https://doi.org/10.18778/0867-5856.15.1-2.13

Elżbieta Gerstmannowa Katedra Organizacji Usług Turystyczno-Hotelarskich Akademia Morska w Gdyni 81-225 ul. Morska 83 tel./iax: (058) 6901401, [email protected]

KIERUNKI ZMIAN W KRAJOBRAZIE LANDSCAPE CHANGES POLSKIEGO WYBRZEŻA ON THE POLISH COASTLINE WYNIKAJĄCE Z ROZWOJU RELATED TO TOURISM TURYSTYKI DEVELOPMENT

Zarys treści: Piętnastoletni okres transformacji spoleczno- Abstract: The 15-year long period of socio-economic -gospodarczej w Polsce to czas dynamicznego rozwoju nad­ transformation in has seen a dramatic develop­ morskiej turystyki. Na podstawie badań z lat 1989-2004 do­ ment in coastal tourism. This paper, based on investiga­ konano krótkiej analizy zmian w turystycznym zagospodaro­ tions conducted between 1989 and 2004, analyses waniu wybrzeża. Określono m.in. główne funkcje gospodarcze tourism-related changes in Poland’s coastal regions. It discusses their main economic functions, the phases wybrzeża, etapy rozwoju turystyki i kierunki zmian w krajo­ of tourism development and trends in landscape brazie polskiego wybrzeża. change.

Stówa kluczowe: wybrzeże, krajobraz, zmiany, turystyka. Key words: coast, landscape, recent changes, tourism.

1. POŁOŻENIE I CECHY 1. THE SITUATION AND PHYSICAL FIZYCZNOGEOGRAFICZNE POLSKIEJ CHARACTERISTICS OF POLAND’S STREFY NADMORSKIEJ COASTLINE

Polskie wybrzeże otwartego morza o długości ok. The Polish section of the Baltic shoreline, 500 km znajduje się w następujących makroregio­ running for some 500 km, belongs to nach i mezoregionach (KONDRACKI 2000): the following macro- and meso-regions 313.2-3. Pobrzeże Szczecińskie, (Kondracki 2000): 313.21. Wyspy Uznam i , 313.2-3. Coastal Region, 313.22. Wybrzeże Trzebiatowskie, 313.21. the islands of and Wolin, 313.4. Pobrzeże Koszalińskie, 313.22. Trzebiatów Coast, 313.41. Wybrzeże Słowińskie, 313.4. Coastal Region, 313.41. Słowińskie Coast, 313.5. Pobrzeże Gdańskie, 313.5. Gdańsk Coastal Region, 313.51. Pobrzeże Kaszubskie, 313.51. Kashubian Coastal Region, 313.52. Mierzeja Helska, 315.52. Hel spit, 313.53. Mierzeja Wiślana, 315.53. , 313.54. Żuławy Wiślane. 315.54. Vistula delta. Około 75% długości polskiego wybrzeża stano­ Barrier systems formed by sedimenta­ wią wybrzeża mierzejowe, o akumulacyjnej gene­ tion processes constitute about three zie; Mierzeja Bramy Świny łącząca wyspy more­ quarters of the Polish coastline: nowe Uznam i Wolin zamyka Zalew Szczeciński, - the bar at the mouth of the Świna Mierzeja Dziwny zamyka Zalew Kamieński i Je­ connecting the morainic islands of Wolin zioro Wrzosowskie oraz towarzyszące im niziny, and Usedom encloses the ; odcinki mierzejowe zamykają dawne zatoki, dziś - the bar encloses the Kamień jeziora (, Jamno, Bukowo, Kopań, Wicko, Pomorski lagoon and Lake Wrzosowskie Gardno, Łebsko) i towarzyszące im niziny, Kosa (along with the adjacent lowlands); Helska odcina fragmenty Zatoki Gdańskiej, a Mie­ - barrier systems cut off Lakes Resko, rzeja Wiślana Zalew Wiślany i Żuławy. Do najbar­ Jamno, Bukowo, Kopań, Wicko, Gardno, dziej znanych, z uwagi na ruchome wydmy, wy­ and Łebsko (formerly lagoons) from the brzeży mierzejowych należy fragment Mierzei sea (with their neighbouring lowlands); Łebskiej (część Słowińskiego Parku Narodowego) - the Hel spit partially encloses Gdańsk i Półwysep Helski. Bay;

Fot. 1. Klify wydmowe - powszechne Photo 1. Dune cliffs - a common w krajobrazie polskich wybrzeży mie­ element of the landscape of Polish rzejowych (fot. autorka) barrier coast (author’s photograph)

Tylko 20% stanowią wybrzeża wysoczyznowe, - the Vistula spit encloses the Vistula genetycznie związane z przymorskimi fragmenta­ lagoon and the Vistula delta. mi wysoczyzn morenowych ostatniego zlodowa­ The most renowned barrier systems cenia. W wyniku abrazji morskiej wytworzyły include a portion of the Łeba barrier (famous się tu brzegi klifowe, obecnie czynne lub martwe. for its mobile dunes protected within the Do najbardziej znanych wybrzeży klifowych na­ Słowiński National Park) and the Hel spit. leżą najwyższy na polskim wybrzeżu klif woliń­ The higher coasts, genetically related to ski i klif rozewski. Pozostałe kilka procent to wy­ moraines formed during the last glacial brzeża niskie, zalewowe i obszary portowe. period, account for merely 20% cf the shore­ W obrębie wszystkich typów wybrzeży wystę­ line with cliffs, both active and inactive, pują odcinki umocnione lub zabudowane, które having been fonned by wave erosion. The Bohdziewicz (1963) nazywa wybrzeżem techno- most famous are found on the island of genicznym. Wolin (the highest on the Polish coast) and at Cape Rozewie. The remaining sections are Jednym z naturalnych procesów wpływają­ low and marshy areas which, along with cych na rozwój brzegu jest abrazja morska. W os­ port facilities, amount to only a few percent. tatnim dwudziestoleciu na większości brzegów Within each type some built-up or rein­ morskich na świecie znaczący wpływ miał podno­ forced sections are found for which B o h d z i e ­ szący się poziom wód i znaczny wzrost aktywno­ w i c z (1963) has coined the term ‘techno­ ści procesów abrazyjnych, co jest jednym z na­ genic’ coast. stępstw efektu cieplarnianego (Van der Meulen Erosion is one of main natural processes 1991, Leatherman 1993, za: Furmańczyk 1994, shaping the coastline. During the last two ZEIDLER 1993a, b). W Polsce, abrazja morska decades a worldwide sea-level rise brought niszczy większość brzegów wysoczyznowych1 on by global warming has accelerated (klasyczne wybrzeże klifowe), ale także około po­ erosion processes along most world coast­ łowy brzegów mierzejowych (klasyczne wybrze­ lines (Van der Meulen 1991, Leatherman że akumulacyjne). Na wielu odcinkach mierzejo- 1993, after Furmańczyk 1994, Z e id l e R wych zniszczeniu ulega nie tylko wał wydmy 1993a, 1993b). In Poland most higher przedniej, ale także starsze generacje wydm po­ coasts1 (clifTed) and about half the barrier rośnięte borem sosnowym. Klify wydmowe są systems (depositional) are exposed to inten­ dziś powszechnym elementem krajobrazu polskie­ sive erosion. Along many stretches this go brzegu (fot. 1). affects not only the primary dune ridge and Międzyrządowy panel nt. zmian klimatu zale­ but also older generations of dunes covered ca uwzględnienie w planowaniu terenów nad­ with pine forests. Today many ‘cliffed’ dunes morskich wzrostu poziomu morza o 1,0 m w ciągu are to be found (Photo. 1). 100 lat i ok. 0,35 m w ciągu najbliższych 40 lat According to recommendations of the ( C ie ś la k 1996). Intergovernmental Panel for Climate Change the spatial planning of coastal areas should take into account a sea-level rise of one metre within the next 100 years and of 2. FUNKCJE GOSPODARCZE WYBRZEŻA 0.35 m within the next 40 (CIEŚLAK 1996).

