Edición especial del Instituto Central Meteorológico y Geofísico de Chile

VOCABULARIO

DE LA LENGUA RAPA-NUI

ISLA DE PASCUA

POR

EDGARDO MARTINEZ

SANTIAGO DE CHILE Sección Impresiones del Instituto Meteorológico

1913 INTRODUCCION

Si algún mérito tiene el trabajo que emprendí en la Isla de Pascua durante mi estadía en ella de más de un año, al tratar de formar un vocabulario iíapa Nui, o pequeña gramática, (si es que se le puede dar éste nombre), es indudablemente el procurar no se pierda por completo todo vestigio de un dialec- to que 60 o 70 años atrás constituía un verdadero idioma, dis- tinto al de las otras islas Polinésicas, como eran también sus costumbres, trabajos manuales, y, en una palabra, su civiliza- ción, de la que quedan aún tan grandiosos restos. Esta desaparición o transformación paulatina que ha ido su- friendo el idioma -Rapa Nui, se debe, a no dudarlo, a las si- guientes causas, que dada la inteligencia de los isleños y su asom- brosa facilidad para asimilarse palabras extranjeras, no han podido menos que bastardear por completo su propia lengua: a) Las innumerables visitas hechas a la isla, desde hace siglos, por naves extranjeras, entre las cuales son las mas importantes por su frecuencia y tiempo de estadías las verificadas por bu- ques franceses e ingleses; b) El rapto llevado a cabo por piratas peruanos de miles de indígenas, cuya mayor parte fué llevada a las huaneras de las islas Chinchas, pero otra fué abandonada en Tahití y Gambier, estando completamente comprobado que muchos de aquellos infelices pudieron volver a su tierra natal; c) El establecimiento en la isla de misioneros franceses, los qué, para poder comunicarse con los naturales no trepidaron en hacer uso del dialecto tahitiano, enseñándoles todas las prácticas religiosas y aún a leer, a muchos de ellos, en aquella lengua, enseñanza que los canacas que aún sobreviven no han olvidado, y que se trasmiten hoy ; IV

d) La permanencia entre los isleños, en años anteriores, de numerosos empleados ingleses y chilenos durante largos espa- cios de tiempo, y e) Los viajes, más o menos periódicos, que efectúan a aque- lla tierra nuestras naves de guerra. Es por las causas arriba citadas, que cada año que trascurre se hace más difícil para el investigador, poder decidir que pa- labras, del dialecto que actualmente hablan, son verdaderamen- te canacas, cuales tahitianas y cuales han sido tomadas de los idiomas francés, inglés o español. Calculo que el vocabulario formado, apesar del inmenso trabajo que me tomé para tratar de averiguar el origen de cada palabra, todavia contiene un 30X de frases tahitianas, un 5X de inglesas y un 10% de palabras tomadas del español y fran- cés, sin que me haya sido posible prescindir de ellas. Hay que agregar, todavia, que careciendo la isla de vegeta- ción, (propiamente tal), de aves, animales, ríos, fuentes etc. es decir, de todo aquello que pudiera herir vivamente la imagina- ción de los indígenas, forzosamente su lenguaje tenia que ser muy pobre, y, como desconocían casi por completo toda manu- factura extranjera, bastando a sus necesidades los poquísimos toscos y primitivos utensilios que poseían y su aún más pri- mitivo traje, es natural que al ir conociendo nuevos objetos, fueran aumentando su fraseología con palabras tomadas de diferentes idiomas, y que ellos arreglaban a su sabor para faci- litar la pronunciación.

No me decidí a emprender la formación de este vocabulario hasta después de una estadía de 5 meses en la isla, dedicán- dome en este tiempo a aprender el mayor número de frases «pascuinas» para poder interrogar en su propia lengua, y con mayor eficacia, a los isleños. También inicié a los pocos de mi llegada la enseñanza del español, tomaudo como discípulos a 4 o 5 isleños, entre y ellos dos mujeres: Luisa Nicoláo y Renga Hito Tauraá. La primera tenia ya algunos conocimientos del castellano por ha- ber sido, a los 9 años de edad, sirviente de un señor Sánchez, Administrador que fué de la isla, años atrás. En cuanto a la. otra, demostró clara inteligencia al poderse esplicar inteligible- mente en aquel idioma a los pocos meses. (1) Con esta valiosa y eficaz ayuda para mis estudios, principié mis tareas, las que duraron, más o menos 6 meses, dedicándo- les 2 o 3 horas diarias. Este largo período de tiempo que parecerá excesivo si se to- ma en cuenta las cortas proporciones de mi trabajo, no lo es, en realidad, si se aquilatan las dificultades, molestias y malos ratos porque tuve que pasar para obtener el modesto resultado que presento. Si bien, los naturales de la Isla de Pascua son de carácter benévolo y sumiso, y si se quiere, del todo deferentes a los de- seos del extranjero, conservan, sinembargo, algunos de los de- fectos innatos a la raza, dos de los cuales son la rapiña y la mentira llevados a sus mayores extremos. Es por ésto que el extranjero (2) (los chilenos no somos con- siderados tales, pues se nos aprecia) tropieza en primer lugar con el prurito que tiene el pascuense de mentir a todo lo que se le pregunta, considerándose entre ellos que el engañar a un extraño a su raza, es una muestra fehaciente de clara e inge- niosa mentalidad. Dadas estas dificultades que me fueron pronto conocidas, cada vez que trataba de obtener datos lengíiísticos de los isle-

(1) Es indudable que las mujeres poséen una inteligencia y vivacidad muy superior a la de los hombres. (2) Ha reinado siempre una verdadera animosidad entre los pascuenses contra los extranjeros, debido a que se trasmiten de generación en ge- neración las relaciones de atrocidades i>or ellos cometidas en otras épo- cas. Aun para los actuales visitantes de la Isla, no existe muy buena voluntad, pues dicen los isleños que éstos nada bueno o aprovechable para sus intereses les dejan en sus visitas. VI

ños, convocaba a dos ancianos, dos personas de regular edad y a las dos mujeres citadas, las que, en caso de duda, podian servirme de fieles intérpretes. Sin embargo, todas nuestras se- siones terminaban por no entendernos, por disgustarse los pas- cuenses, por declararme «roro piro», es decir «imbécil», ya que no podia comprender las explicaciones tan claras (a su juicio) que me daban, y por fin se marchaban, sin atender a mis sú- plicas amistosas para continuar la interrogación. Excusado es decir, que las reiteradas preguntas que les hacia fatigaban por completo sus débiles cerebros, incapaces de soportar esta labor mental, y es por esto que concluian por enfadarse y conside- rarme de una inteligencia igual o inferior a la de ellos. Curioso es también consignar, que tanto los viejos como los jóvenes y niños varones de la época actual, no demuestran el menor interés en aprender otro idioma que el «_Rapa nui,» y si no íaera que oyeran a sus ascendientes o descendientes, res- pectivamente, no llegarían a sus oidos otras novedades de len- guaje que aquellas pocas palabras que comentan y balbucean con insistencia infantil las personas de edad viril. (1) Debo también constatar que los isleños, en general, me de- clararon «tener muy buena lengua,» es decir, que mi pronun- ciación de su idioma era casi igual a la de ellos, en oposición a los vocabularios que hay en inglés y francés (muy restringidos) que les leí, y que no entendieron en absoluto,, apesar de que yo, conociendo ambos idiomas, les daba su verdadera pronun- ciación y en parte la indígena.

La repetición visible.de ciertas palabras, la traducción de las mismas a nuestro idioma vulgar, la contradicción entre los mis- mos vocablos y un sin número de errores que al parecer exis- ten en este vocabulario, se deben a innumerables motivos que me seria imposible demostrar en este corto trabajo. No obstan- te, para dar una ligera esplicación sobre las dificultades con

(1) En la Isla casi todos son parientes cercanos. VII que se tiene que tropezar al tratar de trasportar a nuestro idio- ma las frases pascuenses, me voi a permitir citar solo un caso de los muchos con que tuve que luchar. «Se trataba, por mi parte, de buscar-el equivalente de lapa- « labra «prestar,» palabra que a mi juicio debia ser muy co- « mún entre los isleños, siendo que viven en la más perfecta « sociabilidad. Sinembargo, despues de interrogar a muchísi- « mos pascuenses, esplicándoles como podia el: «yo te doy y « despues tú me dás a mi», me convencí de que esa palabra « les era completamente desconocida, y solo un «sabio» de la « Isla, me trató de demostrar que correspondía al «baáimái» « tahitiano. Poniendo por ejemplo la frase : «préstame un plá- « taño» un rapa nui verdadero la convierte en «ánda, toma un « plátano, pásamelo y yo -después- te paso a tí el plátano que « es tuyo»; o algo asi por el estilo, que en el más puro pas- « cuense equivale a: «Cojomái quinéi, cabai mai te maica qui « áu, apó cabai te maica toócu.» Puédese con este solo ejemplo conocer las facilidades que presta la sintáxis canaca. (1)

Habiéndoseme pedido que publique los datos sobre el idio- ma üapa Nui, tal como los obtuve en la Isla, sin entrar a su análisis lengüístico, de comparación y mucho menos gramati- cal; me es grato contribuir con esta modesta ofrenda a los tra- bajos de investigación futura que emprendan personas más preparadas, y en todo caso, a la divulgación de un dialecto que se habla en Territorio Nacional, antes que se extinga por com- pleto aquella raza, para nosotros, por todos conceptos, muy digna de estudio y amparo. Edgardo Martínez.

