską oraz „Polbryt”, przy czym 6/2008 (92). 3. Historia budownictwa okrętowego na Wybrzeżu pod zarządem państwowym od wybu- udział pierwszego z armatorów w prze- Gdańskim, pod red. E. Cieślaka, Gdańsk 1972. chu wojny w 1939 r.), powróciło z Lon- wozach był dominujący. Natomiast na- 4. Tamże. dynu do Gdyni, i wznowiło działalność zajutrz 2 stycznia 1951 na ich miejsce 5. E. Zabiełło, Budowa statków w polskim prze- myśle okrętowym w latach 1949-1982, „Nautologia” w Polsce. powstało dwóch nowych armatorów – nr 2/1987 (86). Wszyscy krajowi armatorzy pilnie po- Polskie Linie Oceaniczne (PLO) z siedzi- 6. S. Kolicki, J. Miciński, Pod polską banderą, bą w Gdyni oraz Polska Żegluga Mor- Gdynia 1962. trzebowali nowego taboru pływające- 7. H. Dehmel, Gdynia-Ameryka Linie Żeglugowe go, którego nie zastąpiły nieliczne statki ska (PŻM),której siedzibę zlokalizowano S.A. 1930-1950, Gdańsk 1969. otrzymane przez Polskę w ramach po- w Szczecinie8. Równocześnie na bazie 8. Polskie Linie Oceaniczne w latach 1951-1978. Studium ekonomiczne, Gdańsk 1980. działu poniemieckiej floty handlowej. taboru Wydziału Holowniczo-Ratowni- 9. Tamże. Możliwości pozyskania nowych stat- czego dawnej Żeglugi Polskiej utworzo- 10. H. Dehmel, dz. cyt.

78 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Prototypowy Marceli Nowotko holowany do nabrzeża portowego. Fot. Janusz Uklejewski

W roku 1949 w wyniku zakończenia kich zawirowań i zmiennych kolei losu, w Korei, eliminującą w praktyce ewen- wojny domowej w Chinach powstały do naszych czasów w dobrej kondycji fi- tualność zakupu na Zachodzie – będzie de facto dwa wzajemnie nieuznające się nansowej. budowa w rodzimych stoczniach. Te państwa – komunistyczna Chińska Re- Linia dalekowschodnia wymaga- ostatnie systematycznie rozwijane w ra- publika Ludowa (ChRL) na kontynencie ła statków o parametrach techniczno- mach polityki uprzemysławiania kra- oraz kuomintangowska Republika Chiń- -eksploatacyjnych, którymi tak na dobrą ju, przyjętego w „Planie Sześcioletnim” ska na Tajwanie. ChRL nie było uznawa- sprawę nie dysponowali polscy arma- (1950-1955), zaczynały już z wolna dys- ne przez część państw zachodnich (na torzy na początku lat pięćdziesiątych, ponować potencjałem produkcyjnym czele ze Stanami Zjednoczonymi), któ- stąd też w początkowym okresie skie- i odpowiednimi kadrami, pozwalający- re tymczasem nałożyły embargo na han- rowano do jej obsługi improwizowa- mi na realizację bardziej ambitnych za- del z nowymi Chinami, w przeważającej ny zestaw jednostek. Trudność linii po- mierzeń. Zresztą akurat w sferze roz- mierze dokonywany drogą morską. legała przede wszystkim na odległości woju floty handlowej założenia Planu Z uwagi na fakt, że ChRL znalazła się (a co zatem idzie długotrwałości rejsu), zostały zrealizowane tak naprawdę jedy- w grupie państw „budujących socjalizm”, tropikalnych warunkach klimatycznych nie w niewielkim zakresie12. Polska szybko zintensyfikowała swą wy- oraz niebezpieczeństwach towarzyszą- Już w roku 1951 CBKO podjęło pra- mianę z tym krajem, przede wszystkim cych tak naprawdę żegludze w strefie ce nad wstępnym koncepcyjnym pro- rozwijając połączenia morskie. prowadzonych permanentnie działań jektem oceanicznego drobnicowca Wyrazem tendencji nasilającej się wojennych. O tym, że te ostatnie były liniowego , napędzanego silnikiem spa- wzajemnej współpracy było utworzenie całkiem realne wystarczy tylko wspo- linowym, dla potrzeb PLO13, zdolnego 15 czerwca 1951 r. w Tiencinie (od 1962 mnieć przypadki statków Praca i Prezy- między innymi do obsługi linii daleko- w Szanghaju) i Gdyni, Chińsko-Polskie- dent Gottwald11. Na linię dalekowschod- wschodniej. Pewną pomocą przy praca go Przedsiębiorstwa Maklerów Okrę- nią skierowano zrazu trzy jednostki typu projektowych, choć bardziej na etapie towych „Chipolbrok”, spółki typu joint „Empire” oraz „różności” w postaci na- przygotowania dokumentacji warszta- venture, która okazała się najstarszym bytego w 1947 Kilińskiego, eks-niemiec- towej, była zakupiona we włoskiej stocz- chińskim liniowym armatorem dalekich Kościuszki, Pułaskiego i Warty, czy ni Ansaldo w Genui dokumentacja nie komorskim oraz pierwszym w ChRL kolejnych zakupów z „drugiej ręki” – wdrożonego do produkcji szybkiego li- z udziałem kapitału zagranicznego (pol- Mikołaja Reja, Mickiewicza, Generała niowca o nośności 7200 t, która po do- skiego!) Głównym celem „Chipolbro- Bema, Przyjaźni Narodów i Braterstwa. ku” było utrzymywanie połączeń dro- Doświadczenia z eksploatacji linii da- 11. O sprawie zaboru statków Praca i Prezydent gą morską między portami chińskimi lekowschodniej w pierwszej połowie lat Gottwald pisano już w różnym kontekście wielo- a polskimi. Co ważniejsze, ta utworzo- krotnie, ostatnio również na łamach „OW”: R. Lesz- pięćdziesiątych wykazały, że potrzebne czyński, Uprowadzenie na Tajwan zbiornikowca na z racji natury przede wszystkim poli- są statki zaprojektowane specjalnie pod „Praca” „OW” nr 5/2010 (103) i tegoż Uprowadzenie tycznej, a dopiero w drugim rzędzie eko- jej wymogi, a praktycznie jedyną metodą na Tajwan motorowca „Prezydent Gotwald”, „OW” nr 6/2010 (104). nomicznej, spółka nie okazała się żadną ich pozyskania – z uwagi zarówno na to- 12. Polskie Linie Oceaniczne… efemerydą, lecz dotrwała, mimo wszyst- czącą się „zimną wojnę” jak i tą „gorącą” 13. Historia budownictwa…

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 79 Tekst

Ciekawe ujęcie od dziobu Generała Sikorskiego, uwagę zwraca palowy kształt masztów. Fot. Janusz Uklejewski konaniu modyfikacji miała swój udział t i prędkości 16 węzłów, dostosowanych -czerwoną banderę. Statek był gotowy w drobnicowcach typu B54 Marceli No- do żeglugi oceanicznej15, ale jak wiado- po 21 miesiącach od momentu rozpo- wotko, popularnie zwanych „dziesięcio- mo w odniesieniu akurat do floty han- częcia budowy. tysięcznikami”. dlowej, realizacja jego założeń, wyglą- „Dziesięciotysięczniki” typu B54, Ostatecznie projekt wspomnianych dała nader mizernie. szybkie i nowoczesne, stanowiły milo- jednostek typu B54 został opracowany W końcu stępkę pod pierwszy z se- wy krok w rozwoju polskiego przemysłu w CBKO-1 w Gdańsku przez zespół pod rii „dziesięciotysięczników” typu B54 stoczniowego, zwłaszcza w porównaniu kierownictwem głównego projektanta położono w Stoczni Gdańskiej w dniu z jego wcześniejszymi wytworami. Stat- mgr. inż. Jerzego Pacześniaka14. Minę- 31 stycznia 1955 r. Przy budowie jed- ki te doskonale sprawdziły się w toku ło jednak jeszcze sporo czasu z uwagi na nostki wykorzystano wcześniejsze do- eksploatacji na dalekich trasach i tak na- stopień złożoności projektu, a także ska- świadczenia uzyskane w toku seryjnej prawdę pozwoliły na ekspansję polskiej lę nowatorskich zastosowanych w nim już budowy rudowęglowców i traw- żeglugi liniowej w początkach lat sześć- rozwiązań, zwłaszcza w porównaniu lerów parowych. Dość powiedzieć, że dziesiątych, stając się nawet w pewnym z tym, co w owym czasie produkowała cały proces technologiczny oparto na sensie jej synonimem. dla odbiorców krajowych i radzieckich, nowej organizacji pracy blachowni, po- Stocznia Gdańska wyznaczona na miej- zwalającej na racjonalizację ustawie- Podstawowe dane techniczne jednostki sce budowy prototypu B54, przypomnij- nia stanowisk obróbczych w jednej linii, Zaprezentowane poniżej podstawo- my więc były to w głównej mierze wspo- dzięki czemu zdołano wyeliminować we parametry techniczne drobnicowca mniane już wcześniej rudowęglowce zbędne przerzuty materiałów. Równo- typu B54 dotyczą jedynie jednostki pro- typu B30, węglowce typu B31, trawlery cześnie w szerokim zakresie stosowa- totypowej, a zostały zaczerpnięte z pu- parowe typu B10 oraz drobnicowce ty- no prefabrykację sekcji dennych, bur- blikacji autorstwa Jerzego Pacześniaka pów B50 i B51, nim można było przy- towych oraz innych przestrzennych, oraz Stefana Czarneckiego zatytułowa- stąpić do prac stoczniowych nad „dzie- łącznie 6416. Wszystko to spowodowa- nej M/s „Marceli Nowotko” na próbach sięciotysięcznikiem”. ło, że prototyp, któremu nadano nazwę zamieszczonej w majowym numerze Dość wspomnieć, że w momencie pod- Marceli Nowotko, spłynął z pochylni miesięcznika „Budownictwo Okrętowe” jęcia budowy pierwszego z „dziesięcio- 15 listopada jeszcze tego samego roku. z roku 195717. tysięczników” – Marceli Nowotko był nie Statek w momencie wodowania był go- tylko największą jednostką powstającą po tów w 64%, jednak jego ostateczne wy- 14. Jerzy Pacześniak (1909-1990), później prof. wojnie w Stoczni Gdańskiej, ale w całym kończenie z uwagi na techniczne skom- Politechniki Gdańskiej, kierownik Katedry Statków Śródlądowych i Specjalnych. polskim przemyśle stoczniowym. plikowanie (napęd wysokoprężny dużej 15. H. Dehmel, dz. cyt. Trzeba w tym miejscu wspomnieć, że mocy, klimatyzacja) zajęło niemal rok. 16. H. Wojciechowski, Stocznia Gdańska. Fakty już „Plan Sześcioletni” przewidywał do- Przekazanie statku armatorowi (PLO) i liczby, Gdańsk 1968. 17. J. Pacześniak, S. Czarnecki, M/s „Marceli No- stawę dla polskich armatorów serii sze- nastąpiło 31 października 1956 r., a 6 li- wotko” na próbach, „Budownictwo Okrętowe”, nr ściu szybkich statków o nośności 10 000 stopada na jednostce podniesiono biało- 5/1957.