Walory przyrodnicze polskich wybrzeży są inte­ resującym obiektem badań naukowych i przed­ 2. ECONOMIC FUNCTIONS OF THE COAST miotem podejmowanych działań ochronnych, jednocześnie są one wysoce konkurencyjną prze­ The natural assets of Polish shoreline con­ strzenią do lokowania wielu funkcji gospodar­ stitute an interesting subject for scientific czych. Na wybrzeżach ulokowane są: research and several campaigns have been - osadnictwo i infrastruktura komunikacyjna, undertaken to protect the environment. At - przemysł, zwłaszcza stoczniowy i przetwór­ the same time, coastal areas represent stwa rybnego, przemysł wydobywczy (ropa naf­ a highly attractive space for such different towa i gaz ziemny), ale także wiele gałęzi prze­ land uses as: mysłu w żaden istotny sposób nie związanych - settlements and transportation infra­ z morzem i wybrzeżem, structure, - rybołówstwo, - industry, especially shipbuilding and - gospodarka leśna, fish processing, oil and gas drilling, as well - rolnictwo, as many industrial sectors not connected to - funkcje obronne kraju (tereny wojskowe), the sea or coast, - turystyka (rozumiana jako zespół funkcji tu­ - fisheries, rystycznej, rekreacyjnej, wypoczynkowej i uzdro­ - forestry, wiskowej). - agriculture, Rozwój osadnictwa i towarzyszącej mu in­ - militaiy zones, frastruktury komunikacyjnej jest obecnie wy­ - tourism (understood as a set of tourism, łącznie pochodną innych funkcji gospodarczych; recreational, leisure and therapeutic głównie rozwoju turystyki, rozwoju przemysłu, activities). handlu i usług. Today the development of settlements Przemysł, pomimo jego kolizyjności w sto­ and transportation infrastructure depends sunku do funkcji turystycznej, będzie się nadal solely on other economic functions, mainly rozwijał na wybrzeżu. Decyduje o tym atrak­ tourism, manufacturing, trade and services. cyjność wielu terenów nadmorskich (renta po­ Industry, although in conflict with łożenia), istniejące zainwestowanie, szczególnie tourism, will keep developing to take obecność terenów portowych i ich infrastruktu­ advantage of the attractive location, the ry technicznej (magazynowej i komunikacyjnej) existing infrastructure (especially ports with oraz położenie w ujściowych odcinkach rzek. storage and transportation facilities) and its Większość terenów przemysłowych wybrzeża situation at the mouths of rivers. Most rozwinęła się w dolnych, ujściowych odcinkach industrial zones on the coast have developed Wisły i Odry oraz rzek Przymorza. Są to: aglo­ near the mouths of rivers including the meracja gdańska i północna część aglomeracji Vistula, the as well as other smaller szczecińskiej (Świnoujście) i dalej, postępując coastal rivers: the Gdansk conurbation: the z zachodu na wschód: Kołobrzeg - przy ujściu northern part of the Szczecin conurbation Parsęty, Darłowo-Darłówko - przy ujściu Wieprzy (Świnoujście); Kołobrzeg - at the mouth of z Grabową, - przy ujściu Słupi. the Parsęta River; Darłowo-Darłówko - at Wybrane fragmenty wybrzeża są terenem prac the mouth of the and poszukiwawczych oraz wydobycia ropy i gazu Rivers; Ustka - at the mouth of the Słupia ziemnego na potrzeby lokalne. Możliwe jest River. w przyszłości wydobywanie soli potasowej (poli- In some coastal regions geological suiveys halitu) lub magazynowanie w kawernach - po have been conducted in a search for oil and wypłukaniu tej soli - strategicznych zapasów ga­ gas deposits for local use. The extraction of zu ziemnego2. Istotnym problemem związanym polyhalite will be possible in future and the z przemysłem wydobywczym jest ograniczenie caverns formed after its removal may be do minimum terenów wierceń i zabezpieczenie useful for storing strategic supplies of środowiska przed nadzwyczajnymi zagrożenia­ natural gas2. In order to avoid the potential mi. damage caused by the development of Rozwój funkcji przemysłowej i portowej extractive industries, the greatest possible w miejscowościach będących jednocześnie cen­ restraint should be shown in the allocation trami letniego wypoczynku i turystyki wymaga of drilling areas. odrębnych opracowań o charakterze studiów The industrial and port functions in strategicznych. Pierwsze takie opracowanie pt. coastal resorts should be developed accord­ Strategiczny program ekorozwoju wykonano dla ing to specially produced strategic studies. Ustki (Gerstmannowa, Zalewski 1995). W os­ The first of this kind 'A strategic progratrurie tatniej dekadzie podobne opracowania wykona­ for eco-developtnerit' was drawn up for Ustka ne zostały dla większości miast i gmin nadmor­ (Gerstpmannowa & Zalewski 1995) and in skich. the last decade such programmes have been produced for most of coastal towns and Rybołówstwo kutrowe i łodziowe prowadzo­ districts. ne na bazie małych portów i przystani jest tą funk­ Fisheries, operating through inshore cją gospodarczą, którą należałoby zachować fishing boats from small ports and piers, are w nadmorskim krajobrazie. Przy dzisiejszej regu­ one of the economic activities that should be lacji prawnej, poza nielicznymi wyjątkami (np. retained in the coastal regions. The existing stosowanie środków chemicznych do ochrony sie­ legal regulations largely prevent fishing from ci przed zarastaniem organizmami morskimi, damaging the environment, although some płoszenie i zabijanie ptaków, zanieczyszczenia violations occur (e.g. using chemicals to olejowe ze źle funkcjonujących jednostek lub keep the nets free from sea organisms, stacji paliw, bałagan przestrzenny i zaśmiecenie disturbing and killing birds, oil spills, dis­ fragmentów brzegu lub terenów portowych), nie order and untidiness on the beaches and in powoduje ono zniszczeń w środowisku przyrod­ port areas). Nevertheless, fishing should be niczym. Odwrotnie, należy je traktować jako considered an important element of cultural ważny element tożsamości kulturowej oraz walor identity and a major tourism attraction turystyczny i krajobrazowy wysokiej rangi. Po enhancing the landscape. Since accession to wejściu Polski do Unii Europejskiej, rybacy naj­ the European Union many fishermen in częściej rezygnują z własnych jednostek poło­ Poland have given up their jobs in exchange wowych na rzecz wysokich ekwiwalentów pie­ for generous financial compensation. As niężnych. Część kutrów i lodzi przekształcono a result some fishing boats have been na jednostki turystyczne: pływające tawerny, statki adapted for recreational use e.g. floating turystyczne (np. imitujące stare łodzie wikingów), taverns, excursion boats (imitating Viking jednostki specjalistyczne przygotowane do tury­ ships, for instance), and special vessels for stycznego połowu ryb. pleasure fishing. W gospodarce leśnej dominują obecnie ten­ Forestry, dominated today by a pro- dencje proekologiczne, a podstawą prac odno­ environmental orientation, increasingly wieniowych są coraz częściej solidne badania manages the forests according to t h o r o u g h siedliskowe. Sprawia to, że leśnictwo staje się habitat studies. It thus contributes to elementem racjonalnej ochrony słabych gleb nad­ a rational protection of vulnerable maritime morskich, ochrony zasobów wodnych struktur soil and water resources within the barrier mierzejowych i ochrony wybrzeży przed abrazją systems and helps prevent coastal erosion. morską. Stopniowo zanika nieopłacalna ekono­ The drainage of waterlogged forests, once micznie i powodująca duże straty w środowi­ a method widely used in forest manage­ sku przyrodniczym wybrzeży, melioracja wilgot­ ment, is gradually being given up as an eco­ nych terenów śródleśnych (dawniej - element nomically unprofitable practice that causes planowej gospodarki leśnej) i stosowanie zrębów adverse effects on the coastal environment. zupełnych w pracach odnowieniowych. In addition clear felling has been largely Rolnictwo jest na wybrzeżach micrzejowych abandoned. funkcją szczątkową, a jego rolę z powodu słabych Coping with poor soils and an adverse gleb, dekoniunktury rolnej i wypierania przez economic conjuncture, agriculture on the funkcję turystyczną można określić jako marginali­ barrier coasts is increasingly overtaken by zującą się. the tourism function. Ze względu na strategiczne położenie i mo­ Due to their strategic position and żliwość prowadzenia ćwiczeń lądowo-morskich, opportunities for territorial and maritime znaczne fragmenty linii brzegowej (ok. 50 km dłu­ military exercises, large portions of the gości wybrzeża) zajmują tereny wojskowe. Są coastline (about 50 km in length) are to na ogół tereny zainwestowane i użytkowane occupied by the army. As a rule, once stale w ten sam sposób. Można