(1) Varias veces he usado la palabra «canaca» al tratar de los isleños, pero conste, que con razón, ellos la rechazan enérgicamente, pues dicen que en su idioma se les debe denominar «.Rapa Nui» y en español «pas- cuenses» o «chilenos» puesto que lo son, ya que Chile tomó posesión ofi- cial de la Isla en 1888, y antes, moralmente. YTII

ADVERTENCIA

En el lenguaje pascuense no existen las letras de nuestro alfabeto: d,fj s, y mucho menos la x y 2. Tampoco figuran en su vocabulario nuestros sonidos de: ch, II y rr o sus equivalentes; teniéndose siempre en cuenta que la letra r conserva su sonido suave, aún más ligero cuando se vea impresa en cursiva. En cuanto a la U, puedo casi asegurar que no existe entre los pascuenses, y, si la uso, es por remarcar la pronunciación liviana que dan los indígenas a la y en algunas palabras. La diferencia entre la b y la v, no es sensible en la dicción de los isleños, por lo cual las ocupo indiferentemente, otro tanto sucede con la j y la h. letras cuya pronunciación es casi igual, advirtiendo que la última es siempre aspirada. Las innumerables frases en que figuran la ng o la gn, deben pronunciarse con el sonido fonético (3, (griego), del cual se lia carecido para la impresión. La letra ñ, figura en varias palabras, apesar de que seria más apropiado el uso de la gn francesa y de otros idiomas. El empleo de la K lo he restringido en cuanto me ha sido posible, reemplazándolo casi simpre por la c, que se presta me- jor a nuestra lengua y costumbres ortográficas. La Q figura indistintamente. La W la he empleado en dos o tres palabras; debía en realidad haberla suprimido, ya que su uso no obedece a ninguna necesidad de pronunciación para nosotros. Respecto a los verbos, debo dejar constancia que la diferen- tes formas verbales son desconocidas, diferenciándose, a lo más, una de otras, por el pronombre, y aún éste, en muchas frases, lo suprimen. La formas presentes, préteritas, futuras etc., las construyen caprichosamente o mejor dicho las desconocen, añadiendo simplemente para lo que quieren espresar las pala- bras: «antes,» después» y «ahora.,» o sus equivalentes, para completar sus frases. La sílaba «Ca,» (imperativo?), sirve para dar fuerza a la es- presión o mandato y se usa con todos los verbos. VOCABULARIO I Li LENGUA I LA ISLA I PASCUA

Verbos á

1. Abrazar. 1. Hai mai, cahài mai. 2. Abrir. 2. Caiji, mataki (mas usado). 3. Abrir un hoyo. 3. Camaóa. 4. Acabar, terminar, concluir. 4. Oti, caóti. 5. Acostar. 5. Camóe, momoi. 6. Agarrar, (atraer a sí). 6. Totói. 7. Amarrar. 7. Caére. 8. Andar (ir). 8. Gaojo. 9. Apagar. 9. Catiani. 10. Aprender, entender, com- 10. Acarongo. prender. 11. Apuntar (escribir). 11. Puta, caputa. 12. Arrancar. 12. Catére. 13. Arrodillar. 13. Catucu, tutóri. 14. Avergonzar. 14. Hacamà.

B

1. Bajar (del caballo, de una 1. Catópa. silla, etc.) . — 2 —

2. Bajar (de una altura o des- 2. Catúru. cender. 3. Bailar. 3. Ori, caóri. 4. Barrer con escoba. 4. Capurúmu. 5. Beber, tomar. 5. Caúnu. 6. Besar. 6. Hóngui. 7. Bostezar. 7. Acamáma. 8. Botar. 8. Cahóa. 9. Boxear. 9. Cavava.

C

1. Calentar. 1. Acavéra. 2. Callar. 2. Camóu. 3. Caminar. 3. Cateára á. 4. Cansar, cansancio. 4. iíóji róji. 5. Cantar. 5. Cauté, híméne (en la igle- ). 6. Carnear, descuartizar. 6. Morenga. 7. Cerrar. 7. Capuro. 8. Chupar i fumar. 8. Caómo, ómo ómo. 9. Cocer alimentos en lioyo 9. Catáo. con piedras calientes. 10. Cojer, agarrar. 10. Carúnu. 11. Comer. 11. Cacai (mucho), cai es comer. 12. Conversar, hablar. 12. Bananga, bananga nanga. 13. Cortar (en jeneral). 13. Cahóre. 14. Cortar el pelo. 14. Cabáru. 15. Cortar pasto (antiguo). 15. Caverimái. 16. Correr. 16. Tahúti. 17. Coser. 17. Cacagüi. 18. Cubrir, tapar. 18. Capúa, etápi (poco usado). — 3 —

D

1. Dar (pasar algo). 1. Cabai i taácu (cabai es mas usado). 2. Dar el brazo a una mujer. 2. Ca hái. 3. Defecar. 3. Ca nenéi. 4. Dejar, soltar. 4. Acarére. 5. Descansar. 5. Hacaóra. 6. Descansar o respirar de 6. Aumani. alivio 7. Desfallecer 7. Coromáki. 8. Desperdiciar, perder. 8. Marére. 9. Despertar. 9. Caára. 10. Detener, parar. 10. Maróa. 11. Dio (verbo dar). 11. Aái. 12. Disparar, tirar. 12. Papakina. 13. Doler. 13. Mamái. 14. Dormir. 14. Cahaúru.

1. Echar afuera. 1. Cahóa quiháho. 2. Empezar, principiar. 2. Amáta, 3. Empujar. 3. Catono. 4. Empujar, quitar de delante. 4. Caói (mas usado). 5. Encender. 5. Acahú. 6. Enfriar. 6. Acataqueo. 7. Ensillar (un caballo). 7. Cahóre. 8. Entrar o meter. 8. Caúro. 9. Envolver, enrollar. 9. Cabire, (taliitiano) katúru. 10. Esconder (jente). 10. Capico. 11. Esconder (cosas). 11. Canáa. 12. Escribir. 12. Mótu rongo rongo. 13. Escribir. 13. Papaí, (tahitiano). 14. Escupir. 14. Aánu. — 4 —

15. Esperar. 1 . Arínna. 16. Estornudar. 1 . Catéhí.

F

1. Finjir. 1. Haca kemo. 2. Flotar en el agua (persona). 2. Acarangaranga. 3. Fumar. 3. Ca ómo.

G

1. Golpear. 1. Acatáni. 2. Guardar. 2. Apáo, caapáo. 3. Gustar, querer. 3. Cahánga.

H

1. Habitar. 1. Nóho. 2. Hacer. 2. Haca eke, (antiguo, mui usado). 3. Hacer. 3. Cabire, anga. 4. Hacer la comida, 4. Catúnu te cai. 5. Hacer señas con los ojos. 5. Matamine. 6. Hacer la cama. 6. Eriki te roi. 7. Humear (el humo o vapor 7. Au fimu, de la comida).

I

1. Ir. 1. Caójo.

J

1. Jugar. 1. Corí. 2. Jugar a la pelota. 2. Húra, cahúra. — 5 —

L

1. Lavar (la cara). 1. Cahópu. 2. Lavar (limpiar objetos). 2. Catata. 3. Leer. 3. Caúi. 4. Levantar. 4. Caéa. 5. Levantar (otro modo). 5. Acá ava ava. . 6. Levantar (cosas). 6. Acá éa, 7. Levantar (a una persona). 7. Acá éa quirunga. 8. Limpiar. 8. Cáha rói. 9. Llamar. 9. Ca ráñi. 10. Llevar. 10. Maumái. 11. Llorar. 11. Táni, catani (ó tagni). 12. Llorar haciendo visajes. 12. Tagni taitáu.

M

1. Mariscar. 1. Haháki. 2. Martillar, golpear. 2. Tíngui tíngui. 3. Matar. 3. Catiáni, tingai(mas usado). 4. Mentir. 4. Aváre. 5. Meter. 5. Caaháo, acaúro. 6. Mirar. 6. Uimái. 7. Mirar. 7. Caúi. 8. Mondar (pelar). 8. Hóni hóni. 9. Morder. 9. Cagnáu. 10. Morir. 10. Camáte.