80 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE „Dziesięciotysięczniki”. Drobnicowce motorowe typów B54 i B454

Drobnicowce typu B54 powstały jako 10 273 t, 10 352 t bądź 10 400 t. To wła- wodoszczelnymi, dochodzącymi do po- ochronnopokładowce otwarte18 z prze- śnie od wielkości przybliżonej nośności ziomu pokładu głównego, na 9 prze- znaczeniem do transportu drobnicy, drobnicowca – 10 000 t, wzięła się po- działów wodoszczelnych. Od dziobu w tym również ciężkiej inwestycyjnej pularna nazwa całej serii statków „dzie- w kierunku rufy były to: skrajnik dzio- w relacjach między portami polskimi sięciotysięczniki”. bowy, ładownia I, ładownia II, ładownia a portami Dalekiego Wschodu, włącz- Pojemność rejestrowa brutto – 6660 III, zbiornik oleju jadalnego (wg niektó- nie z portami Chin. Jako napęd jedno- BRT, a pojemność netto – 3666 NRT. rych źródeł stanowiący część ładowni stek zastosowano silniki wysokoprężne, Kadłub drobnicowca typu B54 po- III), maszynownia, ładownia IV, ładow- poruszające jedną śrubę napędową. siadał praktycznie całkowicie spawaną nia V oraz skrajnik rufowy. Prototyp powstał zgodnie z przepi- konstrukcję, nitowanie zostało zastoso- W płaszczyźnie poziomej kadłub na sami oraz pod nadzorem Morskiego wane jedynie przy górnym szwie pasa całej długości podzielony był ciągłym Rejestru Statków ZSRR. (polska flota obłowego oraz mocnika pokładowego międzypokładem, stanowiącym zara- znajdowała się pod nadzorem tego tona pokładzie ochronnym. zem pokład główny i grodziowy. Kadłub warzystwa w latach 1950-1956). Statek Pokładniki i wręgi zamontowano od góry przykrywał pokład ochronny. otrzymał klasę L*R 4/1 S, (z uwagi na w układzie poprzecznym. Odstęp między Wspomniany międzypokład dzielił prze- fakt, że silnik wysokoprężny zbudowa- wręgami w rejonie śródokręcia wyno- strzeń ładunkową jednostki na właściwe no wg zagranicznych [włoskich] prze- sił 770 mm. W części dziobowej grubość ładownie oraz międzypokładzie. W celu pisów), najwyższą z możliwych w MRS poszycia, wzmocnionego międzywręga- ułatwienia przeprowadzania operacji ZSRR, umożliwiającą żeglugę w łama- mi oraz wzdłużnikami burtowymi, się- przeładunkowych ładownie oraz mię- nym lodzie. gała 25 mm z uwagi na przystosowanie, dzypokładzie zostały wykonane bez Długość całkowita statku wynosiła zgodnie z warunkami posiadanej kla- podpór pokładowych. 153,9 m, między pionami 141,6 m, zaś sy, do pływania w lodzie łamanym. Ste- Pokład główny nie posiadał wzniosu rejestrowa 146,5 m. Szerokość kadłuba wa dziobowa o konstrukcji mieszanej, i sklepienia, zaś pokład ochronny miał na wręgach – 19,4 m. Wysokość kadłu- w części dolnej staliwny odlew, a część ba od stępki do poziomu pokładu głów- górna spawana z blach stalowych. Ste- 18. Ochronnopokładowce – to forma architek- nego sięgała 9,5 m, a do poziomu powa rufowa wykonana jako dwuczęścio- toniczna statku dwu lub więcej pokładowego, prze- kładu ochronnego – 12,55 m. Średnie wy staliwny odlew. Złącze obu części na znaczonego do przewozu objętościowych ładunków zanurzenie 8,29 m (wg innych źródeł – śruby mocujące, wzmocnione szwem drobnicowych, powstała w celu ominięcia przepi- sów pomiarowych. Przestrzeń między pokładem 8,6 m). spawalniczym, zostało umieszczone po- górnym (ochronnym) a leżącym poniżej głównym, Nośność jednostki (DWT) wynosiła niżej piasty śruby napędowej. nie była wliczana do pojemności ładowni. Ochron- nopokładowce otwarte, przeznaczone do transportu 10 468 t (metrycznych), choć w literatu- Kadłub „dziesięciotysięcznika” został drobnicy lekkiej, nie mogły się zanurzać głębiej niż rze spotyka się także nieco inne dane – podzielony 8 poprzecznymi grodziami do linii leżącej 50 mm poniżej pokładu głównego.

Z kolei Hanoi prezentował udoskonaloną wersję z nowymi masztami w kształcie odwróconej litery V. Fot. Janusz Uklejewski

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 81

Tekst

Jan Matejko na portretowym wręcz ujęciu ukazującym dobrze konstrukcję statku. Fot. Mike Lennon normalny wznios oraz normalne skle- nym, ochronnym, nadbudówki oraz dowany dwudzielny zbiornik do trans- pienie. Oba pokłady, główny i ochrony, łodziowym. Standard pomieszczeń za- portu ładunków płynnych o pojemności na całej długości były podparte wzdłuż- łogowych był relatywnie wysoki, zwłasz- 1040 m³, zabezpieczony 2 olejoszczel- nikami pokładowymi. cza w porównaniu z wcześniejszymi nymi pokrywami. Wymiary zamyka- Na pokładzie ochronnym jednost- typami jednostek budowanych przez nych pokrywami luków wspomnianych ki osadzono dziobówkę (nadbudówkę polskie stocznie. Najlepszym tego dowo- zbiorników pozwalały również na ich dziobową), rozbudowaną czterokondy- dem było doprowadzenie do wszystkich wykorzystywanie w charakterze dodat- gnacyjną pokładówkę (nadbudówkę) na pomieszczeń mieszkalnych sieci wodo- kowych ładowni do transportu ładun- śródokręciu oraz pokładówkę rufową. ciągowej z zimną i ciepłą wodą. ków suchych w przypadku braku odpo- W dziobówce mieściły się magazyny cie- W skład pomieszczeń ogólnego prze- wiednich ładunków płynnych. sielski oraz bosmański, farbiarnia i lam- znaczenia wchodziły jadalnia załogi po- Dostęp do ładowni umożliwiały luki piarnia , zaś środkową jej część stanowi- kładowej, jadalnia załogi maszynowej ładunkowe. Na „dziesięciotysięczni- ło międzypokładzie ładowni I. oraz pentra załogowa, jadalnia oficerska kach” szerokość wszystkich luków była Na kondygnacjach nadbudówki roz- z pentrą, kuchnia wraz z pomocnikiem jednakowa i wynosiła 6,5 m, zaś różni- mieszczone zostały pomieszczenie kuchennym oraz świetlica. ły się one swą długością w zależności od mieszkalne załogi, pomieszczenia ogól- Rozmieszczenie wszystkich pomiesz- wielkości „obsługiwanej” ładowni. Dłu- nego przeznaczenia oraz pomieszczenia czeń zarówno mieszkalnych, ogólne- gość luków ładowni II i IV wynosiła służbowe, gospodarcze i magazyny. Po- go przeznaczenia jak i służbowych było 14,4 m, zaś ładowni I – 6,9 m, II – 10 m, kład nadbudówki mieścił poza tym rów- bardzo racjonalne, zapewniając opty- a V – 8,1 m. duże wymiary luków ładun- nież pomieszczenia pasażerskie. W ich malną drogę na stanowiska pracy. kowych pozwalały na transport wielko- skład wchodziły 2 kabiny jednoosobowe W pokładówce rufowej znajdowa- gabarytowej (jak na owe czasy) drobnicy z łazienką i toaletą, 4 kabiny dwuosobo- ło się biuro pokładowe i pomieszczenia o charakterze inwestycyjnym. Luki ła- we z natryskiem i toaletą oraz kompleks magazynowe, zaś na znajdującym się dunkowe na prototypowym Marceli No- kabiny specjalnej (tzw. armatorskiej) poniżej międzypokładzie, pralnia i su- wotko zamykany były jeszcze w sposób składający się z salonu, sypialni i łazien- szarnia, ładownia poczty oraz niewiel- „konwencjonalny” – za pomocą uszczel- ki z toaletą. Do dyspozycji 12 pasaże- ka ładownia dla ładunków specjalnych. nianych brezentem desek ułożonych na rów, bo taką liczbą miejsc pasażerskich Jednostki typu B54 dysponowały pię- szersztokach (rozpornicach), ustawio- dysponował pierwszy „dziesięciotysięcz- cioma ładowniami oraz małą ładownia nych w poprzek kadłuba statku. W dal- nik” pozostawały także dwie werandy do przewozu ładunków specjalnych na szych jednostkach serii, począwszy od na skrzydłach pokładu nadbudówki, ja- międzypokładzie rufowym poniżej po- zmodyfikowanego typu B54/III zastą- dalnia z pentrą, salon oraz specjalna ła- kładówki rufowej. Łączna pojemność piono je pokrywami systemu McGregor. zienka. wszystkich ładowni (wraz ze znajdują- W ładowniach jednostek, wbudowa- Pomieszczenia mieszkalne załogi, któ- cymi się nad nimi odpowiednimi mię- no w płaszczyźnie symetrii kadłuba, czę- re składały się z 2 kabin trzyosobowych, dzypokładziami) mierzona w m³ ziar- ściowe grodzie wzdłużne, umożliwiają- 12 kabin dwuosobowych, 21 kabin jedna wynosiła 18 016, zaś mierzona w m³ ce przewóz ładunków sypkich. noosobowych oraz 3 kompleksów obej- beli, odpowiednio 17 016, w tym ładow- Dla ułatwienia prac przeładunko- mujących salon, sypialnię i łazienkę z to- nia dla ładunków specjalnych odpo- wych w nieuzbrojonych lub słabo uzbro- aletą, dla kapitana, I oficera i starszego wiednio 120/108 m³. jonych technicznie portach, a takich mechanika, znajdowały się w wydłużo- W części ładowni III, przylegającej przecież pod ponad pół wiekiem nie nej bryle pokładówki na pokładzie głów- do przedziału maszynowni, został zabu- brakowało na Dalekim Wschodzie, re-

84 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE „Dziesięciotysięczniki”. Drobnicowce motorowe typów B54 i B454 gionie, który miały obsługiwać statki każda o wadze 4 ton z łańcuchem ko- nymi możliwościami stoczni bądź wy- typu B54, jednostki zostały wyposażo- twicznym o kalibrze 67 mm, a na rufie mogami armatorów, również inne typy ne we własne pokładowe urządzenia ła- pojedyncza kotwica o ciężarze 1,75 tony. silników wysokoprężnych dunkowe. Te składały się z 14 bomów Statki posiadały instalację wodocią- Cały wał napędowy miał łączną dłu- 5-tonowych, 2 bomów 10-tonowych gową z wodą słodką i morską, instalację gość 42 m, w tym wał pośredni, po- oraz po jednym bomie ciężkim 50 t przy wentylacyjno-grzewczą z wykorzysta- dzielony na 6 odcinków. Każdy z tych ładowni II, bomie ciężkim 25 t przy ła- niem systemu termo tanków, instalację odcinków był podparty na 2 łożyskach downi IV oraz bomie 1,5 t. Pracę bo- przeciwpożarową CO2 ze stacją wykry- nośnych. Wał śrubowy, zakończony mów umożliwiały, napędzane silnika- wania dymu, instalację sztucznej wen- śrubą napędową systemu Karman- mi elektrycznymi, windy ładunkowe. Na tylacji ładowni i międzypokładów oraz -Traffza o czterech skrzydłach i śred- pokładzie zamontowano 14 wind 5/3 t instalację chłodniczą obejmującą 6 pro- nicy 5250 mm, posiadał brązową ko- oraz po 2 windy 10 t i 1,5 t. Windy ła- wiantowych komór chłodniczych. szulkę. Ten odcinek wału był osadzony dunkowe umożliwiały podnoszenie ła- Drobnicowce typu B54 były pierwszy- w żeliwnej pochwie wału, wyposa- dunków z prędkością rzędu 18/30 m na mi statkami tej wielkości, budowanymi żonej w brązowe tuleje z wkładkami minutę. w polskich stoczniach w których w cha- z drewna gwajakowego. Drobnicowce wyposażone były w po- rakterze napędu głównego zdecydowa- Maksymalna prędkość Marcelego jedynczy ster typu Simplex o spawanej no się zastosować morskie silniki wyso- Nowotki na wodach Zatoki Gdańskiej konstrukcji. Powierzchnia płetwy steru koprężne dużej mocy. Z uwagi na brak w czasie prób pod balastem wahała się wynosiła około 17,5 m². Pracę steru za- krajowych diesli o odpowiedniej mocy w przedziale 18,13–18,43 węzła, a z ła- pewniała importowana z Wielkiej Bryta- wybrano włoski silnik wysokoprężny dunkiem odpowiednio 17,15–18,7 wę- nii czterocylindrowa maszynka sterowa FIAT Stabilimento Grandi Motori 688D, zła. W różnych źródłach prędkość stat- o napędzie elektryczno-hydraulicznym, którego cena mieściła w granicach 800 ku określana była najczęściej jako 17, składająca się z 23 zespołów pompy i sil- tys. ówczesnych dolarów. 17,5 lub nawet 17,9 węzła, choć z dru- nika elektrycznego. Na dalszych stat- Nominalna moc silnika sięgała 8000 giej strony inne mówiły jedynie o 16 wę- kach serii zastała ona zastąpiona przez KM przy 125 obrotach śruby na minu- złach. Zasięg pływania określany był analogiczne urządzenie produkowa- tę z możliwością czasowego przeforso- zgodnie na 20 000 Mm, a jego osiągnię- ne przez Zakłady „Hydroster” w Gdań- wania do 8800 KM na okres do 1 godz. cie umożliwiały zbiorniki paliwa pozwa- sku. Pomieszczenie maszynki sterowej Był to 8 cylindrowy pionowy silnik dwu- lające na zabranie maksymalnie nawet znajdowało się na rufie poniżej poziomu suwowy, bezpośrednio nawrotny, dwu- 1004 ton. międzypokładzia rufowego. Maszynka stronnego działania z bezpośrednim W maszynowni statku umieszczo- sterowa była kierowana z nadajnika wy- wtryskiem paliwa. no niezbędne urządzenia pomocnicze posażonego we wskaźnik położenia ste- Średnica cylindrów mierzyła 680 układu napędowego, w tym między in- ru, umieszczonego na pomoście nawi- mm, a skok tłok 1200 mm. Cylindry nymi 2 sprężarki powietrza rozrucho- gacyjnym. i głowice chłodzone były słodką wodą, wego o wydajności 300 m³ i ciśnieniu „Dziesięciotysięcznik” był wyposażo- a tłoki oliwą pod ciśnieniem, pobieraną roboczym 30 atm. wraz z 2 zbiornikami ny w niezbędne urządzenia kotwiczne z obiegu smarowniczego silnika. o pojemności 10 m³ każdy, pompy wody na dziobie i rufie. Na dziobie znajdowa- W kolejnych wersjach drobnicowców chłodzącej silnik główny i obiegu oleju ły się 2 kotwice (lewej i prawej burty), typu B54 montowano zgodnie z aktual- smarowniczego, obie o wydajności 400