uznać, że funkcja developed these areas continue to be used militarna nie jest ekspansywna w przestrzeni nad­ in the same way as the military function morskiej. Poza niewielkimi obszarami, nie jest is­ does not expand and generally, except in totnym czynnikiem degradującym tę przestrzeń. some small areas, does not damage the Turystyka jest główną funkcją gospodarczą natural maritime environment. wybrzeża, a jednocześnie (obok rybołówstwa i go­ Tourism is the leading economic activity spodarki morskiej) tą funkcją która rozwija się in the coastal zone. In addition to agri­ opierając się na naturalnych walorach wybrzeża. culture and lishery, tourism has developed Baza wypoczynku pobytowego polskiego as a result of the coastal environment. wybrzeża licząca około 320-340 tys. miejsc nocle­ The accommodation capacity amounts to some 320-340,000 beds in 70 coastal gowych znajduje się w 70 miejscowościach nad­ localities (Gerstmannowa et al. 1990, G e r s t ­ morskich (Gerstmannowa i in. 1990, G e r s t - m a n n o w a 1999). The largest coastal resorts, MANNOWA 1999). Do największych miejscowo­ ści nadmorskich, o bazie noclegowej przekracza­ boasting a 10,000-plus capacity, include four health resorts: Świnoujście, Kołobrzeg, jącej 10 tys. miejsc, należą cztery uzdrowiska: Ustka and ; and other well-known Świnoujście, Kołobrzeg, Ustka, Sopot, a także holiday centres for instance Międzyzdroje, znane nadmorskie miejscowości: Międzyzdroje, Łeba3, Władysławowo and . Łeba3, Władysławowo i Krynica Morska. Szyb­ Facilities for tourism have been rapidly ko rozwija się zagospodarowanie turystyczne developed in many smaller settlements w niewielkich, do niedawna prawie nieznanych which were almost unknown until recently nadmorskich osadach, takich jak: Wicie, Pust- e.g. Wicie, Pustkowo, Poddąbie, Gąski, Chło­ kowo, Poddąbie, Gąski, Chłopy, Nowęcin, Sasi­ py, Nowęcin, Sasino, , Lubiatowo, no, Kopalino, Lubiatowo, Karwieńskie Błota, Ju- Karwińskie Błota and Junoszyno. As money noszyno. invested in tourism-related business returns Kapitał zaangażowany w działalność gospodar­ very quickly, coastal areas appear financially czą związaną z turystyką i jej otoczeniem zwra­ highly attractive resulting in, among other ca się bardzo szybko, a wysoka konkurencyjność things, increasing land prices. terenów wybrzeżowych przejawia się m.in. wy­ Management issues concerning the Polish sokimi cenami gruntów. coastline are the responsibility of the state Zarządzanie polskim wybrzeżem otwartego government, two regional administration morza leży w kompetencjach rządu RP i dwóch offices, two regional and 53 local councils, urzędów wojewódzkich, 55 samorządów lokal­ three ‘Maritime Offices', the military autho­ nych; w tym dwóch sejmików wojewódzkich, rities. forestry administration, private owners trzech urzędów morskich, administracji wojsko­ and a variety of business establishments. wej, administracji leśnej, właścicieli prywatnych The ill-defined or overlapping respons­ oraz wielu różnorodnych podmiotów gospodar­ ibilities of different stakeholders have czych. produced various problematic situations. Wzajemne przenikanie się uprawnień stwarza Taking advantage of this vagueness, some szereg problemów w zarządzaniu, co wykorzysty­ investors, lobby groups and municipal wane jest przez poszczególnych inwestorów, różne councils4 have set out to construct large grupy nacisku (kapitałowe, projektowe) i samorzą­ residential, commercial and service dy4 do lokowania na wybrzeżu wielu obiektów buildings of a typically urban appearance5. wielkokubaturowych pełniących funkcje mieszka­ Such structures damage the maritime niowe i handlowo-usługowe o charakterze budyn­ landscape and natural environment, thus ków miejskich5. Obiekty te powodują degradację undermining the assets that had attracted nadmorskiego krajobrazu i przyrody, a więc walo­ tourists to the region. rów, które zadecydowały o rozwoju turystycznym obszaru. 3. CHANGES IN THE COASTAL LANDSCAPE RELATING 3. KIERUNKI ZMIAN W KRAJOBRAZIE TO TOURISM LAND-USE WYNIKAJĄCE Z TURYSTYCZNEGO UŻYTKOWANIU NADMORSKIEJ The 15-year period of socio-economic trans­ PRZESTRZENI formation in Poland has seen a dramatic development in coastal tourism. Outsiders Piętnastoletni okres transformacji społeczno-gos­ were the lirst to invest money in tourism podarczej to czas dynamicznego rozwoju nad­ business on the seacoast, later local morskiej turystyki. Szansę uzyskania dochodów municipal councils profited from this z turystyki nadmorskiej najszybciej dostrzegli in­ economic activity and finally the local westorzy zewnętrzni, nieco później - samorzą­ inhabitants got involved too. dy lokalne, a najpóźniej - zwykli mieszkańcy tere­ The author has distinguished three nów nadmorskich. stages in coastal tourism development after Autorka dzieli okres rozwoju nadmorskiej tury­ the free-market reforms: styki w warunkach gospodarki wolnorynkowej na 1) 1990-1994 - the stage of ownership trzy zasadnicze etapy: changes (the privatisation of accommodation 1) 1990-1994 - etap zmian własnościowych facilities established during the socialist (prywatyzacja bazy noclegowej odziedziczonej period) and a sprawl of substandard po okresie socjalistycznym) oraz żywiołowego commercial and service facilities (informal rozwoju substandardowych obiektów handlo­ markets and seasonal eating places situated wo-usługowych (targowiska i sezonowa baza ga­ inside holiday resorts and next to the stronomiczna wewnątrz miejscowości wypoczyn­ beaches). Typical of this period was the kowych oraz w obszarach przyplażowych). Okres unplanned and provisional development ten charakteryzował się chaosem i tymczasowoś­ which produced some long-lasting adverse cią rozwiązań przestrzennych. Do trwałych, nie­ effects e.g. the dividing of private land and korzystnych zmian zaliczyć należy podziały geo­ the encroachment of built-up areas (mostly dezyjne gruntów prywatnych i zabudowę (głów­ summer ‘cottages’) upon many parts of the nie letniskową) wielu terenów nadmorskich. coastal zone. On the other hand, this period Jednocześnie był to okres porządkowania infra­ saw the regulation of the infrastructure, struktury technicznej, zwłaszcza w zakresie gospo­ sewerage systems, and rubbish disposal. darki wodno-ściekowej i gospodarki odpadami. Development, generally restricted to non­ Zagospodarowanie terenu, głównie na obszarach forest areas, was pursued in compliance nieleśnych, odbywało się na podstawie starych pla­ with the spatial management plans devised nów przestrzennego zagospodarowania (powsta­ prior to January 1, 1995. łych przed 1.01.1995 r.). 2) 1994-2001 - the stage of qualit­ 2) 1994-2001 - etap zmian jakościowych ative changes in accommodation facilities w bazie noclegowej i zagospodarowaniu przestrze­ and spatial management of the coast. ni nadmorskiej; budowy nowych i przebudowy sta­ This period saw a rehabilitation of old rych obiektów turystycznych oraz bazy handlowo- establishments and the construction of -usługowej. Okres ten charakteryzował się szyb­ new facilities for tourism, commerce and kim rozwojem zagospodarowania turystycznego services. The rapid development of tourism (pensjonaty, hotele, kempingi, obiekty handlowe infrastructure (pensions, hotels, camp i usługowe), a także przygotowywaniem założeń sites, shops and services) coincided with rozwoju przestrzennego (strategie rozwoju, studia the production of spatial development uwarunkowań, plany ochrony parków krajobrazo­ guidelines (development strategies, studies wych i narodowych, plany i projekty poszczegól­ of development potential, conservation nych inwestycji wielkokapilałowych). Z dzisiejszej projects for landscape parks and national perspektywy można stwierdzić, że był to okres, parks, structure and construction plans w którym formalnie przepisy ochrony przyrody for large-scale investments). In this period i krajobrazu były istotnym determinantem rozwoju the development of coastal regions was terenów nadmorskich, chociaż w praktyce po­ governed theoretically by legal regula­ wszechnie je omijano. Większość inwestycji reali­ tions on landscape and nature protec­ zowana była na podstawie decyzji o warunkach za­ tion, although in practice in many instances budowy i zagospodarowania terenu. the legislation was violated. Most invest­ 3) Od 2002 r. - etap szybkiej urbanizacji te­ ments were carried out on the basis of renów nadmorskich charakteryzujący się po­ decisions on construction conditions and wszechnym przekraczaniem fizjograficznych pro­ land use. gów rozwoju i naruszaniem wypracowanych przez 3) Since 2002 - the stage of rapid dziesięciolecia