N

1. Nacer. 1. Poreco. 2. Nadar. 2. Cáu.

O

1. Orinar. 1. Camími. 1. Parar, pararse, 1. Quirunga. 2. Parchar, remendar. 2. Hono hono. 3. Pasar (en sentido de traer). 3. Toomái. 4. Pasar, dar. 4. Taácu, (pascuense), caba- mai. 5. Pasar escondido algo. 5. Acanócu. 6. Pasear. 6. Haére, cahaére. 7. Pegar (golpear). 7. Púa púa. 8. Peinar. 8. Caháhári. 9. Pelear. 9. Camoto. 10. Pensar (creer). 10. Manáu, camanáu. 11. Perder un objeto. 11. Nangaro á. 12. Pescar (sacar arriba el pez). 12. Ica kato omái. 13. Pescar (traer pescado). 13. Toomái te ica. 14. Pillar, cojer una persona. 14. _Róa á. 15. Pintar. 15. Penetúli. 16. Planchar. 16. Cauri. 17. Prestar. 17. Baaimái (tahitiano). 18. Pujar. 18. Caáu.

Q 1. Quitar. 1. Caói, háro, cariti.

R

1. Rabiar. 1. Capóhi. 2. Rascar. 2. Au áu. 3. Razgar, partir leña. 3. Húca húca pao pao. 4. Reflotar (saür a la superfi- 4. Capucó. cie del agua). 5. Reir. 5. Cata. 6. Reir mucho. 6. .Cata cata. — 7 —

7. Reir despacio. 7. Cacata. 8. Remar. 8. Cahóe. 9. Remojar. 9. Ngare perépe. 10. Resbalar. 10. Cahinga, poro reco (dar un resbalon). 11. Respirar. 11. Hàngu. 12. Rezar. 12. Capure. 13. Roncar. 13. Gongóro.

S

1. Sacar (muí usado). 1. Capàtu. 2. Sacar (poco usado). 2. Acapiti. 3. Salir. 3. Cahóa. 4. Saltar. 4. Carére. 5. Saludar (antiguo). 5. Cacoia. 6. Sanar, curar. 6. iiiva à. 7. Secar. 7. Aca paca paca. 8. Sentarse. 8. Canójo. 9. Sepultar. 9. Muràki. 10. Silbar. 10. Puhi gnùtu. 11. Sobar. 11. Cahóra hóra. 12. Sonarse. 12. Cahorói. 13. Sondear, buscar, mirar el 13. Acapàri te ica. mar en busca de pescado. 14. Soplar (antiguo). 14. Pupu hi, hahàu. 15. Subir (antiguo). 15. Caliiti. 16. Subir, montar. 16. Caéke, capike. 17. Sujetar. 17. Camàu.

1. Tirar el anzuelo. 1. Cahí (Acción de lanzarlo). 2. Tirar el anzuelo. 2. Cahóa te róu. — 8 —

3. Tirar, botar. 3. Háro, caliáro. 4. Toser. 4. Oatúmu. 5. Trabajar. 5. Anga. 6. Traer. 6. Maumái, toomái. 7. Tragar. 7. Cahóro.

1. Venir. 1. Cojomái, (se dice también pero mal dicho cajomái). 2. Ver. 2. Caúi. 3. Vestir. 3. Caúru.

Z

1. Zabullir. 1. Erúku.

Sustantivos, etc.

1. A, también, para (prep.) 1. Qui 2. Abdomen 2. Manava 3. Abuelo-a 3. Tupuna 4. Aceite 4. Hinu 5. Adiós, (jeneral) 5. Yorànna 6. Adiós (vaya Ud. bien) 6. Caójo, (Yorànna, talliti) 7. Agallas 7. Méa 8. Agonía 8. Aca mingo mingo 9. Agua 9. Bài 10. Agua salada 10. Bai cava 11. Agua de olor (florida etc.) 11. Monói 12. Aguja para ropa 12. Ibi caui càhu — 9 —

13. Aguja para tatuar 13. Eúji tacona 14. Agujero, cerradura 14. Putabire 15. Ahogado 15. Tagnata mate iroto i te bái 16. Ahora 16. Anéi rá, (antiguo) 17. Aire 17. Haháu 18. Ají 18. Opóro 19. Alemán 19. Purutía 20. Aletas de los peoes 20. Tutúu 21. Alfiler 21. Acaráu áro (pini, tahití) 22. Alga marina 22. Miritónu 23. Alma 23. Cuháne 24. Almohada 24. Gnarúliá (turúa, tahitiano) 25. Almohada (piedra u otro 25. iüaangúa objeto) 26. Altar 26. Fata 27. Alto 27. Roa roa, también üunga 28. Amargo 28. Meéta eriva, au óre 29. Amarillo 29. Togua mamari, páva 30. Amigo 30. Hóva 31. Ancho 31. Acá ano ano 32. Angosto 32. Vaca vaca 33. Anguila (blanca) 33. Koiro 34. Anguila (negra) 34. Coréja 35. Anjel 35. Meráji 36. Ano 36. Caúja 37. Anoche 37. Anga pó 38. Anteayer 38. Anga tai áji éra 39. Antebrazo 39. Héru, turi rima 40. Anteojo 40. Hío ú i mata 41. Antes 41. "Vaha (antiguo) 42. Anzuelo de piedra 42. Mangai maéa 43. Anzuelo de huesos huma- 43. Mangai ibi tagnata nos 44. Anzuelo (moderno) 44. Bóu — 10 —

45. Año 45. Táu 46. Aquellos 46. iüána á (antiguo) 47. Araña 47. Nanái 48. Arbol 48. Miro, túpu 49. Arbol del coco 49. Níu 50. Arbusto 50. Miro táca taca (antiguo) 51. Arcilla 51. Oóne bái 52. Arena 52. One 53. Aretes de hueso de pescado 53. Ibi hé éu 54. Arisco, indócil 54. Mánu 55. Aros para las orejas 55. Ai taringa 56. Arpillera, igual a saco 56. Putó 57. Arriba 57. Quirunga 58. Arriba 58. iíunga 59. Arteria 59. Ua nóho toto 60. Asientos de canoas 60. Pepe 61. Ataúd 61. Avakáta 62. Atravesado 62. Hacarava 63. Ausente 63. Ngaro 64. Ayer 64. Anga tai áji 65. Ayuda 65. Hauú 66. Azúcar 66. Chota (tahitiano), móna móna nene (canaca) 67. Azul 67. Ni nam (Ere ère, tahití)

B

1. Bacalao 1. Toremo 2. Babia 2. Paconga 3. Baile 3. Hóco hóco 4. Bajío 4. Cotóti 5. Bajo (en el suelo) 5. Yráro 6. Ballena 6. Taoraja 7. Baño 7. Hópu 8. Barba 8. Oauáe - 11 —

9. Barba, patilla 9. Vére 10. Barbiquejo 10. Nave 11. Barro, lodo 11. Oóne héke liéka 12. Batalla, guerra 12. Tana 13. Batir las manos (palmotear) 13. Hétu hétu 14. Beber agua 14. Caúnu táa bai 15. Bien parado, derecho 15. Hakanojo riva riva 16. Bifurcación cola del pez 16. Magnganga, manganga 17. Bigote 17. Vére mútu 18. Blanco 18. Tea tea 19. Boca 19. Háha 20. Bofe (pulmón) 20. Ate ánu ánu 21. Bofetada 21. Capóco erima 22. Bonito, lindo (también 22. iüiva riva bueno) 23. Bonito, hermoso (tahiti) 23. Neje néje 24. Botalon 24. Veo taguaka 25. Botavara 25. Acarava 26. Bote 26. A^aca póe póe 27. Botella 27. ípu 28. Boton 28. Heréo 29. Boya 29. Kéte (igual a canasto) 30. Brazo 30. Oréco 31. Bueno 31. .Riva riva (le añaden maitai) 32. Buen viento 32. üiva riva matái 33. Buque 33. Miro (pahí, tahiti) 34. Burla 34. Háca réca 35. Burro 35. Múni

C

1. Caballo. 1. Hói 2. Cabeza. 2. Puóco 3. Cabezaso. 3. Titán ai puóco 4. Cabo, cordel (en jeneral). 4. Taúra húti — 12 —

5. Cabo (promontorio). 5. Heiliú (antiguo) 6. Cabra. 6. Apai oru 7. Cabrón 7. Bato bato 8. Cacareo de la gallina al 8. Pacáco poner el huevo 9. Cachimba 9. Púhi púhi 10. Cadena 10. Bibí 11. Caderas 11. Tipi 12. Café 12. Tóje (tahití) 13. Calabaza (enredadera) 13. Húe 14. Caliente 14. Vera 15. Calma 15. Marie 16. Calor 16. Paáliía 17. Cama 17. Bài 18. Camino, sendero 18. Hára acamanga 19. 19. Cacava 20. Camote 20. Cumára 21. Campanilla, (vulg.) epi- 21. iüeva reva glotes 22. Canasto 22. Kéte 23. Cangrejo 23. Piquéa 24. Caníbal 24. Cai tangáta 25. Canilla 25. Cucúmu tóa 26. Canoa 26. Yaca 27. Canto del gallo 27. Oóa (te móa) 28. Cansancio 28. Hákahóra y mongoróa 29. Cansancio 29. Pára (poco usado) 30. Caña 30. Tóa 31. Cañamazo 31. Héki kejo 32. Cañón grande 32. Hángo 33. Cañón chico 33. Hango riqui riqui 34. Capa de hojas que tapa 34. Taguéve el cura.ntro 35. Cara 35. Arinna — 13 —