Pierwszym zagranicznym odbiorcą jednostek typu B54 był ówczesny Związek Radziecki, na fotografii Partizan Boniwur. Fot. Mike Lennon

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 85 „Dziesięciotysięczniki”. Drobnicowce motorowe typów B54 i B454 m³/godz. oraz pompę transportową pali- społy prądotwórcze, każdy o mocy Marceli Nowotko został wyposażony wa o wydajności 90 m³/godz. 240 kW, składające się z silnika wy- w dostępne wówczas (polskie!) urządze- Jednostka posiadała 5 zaworów king- sokoprężnego i prądnicy, ulokowa- nia radiokomunikacyjne i nawigacyjne. stonowych, w tym 3 na lewej burcie, ne w przedziale maszynowni. Awaryj- Jednostka dysponowała nadajnikami a 2 na prawej. Zawory lewej burty ob- ny zespół prądotwórczy o mocy 15 kW, radiowymi o mocy 250 W, pracującymi sługiwały pompę balastową o wydajno- składający się z diesla, prądnicy oraz w paśmie fal krótkich i średnich wraz ści 160 m³/godz., pompę instalacji p-po- sprężarki, umieszczony został w po- z odpowiednimi odbiornikami. Posiada- żarowej o wydajności 120 m³/godz. oraz mieszczeniu nadbudówki na pokładzie ła radar nawigacyjny, echosondę z zapi- pompę wody chłodzącej, natomiast za- łodziowym. sem graficznym, żyrokompas z repetyto- wory prawej burty pompy wody chło- Każdy z 3 głównych zespołów prądo- rami, żyropilot z kursografem oraz log dzącej i do agregatów prądotwórczych. twórczych, składał się z silnika wysoko- elektryczny. Z wyposażenia maszynowni warto prężnego, czterosuwowego 8-cylindro- Załoga prototypowego „dziesięcioty- wspomnieć jeszcze o 8-tonowej suwni- wego, pojedynczego działania o mocy sięcznika” liczyła 47 marynarzy i ofice- cy, umożliwiającej wykonywanie prac 300 KM przy 500 obrotach na minutę rów. W dalszych jednostkach kolejnych przy silniku głównym oraz 3-tonowy ru- oraz prądnicy samowzbudnej szerego- modyfikacji typu B54, liczebność zało- chomy wózek do prac przy agregatach wo-bocznikowej w krytej obudowie. gi ulegała zmianom, zwłaszcza na stat- prądotwórczych. Wszystkie 3 prądnice pracowały na kach wersji eksportowych, przy czym Niezbędną do eksploatacji statku jeden układ szyn zbiorczych. Rozdział z reguły najliczniejsze były na drobni- pary dostarczał kocioł pomocniczy typu wytworzonej energii elektrycznej doko- cowcach budowanych dla Związku Ra- Clarkson, umieszczony na pokładzie nywano za pomocą głównej tablicy roz- dzieckiego. nadbudówki. Kocioł ogrzewany był pa- dzielczej oraz skrzynek rozdzielczych Bezpieczeństwo załogi sytuacjach liwem dieslowskim lub gazami wyde- grupowych i końcowych. awaryjnych zapewniały 4 drewniane ło- chowymi głównej jednostki napędowej. Sieć elektryczna, w zależności od po- dzie ratunkowe, każda dysponująca 36 Łączna wydajność kotła 2000 kG/godz. trzeb, wykonana była z kabli okręto- miejscami. Dwie łodzie posiadały napęd przy ciśnieniu roboczym 7 atm. Wypro- wych typu KOGUA-750 i KOG-250V, motorowy, zaś pozostałe dwie były ża- dukowaną parę stosowano w termo tan- dzieliła się na sieć odbiorników oświe- glowo-wiosłowe. Łodzie były rozmiesz- kach, do podgrzewania wody sanitarnej, tlenia, sieć awaryjną oraz sieć łączności czone parami, na lewej i prawej burcie oleju i paliwa, a także czyszczenia zbior- i sygnalizacji urządzeń nawigacyjnych pokładu łodziowego nadbudówki. Win- ników ładunków płynnych i podgrzewa- i urządzeń radio-komunikacyjnych. Sta- dy łodziowe o napędzie elektrycznym nia ich zawartości. Kocioł pomocniczy tek dysponował również siecią oświe- pozwalały na jednoczesne opuszczanie typu Clarkson wyposażony był w 2 pom- tlenia awaryjnego, której źródłem za- obu łodzi każdej burty, jednak ich pod- py zasilające Simplex wraz z niezbędny- silania była bateria akumulatorów noszenie odbywało się już pojedynczo. mi filtrami. o napięciu 24 V, umieszczona na pokła- Energię elektryczną – prąd stały dzie nawigacyjnym nadbudówki. Istnia- Warianty rozwojowe typu B54 oraz o napięciu 230 V, dla potrzeb oświe- ła także możliwość zasilania sieci pokła- typ B454, jak również losy wszystkich tlenia i wszystkich pozostałych odbior- dowej drobnicowca w porcie energią statków obu typów, zostaną opisane ników pokładowych dostarczały 3 ze- elektryczną z lądu. w kolejnym numerze.

Szwajcaria była jedynym państwem kapitalistycznym, które zakupiło jednostki typu B54, na fotografii Rhone. Fot. Gustaw Södecker

86 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Patrolowiec o numerze 9337 sfoto- Oskar Myszor grafowany w drugiej połowie lat 70. z pokładu okrętu radzieckiego. Tekst Fot. zbiory Borys Lemaczko

Eksportowy szlagier Mao Zedonga Chińskie patrolowce typu 062 (Shanghai I-III, Haizhui)

Geneza tow”), opracowany w stoczni Qīngdăo, trzy okręty zmodyfikowanego projektu, U progu lat 50. jedną z głównych bo- a oparty na kadłubie radzieckiego ku- oznaczonego numerem 0110. lączek marynarki wojennej Chińskiej tra torpedowego projektu 183 „Bolsze- W lutym 1959 Wydział Remontów Republiki Ludowej (Zhōngguó Rénmín wik”. Okazał się konstrukcją udaną, ale i Budownictwa Okrętowego przy do- Jiěfàngjūn Hăijūn) był niedobór niewiel- jednak niedostateczną pod względem wództwie MW ChRL rozpoczął prace kich jednostek, zdolnych do patrolowa- rozmiarów1. przy projekcie patrolowca 100-tonowe- nia długiej linii brzegowej, a zarazem Poprzednikiem typu 062 był projekt go, opartym na wspomnianych projek- na tyle szybkich i silnie uzbrojonych, 0109, opracowany dla Floty Wschodniej tach 0109 i 0110, a także (pod wzglę- aby mieć szanse na wygraną (lub udaną (Dōnghăi Jiànduì)2. Budowę prototypu dem zastosowanych rozwiązań) 055A, ucieczkę) w starciu z okrętami nacjona- zlecono zakładowi nr 4805 w Szangha- jak również innych projektach, nadesła- listów (tajwańskimi). ju. Budowę rozpoczęto w październiku nych na konkurs. Po zamknięciu przygo- Na początku nie było żadnej koor- 1958, 6 grudnia 1959 przeprowadzo- towań, w maju 1960 stoczni w Dalianie dynacji w projektowaniu optymalnego no wodowanie, a w kwietniu 1960 okręt zlecono budowę prototypu, który ukoń- okrętu. Poszczególne stocznie prowa- (noszący numer burtowy 570) wcie- czono w listopadzie 1962 roku. Jednak dziły budowę lokalnie opracowanych lono do floty. Do 1962 roku zbudowa- typów, bądź to rodzimej prowenien- no jeszcze dziewięć jednostek, opatrzo- 1. W latach 60. część okrętów typu 055A przeka- cji, bądź też opartych na projektach nych numerami 571-579. Projekt 0109 zano KRL-D i DRW, a w latach 80. cztery Gwinei- radzieckich. Większość okazywała się zaadaptowano także na potrzeby Flo- -Bissau oraz dwa Gwinei Równikowej. 2. MW ChRL dzieli się na trzy floty: Północną na niewypałem. Na uwagę zasługuje typ ty Południowej (Nánhăi Jiànduì). W la- M. Żółtym, Wschodnią na M. Wschodniochińskim 055A (znany na Zachodzie jako „Swa- tach 1958-1963 w Huángpŭ zbudowano oraz Południową na M. Południowochińskim. Projekt Swatow 0109 Shanghai I 055A 0111 0111A, N 0111B Liczba 75 10 2 28 16 Wyporność 60/80 t 111 t 115/121 t 113/115 t Wymiary 25,1×6×1,8 m 35,7×5,2×3,15 m 38,78×5,35×1,7 m Napęd 2× 3D12 4× M50-F3 4× L12-180A 2× L12-180A 2× M50-F4 2× ekonom. Moc maszyn 3020 KM 4800 KM 3000 KM Prędkość maks. 28 w. 32 w. 28 w. 30 w. ok. 25 w. Uzbrojenie 2×II 37 mm 1×II 57 mm 1×II 57 mm 2×II 37 mm, 2×II 25 mm 2×II 14,5 mm 1×II 37 mm 2× 75 mm, moździerz 82 mm 2 zbg 1×I 12,7 mm 2 wt 457 mm Załoga 17 36 b.d. 36-40

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 87 Eksportowy szlagier Mao Zedonga. Chińskie patrolowce typu 062 (Shanghai I-III, Haizhui)

Projekt 0111C (062C, Shanghai II) Najliczniejszym i najbardziej znanym projektem z „rodziny” typu 062 był 0111C, na Zachodzie znany – dla odróżnienia od poprzednika – jako „Shanghai II”. Podsta- wowa różnica wzglę- dem typu 062A pole- gała na zastosowaniu konfiguracji zespołu napędowego takiej jak w 0111B, ale z dwoma silnikami marszowy- Okręt typu 0111C o numerze 3-613 w latach 60. Fot. zbiory Jürg Meister mi L12-180Z (kopia radzieckiego 12D6) roz- dopiero trzeci prototyp okazał się na tyle statecznością i zwrotnością. Natomiast wijającymi moc 910 KM każdy. udany, że projekt (0111A) ostatecznie warunki bytowe załogi były prymityw- Podstawowe uzbrojenie artyleryjskie zaakceptowano, formalnie określając ne i spartańskie. Każdy członek zało- pozostało bez zmian, natomiast zrezy- go jako „okręt ochrony wybrzeża typu gi dysponował koją o powierzchni led- gnowano z dział bezodrzutowych i moź- 062” (numer od roku budowy pierwsze- wie 2 m². Nie przewidziano miejsca na dzierza, w zamian instalując bardziej go okrętu)3. rzeczy osobiste; urządzeń klimatyzacyj- praktyczny reflektor. Niewielkim zmia- nych, ani izolacji akustycznej przed ha- nom uległo uzbrojenie podwodne - na Projekt 0111A (typ 062A, Shanghai I) łasem generowanym przez silniki. Za- rufie zainstalowano 2 zrzutnie dla 8 gra- Okręty typu 062 miały stalowy kadłub pas wody wynosił zaledwie 5 ton. Rolę witacyjnych bomb głębinowych (co jed- pokryty drewnianym, gładkim pokła- toalety spełniała składana drewniana nak nie czyniło z okrętu ścigacza o.p. dem o lekkim wzniosie w stronę dziobu. „szafa”, którą można było rozstawić – – typ 062 nie dysponował żadnymi środ- Pośrodku umieszczono niewielką nad- w miarę potrzeby – na rufie. kami wykrywania zanurzonych okrętów budówkę (również stalową) z otwartym Oprócz 3 prototypów, w ramach bu- podwodnych) lub w zamian 6 min mor- pomostem, za którą umocowano prosty dowy seryjnej w Dalianie wyproduko- skich. Nowością było także wprowadze- maszt kratownicowy. Napęd zapewnia- wano 14 okrętów (w latach 1963-1965). nie radaru (typ 753, w późniejszych se- ły cztery silniki diesla L12-180A (będą- Potem jeszcze 4 okręty zbudowano riach zastąpiony nowszym typem 756). ce kopią udanego radzieckiego mode- w 1971 roku. Antenę stacji radiolokacyjnej zamonto- lu M50-F4) o łącznej mocy 4800 KM. wano na maszcie kratownicowym. Pozwalało to na rozwinięcie prędko- Projekt 0111N Okręty tej wersji budowano w nastę- ści maksymalnej ok. 30 w. Zasięg wyno- Na potrzeby Floty Południowej opra- pujących stoczniach: w latach 1965-1975 sił (zależnie od wariantu) 700-750 Mm cowano modyfikację projektu 0111A, w Dalianie 153 sztuki oraz w Huángpŭ przy prędkości 16-17 w. Zasilanie za- przeznaczoną do działania w ciepłym 23 (z tego 40 bezpośrednio na eksport), pewniała prądnica spalinowa o mocy 39 klimacie. W związku z tym zrezygno- a w latach 1975-1983 w Wúzhōu 40 kW. Wszelkie możliwe urządzenia tech- wano z ogrzewania (uwzględnione- sztuk. Ogółem daje to liczbę 216 jedno- niczne dublowano mechanizmami moż- go w projekcie 0111A), jednak nie za- stek, przy 400 ogółem zbudowanych liwymi do poruszania ręcznego. Z tego instalowano w zamian klimatyzacji. w wariantach od A do F. Typ 062C roz- powodu typ 062 zyskał sobie opinię nie- Program budowy proj. 0111N objął dzielono pomiędzy floty mniej więcej po zawodnego, a ostatecznie łatwego do 13 jednostek, i został przeprowadzony równo, przy czym najmniej otrzymała naprawy. Projekt 0111A dysponował w stoczni Huángpŭ. Flota Południowa (ok. 25%), zaś Północ- minimalnym wyposażeniem radioelek- na i Wschodnia po 35-40%. tronicznym, w postaci prostej radiosta- Projekt 0111B cji nadawczo-odbiorczej. Oparcie napędu na silnikach du- Projekt 0111D (0111D-I oraz 0111D-II Uzbrojenie składało się z dwóch po- żej mocy zapewniało okrętom wysoką lub 0111DM) dwójnych dział 37 mm typu 614 (na prędkość maksymalną, ale zarazem po- Warianty z mocniejszym silnikiem dziobie i rufie) oraz dwóch podwój- drażało bieżącą eksploatację. W związ- marszowym. W Dalianie zbudowano nych działek plot. 25 mm typu 615, usta- ku z tym opracowano kolejną modyfika- (w latach 1962-1968) 59 okrętów wa- wionych obok siebie za nadbudówką, cję, w której dwa z silników zastąpiono dwóch działek bezodrzutowych 75 mm słabszymi, o mocy 300 KM, które miały 3. Trzy prototypy zostały później przekazane do typu 56, oraz moździerza 82 mm (któ- służyć pływaniu ekonomicznemu. We- Północnego Wietnamu, i utracone w trakcie tamtej- dług projektu 0111B zbudowano w Da- szej wojny. ry miał służyć wystrzeliwaniu pocisków 4. Długość lufy 63 kalibrów, kąt podniesienia oświetlających). Możliwe było zabranie lianie (w 1965) 16 okrętów, z których -10º/+85º, szybkostrzelność ok. 340 strz./min., za- min morskich (w liczbie 8-10 sztuk). po sześć trafiło do Floty Północnej (Běi- sięg 4500 m. 5. Długość lufy 60 kalibrów, kąt podniesienia Mimo niewielkich rozmiarów, okręty hăi Jiánduì) i Południowej, a cztery do -10º/+85º, szybkostrzelność ok. 850 strz./min., za- wykazały się dobrą dzielnością morską, Wschodniej. sięg 2700 m