pryncypiów ochrony przyrody urbanisation of the coastal zone i krajobrazu. W sytuacji łagodzenia przepisów characterised by widespread violation of Ustawy o ochronie przyrody (2001, 2004), nieza- long-established guidelines on landscape twierdzenia planów ochrony parków krajobrazo­ and nature protection without respect for wych, realizacji inwestycji głównie na podstawie physical constraints. Liberalisation of the decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowa­ law on nature protection (in 2001 and nia terenu doszło do zaprojektowania i realizacji 2004), the rejection of plans for landscape wielu inwestycji degradujących nadmorską przyro­ park protection, building carried out solely dę i krajobraz6. on the basis of conditions for construction Analiza zmian będących efektem rozwoju tury­ and land use, opened the way for the styki w okresie ostatnich piętnastu lat, w odniesie­ implementation of many investments harm­ niu do wyników badań przeprowadzonych w la­ ful to the coastal environment and land­ tach 1980-19897 pozwoliła na stwierdzenie, że ob­ scape6. szary antropogenicznych zniszczeń w środowisku Analysis of the changes produced by przyrodniczym znacznie powiększyły swój zasięg tourism development during the last 15 przestrzenny, a rozwój małych i średnich miejsco­ years (contrasted with investigations wości nadmorskich związany z funkcją turystycz­ conducted in 1980-19897) led to the conclu­ ną obszaru jest głównym czynnikiem degradują­ sion that the potential for anthropogenic cym nadmorski krajobraz (Gerstmannowa i in. destruction of the environment has been 1990, Gerstmannowa 1999). expanding and damage to the maritime Do najszybciej urban i żujących się odcinków landscape has been chiefly caused by the strefy brzegowej zaliczono: tourism-related development of small and - ponad 20-kilometrowy fragment wybrzeża po­ medium-sized coastal settlements ( G e r s t ­ między Łukęcinem i Pogorzelicą, obejmujący aż m a n n o w a eto l 1990, Gerstmannowa 1999). osiem miejscowości nadmorskich: Łukęcin, Pobie- The most rapid urbanisation has been rowo, Pustkowo, Trzęsacz, , Śliwin, Niecho­ occurring in the following coastal areas: rze, Pogorzelica. Obszar staje się turystycznym pa­ - a 20-km long section between Łukęcin smem zurbanizowanym. Powszechny jest brak and Pogorzelica with 8 coastal settlements: dbałości o walory krajobrazowe i roślinność. Cha­ Łukęcin, , Pustkowo, Trzęsacz, otyczna zabudowa tych miejscowości sprawia, że Rewal, Śliwin, , Pogorzelica. This zanikają indywidualne cechy każdej z nich. Po­ area has been turned into an urbanised wszechne jest dogęszczanie i rozbudowa istnieją­ tourism zone with very little consideration cych obiektów kosztem strefy parkowej boru nad­ given to landscape or environmental quality. morskiego; Moreover, the unplanned development has - ponad 25-kilometrowy fragment wybrzeża od spoiled the individual character of these Gąsek do Łazów, z miejscowościami: Gąski, Sar- localities. Excessive construction of build- binowo, Chłopy, Mielenko, , Unieście, Ła­ ings at a high density and the enlargement zy. Wyraźnie rysuje się na tym odcinku wybrzeża of existing structures has been pursued at tendencja do inwestowania na całej szerokości pa­ the expense of Ihe maritime pine forests sa, od plaży po główną trasę komunikacyjną; (included in the landscape park); - dynamicznie rozwijającą się miejscowość - a 25-km plus section stretching from wypoczynkową Dąbki (wraz z Bobolinem), poło­ Gąski to Łazy including the following żoną po wschodniej, przymorskiej stronie jeziora settlements: Gąski, Sarbinowo, Chłopy, Mie­ Bukowo; lenko, Mielno, Unieście and Łazy. The - wschodnią, przymorską stronę jeziora Kopań. development in this area has taken up the Mała osada Wicie stała się w okresie kilku lat ko­ entire coastal zone reaching from the beach lejną miejscowością wypoczynkową. Na odcinku to the main transport route; wybrzeża Wicie - Rusinowo powstaje zurbanizo­ - the dynamically growing holiday resort wane pasmo. Obszar pełni funkcję terenów letni­ of Dąbki (along with Bobolin) situated on the skowych mieszkańców Słupska i Sławna; eastern (seaward) bank of Lake Bukowo; - miejscowości położone na obu krańcach Sło­ - the eastern (seaward) bank of Lake wińskiego Parku Narodowego: Rowów i Łeby. Kopań. In the last few years Wicie has Wyraźnie powiększył się zasięg przestrzenny i za­ developed from a small settlement into gospodarowanie turystyczne obu miejscowości. a holiday resort. Urbanisation encroaches Rowy spełniają m.in. funkcję miejscowości let­ upon the section stretching form Wicie to niskowej i weekendowej dla mieszkańców Słup­ Rusinowo, a recreational area for the ska; inhabitants of Słupsk and Sławno; - znaczne fragmenty wybrzeża gdańskiego. In­ - Rowy and Łeba: localities situated at the tensywnie niszczony jest fragment wybrzeża mie- extremities of the Słowiński National Park. rzejowego położony między Dębkami a Mierzeją Both have experienced significant spatial Sarbską. Podczas kartowania przeprowadzonego growth and development of tourism infra­ 1989 r., obszar ten został zakwalifikowany do gru­ structure. Rowy is a settlement used by py terenów o degradacji małej lub braku wyraź­ Slupsk inhabitants for summer and week­ nych przejawów degradacji; w okresie ostatnich end recreation: 15 lat powstały tu duże (po kilkaset obiektów) ze­ - large portions of the coast near Gdańsk. The fragment of barrier coast between społy domów letniskowych: Dębki and the Sarbska spit has undergone a) w miejscowościach Kopalino i Lubiatowo - intensive destruction whereas a carto­ na zapleczu szerokiej, zwydmionej mierzei, graphic survey carried out in 1989 classified b) w miejscowości Białogóra położonej na za­ this area as slightly damaged or not at all. In chodniej granicy Nadmorskiego Parku Krajobrazo­ the last 15 years large complexes of summer wego, ‘cottages’ (numbering a few hundred build­ c) w pięknej (dawniej) wsi letniskowej Dębki ings each) have been created in: położonej w Nadmorskim Parku Krajobrazowym a) Kopalino and Lubiatowo - behind the i na jego granicy, broad dune barrier with, d) w Karwieńskich Błotach (wzdłuż południo­ b) Białogóra - a settlement at the western wej granicy Nadmorskiego Parku Krajobrazowego, border of the Nadmorski Landscape Park, w gminie Krokowa); zostało tu rozparcelowane ok. c) Dębki - a beautiful summer-holiday 200 ha łąk stanowiących zabytkowy polder; obszar setdement situated adjacent to and widiin został intensywnie zabudowany, w przewadze sub- the Nadmorski Landscape Park, standardowymi obiektami, bez niezbędnej infra­ d) Karwieńskie Błota (along the southern struktury wodno-ściekowej; obiekty wybudowano boundary of Nadmorski Landscape Park, in bez pozwoleń na budowę, Krokowa gmina): an old polder of some 200 e) w Karwii i Ostrowie, na południowych ha has been divided up for building sites. obrzeżach Nadmorskiego Parku Krajobrazowego. The buildings erected on them, mostly sub­ Bardzo intensywne procesy urbanizacyjne ob­ standard and devoid of sewerage infra­ serwowane są także na Półwyspie Helskim i na structure, have been constructed without Mierzei Wiślanej. Powstaje tam wiele obiektów appropriate permission wielkokubaturowych (por. fot. 2); w borach nad­ e) and Ostrowie, on the southern morskich, w pobliżu plaży i linii brzegowej. Na outskirts of Nadmorski Landscape Park. Mierzei Wiślanej szybko urbanizuje się pas terenu Intensive urbanisation has also occurred wzdłuż głównej trasy komunikacyjnej, pomiędzy on the and the Vistula spit. miejscowościami Jantar, Junoszyno, , Sztu­ Many large structures have been built there towo. in maritime pine forests, in the vicinity of Na podstawie analizy charakteru działalności beaches and the shoreline. On the Vistula turystycznej i stopnia kształtowania przez nią prze­ spit rapid urbanisation has progressed along strzeni geograficznej i społecznej Liszewski the main transport route between the (1995) kwalifikuje obszary nadmorskie głównie do villages of Jantar, Junoszyno, Stegna and typu „przestrzeni kolonizacji turystycznej”, która . charakteryzuje się zainwestowaniem w postaci Considering the nature of tourism activity ośrodków wczasowych, hoteli, zespołów kolonij­ and its impact on geographical and social nych wraz z ich zapleczem usługowym. Stwierdza space, L is z e w s k i (1995) classifies coastal też, że przestrzeń kolonizacji turystycznej jest obca zones as ‘areas of tourism colonisation’ krajobrazowo regionom geograficznym, w których characterised by the development of holiday powstaje, a ze względu na swoją skalę jest agre­ resorts, hotels, summer camping facilities sywna w stosunku do otoczenia. Współcześnie and service infrastructure. He argues that na wielu obszarach dokonuje się złożony proces areas of such colonisation do not really przekształcania przestrzeni wiejskiej w miejską, integrate into the natural landscape because a znaczne fragmenty wybrzeży można już dziś za­ ‘aggressive’ large-scale tourism development kwalifikować do typu „przestrzeni urbanizacji tu­ constitutes an intrusive element in the rystycznej”. Jest to niekorzystny trend, prowadzą­ geographical environment. Today many cy do degradacji przestrzeni turystycznej. sections of the coast experience a complex Szczególnie szybka urbanizacja terenów nad­ process of transformation of rural areas into morskich ma miejsce w ostatnich trzech latach. urban settings. Some parts can already be Z raportu opracowanego dla Samorządu Woje­ classified as ‘areas of tourism urbanisation’, wództwa Pomorskiego wynika, że na terenie Pół­ an unfavourable trend leading to the wyspu Helskiego i Mierzei Wiślanej, w okresie od destruction of tourism space. października 2003 r. do sierpnia 2004 r. wydano In the last three years the urbanisation ok. 250 decyzji o warunkach zabudowy i zagos­ process has been advancing particularly podarowania terenu dotyczących obiektów hote- fast. According to a report commissioned by larsko-pensjonatowych i handlowo-usługowych, the regional council of the Pomorskie Woje- a więc prawie jedna decyzja codziennie (Baum, iixxlztwo. in the period from Oct. 2003 to Kistowski 2004). Aug. 2004 some 250 construction and land Ten etap rozwoju turystycznej przestrzeni nad­ use permits were issued for accommodation, morskiej, jak wcześniej stwierdzono charakteryzu­ commercial and service establishments, on je się powszechnym przekraczaniem fizjograficz­ average one a day (Baum & Kistowski 2004). nych progów rozwoju i naruszaniem wypracowa­ As stated before, this stage of coastal nych przez dziesięciolecia pryncypiów ochrony tourism development is characterised by przyrody i krajobrazu. Do takich pryncypiów zali­ widespread violation of long-established czono: guidelines on landscape and nature protec­ 1) ukształtowany w długim okresie rozwoju tu­ tion without respect for physical constraints. rystyki na wybrzeżu generalny model przestrzeni These guidelines include: turystycznej wynikający z uwarunkowań przyrod­ 1) Compliance with the traditional model niczych. Cechy terenu - typ wybrzeża oraz wyni­ of coastal tourism space determined by kające z tego faktu przewodnie cechy fizycznoge- environmental conditions: the t y p e of coas- ograficzne i biologiczne - zadecydowały o zago­ Oine and its geographic and biological spodarowaniu poszczególnych obszarów. Wyróż­ characteristics govern the spatial manage­ nić można trzy zasadnicze typy nadmorskich ob­ ment of particular areas. Three basic szarów turystycznych: t y p e s of coastal tourism area can be - przestrzeń turystyczna wybrzeży wysoczyzno- distinguished: wych, w obrębie której miejscowości i trasy komu­ - the tourism space of the higher coasts nikacyjne zlokalizowane są pasmowo wzdłuż kra­ widi a zonal arrangement of setUements and wędzi klifu; transport routes parallel to the cliff edge, - przestrzeń turystyczną wybrzeży mierzcjo- - the tourism space of barrier coasts with wych, w obrębie której miejscowości i główna tra­ settlements and transport routes situated at sa komunikacyjna położone są w pewnej odległo­ a certain distance from the shoreline ści od linii brzegowej; w zależności od wielkości separated from the beach by a zone of struktury mierzejowej, obszary osadnictwa i tury­ forested dunes of varying width depending styki oddziela od plaży pas lasów na wydmach; on the size of barrier syst em, - przestrzeń turystyczną wybrzeży niskich, za­ - the tourism space of low marshy coasts: lewowych, w obrębie której niewielkie, odizolo­ small, isolated settlements placed on higher wane osady ulokowane są na fragmentach terenu sections (dune ridges, alluvial fans and wyżej położonych (piaszczysty wał przybrzeżny, terraces formed at the foot of an adjacent ostaniec erozyjny, stożki i półki deluwialne po­ upland). This type is characterised by the wstałe u podnóża sąsiadującej wysoczyzny); prze­ most unfavourable groundwater and strzeń ta charakteryzuje się najtrudniejszymi wa­ climatic conditions for tourism development. runkami gruntowo-wodnymi i klimatycznymi do 2) A ban on the construction of per­ rozwoju turystyki; manent facilities for tourism: 2) nielokowanie trwałej turystycznej zabudo­ - in the forested parts of barrier systems. wy: Only small portions of the Polish forested - w leśnych strefach mierzejowych. W skali barrier coast (excepting urban areas) have całego polskiego wybrzeża (poza terenami miast) been intensively developed. This fact is tylko niewielkie fragmenty leśnej przestrzeni mie­ considered a spatial planning error, rzejowej zostały intensywnie zainwestowane; fakt - on the beaches and on dunes, ten traktowany był jako błąd w sztuce planowania - on camp sites which are often situated przestrzennego, near the shores of the or, in the - na plaży i w pasie wydm przyplażowych, case of the Hel spit, Puck Bay, - na kempingach i polach biwakowych, które - on the vast swampy lowlands behind często sytuowano w pobliżu plaży otwartego mo­ the barriers, where groundwater and rza, a w przypadku Półwyspu Helskiego - na wy­ climatic conditions are unfavourable for brzeżu Zatoki Puckiej, building and the landscape deserves - w obszarach rozległych podmokłych nizin na necessary protection measures. zapleczu mierzei - z uwagi na warunki gruntowo- 3) A ban on the construction of large -wodne i klimatyczne (fizjograficzne progi rozwo­ complexes of buildings (except in urban ju) wykluczające racjonalną zabudowę, a także ko­ areas) exceeding the normal height of trees nieczność ochrony walorów krajobrazowych; in the maritime forests. Some edifices of this sort, raised in the 1960s and 1970s at 3) nielokowanie w polskiej przestrzeni nadmor­ Dziwnówek and Jastrzębia Góra, have been skiej, poza zwartą zabudową miast, turystycznych assessed as failures. obiektów wielkokubaturowych o wysokościach 4) Tourism development should be przekraczających wysokość drzew w okolicznych restricted to the spatial extent of existing lasach; pojedyncze takie obiekty, powstałe w la­ settlements8. Spatial development plans and tach 60. i 70. w Dziwnówku i Jastrzębiej Górze strategic studies have pointed to the oceniane były jako błąd w sztuce; necessity of protecting long-established 4) lokowanie trwałej turystycznej zabudowy settlements along with their cultural wyłącznie w granicach rozwoju przestrzennego ist­ features, as well as the natural and agri­ niejących osad*. W planach przestrzennego zago­ cultural areas lying in-between. spodarowania, a także w opracowaniach studial­ These guidelines have been largely nych i strategicznych zwracano uwagę na koniecz­ ignored in the last three years. In the actual ność ochrony historycznie ukształtowanej prze­ assessments of coastal development the strzeni osadniczej i jej cech kulturowych, a także term ‘error in spatial planning’ has been na konieczność ochrony naturalnego lub rolnicze­ avoided, even though the condition of go krajobrazu oddzielającego od siebie poszcze­ coastal areas and analyses of projects might gólne jednostki osadnicze. make such a judgement legitimate. W procesie rozwoju nadmorskiej przestrzeni tu­ Various facilities for tourism, including rystycznej w ostatnich trzech latach wyżej określo­ large structures, are planned and con­ ne pryncypia nie są honorowane. W ocenach doty- structed within barrier system forests, along ezących zagospodarowania wybrzeża nie jest przy­ the shore and in the dune zones. woływane pojęcie błędu w sztuce planowania Promenades are laid out within the dune przestrzennego i projektowania, mimo że stan tere­ areas and other facilities (e.g. GSM relay nów nadmorskich i analiza projektów upoważnia stations and wind generators) are placed in do takiej oceny. areas of outstanding natural beauty. Projektowane i realizowane są różnorodne Development includes colonies of summer obiekty turystyczne na terenach leśnych struktur ‘cottages’ and second homes, apartment mierzejowych, wielkokubaturowe obiekty wzdłuż houses (Photo 2 and 3), commercial and linii brzegu i w strefie wydm przyplażowych, pro­ service establishments in town centres and menady nadmorskie w strefie wydm przyplażo­ near beaches, large complexes with hotels, wych, a także obiekty infrastrukturalne (wieże te- apartments and businesses.