36. Cara larga 36. Arínna roa roa 37. Caracol 37. Puré 38. Cárcel cueva, calabozo 38. Ana púru 39. Cardo de leche (?) 39. Poporo híva 40. Carne de vaca (antiguo) 40. Pipo 41. Carne 41. Kiko 42. Carne cocida en hoyo 42. Kiko oótu 43. Carne cocida en agua 43. Kiko turnu bai 44. Carne asada 44. Kiko máe 45. Carreras de caballo 45. Hetéi te hói 46. Casa 46. Háre 47. Casa, cueva para pollos 47. Ana móa 48. Casado-a 48. Ai poipo 49. Cáscara 49. Kiri 50. Caspa 50. líaja 51. Cebo blanco de pescado 51. Poopó (aceite) 52. Cebolla 52. ani (tahiti) 53. Cejas 53. Jíji 54. Celoso-a 54. Macota 55. Cementerio 55. Avagna, menemá 56. Cementerio 56. Papecóo (mui antiguo) 57. Ceniza 57. Icubera (antiguo) 58. Ceniza 58. Eo éo 59. Ceniza de madera 59. Mári kuni (antiguo) 60. Cerilla (vulg.) de oidos 60. Taquitúri 61. Cerro 61. Maunga (montaña) 62. Chaleco 62. Kakári manava 63. Chancho 63. Oru tamaróa (macho) 64. Chanchito (insecto) •34. Háju háju 65. Chapa, candado 65. Ponáo 66. Chaqueta 66. Cacáva. 67. Chico, pequeño 67. Iti 68. Chile (antiguo) 68. Quihiba — 14 —

69. Chileno 69. Quihíba, papaá 70. Chino 70. Tengtó 71. Chiton (calla) 71. Camóu 72. Choclo (antiguo) 72. Taráke 73. Chueco 73. Baipáu 74. Cielo 74. lid fii 75. Cielo azul 75. Ra ñi ni nam 76. Cigarro 76. Pótu 77. Cigarro puro 77. Moque 78. Cinta para el pelo 78. Hiritóe 79. Cinta al rededor del som- 79. iüipena brero 80. Cintura 80. Túa ibi 81. Clavo 81. Yéo 82. Clítoris 82. Matakáo 83. Clueca 83. Cáu cáu 84. Cobarde 84. Mahú 85. Cocina 85. Heúmu 86. Codo 86. Túri rima 87. Cogote 87. Ngáo 88. Cojo 88. Baiháti 89. Cola de pescado 89. Hícu 90. Color hoja seca 90. iíito paca paca 91. Color amarillo de madu- 91. ffito pararáuti rez 92. Colorado 92. Mea mea 93. Conejo 93. Lapíti 94. Confesion 94. Tataraápa 95. Constipado 95. Ehéu 96. Contento, gozo 96. Kóa 97. Conversación 97. Banánga 98. Convólvulo, yedra 98. Tanóa 99. Copa para beber 99. .Rapa rapa 100. Copulación 100. Ay ay, ca áy 101. Corazon 101. Ynanga (mafátu, tahiti) — 15 —

102. Corcova 102. Níhi nílii 103. Cordel grueso 103. Húti 104. Cordero 104; Mamói 105. Corona para el sombrero 105. Héi 106. Corona de flores 106. Héi te áre 107. Correcto 107. iíiva máo á 108. Cortar el pelo 108. Cabáru te puóco, cabáru te aruójo 109. Cortar en dos o mas par- 109. Cahóre hóre tes 110. Cortar las uñas 110. Cahóre te mai cúcu 111. Corto, chico 111. Poto poto 112. Corvas 112. Paónga 113. Cosquillas 113. Acá reca reca 114. Costados de la canoa 114. Káo káo vaca 115. Costillas 115. Cava cava 116. Cráneo 116. Biribiri puóco 117. Crepúsculo vespertino 117. Ata áta pó 118. Crespo 118. Mahátu 119. Cresta de gallo, etc. 119. /¿crèpe 120. Cruz 120. Tatauró 121. Cuadernas de canoa 121. Cava cava vaca 122. Cuando 122. Aliéa (antiguo) 123. Cucaracha, barata 123. Coca (talliti) 124. Cucaracho chico 124. Maquére 125. Cucaracho chico (hedion- 125. Ataháe do) 126. Cuchara 126. Áo 127. Cuchillo 127. Hóe 128. Cuerda (cáñamo indíjena) 128. Mahute 129. Cuerda, cordel 129. Taúra 130. Cuernos 130. Tára 131. Cuerpo 131. Acári 132. Cuero 132. Kiri (piel) L33. Cuero cabelludo 133. Kiri puoco — 16 —

134. Cueva 134. Ana 135. Cueva ó lugar donde an- tes se enterraba 135. Aju 136. id id formando platafor- mas 136. Aju paegna 137. Cumulus nimbus, nimbus 138. Cuncuna 137. iüángi uri uri 139. Cuñado 138. Ngarára 140. Cudada 139. Taoquete 141. Cura, saeerdote 140. Núajini 141. Matúa D

1. Damajuana, vasija 1. Ipu 2. » (en talliti mui 2. Tài ia ia . usado) 3. Dedal de madera, reempuje 3. Paóa 4. Dedo 4. Manga manga 5. Dedo grande del pié 5. Manga manga tumu "6. Derecho-a 6. Matàu 7. Deseo, ganas 7. Hàrfga 8. Despacio 8. Kóro iti 9. Dia 9. Maliàna 10. » bueno 10. Mahàna riva riva 11. » caluroso 11. Mahàna paàliia 12. » ardiente 12. Mahàna véa véa 13. Diablo 13. Atua (àntes), hoi Tatàne (talliti) 14. Diente 14. Nljo 15. Dintel (marco) de la puerta 15. Ajajàre 16. Dios 16. Atua 17. Diosa 17. Kiràto 18. Dolor (en jeneral) 18. Mamàe 19. Dolor de cabeza 19. Garuru 20. » de dientes 20. Nijo ngàaha, — 17 —

21. » de barriga 21. Manava tabiri 22. » de estómago 22. Maullúi inanga 23. » al corazon (pena) 23. Marnai mafátu (tahiti) 24. Dorso de la mano 24. Púku púku erima 25. Dulce i también rico 25. Nene 26. Durazno 26. Péti (tahiti)

E

1. Ebrio (curado) 1. Taéro 2. Eclipse de sol 2. üaácai 3. » (i tapar la cara con 3. i2aacái (antiguo) metetu las manos) 4. Edad 4. E híá táu (mata hi, tahiti) 5. Encia 5. Acáu 6. Enemigo 6. Ta éhe ho va 7. Enfermedad, dolor 7. Maullúi 8. Embudo 8. Húri 9. Empeine del pie 9. Kári kári váe (1) 10. » » » 10. Pararáhe váe (2) 11. » » » 11. Péka péka váe (3) 12. Erizo de mar 12. Hétuke híba 13. Escoba 13. Purúmu 14. Escremento 14. Tutáe 15. Escroto 15. Kíri maripáu 16. Espada 16. Hóe mutói 17. Espalda 17. Otto (véase pulmón) 18. Espalda, lomo 18. Túa ibi 19. Espejo 19. Huirá, hío (tahiti) 20. Espina dorsal 20. Ibi tika 21. Esposa (mujer) 21. Nga ble 22. Espuma 22. Kuta kuta 23. Esqueleto 23. Ina kiko, Ibi nó 24. Estatuas de piedra 24. Moái 25. Estatua (piedra) muigrande 25. Moái núi núi — 18 —

26. Estela o franjas blancas en 26. Ara ára el mar 27. Estera tejida 27. Moegna 28. Estranjero 28. Papaá 29. Estrella 29. Hetúu, féti á (tahiti) 30. Estrella del mar 30. Péca péca

F

1. Falanje dedos, articulación 1. Cacári rima 2. Farol 2. Héra parápa 3. Feto 3. Mata púku 4. Fibra de caña 4. Caigna 5. Fierro enmohecido 5. Toto ohío 6. Fiesta 6. Coro, (ngongoro) 7. Flaco 7. Paki róki, papácu (?) 8. Flauta de caña 8. Púhi, hio (tahití) 9. Flor 9. Púa, áre 10. Flotador de canoas 10. Ama 11. Fractus cúmlus 11. Tóto pá te rangi 12. Francés 12. Fráni 13. Frazada 13. Pránquete, (tahití ?) 14. Frente 14-, Corái 15. Frió 15. Taqueo 16. Fuego 16. Háji 17. Fuerza 17. Ríri

