Bestuurs- Verslag 2017 Groen Gestempeld

Bestuurs- verslag 2017 Groen gestempeld

www.hvhl.nl Voorwoord Voorwoord

Naast een afgestemd en actueel onderwijsaanbod blijven we onverminderd aandacht besteden aan een goede aansluiting met het voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs. We willen studenten nog beter ondersteunen Voorwoord met gerichte studieloopbaanbegeleiding. We zijn verheugd dat we vanuit het ‘Actieplan Gelijke Kansen’ een subsidie toegekend hebben gekregen om in Leeuwarden te gaan werken met studentmentoren. Hierbij gaat een hbo-student als mentor optreden van een mbo-student die naar het hbo wil en helpt hem voor, tijdens en na de overstap naar onze College van Bestuur hogeschool.

In het kader van het professionaliseringsplan hebben vele medewerkers bij Van Hall Larenstein Academy deelgenomen Met recht mogen we het jaar 2017 kenmerken als ‘groen gestempeld’! aan scholingen, cursussen en trainingen, waaronder de Basis en Senior Kwalificatie Examinering (BKE en SKE), het Hadden we in 2016 al als eerste hogeschool het MVO-keurmerk ‘Toegewijd’, scholingstraject ter verdere professionalisering van opleidingscommissies, een cursus Engels voor het behalen van in 2017 hebben we een nog grotere stap gezet op weg naar de groenste het ‘Cambridge Certificate C1’ en de themadag over ‘Reflectie’ ten behoeve van de studieloopbaanbegeleiders. De vele veranderingen in de voorbije jaren hebben forse invloed gehad op onze resulaten in de Nationale Studenten hogeschool; als enige hogeschool in Nederland heeft Van Hall Larenstein het Enquête (NSE) en onze medewerkertevredenheidsonderzoek (MTO). We zien nu gelukkig een lichte verbetering in MVO-keurmerk ‘Erkend’ ontvangen. Wij zijn erg trots op deze duurzaamheids deze resultaten, maar we zijn nog niet op het niveau dat wij als hogeschool nastreven. Derhalve blijven we komende erkenning, die we dankzij het harde werken, bezieling en toewijding van alle tijd extra activiteiten ondernemen om de resultaten van deze metingen verder te verbeteren.

medewerkers hebben verkregen. Wij hebben veel waardering daarvoor. In 2017 hebben we ook nieuwe stappen gezet in het ontwikkelproces naar een waarde gedreven organisatie, waarin resultaatverantwoordelijke teams de basis vormen en de kernwaarden geïntegreerd zijn in onze manier van werken. We zijn met elkaar in gesprek gegaan over onze gezamenlijke drijfveren en de kernwaarden. Op een verbindende wijze De duurzaamheidstoekenning geeft aan dat we goed op koers zijn en dat we op alle benoemde MVO-gebieden hebben we stappen bepaald die we gezamenlijk gaan zetten om een ‘topprestatie’ te leveren waarmee we onze hoge- aantoonbare resultaten behalen. Dit uit zich bijvoorbeeld in het nieuwe Instellingsplan 2018 -2021 met heldere doel- school verder op weg brengen naar een toekomstbestendige positie binnen het hoger onderwijs. Stappen die wij niet stellingen, aangescherpt beleid en meer aandacht voor dialoog met (interne en externe) stakeholders en duurzame alleen kunnen zetten, maar samen met iedereen die Van Hall Larenstein een warm hart toedraagt. communicatie. Ook in onze kernactiviteiten, onderzoek en onderwijs, blijven we duurzaamheid integreren. Het College van Bestuur bedankt alle medewerkers, studenten en samenwerkingspartners voor hun inzet en bijdrage. In 2017 hebben we de charter ondertekend van de Verenigde Naties, waarmee ons onderzoek expliciet is gekoppeld Samen gaan we op weg naar de volgende groene stempels in een succesvol 2018! aan de ‘Global Goals For Sustainable Development’. Dit is de mondiale agenda van de Verenigde Naties om voor 2030 een einde te maken aan armoede, ongelijkheid en klimaatverandering. Als groene hogeschool leveren we daaraan een essentiële, groene bijdrage. Vanuit onze onderzoekslijnen zorgen we ook voor aansluiting met de Nationale Wetenschapsagenda, de Ontwikkelagenda Groen Onderwijs en de strategische onderzoeksagenda van de Vereniging Drs. P.C.A. van Dongen Drs. A.C. Keizer-Mastenbroek Hogescholen. In 2017 zijn we er weer in geslaagd grote onderzoeken te starten zoals Raak Publiek-projecten, Raak Voorzitter College van Bestuur Lid College van Bestuur Pro-projecten, KIEM VANG-projecten, Interreg NSR projecten en een internationaal NWO-project. Een aantal van de projecten laten we in dit bestuursverslag kort de revu passeren.