Fot. 2. Apartamentowiec Photo 2. Apartment house w budowie - centrum under construction - town Juraty (fot. autorka) centre (author’s photograph)

Fot. 3. Zespół apartamentowców Photo 3. Complex of apartment nad brzegiem Zatoki Puckiej houses at Jurata on the Puck Bay w Juracie (fot. autorka) shore (author's photograph)

lefonii komórkowej, elektrownie wiatrowe) na te­ According to the area development plan renach o wybitnych walorach krajobrazowych. Po­ of Stegna Las, produced by Talaga’s team wstają zespoły domów letniskowych i tzw. drugich (2004), dozens of buildings have been domów, zespoły apartamentowców (fot. 2 i 3), planned in the forests. Some of them, rising handlu i usług w centrach miejscowości, duże to 10 storeys, will dwarf the surrounding obiekty hotelowo-apartamentowo-handlowe i po­ forests (after Baum & Kistowski 2004 op.cii). tężne handlowo-usługowe centra przyplażowe. There is a progressive tendency to construct W miejscowym planie zagospodarowania prze­ year-round facilities within camp sites. strzennego obszaru „Stegna-las” opracowanym Construction of a large ‘tourism city’ for przez A. TALAGĘ z zespołem (2004) przewidziano some 1,400 guests (with a year-round lokalizację co najmniej kilkudziesięciu budynków accommodation capacity for 300) in one of na gruntach leśnych. Dla kilkunastu z nich dopusz­ the campsites on the Iiel spit (on the Puck cza się wysokość do 10 kondygnacji, a więc znacz­ Bay shore) is currendy being discussed by nie wyższą niż rosnący tam las (za: BAUM, Kl- environmentalists and architects from STOWSK1 2004). Na terenach kempingów powstaje Gdansk. It has become common practice lo coraz więcej obiektów całorocznych. W gdańskim lay out new car parks in the immediate środowisku przyrodników i architektów dyskuto­ vicinity of the beaches, thus giving private wany jest projekt lokalizacji na jednym z kempin­ cars access to forested dune areas. gów na Półwyspie Helskim (na brzegu Zatoki Puc­ Due to progressing urbanisation along kiej) potężnego „miasteczka turystycznego” dla the coasdine some expensive long lasting ok. 1400 turystów z trwałą bazą noclegową (ok. structures prevendng coastal erosion 300 całorocznych miejsc noclegowych). Powsze­ must be set up damaging the landscape chna staje się praktyka lokowania nowych parkin­ (Photo 4). gów w strefach przyplażowych, co umożliwia An evaluative study of the coastal wjazd samochodami osobowymi na leśne tereny environment carried out to provide a basis wydmowe. for an assessment of the environmental Z uwagi na postępującą urbanizację coraz dłuż­ risk triggered by rising sea-levels ( G e r s t - sze odcinki wybrzeża są zabezpieczane przed abra- m a n n o w a et al. 2001) has shown that the zją morską kosztownymi, szpecącymi krajobraz, ‘areas at risk’ (land up to 2.5 metres above trwałymi umocnieniami technicznymi (fot. 4). sea level) covers 219,705 ha. These areas Podczas sporządzania waloryzacji przyrodni­ should be kept free from any sort of czej terenów nadmorskich jako podstawy szacunku building. prognozowanych strat przyrodniczych związanych Another problem is the tourism develop­ z podnoszeniem się poziomu morza ( G e r s t - ment of the military area abandoned by the MANNOWA i in. 2001) stwierdzono, że „obszar ry­ army and taken over by the Hel local zyka” (do wysokości 2,5 m n.p.m.) obejmuje na authority (the Hel Peninsula). It should be polskim wybrzeżu powierzchnię aż 219 705 ha. stressed that this area includes an Obszary te nie powinny być zabudowywane. extremely valuable complex of maritime pine Nowym problemem jest planowane turystyczne forest, naturally regenerating, and in an zagospodarowanie terenów oddawanych przez excellent state of preservation. Outside the wojsko miastu Hel na Półwyspie Helskim. Podkre­ Slowiriski National Park this is a unique ślić należy, że jest to unikatowy kompleks dosko­ example of such a large forest area. nale zachowanych borów nadmorskich z natural­ The rapidly progressing deterioration of nym odnowieniem - jedyny tak duży kompleks le­ coastal space has given rise to criticism śny poza Słowińskim Parkiem Narodowym. voiced in scientific circles, e.g. advisory Szybko zachodzące procesy niekorzystnych bodies at the regional level (the Regional przekształceń nadmorskiej przestrzeni doprowadzi­ Council for Environmental Protection and ły do krytyki zaistniałego stanu przez środowiska the Regional Committee for Urban Planning) naukowe, m.in. przez gremia doradcze działające as well as by some members of municipal na szczeblu wojewódzkim (Wojewódzka Rada councils. It is highly likely that in the near Ochrony Przyrody, Wojewódzka Komisja Urbani­ future some designs plans will be amended styczna), a także przez niektórych członków samo­ by adjustments to local development plans, rządów lokalnych. W najbliższej przyszłości praw­ studies on spatial management conditions dopodobna jest korekta niektórych planów i pro­ and others. This refers, however, only to jektów, m.in. poprzez zapisy sporządzanych pla­ areas that have had no development plans nów miejscowych i studiów uwarunkowań. Doty­ drawn up since January 1, 1995. czy to jednak tylko tych obszarów, które nie mają Furthermore, the implementation of planów sporządzonych po 1 stycznia 1995 r. Integrated Coastal Zone Management1 will be Fot. 4. Umocnienia techniczne brzegów (fot. autorka)