G

1. Galleta 1. Cáru cáru júe Gallina 2. Úja 3. Gallo 3. Móa 4. Ganado 4. Mearáj i puaca 5. Gato 5. Curí 6. Gaviota 6. Kía kía 7. Gordo 7. Purío, rurú — 19 —

8. Gordura (grasa) 8. Nako 9. Gotera (en casa) 9. Túru háre. 10. Grande 10. Núi 11. Granizo 1 ]. Mata matáa ika 12. Grasa (elaborada) 12. Móuri 13. Grito 13. Caóju 14. Guerrero 14. Tagnata matáu 15. Guerra 15. Tágua 16. Gusano 16. Oiói 17. Gusano 17. Anuje (otra clase)

H

1. Hambre 1. Maruáki, Eporemo 2. Harina 2. Harágua (Tahití) 3. Hediondo 3. Piro 4. Helecho 4. .Ríku 5. Hermano, a 5. Taina 6. Hígado 6. Lepe lépe 7. Hilo 7. Táura 8. Hilo de mahúte 8. Háu 9. Hoja de camote 9. itau 10. » » plátano 10. Rito 11. » » higuera 11. üáu pa pica 12. » » llama 12. .ñau úji 13. » »de tarro 13. iiáu patáro 14. Hoja 14. iüáupá 15. Hoja de caña 15. Ráu tóa 16. Hombre 16. Tagnata (Tañe, tahití) 17. Hombro 17. Cápu íbi 18. Hormiga 18. Róe 19. Hoyo (en jeneral) 19 Pú; también, Umu 20. Hoyo para sepultura 20. Rúa, 21. Hueso 21. Ibi 22. Huevo 22. Mamári — 20 —

23. Huevo empollado 23. Mamári acamóe 24. Húmedo 24. Bài bái, rári 25. Humo 25. Háu

I

1. Indice (dedo) 1. iüima túhi henúa 2. Inglés 2. Paratane 3. Intestinos 3. Néne néne 4. Invierno 4. Tongá 5. Ir 5. Caójo 6. Ir adelante 6. Caójo amúa 7. Irse al cielo 7. Iri qui te rañi 8. Irse al infierno 8. Eojo qui te pó aguáji 9. Izquierda 9. Maúi

1. Jente 1. Tagnata 2. Jente orejas grandes 2. Anáu eépe 3. Jente orejas chicas 3. Anáu rnomoco 4. Jente que trabajaba sola- 4. Tagnata baratarái ite mente en las estatuas moái 5. Jente reunida 5. Tagnata píri 6. Juventud 6. Cope túngu túngu

1. Labios 1. Mútu 2. Labios estirados 2. iíépe répe 3. Ladrón 3. Tóke tóke, ráu rau 4. Lagartija 4. Moco 5. Langosta 5. Úra 6. Lapa (marisco) 6. Hemáma 7. Leche 7. Ú 8. Lejos 8. Konúi roa, Boa roa 9. Lengua 9. Aréro — 21 —

10. Libro 10. Puka (también: Pára pára, Púta) 11. Liendre 11. Bija 12. Lienza para pescar 12. Cavéi 13. Lijero (liviano) 13. Maamá 14. Lima (herramienta) 14. Matariki 15. Liquen 15. Kíhi kíhi 16. Llanto 16. Tángi 17. Llave 17. Tabíri 18. Llevar (conducir) un muerto 18. Camáu te papácu 19. Lluvia 19. Úva 20. Loco (marisco) 20. Tacatóre pane 21. Loco 21. Níva níva héva 22. Lombriz 22. Anúje 23. Lona (vela) 23. Héki kého 24. Luna 24. Mahína 25. Luz 25. Maéha

M

1. Madera, tabla 1. Miro 2. Madre 2. Matúa 3. Malo-a 3. iíáque ñique 4. Malvavisco 4. Móva 5. Manco 5. Rimaháti 6. Mano 6. Erima 7. Manso 7. Mangaro 8. Mantequilla 8. Cáhu cáhu te ú 9. Mañana (dia siguiente) 9. Apó 10. Mañana 10. Popo hánga 11. Mariposa 11. Pepa 12. Martillo 12. Hamára (del Inglés) 13. Maza corta 13. Páua 14. Maza para baile 14. Áo — 22 —

15. Maza larga con cabeza 15. Úa figurada 16. Medias 16. Toquíni (del Inglés) 17. Medio 17. Vaénga 18. Mejilla 18. Cucúmu 19. Mellizos 19. Aguá 20. Memoria 20. Manáu 21. Mentira 21. Réo réo (aváre, tahiti) 22. Mi marido 22. Taácu quénu 23. Mi mujer 23. Taácu bie 24. Mirada 24. Mata acahíre 25. Mirar fijamente 25. Mata úi 26. Mitad 26. Momóre 27. Moco (secreción nasal) 27. Hupée 28. Moco » » 28. Piro (tahitiano) 29. Moderno, nuevo 29. Oóu anéi 30. Monja 30. Néru 31. Montaña 31. Maúnga 32. Montura, silla 32. Pépe 33. Mosca 33. Tacaúre 34. Mosquito 34. Ngao ngao 35. Mudanza, traslado 35. Hákanéke, ragna 36. Muerto 36. Máte, papácu 37. Mujer 37. Ble (bajini, tahiti) 38. Muñeca (brazo) 38. Kakári rima 39. Músculos 39. Kiko nána 40. Muslo 40. Pápa kóna

N

1. Naipe 1. Pére 2. Nalgas 2. Ujo, táki éve 3. Nariz 3. Iju 4. Nata 4. Cúta cúta 5. Nativo, propietario 5. Hóa kóna — 23 —

6. Negro 6. Úri úri 7. Nido 7. Ohngáa 8. Niño 8. Póki 9. Niño hombre 9. Poki tamaróa 10. Niña 10. Poki tamajine 11. No 11. Ina 12. Noche 12. Anga pó 13. Nombre 13. Ingóa 14. Núa, pintada amarilla con 14. Núa. ranu púa 15. Núa blanca 15. Núa téa 16. Nube, cielo es igual 16. Bá ñi 17. Nuevo 17. Hoóu 18. Nuez de la garganta 18. Gúru hára

0

1. Ojo 1. Mata 2. Ojo hinchado 2. Mata áju 3. Ola 3. Ea, guáve (del ingles Wa- ve?) 4. Olla 4. Maramita 5. Ombligo 5. Cocóma 6. Oreja 6. Taringa 7. Orgulloso 7. Mea popo (antiguo, no se usa)

P

1. Padre 1. Matúa (también madre) 2. Papa (antiguo) 2. Póporohíba 3. Paja u hoja seca de plá- 3. Cacáca tano 4. Paja (otra para tejidos) 4. i^áujára 5. Paja (otra para tejer) 5. Uco coco — 24 —

6. Palo para vela (mástil) 6. Etú 7. Palos que sujetan flotador 7. Kiáto canoa 8. Palo fuerte usado como 8. Acaúe palanca 9. Palo para remover piedra 9. Óca i tierra 10. Palo- para remover tierra 10. Oca caquéri (mas débil) 11. Palo toromiro para macha- 11. Ique car mahute 12. Palma de la mano 12. Pararáha L3. Paltó 13. Lucáu (antiguo) 14. Pan 14. Harágua (tahiti) 15. Pana (la) vulgar, (intestinos) 15. Ate hio hio 16. Pantalón 16. Piripó (tahiti) 17. Pantalón (antiguo) 17. Váe ó Báe 18. Pantorrilla 18. Héru 19. Pañuelo 19. /íaupá 20. Pañuelo 20. Horói (tahiti) 21. Papel de fumar 21. Pára pára te ómo 22. Parafina 22. Móurí arajo 23. Pared de la choza 23. Pini háre 24. Paredes laterales 24. Cao cao háre 25. Pariente 25. Tagnata háre 26. Pasado mañana 26. Apó éra 27. Pasto 27. Maúco 28. Pasto fino 28. Turuméa 29. Pasto seco 29. Maúco 30. Pastilla 30. Vere áa 31. Pato 31. Moráa 32. Pavo real 32. Piti óte 33. Pechos 33. Uroma 34. Peinado 34. Háhari — 25 —

35. Pelea 35. Táua tautúgna, moto 36. Pelo 36. Jíau ojo 37. Pelos de la ingle 37. Acavégna. eriki 38. Pelota 38. Popó 39. Pena, dolor 39. Topa tágni 40. Penas interiores 40. Manáva mate 41. Perdiz 41. Bibí 42. Perineuni 42. A^ahanga takitú 43. Perro 43. Pahénga 44. Peruano 44. Péru 45. Pesado 45. Pangaá 46. Pesar, dolor 46. Topa tángi 47. Pestañas 47. Yéque véque 48. Pez luna 48. Ibi heliéu 49. Pez volador 49. Haháve 50. Pez con cuernos (?) 50. Tutáe moro ariki 51. Pezón, teta 51. U 52. Pié 52. Báe 53. Piedra, peso para red de 53. Maéa liónu tortuga 54. Piedra que sirve de ancla 54. Acá maéa 55. Piedra lisa para machacar 55. Maéa tútu mahúte mahute 56. Piedra con escoriaciones 56. Kílii kíhi blancas formada por la sal marina 57. Piedra forma de formon 57. Toki 58. Piedra caliente 58. Maéa vera 59. Piel leprosa 59. Kíri oóbi 60. Pierna 60. Ú á 61. Piña 61. Ananá 62. Piojo 62. Oútu 63. Pito de caña u otro 63. Pipi pipi 63. (bis) Pigmeo 63. (bis) Ibi úja — 26 —