88 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Eksportowy szlagier Mao Zedonga. Chińskie patrolowce typu 062 (Shanghai I-III, Haizhui)

Projekt 0111C (Shanghai II)

Rys. Copyright Jürgen Eichardt riantu 0111D-I (wszystkie dla Floty tywny, wysokiej częstotliwości MG-11 fie. Umieszczono tam skromne wyposa- Wschodniej), a następnie (1965-1969) (radziecki) oraz dwie wyrzutnie rakieto- żenie trałowe, zasadniczo ograniczone 26 wariantu 0111D-II (22 dla Floty Pół- wych bomb głębinowych typu 62 (kopia do prostego trału kontaktowego. Łącznie nocnej i 4 dla Południowej). radz. RBU-1200). kal. 250 mm. Na Za- powstało 20 okrętów w tym wariancie. chodzie ów wariant określono jako typ Projekt 0111R „Shanghai III”. Projekty 0111E i 0111F W latach 60. na trzech okrętach typu W 1972 roku w Dalianie zwodowano W latach 80. w stoczni Guăngxī 0111C testowano silniki benzynowe dla 2 prototypy (weszły następnie w skład Guìjiāng w Wúzhōu wykonano dwa spe- planowanego wariantu R. Ostatecznie Floty Północnej), a potem w 1975 roku cjalne zamówienia. Były to: w 1983 roku jednak nie podjęto jego budowy, prefe- zbudowano 25 okrętów w serii (0111S- dwa okręty projektu 0111E dla policji rując pozostanie przy sprawdzonej si- II), z których 8 pozostało na północy, w Shenzhen (Shēnzhèn Wŭjíng), a rok łowni opartej o silniki wysokoprężne. a 17 trafiło do Floty Wschodniej. później sześć jednostek projektu 0111F zbudowano dla straży celnej prowincji Projekt 0111S Trałowce typu „Fushun” Kwangtung (Guăngdōng Hăigūn). Pro- Oczywista słabością typu 062 był Na bazie projektu 0111C w latach 70. jekt 0111F jest dodatkowo wyposażony wspomniany już brak urządzeń do wy- XX w. opracowano wariant trałowca, na w lekki dźwig oraz małą motorówkę. krywania zanurzonych okrętów pod- Zachodzie znany jako „Fushun”. Adapta- wodnych. W związku z tym w 1970 cja do tego zadania ograniczyła się do Projekt 062-I i 062-IG roku przystąpiono do opracowania wa- niezbędnego minimum: zrezygnowano Po zakończeniu seryjnej produkcji riantu ścigacza o.p., wyposażonego z działek położonych za nadbudówką, typu 062 (0111C) na początku lat 80. w sonar i silniejsze uzbrojenie ZOP. Typ dzięki czemu zyskano obszerny (jak na podjęto prace nad odświeżeniem projek- 0111S otrzymał kadłubowy sonar ak- wielkość okrętu) pokład roboczy na ru- tu. Jako wzór przyjęto wariant ścigacza okrętów podwodnych (0111S), na które- Projekt Shanghai II Fushun go podstawie opracowano projekt 062‑I, 0111C 0111D 0111E na Zachodzie znany jako „Haizhui” lub Liczba 216 85 2 20 (rzadziej, i nie do końca poprawnie) Wyporność 122,5/136 t ok. 130 t ok. 125 t „Shanghai III”. Produkcją typu zajęła się Wymiary 38,78×5,4×1,7 m stocznia Guăngxī Guìjiāng. W 1985 zwo- Napęd 2× L12-180A 4× L12-180 4× L12-180A 2× L12-180A dowano prototyp, a rok później ruszyła 2× L12-180Z 2× L12-180Z właściwa produkcja. Typ 062-I został nieznacznie wydłużo- Moc maszyn 4400 KM 5000 KM 4800 KM 4400 KM ny (wobec 062C), powiększeniu uległa Prędkość 28,5 w. 30 w. 31 w. 28,5 w. także nadbudówka – co poprawiło wa- maks. runki pracy i bytowe na okręcie. Zwięk- Uzbrojenie 2×II 37 mm 2×II 25 mm 1×II 37 mm szono wymiary pomieszczenia miesz- 2×II 25 mm 2×II 14,5 mm kalnego, zainstalowano klimatyzację Wyposażenie radar radar oraz zwiększono zbiornik słodkiej wody. elektroniczne typ 753/756 Tak więc choć warunki na tych niewiel- Załoga 25 ok. 30 kich jednostkach nadal trudno uznać za

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 89 Eksportowy szlagier Mao Zedonga. Chińskie patrolowce typu 062 (Shanghai I-III, Haizhui)

Projekt Shanghai II Shanghai III Haizhui rum. VS rum. VP 0111S 062-I 062-IG Liczba 4 17 27 ok. 10 ok. 70 Wyporność 123/135 t 128 t 149 t 150/170 t Wymiary 38,8×5,4×1,55 m 41,1×5,3×1,8 m Napęd 2× M50-F4 4× L12-180A 2× 12D6 Moc maszyn 4220 KM 4800 KM Prędkość maks. 28,5 w. 31 w. 29 w. Uzbrojenie 2×II 30 mm 1×I 57 mm 2×II 37 mm 2×II 37 mm 2×II 14,5 mm 1×II 37 mm 2×II 25 mm 2×II 25 mm 2×V RBU-1200 2×V zbg typ 56 2×II 14,5 mm 2 zbg Wyposażenie radar Don-1 radar Don-1 radar, sonar radar typ 756 radar Anritsu 726UA elektroniczne sonar sonar Załoga 34-35 34 46 komfortowe, to jednak uległy wyraźnej w skład MW ChRL. Można jedynie po- tzn. z „3” jako liczbą setek7. Możliwe, że poprawie jeśli porównać je z wcześniej- kusić się o kilka zdań dotyczących nu- zmianę przeprowadzono po prostu po- szymi wariantami. meracji nadawanej różnym klasom przez przestawienie cyfry, tzn. np. 3-631 W miejsce dotychczas stosowanego okrętów. stał się 6331. Poza tym znane są jednost- masztu kratownicowego zainstalowano W pierwszej połowie lat 60. „szan- ki o numeracji w seriach 31##, 32## nowy, mniejszy, ale pełniejszy. Oczywi- ghaje” nosiły jeszcze numery trzycy- i 44##. Obecnie w służbie MW pozosta- ście zarówno przedłużenie jednostki, jak frowe. Według jednego źródła nie- je prawdopodobnie ok. 30-35 okrętów i powiększenie nadbudówki, musiały się które z okrętów miały nawet nazwy typu 062C, a pozostałe zostały wycofa- odbić na wyporności, która odpowied- własne6.Nie później niż w połowie de- ne, lub przekazane do licznych służb po- nio wzrosła. Choć stateczność i dziel- kady dla okrętów tej wielkości wprowa- licyjnych lub cywilnych8. ność morską typu 062 uznawano za za- dzono schemat #-###, przy czym na Najnowsze chińskie okręty typu „Ha- dowalające, to jednak podjęto decyzję wszystkich znanych zdjęciach typu 062 izhui” (062-IG) noszą numery czterocy- o dodatkowym montażu stępek prze- tego okresu pierwszą cyfrą jest „3” (se- frowe w seriach 11## do 13##, przy ciwprzechyłowych. rie 3-5## i 3-6##). W 1974 r. ponownie zmieniono numerację, zarazem eli- 6. Np. Yángzhōu, Quánzhōu, Lúzhōu, Gŭnzhōu, Jīnzhōu, Taizhōu oraz Chángzhōu. SŁUŻBA minując łączniki z napisu. Dla małych 7. Znane są serie 13##-43## oraz 63##-93## Chińska Republika Ludowa okrętów wprowadzono wówczas nume- (seria 53## jest hipotetyczna i niepotwierdzona). Niestety, brak dokładnych informa- rację czterocyfrową. Co ciekawe, prawie 8. Straż celna (Hăiguān), policja morska (Hăigōng), straż graniczna (Gōngbiān), straż ochro- cji pozwalających opisać losy poszcze- wszystkie „liniowe” okręty typu 062C ny wybrzeża (Hăijíng), urzędy morskie (Hăishìjú) gólnych okrętów typu 062 wchodzących otrzymały numer wg schematu #3##, oraz obrona graniczna (Biānjian).

Kolejne ujęcie jednostki chińskiej, tym razem w wersji 062-1. Na fotografii 1239 – flagowy okręt 3. dyonu 26. eskadry patrolowców Floty Wschodniej. Fot. Internet

90 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Eksportowy szlagier Mao Zedonga. Chińskie patrolowce typu 062 (Shanghai I-III, Haizhui) czym druga cyfra oznacza flotę. We Flo- cie Północnej służy przynajmniej 7 okrę- tów o numerach 1101-1107. Najwię- cej jednostek (32 sztuki) znajduje się we Flocie Wschodniej, w ramach trzech eskadr, każda po 2-3 dywizjony (po 4 okręty). W 21. eskadrze patrolowców (Hùwèitĭng 21-dàduì) służą okręty 1201- 1208, w 26. eskadrze 1231-1242, a w 29. eskadrze 1271-1282. Wreszcie we Flocie Południowej znajduje się przynajmniej 9 jednostek (znane numery 1301-1305, 1311-1313 i 1348).