Photos 4. Coastal reinforcements (author's photograph)

Prawdopodobnie zintensyfikowane zostaną pra­ accelerated and studies will be initiated for ce nad wdrożeniem zintegrowanego zarządzania the production of spatial management obszarami przybrzeżnymi9oraz podjęte prace nad plans for local coastal waters, the territorial planami zagospodarowania przestrzennego mor­ waters and the exclusive economic zone. skich wód wewnętrznych, morza terytorialnego The law on spatial planning and manage­ i wyłącznej strefy ekonomicznej. W ustawie o pla­ ment (2003) provides for the possibility of nowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (2003) designating some parts of a województwo as przewidziano możliwość określenia w planie ‘problematic’ and requiring special develop­ przestrzennego zagospodarowania województwa ment guidelines (art. 39, clause 3). The obszarów problemowych wraz z zasadami ich za­ status of ‘problematic areas’ should be gospodarowania (art. 39, pkt 3). Status obszarów granted to maritime belts in the Pomorskie problemowych powinny uzyskać tereny nadmor­ and Zachodniopomorskie Województwos. skie województw pomorskiego i zachodniopomor­ The development of tourism in coastal skiego. regions must comply with: W procesach rozwoju turystyki na wybrzeżu - plans for the environmental protection konieczne jest także wdrażanie: of conservation areas: the Woliński and - ustaleń planów ochrony parków narodowych Słowiński National Parks, the Nadmorski (Wolińskiego i Słowińskiego) i parków krajobra­ Landscape Park and the Vistula Spit zowych (Nadmorskiego i Mierzeja Wiślana), Landscape Park, - zapisów Nowej Konwencji Helsińskiej, a zwłasz­ - the new Helsinki Convention (par­ cza jej Zaleceń: 15/1 - o ochronie pasa brzegowe­ ticularly recommendations 15/1 - on go, 15/5 - o systemie morskich i brzegowych ob­ protection of the shoreline zone, 15/5 - on szarów chronionych (BSPA), 16/3-0 zachowaniu the system of marine and coastal conserva­ naturalnej dynamiki brzegowej, tion areas (BSPA) and 16/3 - on preserving - zaleceń Bałtyckiej Konferencji Ministrów natural coastline dynamics), Planowania Przestrzennego (VASAB 2010) w za­ - the recommendations of the Baltic kresie planowania i gospodarki przestrzennej w 3-ki- Commission of Ministers of Spatial Planning lometrowym pasie brzegowym, (VASAB 2010) on the spatial planning and - systemu ochrony przyrody „NATURA 2000”, management within the 3 km-wide coastal obowiązującego w Polsce po wejściu do Unii Eu­ zone, ropejskiej. - the environmental protection system NATURA 2000 put into force after Poland’s accession to the EU.