64. Plancha 64. Aurí 65. Planta de nieve (?) 65. Herépo. (mui conocido) 66. Planta 66. Eca héca. 67. Plata, dinero 67. Móni (del ingles) 68. Plátano 68. Malea 69. Plato 69. Maleti 70. Playa 70. Hánga 71. Plomo, gris plateado 71. Pupugná ráju ráju 72. Plomo (color) 72. Éju éju 73. Pluma 73. Vaero 74. Pluma de ave, gallina etc. 74. Húru húru móa 75. Pollo 75. Maanga 76. Polluelos 76. Punaca 77. Popa 77. Tú atáu 78. Poroto 78. Arico 79. Poroto seco 79. Arico páca páca 80. Polvos para la cara 80. Pugna éhu 81. Precipitación 81. Hóro horóu, keo keo 82. Preñada (mujer) 82. Anáutáma bíe 83. Preñez (avanzada) 83. Anautáma 84. Presa, tajamar 84. Kato 85. Principio de la espalda en 85. Túa apapa la cintura 86. Primavera 86. "Vaha hora 87. Primo 87. Taina 88. Proa 88. Poijuíjo 89. Próximo 89. Tetáhi 90. Puerro 90. Hekekeóhe 91. Puerta 91. Opáni (talliti) 92. Puerta 92. Papáre 93. Pulga 93. Coúra 94. Pulgar 94. _Rima metúa néa néa 95. Púlmon 95. Ólita 96. Pulso 96. Úa úa naiói 97. Puntapié 97. Cahóa ai báe Q 1. Quede Ud. bien (saludo) 1. Canójo 2. Quien 2. A ái 3. Quijada, carretilla 3. Caguája 4. Quilla (canoa) 4. Tino 5. Quitasol 5. Hemahía

K

1. Rabia 1. Polii 2. Raíz 2. Áca 3. Raíz de camote 3. Véu 4. Raíz comestible 4. TJa taro 5. Raíz comestible 5. Cápe (ñame?) 6. Rata de la isla 6. Co biro 7. Ratón 7. Kióre, quióe 8. Rayo 8. Homo 9. Recien nacido (niño) 9. Poki porecoilio 10. Red 10. Cupégna 11. Red grande 11. Cupégna túku 12. Red grande (otra forma) 12. Cupégna maito 13. Red para langostas y crus- 13. Cupégna púji táceos 14. Red para pescados grandes 14. Cupégna acatahúri 15. Red redonda 15. Cupégna túku túku 16. Red redonda 16. Cupégna húra 17. Red para pescado chico 17. Cupégna paroco 18. Red para tortuga 18. Cupégna hónu 19. Rei 19. Ariiki 20. Relámpago 20. Uira 21. Reloj 21. Táca táca 22. Remo 22. Mata cáo, hóe vaca 23. Remo doble 23. Ao 24. Reunión 24. Piri — 28 —

25. Reunidos 25. Aeapútu 26. Rico (exelente) 26. Nene 27. Rifle 27. Hángo 28. Riñones 28. Mocói cói 29. Río 29. Bai téhe 30. Robalo (?) 30. Paquía 31. Roca 31. Yája, mótu 32. Rodilla 32. Túri 33. Ropa 33. Cáhu 34. Ropa vieja, rota 34. Moinóre cáhu 35. Rosado (color) 35. Enga enga 36. Rotura en la ropa 36. Paiji

S

1. Sábana 1. Cáju rói 2. Saco 2. Puté 3. Sal 3. Ka va (miti, tahiti) 4. Salmón (pez parecido) 4. Atúre, (es chico) 5. Sangre 5. Tóto 6. Sangre de narices 6. Tóto iju 7. Sarna 7. Eca éca~ 8. Sartén 8. Porá 9. Seco 9. Páca páca 10. Sed 10. Máte vái 11. Sémen 11. Taca tea 12. Sesos 12. Eo ro 13. Si 13. É 14. Silencioso 14. Páva 15. Sirviente 15. Pukuránga 16. Sobaco 16. Aigna 17. Sobar el maliute 17. Cahóra hora te mahúte 18. Sol 18. iüáa 19. Solo . 19. Hoko táji nó 20. Soltero 20. Táure aréa — 29 —

21. Sombrero 21. Háu 22. Soza 22. Hárepepe 23. Suciedad de mosca, insec- 23. Béri (tahiti?) tos etc. 24. Sucio 24. Oóne 25. Suegro-a 25. Húnga bái 26. Suerte 26. Héra ki to mea 27. Suerte mala 27. Héra ki tornea raque raque 28. Suspensores 28. Péna

T

1. Tabaco 1. Paràua, ava ava (tahiti) 2. Talón 2. Reke 3. Tambor grande (bombo) 3. Hétu liétu nui nùi 4. Tapa-rabo (trapo) 4. Hàmi cauja 5. Tapa de botella 5. Puru (oréi, tahiti) 6. Tapa (otro modo) 6. Tapói (tahiti?) 7. Tatuaje 7. Takóna 8. 8. Àua 9. Techo 9. Càu càu 10. Tela hecha de mahute y 10. Nua única ropa antiguamente. 11. Tendón 11. Nàna 12. Tenedor 12. Oca oca (patia, tahiti) 13. Ternero 13. Puà polii 14. Tetera 14. Titata, moco moco 15. Tiburón 15. Mangóo 16. Tiburón (dicen es otro más 16. Niuhi grande) 17. Tiernamente, cariñoso 17. Còro viti 18. Tierra colorada 18. One méa 19. Tierra (por el mundo) 19. Caina 20. Tinta 20. Bai uri uri (nika, tahiti) — 30 —

21. Tío-a 21. Tupúna (igual a abuelo) 22. Tobillo 22. Púku piíku váe 23. Toki redondo 23. Cautóki 24. Toki en la punta de un palo 24. Moki ohío 25. Tonto 25. Maamá 26. Toro 26. Puájúa 27. Totora, tejida como estera 27. Moegna, pehúa, (tahiti) 28. Totora (paja seca) 28. Gnáátu 29. Tortuga 29. Hónu 30. Trapo tapa-rabo y amarra 30. Hámi úne de la cintura 31. Trenza de pelo 31. Híri 32. Tripa 32. Niro niro 33. Tronco de árbol 33. Tutúma 34. Trueno 34. Hátu tiri 35. Tubérculo amarillo como 35. Púa zanahoria 36. Tubérculo, (púa), con que 36. Quiéa se pintan la cara 37. Tuerto 37. Matakeva 38. Tumba 38. Avánga

V

1. Vaca 1. Púa bajini (caúva, antiguo) 2. Valiente 2. Alto, matáu' 3. Valle 3. Ava moúnga 4. Vaso 4. Ipu 5. Vela (buque, canoa) 5. Cáhu quequého 6. Vello 6. Héu héu 7. Vena 7. Ua úa 8. Vencedor 8. Matatóa 9. Venganza 9. Copéka 10. Verano 10. Hora — Bi-

11. Verde (color) 11. Mohána (tahiti), mata 12. Verde claro 12. Aumóa 13. Vergüenza 13. Hacamá 14. Vermellon 14. Ura úra 15. Vid (parra) 15. üáupa vino 16. Vida 16. Po ó 17. Viento 17. Toqueráu 18. Viento del E 18. Maratojío (antiguo) 19. Vientre 19. Kopú máu 20. Vientre (guata) del pez 20. Kopú 21. Viga 21. Taráva 22. Vino 22. Ava 23. Viudo-a 23. Hóve 24. Viruela 24. Mangeó 25. Volca 25. üano 26. Vulva 26. Cannútu, comári

U

1. Univalvo pequeño 1. Gningóngi 2. Uña 2. Mai cúcu 3. Uretra 3. Taguá mími 4. Uva 4. Vino (??)

1. Yankee 1. Marite 2. Yegua 2. Hói bajini

Z

1. Zapallo 1. Mautín 2. Zapato 2. Kiri báe — 32 —

Adverbios, preposiciones, etc.