EKSPORT Ogółem zagranicę przekazano lub sprzedano 100-107 okrętów typu 062A/C oraz 14 typu 062-I (łącznie 111-118 okrętów). Wśród odbiorców było 16-17 państw, z tego większość (7-8) z Afryki Dwa albańskie okręty typu 062C w bazie Pashaliman, prawdopodobnie przełom lat 70. i 80. Subsaharyjskiej, 6 z Azji oraz po 2 z Pół- Ciekawe, że pełniący wartę marynarz nie posiada magazynku w karabinie. Fot. Albmilitary.com nocnej Afryki i Europy. Co ciekawe, na- bywcy wariantów 062-I w większości łu na dywizjony: 150-152 oraz 650-652. 2002, a reszta została wycofana w 1997 byli wcześniej użytkownikami 062C. Do połowy lat 90. pierwszą trójkę prze- lub 1998. Dwa okręty zostały porzuco- Okręty wyeksportowane w latach 80. mianowano jeden raz (na P121-P123), ne w Sarandzie, jeden w Pashaliman nosiły tymczasowe numery burtowe wg a drugą dwukrotnie (P931-P933, a na- (prawdopodobnie niedawno złomowa- schematu E ###9. stępnie P421-P423). W tym samym okre- ny), a jeden w pobliskiej zatoczce, na sie niektóre okręty otrzymały wyrzutnie półwyspie Karaburun. Albania torpedowe (533 mm), zdjęte z kutrów Albańska marynarka wojenna otrzy- torpedowych typu 025 (Huchuan). Angola mała sześć okrętów typu 062C w poło- Podczas panującej w Albanii Prawdopodobnie w 1979 lub 1980 wie lat 70. (cztery w 1974 i dwa w 1975). w 1997 r. anarchii (wywołanej upad- otrzymała jeden-dwa okręty typu 062C, Według zachodnich roczników, otrzy- kiem piramid finansowych) 3-4 okrę- wycofany (wycofane?) po kilku latach. mały one początkowo numery burtowe ty zostały uszkodzone i rozszabrowane, 101-106, na początku lat 80. zmienione a jeden (P123) został w marcu porwany Bangladesz na 541-546. Jednak na zdjęciu wykona- do Włoch. Później wyremontowany (na W czerwcu i lipcu 1980 roku MW nym prawdopodobnie na przełomie lat koszt Rzymu), a w listopadzie zwróco- Bangladeszu (Bāmlādesh Nou Bāhinī) 70. i 80. widać okręt z numerem 550 (być ny Albanii. Ok. 2000 zmienił oznaczenie może zatem prawidłowy zestaw to 540- na P115. Obecnie stacjonuje w bazie Bi- 9. M.in. E601-E604 (1984, przeznaczony do 542 i 550-552). Na początku lat 90. okręty sht i Pallës (na północ od Durrës). Z po- Egiptu) oraz E303 (1986, prawdopodobnie przezna- otrzymały nowe numery, według podzia- zostałej piątki tylko P421 służył do ok. czony do Zairu lub Sierra Leone).

Eksport typu 062A i 062C (Shanghai I-II) 1982 4 Bangladesz Data Liczba Państwo 1984 4 Egipt 1963 3 Wietnam Północny 1987 4 Sierra Leone, Zair 1966-1969 15 Korea Północna 1989 2 Gambia 8 Wietnam Północny 1992 2 Tanzania 1970-1971 6 Tanzania 2000 3 Sri Lanka 1972 13 Pakistan, Sri Lanka

1973 7 Gwinea, Sierra Leone Eksport typu 062-I (Haizhui) oraz modyfikacji 1-2? Tunezja Data Liczba Państwo 1974-1975 13 Albania, Pakistan, 1991-1992 3 Sri Lanka Kongo (Brazaville) 1994 3 Tunezja 1976-1978 10 Zair, Gwinea, Kamerun, 1995-1996 5 Sri Lanka, Sierra Leone, Tunezja, Bangladesz, Sri Lanka Bangladesz 1979-1980 6 Bangladesz, Sri Lanka 2006 1 Sierra Leone 1-2? Angola 2010 2 Timor Wschodni

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 91 Eksportowy szlagier Mao Zedonga. Chińskie patrolowce typu 062 (Shanghai I-III, Haizhui) pozyskała cztery okręty typu 062C. otrzymały klasyczne szare. 795 i 797 zo- może zamiast działek 25 mm miały dwa Otrzymały one nazwy Shaheed Do- stały nieznacznie zmodernizowane pod pojedyncze działka 57 mm. Wycofane ulat, Shaheed Farid, Shaheed Mohibul- koniec lat 90. Ok. 2008 roku 799 bazo- w 1987 roku. lah i Shaheed Akhtaruddin, oraz nume- wał w Mersa Matruh, a pozostała trój- ry burtowe P401-P404. W maju 1982 ka w Suezie, obecnie jednak wszystkie Kongo (Brazzaville) dostarczono kolejną czwórkę: Tawheed, przebazowano do Abukiru. W marcu 1975 roku do Ludowej Re- Towfiq, Tamjeed i Tanveer (P611-P614). publiki Konga (taką nazwę nosiło wów- Mniej więcej w tym samym czasie „Sha- Gambia czas owe państwo) dostarczono trzy heedy” zmieniły numery burtowe na Ten mały afrykański kraj (od lutego patrolowce typu 062C. Otrzymały one P411-P414. 1982 do września 1989 tworzący wraz numery burtowe P-401 do P-403, zmie- Pozostające w MW okręty należa- z Senegalem konfederację Senegam- nione pod koniec lat 80. na P-201 do ły odpowiednio do 41. i 61. eskadry pa- bii) 2 lutego 1989 otrzymał dwa okręty P-203. Wycofane w 1991 roku. trolowców (Patrol Squadron 41, 61), typu 062C, które (po wejściu do służby stacjonujących w Chittagong. Część w maju 1989) otrzymały nazwy Banjul Kongo (Kinszasa) została uzbrojona w wyrzutnie torpe- i Cuajur, zmienione w 1991 lub 1992 Pierwsze cztery patrolowce typu dowe zdjęte z kutrów typu 025. Okrę- roku na Gonjur (101) i Brufut (102). 062C dostarczono do Zairu (taką nazwę ty drugiej serii (Shaheed ...) zostały wy- Były to jednostki wycofane z MW ChRL, nosiło w latach 1971-1997 Kongo-Kin- cofane w 1995. Dwie jednostki (Tawheed zbudowane w 1979 roku i zmodernizo- szasa) pod koniec lat 70., w dwóch pa- w grudniu 1995 oraz Towfiq w 2006) zowane przed dostawą. Nosiły one niety- rach: we wrześniu 1976 (101-102) oraz stały przekazane straży granicznej (Ban- powe uzbrojenie (3×II 25 mm), zamon- wrześniu 1978 (103-104). Były to jed- gladesh Coast Guard). towano również nowy radar (Furuno nostki standardowe, ale z dwiema wy-

Egipski 797 sfotografowany w 1997 r. Fot. Internet W połowie lat 90. Bangladesz otrzy- 1505) Początkowo wchodziły w skład rzutniami bezodrzutowymi 75 mm mał także (w darze od ChRL) jeden armii (3. kompanii morskiej), a 30 lip- na dziobie. Służyły zarówno na rze- okręt typu 062-I zbudowany w stoczni ca 1996 zostały wcielone do nowoutwo- cze Kongo i jej ujściu, jak i na jezio- Guăngxī Guìjiāng, dostarczony 9 kwiet- rzonej Gambia Navy. Wycofane w 1998 rze Tanganika. Do połowy lat 80. cała nia 1996 r. i wprowadzony do służby roku, prawdopodobnie ze względu na czwórka została poważnie zużyta – 4 sierpnia, pod nazwą Barkat (P711). zły stan techniczny. w związku z tym jeden okręt (praw- Obecnie wchodzi w skład 71. eskadry dopodobnie 104) poddano kanibaliza- patrolowców10. Gwinea cji, dla zachowania pozostałej dwójki, Gwinejska marynarka otrzyma- a w lutym 1987 pozyskano z ChRL ko- Egipt ła sześć okrętów typu 062C, dostar- lejną parę (105-106). W połowie 1990 Marynarka wojenna Egiptu (al-Quw- czonych parami w latach 1973, 1974 dwa (wt. 101) zatonęły w porcie (Ba- wat al-Bahriyâ al-Misriyâ) pozyskała i 1976. Nadano im numery burtowe od nana). Po podniesieniu (we wrze- cztery okręty typu 062I/I w 1984 roku. P-733 do P-738. Być może zamiast dzia- śniu 1990) zrezygnowano z odbudowy Dostarczone z numerami tymczaso- łek 25 mm otrzymały dwa pojedyn- 101, co zmniejszyło liczbę patrolow- wymi E601-E604, na miejscu otrzyma- cze działka 57 mm. Wycofane w latach ców do czterech. W tym samym czasie ły numery burtowe 793, 795, 797 i 799. 1989-1990. dwa okręty (102 i 106?) poddano ma- Chińskie działka 25 mm zastąpiono po- łej modernizacji (m.in. nowe radary). dwójnym działkiem 23 mm (radziec- Kamerun 105 prawdopodobnie został wycofany kiego typu, egipskiej produkcji), poza Marynarka wojenna Kamerunu (Ma- w połowie lat 90. Jeden z okrętów tra- tym egipskie okręty nie posiadają wy- rine nationale du Cameroun) otrzyma- rzutni bomb głębinowych. Początkowo ła dwa okręty typu 062C, w lipcu 1976 10. Razem z Salam (eks-kutrem rakietowym egipskie okręty nosiły nietypowe, czar- roku. Nadano im nazwy Cap Camero- typu 021) oraz Sanggu i Turag (eks HMS Lindisfarne ne malowanie, ale pod koniec lat 80. un (101) oraz Man o’War Bay (102). Być i Guernsey typu “Island”).

92 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Eksportowy szlagier Mao Zedonga. Chińskie patrolowce typu 062 (Shanghai I-III, Haizhui)

Jeden z patrolowców pod banderą Zairu. Uwagę zwraca duża ilość cywilnych oficjeli na pokładzie. Fot. zbiory Bernard Prézelin fił w 1998 w ręce rebeliantów. 103 (być Pakistan jako Sabqat, Rafaqat, Rahat i Sadaqat. może noszący nazwę Oubangi) zatonął Jako jeden z najważniejszych sojusz- Larkana przeniesiony do rezerwy 23 listopada 2000 roku w Bomie. Obec- ników ChRL, Pakistan nie miał proble- w 1990, wycofany w 1994. Kolejne okrę- nie w służbie pozostają 102 i 106 (102 mu z uzyskaniem chińskich okrętów. ty wycofano w 1990 (eks-Quetta), 1991 być może został porzucony), oba na rze- Pierwszą partię (8 sztuk) patrolowców (eks-Sahiwal), 1993 (Mardan, Sukkur ce Kongo. typu 062C dostarczono w 1972 roku. i eks-Bannu) oraz 1996 (Gilgit). Były to: Quetta (141), Lahore (142), Mar- W 1998 do MSA trafiły ostatnie dwa Korea Północna dan (143), Gilgit (144), Pishin (145), „szanghaje” z marynarki wojennej. Marynarka wojenna Koreańskiej Re- Sukkur (147), Sehwan (148) i Bahawal- Obecnie z tuzina pakistańskich okrętów publiki Ludowo-Demokratycznej (Josŏn pur (149). Pozostałe cztery okręty dotar- typu 062C pozostaje czwórka w służbie Inmin-gun Haegun) ok. 1967-1969 po- ły do Pakistanu w 1974 roku – były to MSA: Pishin (P65), Sabqat (P66), Rafa- zyskała z Chin 15 okrętów typów 062A Bannu (154), Kalat (156), Larkana (157) qat (P68)11 oraz Bahawalpur (P69). i 062C. Koreańskie „szanghaje” otrzy- oraz Sahiwal (160). Wchodziły w skład mały trzycyfrowe numery burtowe, 10. eskadry patrolowców (10th Patrol Rumunia w seriach 38# i 39# (prawdopodob- Craft Squadron). Bliskie stosunki, a wręcz fascyna- nie 381-388 i 391-397). Stacjonowały na W 1982 roku cztery okręty (Quetta, cja ze strony Nicolae Ceauşescu wobec Morzu Żółtym. Część jednostek wyposa- Bannu, Kalat i Sahiwal) przeniesiono do dyktatury Mao Zedonga zaowocowały żono w działka 57 mm zamiast 25 mm, rezerwy. Cztery lata później, po utworze- do tego wszystkie posiadały wyrzutnie niu Agencji Bezpieczeństwa Morskiego bezodrzutowe 75 mm na dziobie. Wyco- (Maritime Security Agency) zostały one 11. Nie do końca jasna jest konkordancja, tzn. jakie nazwy pierwotnie nosiły Sabqat i Rafaqat – je- fane w latach 90. wcielone do tej służby (1 stycznia 1987) den z nich to zapewne dawny Kalat. Pakistański Sabqat w barwach Maritime Security Agency. Fot. zbiory Bernard Prézelin