PRZYPISY NOTES

1 Szczególnie tam, gdzie nie są zabezpieczone trwałymi 1 Particularly in places not protected by coastal umocnieniami. defence constructions. 2 Projekt budowy kawernowych podziemnych magazynów 2 A plan has been drawn up to construct under­ gazu ziemnego został opracowany dla rejonu ground caverns for gas storage at Mechelinki in the w gminie Kosakowo, na północ od Gdyni. Kosakowo gmina, north of Gdynia. 3 Należy ona do grupy najbardziej dynamicznie rozwijają­ 3 Łeba is among the most rapidly developing seaside cych się miejscowości na wybrzeżu. Przyrost miejsc noclego­ resorts. Its accommodation capacity has been growing in wych w ostatnich kilku latach szacowany na ponad 5 tys. recent years at the rate of over 5,000 beds a year (G erstmannowa 1999). (Gerstmannowa 1999). 4 Zwłaszcza w ostatnich kilku latach. 4 Particularly in recent years. 5 Obiekty o podobnych bryłach i funkcjach można spotkać 5 Buildings of similar form and function are found in w centrach dużych miast. the central areas of big cities. 6 Utworzyły się grupy kapitałowe i projektowe pilotujące 6 Some capital and project groups have been (za przyzwoleniem samorządów lokalnych) realizację tych in­ established to survey (with the authorisation of westycji. municipal councils) putting these investments into effect. 7 Na podstawie kartowań i obserwacji terenowych prze­ 7 Cartographic survey and field observations in the prowadzonych w latach 1980-1989 oraz badań porównaw­ years 1980-1989 compared with research in 1997-2004. czych przeprowadzonych w latach 1997-2004. 8 Defined in spatial development plans. 8 Określonych w planach przestrzennego zagospodarowa­ 9 Integrated Coastal Zone Management is a planning nia. and operational process consisting of development plans L> ZZOP (w jęz. ang. Integrated Coastal Zone Manage­ and management plans for coastal areas integrated with ment - ICZM) jest procesem planistycznym i decyzyjnym environmental protection principles. obejmującym plany rozwoju i plany zarządzania obszarami przybrzeżnymi zintegrowane z celami ochrony środowiska.

BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY

B aum S z ., Kisto w sk i M., 2004, Stan zagospodarowania F urm ańczyk K., 1994, Współczesny rozwój strejy brzego­ Półwyspu Helskiego oraz Mierzei Wiślanej - rozpozna­ wej morza bezpływowego w świetle badań teledekcyj- nie sytuacji konfliktowych oraz propozycja kierunków nych południowych wybrzeży Bałtyku. „Rozprawy działań. Raport opracowany dla Samorządu Woje­ i Studia Uniwersytetu Szczecińskiego" 161(235), wództwa Pomorskiego, Gdańsk (niepubl.). Szczecin. B o h d z ie w ic z L., 1963, Przegląd budowy geologicznej i ty­ G erstmannowa E. i in., 1990, Ocena stopnia degradacji pów polskich wybrzeży, [w:] Materiały do monografii środowiska przyrodniczego strefy nadmorskiej, CPBR polskiego brzegu morskiego, z. 5, Geologia 1 zagadnie­ 10.11. Wykorzystanie mórz i oceanów, Podprogram 4. nia pokrewne, IBW PAN, Gdańsk. Kształtowanie praktycznych działań w zakresie zapo­ C ieśla k A., 1996, Polski brzeg. Niektóre procesy, stan biegania dewastacji środowiska Morza Bałtyckiego prawny, propozycje rozwiązań. Materiały. Polsko-ho­ i strefy przybrzeżnej, Inst. Ochrony Środowiska, Inst. lenderskie warsztaty pt. „Zintegrowane zarządzanie Morski, Gdańsk (niepubl.). obszarami przybrzeżnymi", 21-24.09.1996, Między­ G erstmannowa E., 1999, Ochrona wybrzeży mierzejowych zdroje (niepubl.). przed antropopresją turystyczną na przykładzie Parku Krajobrazowego „Mierzeja Wiślana", rozprawa doktor­ K o n d ra ck i J., 2000, Geografia regionalna Polski, PWN, ska, Insi. Geografii UJ, Kraków. Warszawa. G erstmannowa E.. M a r s z A.. J a n c z e w sk a A., S a w on E., Liszew sk i S ., 1995, Przestrzeń turystyczna, „Tuiyzm". t. 5. 2001. Ocena strat w środowisku przyrodniczym strefy ZEIDLER R., 1993a, Studium ochrony polskiego brzegu brzegowej. Szacunek wielkości strat przyrodniczych w warunkach przyspieszonego wzrostu poziomu morza i ekonomicznych w wyniku erozji brzegu, powodzi (efektu szklarniowego), „Inżynieria Morska i Geotech- sztormowych i podnoszenia się poziomu morza. Projekt nika", nr 1. celowy KBN „Strategia ochrony brzegów morskich", ZEIDLER R., 1993b, Warunki i postulaty ochrony polskiego Inst. Morski. Gdańsk (niepubl.). brzegu przed skutkami efektu szklarniowego, „Inżynie­ G erstmannowa E., Za le w sk i W., 1995, Strategiczny pro­ ria Morska i Geotechnika", nr 4. gram ekorozwoju Ustki. „Biuletyn Związku Miast i Gmin Morskich", nr 4.