Todo-a-os-as Ananáke, pouró (tahiti) Aquí Quinéi Allá Quirá Mucho Meará j i Poco Meé iti iti, táe néngo néngo Léjos Conuiéra, róa róá, mééra Cerca, pequeño Poto poto Demasiado Acá iti (?) Bastante Ngo á Despacio Cora iti Lijero Quéo mái Luego E cohíni Todavía Caióti Nunca Ina ro átu Grande Núi núi Mas grande Metétu Despues, con el significado de Arínna mas tarde es igual a espera Más Kiúa Pronto Anéi ra néi Cerca Túpu áqui, menéi

Con Coté Para En algunas frases «mó», en otras «qui» Para mí Moócu Para tí Maáua Para él Maanaá Para todos Morauaá «A» i «para» Quí — 33 —

Él, ella, etc. la ía á, coía Ellos Pouró Aquellos Igná á Mío Maácu Tuyo Mo óu Suyo Moóna, cocóe De ellos, (todos) Morauáa Qué? Quí? . Quien A ái Nosotros Matóu Yo Au, co áu Tu, usted Cóe, cocóe, to óu, to, maaguá Nosotros (tratándose de 2 o Matóu más) Ustedes, vosotros (muchos) Matóu pouró Él Meéra, ite meéra El (artículo) Te Me (vg: pásame) Mái Mi Co áu (?)

Quien sabe! Ca iti mái, ca iti éu Delante Quimúa, maimúa Detras Quitúa Cómo? Pehé? Cuando, qué dia? E hia mahána? Cuando Ahé Qué?, qué cosa? Ó? Ua. también Cocóe ána, peráa cóe Yo también Co áu ána — 34 —

Números

Cai'dinales

1 Catáji 21 Carúa te anga húru 2 Carúa mataji 3 Catóru 30 Catóru te anga húru 4 Cajá 31 Catóru te anga húru 5 Carima mataji 6 Caóno 40 Cajá te anga húru 7 Cajítu 100 Caráu (1) 8 Cabáu 200 Carúa te ráu 9 Caíba 201 Carúa te rau matáji 10 Anga húru 300 Catóru te ráu 11 Anga húru matáji 301 Catóru te ráu mataji 12 Anga húru rnarúa 400 Cajá te ráu 13 Anga húru matóru 500 Carima te ráu 14 Anga húru mahá (majá) 1,000 Piére 15 Anga húru maríma 2,000 Carúa te piére 16 Anga húru maóno 4,000 Cajá te piére 17 Anga húru majítu 10,000 Ca mano (2) 18 Anga húru mabáu 100,000 Ca péca 19 Anga húru rnaíba 1.000,000 Há rá 20 Carúa te anga húru 1.000,000 o mas, Mingói ne- gói

Ordinales

Primero= Rahé (110 conocen otro)

(1) Los tanacas, en realidad, parece que jamás han conocido mayor nú- mero de cifras, sin embargo, un contador de la Marina Norte-Americana, Mr. Thompson, da los nombres de las cifras que siguen hasta llegar al «mi- llón». Interrogué sobre el particular a casi todos los viejos i aunque algu- nos dijeron haber oido frases algo parecidas, ninguno estaba seguro de ello. (2) Es seguro que se han querido burlar de Mr. Thompson, (a lo que son mui aficionados los canacas), porque éstas palabras no son conocidas ni parecidas al idioma canaca. — 35 —

Meses, dias de la semana, etc.

Año Táu Mes Avái (tahiti) Semana Tapáti (tahiti) Dia Mahána

Enero Coro Febrero Túaháro Marzo Tetupú Abril Taraháo Mayo Báitu núi Junio Báitu pótu Julio Temáro Agosto Anakéna Setiembre Hora íti Octubre Hora núi Noviembre Tangaroúri Diciembre Corúti

Canaca Tahitiano

Lúnes ñáapotaje Moniré Mártes üáaporúa Mahána piti Miércoles Jíáapoturu Mahána tóru Jueves .Ráapohá Mahána máha Viernes iüáaporima Mahána páe Sábado ./¿áapoono Mahána ópu Domingo üáapohítu Mahána tapáti Diferentes clases de plantas comestibles

Maíca=Plátano

Púca púca (Indígena) Enàki (Indijena) Puràuvino, (Tahiti), grande y Corotea id grueso Ejíji id Dio (Talliti), chi co Epáju id Maica tamóa, (Isla de Samoa) Náhe id

Cumára Camote

Eureómo (colorado) Mári mámu (como yema de huevo) Ehíba (blanco) Mári kia kia (largo) Etúe (blanco) Túi túi cobíro (largo como raíz) Uri uri (negro-morado) iüáu miro (negro) Aropiro (amarillo como man- Epunúa (negro) tequilla) .Renga móe táhi tea tea Emacúto (blanco) /tenga móe táhi úri úri Caba tagüeti (blanco) Oke óke (algo colorado) Caba áca íro íro (blanco) Páca taéro (morado-negro) Úre bai (blanco) Tipa tai paca (blanco) Apúca éu (blanco) Apúka (blanco) Túa tea (blanco) Pita (blanco) E mine (blanco)

Tóa=Caña de azúcar

Túa mamári móa üagni jRuma Hára hára copú Qui áta Hára hára bíti bíti Túa mánu áu áu Purucána Paróco Túri haróba Jíagni corobáo Atúre úre - 37 —

Táro Tarro

Táro gnéti Quétu ánga mea Gnéti pára Quétu tacarúa Corornarúi Gnúha atea Tutacoréi Ore óre tapatéa Baijóiti Epía Veta Táro baijí Túa coíro Quia quia

ÍIji=Yama

Púa ráu ojo úri Béri pupúru Púa ráu ójo tea -Rúa papa Púa tibeca Eiúke ipu maquére Púa áru áru Etúke tarcúra Púa roña Túpere uri Púa báji Túpere tea Eíhe Moco hícu quéu Eíhe rnatáo raja Papáque tea Ije mútu pó Apúca éu Enáje Cúne cúne Náje matáa toca Panerére Náje re je re je Cucúru toúa Rábi Mine /lálii uri Papáque uri Eábi tea Papáque Cáhu cáhu 7¿abi á cúra cúra Anáucaho Teájo popo iüabéi Tea raacúna iíabéi mánga mánga Tea nuji üabéi paco Béri áca táu Ecóca rúa rabéi Moco hája tea — 38 —

Nombres Zoolójicos

Peces

Paquía (róbalo?) Mangóo (tiburón) Maháqui Raéa Cáji Copúco Cacáca Atúre (parece salmón chico) Na núe Cotejiba Coquíri Póopóo Coréba Morí Paóju Cotóti Coíro Coréja Ura (langosta) Marári Ure úre (pez largo) Totoáma Taremo (bacalao?) Cána cána Rú ji Nóju Majóre Paróco Patúqui Húe húe Taorája (ballena) Paratóti Ibi hehéu (pez luna?) Titebe Tutáe moro aríqui (pez con Tóa cuernos?) Copúco áharoa Gnú Haháve (pez volador) Atu Eácu Púre maíto

Mariscos

Hónu (tortuga) Péca péca (estrella de mar) Piquea (cangrejo, jaiva) iüimumáma Máma Puré — 39 —

Pipíri Atúque Aúque Miritcmu Parái Tacapú Mánga rnánga Iriáre Píqui píqui Otáque Pipi

Ares

Quena Tabáque Macóje Quia quia Tubi Cucúru tówa Manutára Taíco Curná Tuáo Bibí (perdiz)

Diferentes diablos de la Isla (i)

Diablo=Tatáne, Diabla=Bie Tatáne Miqui rniqui máca máca (en el Campo) Cote úqui avéro róa (Angapico) Atare táre (en el Campo) Cóje liáju omóco piqui (Tajai-Tope) Cáju maháu (Tajai) Cote moái (Anotai-Mataveri) Apáqui te mocói otáu áo (Angóoúnu) Copépe (Angaróa) Páe páe atarivera (Anaquena). (2)

(1) La mayor parte de los nombres de estos demonios, corresponden al de hombres o mujeres que en vida tuvieron costumbres depravadas. Los títulos entre paréntesis corresponden a los lugares de la isla donde efec- túan sus apariciones (!!) (2) Este diablo anda con una casa de piedra en la mano i la coloca so- bre el viajero, para comérselo después. — 40 —

Caba áro caba túa. (3) Marénga uca (Angaróa) Mata cúra cúra (Ovaje) Moco moco púa púa (Anaquena) Mata vara vara áju ra ai (Angopuna) Cotúru te aca viri (Tongariki) Pepehú (Acaánga) Mata tutuma (Cóe cóe) Manu méa (Anga tée) Héke makáu (Baijú) Toque te áte (Anga páucura) Bie moko, Bie kena (son dos diablas, hermanas) Coúnu, Horái (también hermanas) jRái copúco (Volcán Bana-Kao) Bie kentea (Mataveri) Moheva héva (Apiña) Maéa (4)

Frases en Jeneral

Come bastante camote en la Cai áu ngo cumara popohanga mañana Estoi comiendo todavía Caioti te cai Comer despacio Cai cora íti El hombre dió camotes Te táne aái te cumara Ladrón de camotes, etc. i de Táre i?apahana comida Come caña Cacái tóa Lleno de agua Cuía te bai Tráeme el cuchillo Toómai te hóe