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 93 Eksportowy szlagier Mao Zedonga. Chińskie patrolowce typu 062 (Shanghai I-III, Haizhui) m.in. dostawami chińskiego uzbroje- zerwy. W marcu 1987 Pekin podarował były to Ranasura (P320) oraz Ranaviru nia dla Rumunii. W 1971 roku do Kon- władzom kraju nowe dwa okręty (uzbro- (P321), należące do zmodyfikowanego stancy dostarczono trzy okręty typu jenie: 1×II 37 mm, 2×II 14,5 mm): Moa typu 062C (150 t, 41×5,4×1,6 m, 4800 0111C-II, które zostały wcielone do i Naimbana, zapewniając przy tym kil- KM, 29 w., uzbrojenie: 1×II 30 mm rumuńskiej marynarki jako VP 22, 24 kunastomiesięczną pomoc szkoleniowo- bryt. Royal Ordnance GCM-AO3, 2×II i 25. Rok później w stoczni wojskowej -remontową, w postaci 17 chińskich ofi- 25 mm, 2×II 14,5 mm lub 12,7 mm, za- w Mangalii (Şantierul Naval 2. Mai) cerów i techników. łoga 4+24) oraz Ranarisi (P322), będą- rozpoczeto licencyjną budowę „szan- Po zużyciu tej pary w listopadzie 1996 cy już pełnoprawnym przykładem typu ghajów” (trochę różniących się od przekazano nowy okręt, należący już 062-1. Cała trójka została zbudowana chińskiego oryginału – zob. tabelka), do zmodernizowanego typu „Haizhui”. w Guijiang. w dwóch wariantach. W latach 1974- Jednostkę wprowadzono do służby W międzyczasie rozgorzała wojna 1975 zbudowano 4 ścigacze okrętów 1 stycznia 1997 roku pod nazwą Alima- domowa z tamilskimi separatystami. podwodnych dla marynarki (VS 41- ny Rassin (PB 103). Wycofany ok. 2005 15 lipca 1991 doszło do ataku na Rak- VS 44), a do połowy lat 80. - 17 patro- i zastąpiony 10 marca 2006 bliźniaczym shaka, w którym zginęło 2 marynarzy. lowców dla straży granicznej (VP 20- Sir Milton (PB 105). 19 kwietnia 1995, w jednym z najwięk- VP 21, VP 23 i VP 26-VP 39). szych starć morskich konfliktu (pod Dwie jednostki ukończono jako ten- Sri Lanka Trincomalee) Tamilom udało się zato- dry nurków (navă rapidă de scafan- Marynarka wojenna Sri Lanki była pić dwa syngaleskie patrolowce - Rana- dri), uzbrojone w 1×II km 14,5 mm, (i jest) największym poza ChRL użyt- sura oraz Sooraya – a także poważnie pod nazwami Saturn (w służbie od 19 kownikiem typu 062. Pierwszą dosta- uszkodzić wspomnianego przed chwilą

Patrolowce rumuńskiej policji granicznej w Mangalii (pośrodku dwie jednostki typu Shanghai II). Fot. Laurienţu Mitu października 1978) i Venus (4 grudnia wą (w lutym 1972) była para okrętów Rakshaka (na tyle poważnie, że w ciągu 1978). Część okrętów wycofano w la- typu 062C, Sooraya (P3140) i Weeraya roku został wycofany z służby). Łącznie tach 80. i 90. (w tym ścigacze o.p.), ale (P3141). W lipcu dostarczono dalsze w owej bitwie zginęło 12 syngaleskich pewna liczba patrolowców pełni służ- dwie jednostki: Ranakami (P3142) oraz marynarzy. 19 lipca 1996 na wysokości bę do dziś, w barwach policji granicznej Daksaya (P3143), a w grudniu jako Mullaitivu tamilskie „morskie tygrysy” (Poliţia de Frontiera). W służbie (w ma- ostatni (piąty) z pierwszej partii dotarł zatopiły patrolowiec Ranaviru (wraz rynarce wojennej) pozostają również Balawatha (P3144). Kolejną parę pozy- z 35 ludźmi załogi, wt. dowódcą okrętu Saturn i Venus, zmodernizowane ostat- skano 30 listopada 1980 roku – były to kmdr. Parakrama Samaraweera). nio w 2006 roku. Jagatha (P3145) i Rakshaka (P3146). W połowie lat 90. zmieniono numery W latach 80., na fali tamilskiego za- burtowe okrętów pierwszej serii, usuwa- Sierra Leone grożenia, okręty dozbrojono w dwa po- jąc z nich trzecią cyfrę (czwórkę). ocala- Pierwsze trzy okręty typu 062C tra- jedyncze kmy 14,5 lub 12,7 mm. Już ła trójka otrzymała odpowiednio nume- fiły do Sierra Leone w czerwcu 1973 w 1983 roku wycofany został Dak- ry - Weeraya (P311), Ranakami (P312) roku. Otrzymały niezbyt skomplikowa- saya (ponoć z powodu pożaru), potem a Jagatha (P315). ne numery 001-003. W 1979 roku 001 kolejnym skreślonym okrętem został Pomiędzy wrześniem 1995 a 22 ma- wycofano, a pozostałe dwa przekazano (w 1991) Balawatha. jem 1996 roku chińskie statki transpor- do dyspozycji cywilnego zarządu por- 14 lipca 1992 do służby weszły trzy towe dostarczyły trzecią serię typu 062 tu (Freetown Port Authority). W 1982 okręty (dostarczone od września do li- dla Sri Lanka Navy. Wcielone do służ- roku 002 został zatopiony jako okręt-cel, stopada 1991), stanowiące drugą se- by 9 września 1996 okręty to: Ranajaya a 003 rozbrojony i przeniesiony do re- rię „szanghajów” Sri Lanka Navy – (P330), Ranadeera (P331) i Ranawickre-

94 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Eksportowy szlagier Mao Zedonga. Chińskie patrolowce typu 062 (Shanghai I-III, Haizhui)

Patrolowiec Ranaviru marynarki wojennej Sri Lanki. Okręt został zatopiony w 1996 roku przez Tamilów. Fot. Bernard Prézelin ma (P332). Ta trójka, zbudowana rów- Tanzania Timor Wschodni nież w Guijian, należała do wzmocnio- Pierwszym afrykańskim państwem, 11 czerwca 2010 roku do niewielkiej nego typu 062-1 (1×II 37 mm typ 76, które otrzymało patrolowce typu floty tego niedawno powstałego pań- 1×II 25 mm typ 81 i 2×II 14,5 mm). 062C, była Tanzania. W latach 1970- stwa dołączyły dwa okręty typu „Ha- Ostatnia (jak dotąd), czwarta seria, 1971 do tego państwa dostarczono izhui” – Jaco oraz Betano. została dostarczona 11 czerwca 2000 sześć okrętów (JW 9861-JW 9866)12. roku. Co ciekawa, była oparta na... tro- Ostatni z tej szóstki okręt został unie- Tunezja chę już przestarzałym typie 062C. Stąd ruchomiony w 1991 roku (a w latach Według niepotwierdzonych infor- owe trzy okręty można uznać za ostat- 1994-1995 wszystkie wycofano)13. macji, pierwsze dwa „szanghaje” tu- nie „szanghaje” pierwszej generacji. W związku z tym, w czerwcu 1992 nezyjska marynarka wojenna otrzy- Były to: Edithara (P317), Wickrama Chiny dostarczyły Tanzanii kolejne mała w 1973 roku. Nie wiadomo, (P318) i Abeetha (P319). Okręty zosta- dwa „szanghaje” (JW 9867-JW 9868) – co się z nimi stało (o ile to prawda). ły zbudowane przez stocznię w Qinxin. były to prawdopodobnie okręty wyco- 4 kwietnia 1977 roku pozyskano kolej- W stosunku do oryginalnego projek- fane z MW ChRL, a następnie zmoder- ną (lub jednak pierwszą parę) – były tu zmieniono uzbrojenie (2×II 20 mm nizowane do aktualnego modelu. Pod GCM-AO3-2, 2×II 14,5 mm oraz, koniec lat 90. otrzymały nazwy (Mzi- 12. JW = Jeshi la Wananchi (kiswahili „siły 2×I 7,62 mm), zainstalowany nowo- zi i Mzia) oraz nowe numery burtowe zbrojne”). 13. Do ok. 2005 w pobliżu przystani MW w Da- czesny radar (Koden MD 3220 Mk 2) (P 67-P 68). Obecnie stacjonują w Da- ressalam leżały jeszcze wraki dwóch okrętów typu i zmieniono nadbudówkę. ressalam. 062.

Zgrupowanie patrolowców tanzańskich w 1984 roku. Mała budka na rufie jednostki 9864 to wspomniana w tekście rozkładana… tolateta. Fot. zbiory Leo van Ginderen

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 95 Eksportowy szlagier Mao Zedonga. Chińskie patrolowce typu 062 (Shanghai I-III, Haizhui)

żej ilości, a zarazem mało kłopotliwe utrzymanie. Był to również powód, dla którego stały się swoistym „szlagierem eksportowym” (choć częściej jako po- darunek polityczny, niż obiekt handlu), zasilając floty wielu krajów „trzeciego świata”. Warto odnotować, że okrę- ty służące pod banderą Chin, Korei Pół- nocnej, Sri Lanki i Wietnamu miały okazję znaleźć się w ogniu walki. Pomi- mo ponad półwiecznej genezy, projekt jest nadal rozwijany – typ 062C został już w dużej mierze zastąpiony w Chi- nach przez kolejną generację (062‑1), Tunezyjski Kuriat – przedstawiciel specjalnej modyfikacji typu 062 wykonanej na zamówienie tego państwa. Fot. Internet a poza tym na bazie „szanghajów” opracowano kilkanaście typów okrę- to Gafsa (P 305) i Amilcar (P 306). Wietnam tów przeznaczonych dla różnych służb W 1984 w stoczni SOCOMENA14 Demokratyczna Republika Wietnamu policyjnych i cywilnych. w Bizercie dokonano wymiany napę- pod koniec lat 60. otrzymała od ChRL dów, na zestawy po 4 niemieckie sil- osiem patrolowców typu 062 (praw- Bibliografia niki MTU 9V331 TC92 o łącznej mocy dopodobnie po cztery, w maju 1966 1. Blechman B., Berman R., Guide to Far Eastern 4260 KM. W 1997 obie jednostki wy- i w 1968 roku). Poza tym wcześniej Navies, Annapolis 1978. cofano. (w 1963 lub 1964) przekazano ponoć 2. Breyer S., Meister J., Die Marine der Volksrepublik W międzyczasie – w 1992 roku – Tu- okręty prototypowe (dwa projektu 0111 China, München 1982. nezja złożyła w Chinach zamówienie i jeden 0111A). Z początkowego okresu 3. Combat Fleets (różne roczniki) na trzy okręty zmodyfikowanego (zgod- znane są dwa numery burtowe: T-197 4. Goldrick J., No Easy Answers: The De- nie z potrzebami) projektu 062C. „Tu- i T-209, pod koniec lat 70. prawdopo- velopment of the Navies of India, Pakistan, nezyjskie szanghaje” były lżejsze (120 t) dobnie zmienione (na serię HQ‑2##?). Bangladesh and Sri Lanka 1945-1996, New Delhi i krótsze (35×5,4×1,8 m), i wyposażo- Wycofane w latach 80-90. (jeden do- 1997. ne w napęd niemieckiej produkcji (4 sil- trwał do ok. 2005 roku, i może nadal ist- 5. Jane’s Fighting Ships (różne roczniki) niki MWM TBD604 o łącznej mocy nieć). 6. Pawłow A., Korabli kitajskogo fłota, Jakuck 1996. 4400 KM). Uzbrojenie składało się jedy- 7. Rumäniens eigener Weg zum Marineschiffbau, nie z dwóch podwójnych działek 25 mm * * * „Marine-Arsenal Sonderheft”, nr 19. chiń. typu 81. Jednostki dostarczono (na Jednostki typu 062 stanowiły uciele- 8. www.bdmilitary.com, www.china-defense. pokładzie statku do ładunków wielko- śnienie chińskiej floty w minionej epo- com, www.navy.lk, www.SinoDefence.com, gabarytowych) w styczniu 1994 roku, ce – proste, wręcz prymitywne, ale za 60.250.180.26, russian-ships.info, bbs.top81.cn a w marcu całą trójkę wcielono, pod to bardzo liczne. Mimo oczywistych nazwami: Utique (P 207), Jerba (P 208) wad miały też i zalety, gdyż ich prosto- 14. Société Tunisienne de Constructions (et de i Kuriat (P 209). ta pozwalała na łatwą budowę w du- Réparations) Mécaniques et Navales.