(3) Es mujer. Se lleva a un cerro, solo a los hombres, para matarlos. (4) Piedra diabólica. Se entierra para obtener buena crianza de pollos, etc. o buenas cosechas de camotes, yamas, cañas i otras. — 41 —

Plantas indíjenas comestibles Taro, Úji (yama), Ti, Manota (se hace chuño), Pú naco naco (semilla colorada) Guarda la comida Apáo te cái Escama el pescado Unáhi te ica Descuera el pescado Báru báru te ica Descuera la vaca Acahá te puáca Pelar el chancho (sacar el pelo) Carára te óru Hace la comida Catúnu te cái Calienta la comida Acavéra te cai Pón la olla al fuego Acaéque te pañi quirunga qui te háji Cuece los camotes (en hoyo) Catáo te cumara Pela (monda) los camotes Hóni hóni te cumara Matar un chancho Catiáni te óru Abre el hoyo de la comida Camaóa te úmu Saca brevas Níóre more te pica Baja brevas Acatópa te pica Bota las brevas Cahóa mai te pica Enciende el fuego Acahú te háji Apaga el fuego Catiáni te háji Pilla una gallina Caáru mai te móa •Suelta (deja) la gallina Acatére te móa

Se fué, se marchó violenta- Caójo ía mente Venga XJd. luego Cojoniái cóe é cohini Venga Ud. luego Cojomái cóe quéo mai Anda lejos (mandato) Caójo cóe conuiéra Quítate de delante (id) Caói cóe maimúa Póngase atras (id) Cabári cóe quitúa Párate, levántate Caéa cóe quirunga — 42 —

Póngase boca abajo Araro cóe te áro «Adiós» i «anda» Caójo Buenos dias i venga Cojomái Adonde va Ud? Qui hé cóe? Vamonos a acostar Momói tawa Anda para allá Cao jo quirá Venga acá o aquí Cojomái quinéi Anda a ver la jente que viene Cao jo caúi tetagnata ágna ojo para acá mai qui nei Vámos a pa.sear Mátu. qui ojo qui ahére tawa Vámos en la noche a pescar Tawa quitúru qui tai ite po qui te ica Vámos a rezar Mátu qui te púre Un viejo viene Etáhi rú áu Quiero ir a dormir Anga á mohoúru Tenga lista la canoa para ir a lüiva riva te vaca moéa qui te pescar ica En 20 dias mas me embarco E rúa te angabúru mahána, en un buque i me voi a Chile tóe, ana tu mai te miro é ojo Quihiba

Ropa (en jeneral) Cáhu Ropa rota Cáhu momóre Sácate el vestido Capátu te cáhu

Eres un tonto Bo ro piro cóe (sesos malos) Lávate completamente Cahópu pouró tecona Límpiate bien Cahópu acamai táki (antiguo) Ay! ay! ó ayayai! Agüé agüé — 49 —

Tú eres tonto Cocóe maámá (tahitiano) Hazme un cigarro Cabire te pótu Pón la mano Acarére te erima Quita la mano Caói te erima No tiene Ud. vergüenza Amahóre cóe Ud. no tiene vergüenza? Ina hacamá cóe? Espérese Arínna (vicioso, aníra) Principiemos á conversar (ha- Cojomaitawa qui bananga blar)

Que tiene (objetos) Ud? E ája ta áu? Que tiene (siente) Ud? E ája to óu mai? Cómo (que) dice Ud? Pehé cóe qui mai ena? Bueno, está bien Ma wá Que quiere Ud? Qui hé cóe? Cállate Camóu Bueno, bonito fíiva riva Que hora es? Oráha (tahiti)? Yo miro Uimái áu Silla de montar Pepe Ensilla el caballo Capúa te pépe ó te hói Amarra Cahére te hoi Dale agua al Acaún » » Súbete Kaéke (kapíke) te hói Bájate del Catópa » » Sujeta el Camáu » » Trae Máumái, toomai te hói Caballo cliúcaro Hói mánu Yegua chúcara Hói bajini mánu Raíz indij ena de que hacen una especie de almidon=Mañota Raíz o tubérculo como zanahoria de cuyas fibras se hacen «núas» sirviendo el tubérculo para dar color, amarillo o naranja, a los «áos» y a la cara=Púa - 44 —

Déme o páseme Cabai mái Mujer u hombre vestido del sexo contrario=jRáu iba Yo quiero mucho a mis amigos=Cú anga ráji á áu toócu hova Dar vuelta el sombrero en son de combate. La parte de atrás se pone adelante=Ojo táca tóre Siéntate Cañó jo Anda Caójo Cierra la ventana Capuro te hamára rama rama Abre » » » Mataki te hamára rama rama Levanta la ventana Acá éa te hamára rama rama Cierra la puerta Capuro te opáni Se acabó, concluyó, fin Eótiá Se acabó, concluyó, fin Botihá (tahití) Te pego (te golpeo) Púa púa cóe Todos nosotros vamos a tra- Tatóu ápo caájo qui te anga bajar Ojos colorados (enfermedad) Mata éro éro Andar mal, por defecto de las Apeyurúa tantrá"(tahitiano) piernas o pies Como se llama Ud? Coái tóu ingoa? Que edad tiene Ud? E hía tóu mata híti? Como dice Ud. «sangre» en Pehé te ingoa o te «toto» ite chileno? tagnata hiba? Pásemelo despues • Arínna cabái átu Mañana tengo fiesta Apó te coro Ud. canta mui bien Cóe uté riva riva

Bonita, linda, hermosa iíiva riva, néje néje (es tahi- tiano) Fea Báque raque Cuando (que dia) nos casamos? E hia mahána ai poipo tawa? No querré nunca á Ud. Ina áu caihánga átu qui á áu — 45 —

Me quiere Ud? Cabanga eòe qui á áu? Lo quiero Cahanga áu qui á cóe Ud. es mui Cóe neje neje » » » fea Cóe raque raque Quiere casarse conmigo? Ai poipo cóe qui áu? La abrazo Hái mai cóe qui áu Venga para abrazarla Cohomai qui hái mai cóe qui áu Démosnos el brazo Ca hái tawa No te quiero Ina cahanga cóe Venga aquí cerca para besarla Acá tupu áqui mài, eoe qui aú nei, qui hóngui tawa Venga para que nos besemos Cohomái qui hóngui tawa Todas las mujeres son celosas Po pouró te bajini macota Reciba mis saludos Arója mai cóe qui áu Yo pienso en Ud. Manáu qui á cóe Corazon Inanga, mafátu (es mas usado, tahitiano) Mi corazon sufre por Ud. Mamái mafátu cóe Todos los dias pienso en Ud. Pouró te mahána mamau qui á cóe Dígame Ud. si me quiere Caqui mai cóe qui á áu, cahan- ga cóe qui á áu? Quiero una joven, estoi can- Anga áu qui te poki api, au sado de las mujeres viejas máni (también roji roji) te bie ru áu. Adiós, buenos dias etc. saludo Yorána (tahití) en jeneral Ya se fué Cu ojo á Hombre simpático Erépa,, répa Mujer simpática Eúca, uca — 4tí —

Frases sexuales y scatológicas

Clitoris Matatúu, tatáki Concubitus Néne Fruamus coitu Mátu qui nene Coitus fictus inter mulieres Maliéra Coitus contra naturam per Ay á te cauja anum Masturbatio virorum Pure iré Masturbatio feminarurn jßinia aháo te cacá Mulier devirginata Héke bie Yestem tibi dabo si rnecum Cabái cóe te cáhu, momoi concubueris tawa Mentulam penitus immitte Caúro úre quiroto núi Bonam mentulam habes Ure riva riva to óu Sugere mammas Orno ómo te ú Mentulam Quinonga, úre (tahitiano) Vulva Comári, cacá (tahitiano) Vulva cum odore mala Cacá piro Anus Caúja, mahgnúngo Testiculi Júa Testiculi magni Júa ra j i Testes tuos magnos operi E ápi te júa ráji ó te háre Esne avidus Veneris? Véa vea cóe? Pra'be vulvam Cabái mai (oróa, tahitiano) te cacá Fornicemus? Oro óro tawa? Fornicare Túqui túqui, ay ay I ut ar.um tuum squalidum Caójo cahópu te caúja oóne laves Fcetidus Piro Fcetidissimus Piro piro qué Veniut cubitum camus Cojomai tawa quirunga qui te roi — 47 —

Cubas upina Camóe ararunga Expande femora Caiji te bae Natos altius tolle Caea quirunga te cauja Celerius te moveas Hóni hóni oróu mai Actus ejaculandis E ó ti á Mentulam erecta Toro á úre Canis (insulto muy hiriente) Urí puá Hac nocte domum tuam iré Ojo ró átu au, qui to oú, háre volo ut tibi accumbam éra ite ponei quimoe tawa Semen Píi pí Semen in vulvam deponere Vacu vacu píi pí Decedo ad mejendum Je ojo áu é mimi Decedo ad cacatum • Je ojo áu é nenéi Flatus Eve Flaum emisisti Pntí te éve cóe Pubes Púku Puella virgo Níre

O