Kolorowa, ekspresyjna fotografia patrolowca wietnamskiego - tutaj T-197 w latach 70. Fot. zbiory Jarosław Malinowski

96 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Trałowce projektu 254M wykony- Janusz Janik wały zasadnicze trałowania bojowe.Tekst Fot. Archiwum 8. FOW

Rozminowywanie Kadet Rinne1

Druga wojna światowa dowiodła bez- sy żeglugowe państw wojujących oraz większe akweny połowowe, siły trałowe sprzecznie, że broń minowa2, zarówno ze względu na płytkość i podatność mo- umożliwiły ożywienie i przyspieszenie ofensywnie jak i defensywnie zastoso- rza do prowadzenia na szeroką skalę rozwoju gospodarczego wybrzeża. wana, jest groźnym, skutecznym i eko- wojny minowej, minowano go bardzo W ciągu następnych lat Siły Trało- nomicznym środkiem walki na morzu. intensywnie przez całą wojnę. Zgod- wo-Minowe Polskiej Marynarki Wojen- Z danych statystycznych, przytoczo- nie z danymi zawartymi w protokole nr nej samodzielnie kontynuowały zapo- nych w historii wojen morskich wynika, 11 z 1947 r. Strefowego Kolegium do czątkowane przez Flotę Bałtycką ZSRR że jeżeli w wojnie krymskiej użyto 2600 spraw rozminowania mórz Barentsa, rozminowanie akwenów, za bezpie- min, a w wojnie rosyjsko-japońskiej Bałtyku i Czarnego (BBCzZ), na Bał- czeństwo których odpowiedzialna była 6500 min, to w I wojnie światowej po- tyku postawiono łącznie 69 123 miny Polska. stawiono już około 310 000, a w II woj- morskie oraz 15 836 ochraniaczy pola Przy całej złożoności problematy- nie światowej ponad 700 000 min3. minowego. Z liczby tej Niemcy i Finlan- ki obrony przeciwminowej, towarzy- Wojujące państwa nadbrzeżne4 trak- dia postawiły 60 071, ZSRR – 18 342, szących jej niebezpieczeństwach, trud- towały walkę z zagrożeniem minowym Wielka Brytania – 2090, Szwecja – 4346 nościach i napięciu, walka z minami na Bałtyku jako najważniejsze przed- oraz Polska – 110 min i ochraniaczy morskimi była przez długie lata jednym sięwzięcie zabezpieczające działal- pola minowego5. z zasadniczych zadań Marynarki Wo- ność bojową okrętów, a obrona prze- Rozminowanie Strefy Odpowiedzial- jennej. W miarę wykonywania trało- ciwminowa nabrała dominującej roli ności Polski6, zapoczątkowane zosta- wań bojowych poszczególnych zagród w działalności poszczególnych flot. ło bezpośrednio po zakończeniu dzia- minowych rosły i mężniały załogi na- Szczególne nasilenie minowania obser- łań wojennych przez Flotę Bałtycką szych trałowców, doskonaląc organiza- wowaliśmy w ważnych akwenach ope- ZSRR i przyczyniło się do stosunkowo cję i taktykę użycia sił OPM7. Z roku na racyjnych, morzach płytkich, cieśni- szybkiego udostępnienia żegludze na- rok zwiększała się efektywność wykony- nach, kanałach, podejściach do portów szych głównych portów. Niszcząc miny wanych trałowań bojowych. i baz oraz redach i rzekach. Ze względu morskie, oddając żegludze oczyszczone W związku z koniecznością zabezpie- na to, że na Bałtyku krzyżowały się tra- tory wodne do portów, a rybakom coraz czenia żeglugi statków w wyporności

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 97 Rozminowywanie Kadet Rinne

Plan wykonania zadania trałowania bojowego pod Kadet Rinne. Źródło AMW sygn. 4028/91/4 ponad 55 000 BRT8 wprowadzonych od z Marynarką Wojenną NRD. We współ- trałami niekontaktowymi odcinka toru drugiej połowy 1970 r. do Polskiej Mary- pracy z NRD zorganizowano brzego- wodnego na północ od Darßer Ort. waż- narki Handlowej, Ministerstwo Żeglugi we stacje radionawigacyjne rozstawio- nego dla gospodarki narodowej12. Rejon zwróciło się z prośbą do Marynarki Wo- ne na terytorium Niemiec Wschodnich podlegający trałowaniu znajdował się jennej o przeprowadzenie trałowania oraz ze względu na znaczne oddalenie poza strefą odpowiedzialności Polskiej bojowego toru wodnego w rejonie Ka- rejonu od polskich baz9 postoje okrętów Marynarki Wojennej i był pod systema- dett Rinne. Pomimo położenia akwenu zorganizowano w oparciu o redę i port tyczną kontrolą okrętów państw NATO, poza strefą odpowiedzialności Polskiej Darßer Ort. Skróciło to przejścia w re- jak również graniczył z ruchliwym to- Rzeczypospolitej Ludowej nasz kraj był jon wykonywania trałowań bojowych rem wodnym. Warunki stworzyły ko- bardzo zainteresowany w oddaniu dla do minimum. nieczność bazowania Sił Trałowych żeglugi handlowej nowego, głębszego 24.07.1970 r. Dowódca Marynarki i jednostek pomocniczych na redzie toru wodnego. Realizacja powyższego Wojennej postawił zadanie10 Dowódcy i w porcie Darßer Ort oraz w porcie zadania była uzależniona od współpracy 8. FOW11: wykonać trałowanie bojowe Dranske. Okręty projektu 206F w trałowaniach bojowych pod Kadet Rinne służyły jako wiechostawy. Fot. Archiwum 8. FOW

98 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Otrzymał do dyspozycji siły 12. Dywi- zjonu Trałowców Bazowych w składzie 9 trałowców, 13. Dywizjonu Trałow- ców Bazowych w składzie 4 trałowców, 14. i 15. Dywizjonu Kutrów Trałowych w składzie 12 kutrów po 6 z każdego dywizjonu oraz grupę jednostek pomocniczych z 42. Dywizjonu Pomocniczych Jednostek Pływających. Dowódca 8. FOW w swoim rozka- zie13 określił, że w rejonie trałowania bojowego należy spodziewać się min niekontaktowych indukcyjnych typu ELM/A i ELM/1 z zapalnikami ASJ- 13 i ASJ-14 postawionych przez lotnictwo brytyjskie w latach 1941-1945. Min w rejonie postawiono około 144 i ostat- nią detonację stwierdzono w 1956 r. Wydzielone siły miały być przeba- Kutry trałowe projektu 361T wykonywały trałowania bojowe w rejonie nr 2. Fot. Archiwum 8. FOW zowane do dnia 31.07.1970 r. w rejon trałowania bojowego. W ramach operacji miały stacjonować w porcie Da- rßer Ortn, oraz na jego redzie. Począ- tek trałowania zaplanowano na dzień 01.08.1970 r. godz. 08:00. Na podstawie rozkazu Dowódcy MW Dowódca 8. FOW zarządził14: • Okręty 12. Dywizjonu Trałowców wraz z podporządkowanymi okrętami ORP Krogulec i ORP Kormoran do dnia 15.08.1970 r. wykonają trałowanie bojowe rejonu nr 1 o współrzędnych: φ 54° 35,8’N λ 012° 15,0’E φ 54° 35,3’N λ 012° 15,0’E φ 54° 43,9’N λ 012° 37,26’E φ 54° 43,9’N λ 012° 35,98’E od brytyjskich min indukcyjnych ELM/A i ELM/1 z zapalnikami ASJ-13 i ASJ-14 czterokrotnie na kierunkach zasadniczych trałami elektromagne- tycznymi typu TEM-52M w wariancie pętlowym. Sposób trałowania 2T, odle- głość trawersowa pomiędzy trałowcami 290 m, szerokość pasa trałowego 170 m, przykrycie pomiędzy pasami 60 m, Okręt R-35 wykonywał zadania zabezpieczenia ratowniczego operacji. Fot. Archiwum 8. FOW prędkość trałowania 4 W. Holownik H-20, jednostka wykorzystywana w celu dowozu żywności i niezbędnych materiałów. • 14. Dywizjon Kutrów Trałowych Fot. Archiwum 8. FOW wraz z podporządkowanymi kutrami trałowymi o nr 943, 944, 945, 947, 952, 953 z 15. dKTT15 i ORP Tukan oraz ORP Czajka do dnia 15.08.1970 r. wy- konają trałowanie bojowe rejonu nr 2 o współrzędnych: φ 54° 35,3’N λ 012° 15,0’E φ 54° 43,9’N λ 012° 37,26’E φ 54° 34,57’N λ 012° 15,0’E φ 54° 43,9’N λ 012° 39,1’E i od dnia 23.08.1970 r. rejonu nr 3 o współrzędnych: φ 54° 32,32’N λ 012° 15,0’E φ 54° 34,57’N λ 012° 15,0’E φ 54° 36,61’N λ 012° 20,17’E od brytyjskich min indukcyjnych

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 99 Rozminowywanie Kadet Rinne

Miejsca bazowania okrętów. Źródło AMW sygn 4028/91/4

ELM/A i ELM/1 z zapalnikami ASJ-13 pomiędzy pasami 60 m, prędkość trało- Zapewnić zaopatrzenie w pali- i ASJ-14 czternastokrotnie na kierun- wania 6W. wo, wodę, części zapasowe do tra- kach zasadniczych trałami solenoido- • Grupa okrętów zabezpieczenia łów i mechanizmów okrętowych, wymi typu SEMT-1 sposobem 5T, szero- w składzie: ODS 801, H 20, Z 7, R 35, dowóz żywności i zaopatrzenia kwa- kość pasa trałowego 320 m, przykrycie W 2, B 10, KD. termistrzowskiego, udzielanie pomocy

Lenino – ODS-801 realizował zadania związane z wulkanizacją kabli. Fotografia wykonana w 1970 roku przez pilotów zachodnioniemieckiego Marine Flieger Geschwader 2. Fot. zbiory Hartmut Ehlers

100 Rozminowywanie Kadet Rinne

Trałowiec projektu 254M w rejonie Kadet Rinne. Fot. Archiwum 8. FOW w wypadkach awarii, potrzeb ratowni- φ 54° 30,0’N λ 012° 36,0’E NHZ trałowania metodą szczegółowe- czych i remontów16. φ 54° 28,7’N λ 012° 36,0’E go owiechowania19. Komendant Portu Świnoujście otrzy- φ 54° 28,7’N λ 012° 38,0’E Wydzielona grupa brzegowych sta- mał zadanie poprzez podległe sekcje φ 54° 27,8’N λ 012° 38,0’E cji radionawigacyjnych „RYM-B” pod zorganizować zaopatrzenie zgrupowa- φ 54° 27,8’N λ 012° 33,3’E względem fachowo-technicznym pod- nia trałowego w części i materiały na- • Kotwicowisko nr 2: legała Dowódcy Oddziału Zabezpiecze- prawcze do trałów i mechanizmów φ 54° 26,0’N λ 012° 24,0’E nia Hydrograficznego, Szefowi Wydzia- okrętowych, zaopatrzenie w paliwo, φ 54° 26,0’N λ 012° 26,0’E łu Hydrografii MW a pod względem wodę i żywność oraz niezbędną ilość φ 54° 23,9’N λ 012° 24,4’E operacyjno-taktycznym Dowódcy Ze- wiech trałowych. Dodatkowo zorga- φ 54° 23,9’N λ 012° 22,4’E społu Trałowego poprzez Szefa Wydzia- nizować na ODS 803 warsztat wulka- • Kotwicowisko nr 3 – rejon Zatoki łu Hydrograficznego 8. FOW. nizacji kabli trałowych. Celem zabez- Libben; pieczenia powyższych przedsięwzięć • Kotwicowisko nr 4 – rejon Stral- Opis rejony trałowania bojowego oddelegowano jednostki zabezpieczenia sunder. Rejon trałowania ograniczony li- z 42. dPJP17. Na wykonanie zadania trałowania niami: Grupa brzegowych stacji radionawi- bojowego przydzielono 220 motogo- φ 54° 32,3’N φ 012° 15,0’E gacyjnych „RYM-B” w porozumieniu dzin na każdy trałowiec, po 250 mo- φ 54° 35,8’N λ 012° 15,0’E z Szefem Hydrografii 8. FOW od dnia togodzin na każdy kuter trałowy oraz φ 54° 43,9’N λ 012° 35,98’E 28.07.1970 r. zorganizować zabezpie- 1140 motogodzin dla jednostek zabez- φ 54° 43,9’N λ 012° 39,1’E czenie nawigacyjno – hydrograficzne pieczenia trałowania. φ 54° 36,6’N λ 012° 20,1’E trałowania poprzez rozwinięcie trzech Gotowość sił wydzielonych do trało- Akwen podlegający trałowaniu bojo- stacji w miejscowościach Darßer Ort., wania bojowego miała nastąpić do go- wemu zlokalizowany był na północny Dornbusch i Dierhagen. dziny 08:00 dnia 28.07.1970 r. zachód od osi toru wodnego nr 1 w od- W celu zabezpieczenia bazowania Stanowisko Dowodzenia Zespołem ległości 1 Mm i szerokości 1 Mm. okrętów zespołów trałowych wyznaczo- wyznaczono na ODS 803. Rejon miał kształt wydłużonego tra- no następujące miejsca: W celu zabezpieczenia sił trałowych pezu którego południową krawędź wy- • 12. dTRB, ODS 801, ODS 803, H 20 wykonujących trałowanie bojowe od- znaczała linia równoległa do osi toru – reda portu Darßer Ort. Na wypadek cinka toru wodnego w rejonie R22/1/1 wodnego nr 1 przechodząca w od- sztormu port Dranske; wydano wytyczne nawigacyjno – hy- ległości 1 Mm od osi po stronie pół- • 14. dKTT, R 35, W 2, B 10, Z 7, drograficzne18. Zgodnie z wytycznymi nocno-zachodniej, stanowiąca rów- KD 869 – port Darßer Ort. przebieg wszystkich prac należało wy- nocześnie krawędź toru wodnego nr • Kotwicowisko nr 1: konać zgodnie z ówcześnie obowiązują- 1 pomiędzy pławami nr 12 i 14. Gór- φ 54° 28,7’N λ 012° 33,3’E cą instrukcją nr PS 3 z 1955 r. „Nawi- na krawędź (była to również północno- φ 54° 28,7’N λ 012° 34,3’E gacyjno – hydrograficzne zabezpieczenie -zachodnia krawędź projektowanego φ 54° 30,0’N λ 012° 34,3’E trałowań” oraz instrukcją w sprawie głębokowodnego toru) stanowiła linia

101 Rozminowywanie Kadet Rinne równoległa do osi toru wodnego nr 1 i odległa od niej o 2 Mm. Obie linie wy- znaczają tor o szerokości 1 Mm bezpo- średnio przylegający do toru nr 1 na odcinku pław nr 12 i 14. Współrzędne pław 12 i 1420: • Pława na 12 – φ 54° 35’48”N λ 012° 21’06”E • Pława na 14 – φ 54° 43’24”N λ 012° 40’48”E Północna krawędź projektowanego toru wodnego stanowił równoleż- nik φ 54° 43,0’N przecinający górną i dolną krawędź toru powyżej pławy na 14. Zachodnia krawędź akwenu stano- wił południk λ 012° 40’48”E od krawę- dzi północno-zachodniej do krawędzi południowo-wschodniej. Krawędź po- łudniowo-wschodnią wyznaczała linia odległa o 1 Mm w kierunku północno- -zachodnim i równoległa do osi toru nr 1 wyznaczona pławą nr 12 i pozycją latarniowca Gedser Rev. • Współrzędne latarniowca φ 54° 27’12”N λ 012° 11’00”E. Głębokości w rejonie od 15 do 24 me- trów. Odległość od brzegów części pół- nocnej akwenu do wybrzeży Danii 9 Mm do wybrzeży NRD 10-15 Mm. Przez rejon trałowy przebiegał kabel telefoniczny, który utrudniał wybieranie wiech trałowych. Miejsce i kierunek po- łożenia kabla wykreślony został na tajnej mapie Niemieckiej którą otrzymał Dowódca Zespołu Trałowego.

Organizacja łączności21 Środkami łączności przewodowej posługiwano się według umownych Schemat szyku trałowego i jego parametry. Źródło AMW sygn. 4028/91/6

Załącznik schematyczny organizacji łączności. Źródło AMW sygn. 4028/91/4 kryptonimów. Środkami łączności radiowej posługiwano się zgodnie z za- rządzeniem Szefa Wojsk Obserwa- cji i Łączności MW nr 02/Łącz z dnia 17.02.1970 r. oraz załącznikiem sche- matowym nr 2. W wypadku zaistnienia potrzeby współdziałania radiowego z Siłami NRD okręt flagowy zespołu trałowego miał za zadanie utrzymanie łączności w sieci na zasadach wykorzystania do- kumentów trójstronnego współdziała- nia „Zachód – 2”. Łączność specjalna za pomocą ta- beli umownych sygnałów „TUS – ME- DUZA”.

Sprawozdanie z działań bojowych22 Trałowanie bojowe przeprowadzono zgodnie z zadaniem postawionym przez Dowódcę Marynarki Wojennej oraz Dowódcę 8. FOW w dniach od 12.08.1970 r. do 01.09.1970 r.

102 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE Rozminowywanie Kadet Rinne

Mapa zobrazowująca rejon trałowania bojowego. Źródło AMW sygn 4028/91/4

• Okręty trałujące – ORP Dzik, ORP 14.08.1970 r. o godzinie 1200 i zakoń- 4 kbl. Faktyczny przysłon pomiędzy pa- Bizon, ORP Bóbr, ORP Delfin, ORP czono dnia 29.08.1970 r. o godzinie sami trałowymi przyjęty na podstawie Foka, ORP Mors, ORP Ryś, ORP Żbik. 02:00 zużywając 9 dni trałowych li- podwójnego średniego błędu kwadra- Okręty wiecho stawy – ORP Kormo- cząc dzień trałowy równy 24 godzinom. turowego określania miejsca postawie- ran i ORP Krogulec. Średnia ilość halsów na jeden dzień nia wiech – 60 m. • Okręt dowodzenia (rezerwowy wie- trałowy wynosiła 19. Trałowania prze- chostaw) – ORP Łoś. prowadzono trałami niekontaktowymi Wnioski Przetrałowano rejon toru wodnego typu TEM 52M w wariancie pętlowym Rejon toru wodnego Kadet Rinne zo- nr 1 o współrzędnych: – 4 szt. stał przetrałowany z pewnością 90% φ 54° 35,02’N λ 012° 15,00’E Rejon został podzielony na 12 pa- zniszczenia min indukcyjnych typu φ 54° 43,90’N λ 012° 38,07’E sów. Kierunki rzeczywiste halsów tra- ELM/1 i ELM/A. Na podstawie wykona- φ 54° 43,90’N λ 012° 35,98’E łowych – 236,5° – 056,5°. Trałowanie nych prac zaproponowano uznać rejon φ 54° 35,80’N λ 012° 15,00’E prowadzono systemem „1T” (patrz za przetrałowany i czysty oraz otworzyć Od brytyjskich min indukcyjnych schemat szyku trałowego – sche- go dla żeglugi okrętów i transportow- ELM/1 i ELM/A z niekontaktowymi mat nr 2) w szyku czołowym 4 grupa- ców bez ograniczeń. urządzeniami zapalającymi typu ASJ- mi po 2 TRB każda. Taktyczna szyb- W wyniku trałowania okręty poko- 13 i ASJ-14 z zachowaniem następują- kość w czasie trałowania wynosiła 5W. nały: cego reżimu pracy: Sposób równania okrętów przy pomo- • Na trałowanie – na halsach – 1087 Prędkość trałowania – 5W; cy sekstantów – mierzony kąt poziomy godzin 56 minut; – na zwrotach – 110 Natężenie prądu w trale – 2500 A; równy 13° 40,0’. Odległość bezpieczna godzin 55 minut; Czas impulsu – 5 s; pomiędzy parami 1600 m. Kąt przykry- • Na przejściach – 825 godzin; Czas przerwy – 5 s; cia 10° 10,0’. Manewrowanie podczas • Na stawianie i wybieranie trałów – Znak impulsu – „+”, „-”; trałowania „szykiem torowym grupa- 656 godzin; Kształt impulsu – sinusoidalny. mi z kolejnymi zwrotami” przy wejściu Okręty pokonały: Szerokość pasa trałowego 170 m; na kolejny pas. Owiechowanie sposo- • Na halsach trałowych – 2736 Mm; Przesłon między pasami 60 m; bem „dokładnego owiechowania” przy • Na zwrotach – 221 Mm; Krotność trałowania – 14 krotnie; pomocy stacji radionawigacyjnych • Na przejściach do i z rejonu trało- Trałowanie bojowe rozpoczęto dnia „RYM”. Odległość między wiechami wań – 648 Mm.

Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE 103 Rozminowywanie Kadet Rinne

tyckie na strefy odpowiedzialności narodowej za ich • Przetrałowano rejon o powierzchni oczyszczenie z niebezpieczeństwa minowego. 2 1. Kadet Rinne, duński Kadetrenden, obszar 10,85 Mm . 7. OPM – Obrona Przeciwminowa. morski znajdujący się w meklemburskiej zatoce Mo- 8. BRT – skrót na określenie całkowitej (brutto) rza Bałtyckiego pomiędzy niemieckim półwyspem pojemności statku w tonach rejestrowych (W. Ko- Fischland-Darß-Zingst i wyspą Falster po stronie Podsumowanie paliński, Słownik Wyrazów obcych i zwrotów obco- duńskiej. Jest uważany za jeden z najtrudniejszych języcznych). Trałowanie rejonu Kadet Rinne zo- i niebezpiecznych akwenów Morza Bałtyckiego. 9. Rejon Kadett Rinne znajduje się w odległości stało przeprowadzone w szczegól- 2. Mina morska – urządzenie wybuchowe sta- ponad 100 Mm na zachód od Świnoujścia. wiane w ośrodku wodnym w celu uszkodzenia lub nie trudnych warunkach hydrome- 10. Zarządzenie nr 019 z dnia 24.07.1970 r. zatopienia jednostek pływających, a także utrud- 11. FOW – Flotylla Obrony Wybrzeża. teorologicznych oraz nawigacyjnych nienia żeglugi na danym akwenie. P. Bekier, J. Głę- 12. AMW sygn. 3439/72/24 str. 2. bocki, J. Kuliś, S. J. Kurpiel, J. Szady, Podstawy woj- z uwagi na duży ruch statków w re- 13. Zarządzenie bojowe nr 102/Oper. z dnia ny minowej na morzu. Część I Działania minowe, jonie ścieśnionym i ograniczonym to- 07.07.1970 r. AMW, Gdynia 2004, s. 9. 14. Rozkaz Dowódcy 8.FOW nr 102/Oper. z dnia rem wodnym. Poza tym duże oddalenie 3. Szajna S., Wkład Marynarki Wojennej w li- 27.07.1970 r. kwidację zagrożenia minowego na Bałtyku w latach od baz wymuszało konieczność szuka- 15. dKTT – Dywizjon Kutrów Trałowych. 1965-1973, Przegląd Morski nr 6/1973 r. 16. Okręt desantowy średni ODS 803 realizo- nia właściwych rozwiązań problemów 4. Za najbardziej adekwatną definicję państwa wał zadania związane z wulkanizacją kabli, barka związanych z logistyką przedsięwzię- nadbrzeżnego uznaje się definicję A. Makowskie- projektu B 10 występowała jako magazyn sprzętu go, która odnosi się do swoistych potrzeb morskiej cia. Jednocześnie należy podkreślić, że technicznego i trałowego, holownik H 20 i okręt sztuki wojennej. Według niego termin „państwo ratowniczy R 35 jako zabezpieczenie ratownicze, w wyniku przeprowadzonych prac zdo- nadbrzeżne może być stosowany w odniesieniu do zbiornikowiec Z 7 jako zabezpieczenie w wodę państw średnich i małych (także minipaństw), po- byto doświadczenie w planowaniu i re- i paliwo. Jednocześnie okręt desantowy średni, łożonych nad brzegiem morza (oceanu) i nie po- alizacji logistycznego zabezpieczenie kuter dowodzenia KD i barka projektu B-10 jako siadających możliwości bądź woli politycznej, by środki dowozu zaopatrzenia okrętów w żywność działań okrętów wykonujących zada- utrzymać siły morskie przeznaczone do działań na i niezbędne urządzenia i przedmioty. dużych akwenach, o potencjale pozwalającym na nia w rejonach oddalonych od rodzi- 17. dPJP – Dywizjon pomocniczych jednostek kontrolę mórz poza własnymi obszarami morski- pływających. mych baz. mi”. Zob. A. Makowski, Siły morskie współczesne- 18. Nr PF 405 z dnia 28.07.1970 r. AMW sygn. Włożony ogromny wysiłek maryna- go państwa, Gdynia, Impuls Plus Consulting, 2000, 4028/91/4 str. 12. str. 319. rzy służących w Siłach Trałowo Mi- 19. NHZ – Nawigacyjno–hydrograficzne zabez- 5. Szczerkowski W., Rozminowanie wód Bałtyku pieczenie. Instrukcja zatwierdzona przez Dowódcę nowych w uruchomienie powojennej w strefie odpowiedzialności Polski po II Wojnie Świa- Marynarki Wojennej w 1967 r. towej, Przegląd Morski nr 1/1966 r. gospodarki morskiej i około morskiej 20. Współrzędne pław podane na podstawie 6. Do zbierania i upowszechniania danych o każ- poprzez niwelowanie zagrożenia mi- periodyku pt. „NEMEDRI” wydawanego przez dym przypadku postawienia min w czasie wojny, jak Admiralicję Brytyjską opisującego poszczegól- nowego w Polskiej Strefie Odpowie- również w celu planowania i koordynacji prac tra- ne pola minowe oraz przetrałowane i oddane do łowych powołano w 1945 r. w Londynie międzyna- dzialności stanowi poważny wkład żeglugi akweny i tory wodne na wodach europej- rodową organizację które zadaniem było usuwa- w rozwój Polskiej Gospodarki. Szaco- skich. nie min z wód Europejskich. Organizacja ta składa- 21. Wytyczne łączności nr 103 z dnia 27.07.1970 wana wartość trałowań przeprowa- ła się z centralnego i czterech strefowych kolegiów. r. Źródło AMW sygn. 4025/91/4 str. 16. W oparciu o § 7 pkt. a i § 12 „Przepisów międzyna- dzonych przez Flotę Bałtycką ZSRR 22. Nr 0352 z dnia 09.09.1970 r. AMW sygn rodowej organizacji trałowania min na wodach eu- 4028/91/4 str. 38. i Siły Trałowo Minowe Polskiej Mary- ropejskich” z uwzględnieniem posiadanych przez po- 23. Szajna S., Wkład Marynarki Wojennej w li- szczególne państwa sił trałowych, a także możliwości narki Wojennej wynosiła 1827,5 milio- kwidację zagrożenia minowego na Bałtyku w latach ekonomicznych, w marcu 1946 r. na pierwszym po- na złotych23. 1965-1973, Przegląd Morski nr 6/1973 r. siedzeniu Kolegium strefowe podzieliło Morze Bał-

FOTOCIEKAWOSTKA

Rosyjski atomowy okręt podwodny BS-136 Kentawr przeznaczony do zadań specjalnych Specnazu. Jest to gruntownie przebudowany K-129 typu Delta-III. Fot. zbiory Mirosław Pietuszko

104 Nr 105 (1/2011) • OKRĘTY WOJENNE