Veel van onze opleidingen hebben in 2017 drie AISHE -sterren gehaald. In januari 2018 volgen nog drie opleidingen. Het behalen van één audit is al een heel mooi resultaat. Het behalen van al deze audits samen maakt het een fantas- tisch geheel. Met de AISHE-certificering tonen we aan dat duurzaamheid in de inhoud van onze opleidingen volop is geïntegreerd.

Het onderwijsaanbod hebben we verrijkt. Zo is de nieuwe voltijd professionele master ‘Innovative Dairy Chain Manage- ment’ gestart en wordt de voltijd bacheloropleiding ‘Management van de Leefomgeving’ nu ook in Velp aangeboden met de focus op ‘Smart City Development’. Binnen de ad Melkveehouderij is er een nieuwe specialisatie: Biologische Melkveehouderij. Ook gaat de nieuwe ad Voedingsmiddelentechnologie formeel van start. Voor twee masters hebben we in 2017 aanvragen voor bekostiging ingediend. De aanvraag voor de master ‘Innovative Dairy Chain Management’ is al goedgekeurd, de ander volgt spoedig. Er wordt volop gewerkt aan de nieuwe professionele master ‘River Delta Development’, die we in samenwerking met Hogeschool Zeeland en Hogeschool Rotterdam gaan verzorgen. Voor de Engelstalige masters is gestart met het omzetten van de masters zodat deze ook modulair als internationale korte cursussen aangeboden kunnen worden.

1 AISHE = Auditing instrument for Sustainability in Higher Education

2 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 3 Inhoud Inhoud

Inhoudsopgave

Voorwoord College van Bestuur 3 Profit 56 Investeringen in kwaliteit 56 Van Hall Larenstein in 2017 6 Resultaat 2017 56 Missie, visie en ambitie 6 Geconsolideerde balans 57 Belangrijkste kengetallen 8 Geconsolideerde staat van baten en lasten 58 Duurzaamheid 9 Investeringsbeleid 59 Vooruitblik 2018 10 Treasurybeleid 59 Publiek en private activiteiten 59 Onderwijs 12 Declaraties vergoedingen en diensten individuele Profilering 12 bestuurders 59 Externe ontwikkelingen in onderwijsland 12 Relevante nevenfuncties leden College van Bestuur 60 Het onderwijsaanbod 12 Continuïteitsparagraaf en toekomstparagraaf 60 Accreditaties 13 Kwaliteit 15 Examencommissie 15 Corporate Governance 64 Internationalisering 17 Interne controle en risicomanagement 64 Vooropleiding studenten 18 Klachtenregeling 67 Duurzaamheid in het onderwijs 22 Medezeggenschapsraad 68

Praktijkgericht onderzoek 23 Raad van Toezicht 69 Applied Research Centers 23 Kwaliteitszorg 29 Bijlagen 74 Impact praktijkgericht onderzoek 30 Kernwaarden en speerpunten 2017 74 Duurzaamheid 34 Organogram 78 MIP 80 Ondersteunende diensten 35 Studentenmobiliteit Erasmus-uitwisseling 2017 90 Nationale Studenten Enquete 2017 91 People 36 HBO-monitor 2017 93 Student 36 Beschrijving lectoraten 95 Medewerker 40 Sociaal jaarverslag kengetallen 2017 102 Samenwerkingsverbanden en netwerken 103 Planet 53 Notitie Helderheid inzake bekostiging 104 Keuze-indicatoren Praktijkgericht Onderzoek 106

4 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 5 Van Hall Larenstein in 2017 Van Hall Larenstein in 2017

constateren op basis van deze gesprekken dat er draag- vlak is voor ons profiel en dat onze speerpunten worden Van Hall Larenstein in 2017 herkend, zowel intern als extern.

Door de groei en ontwikkeling van de wereldwijde bevolking neemt de druk op Onze visie en missie zijn passend voor de hogeschool. Drie domeinen met ‘Applied Research Centers’ (ARC’s) onze aarde toe en zien wij steeds grotere noodzaak voor innovatie en duur- geven focus en massa in onderwijs en ons onderzoek: zame oplosssingen. Vanuit onze missie dragen wij bij aan de ontwikkeling van ‘Animals and Business’, ‘Delta Areas and Resources’ en duurzaam denkende professionals die op hun manier gaan bijdragen aan het ‘Food and Dairy’.

oplossen van duurzaaamheidsvraagstukken en aan het behoud van een leef- Wij werken vanuit onze visie, missie en profiel. bare wereld. Dit krijgt onder andere vorm in ons beleid, organisatie-inrichting, huisvesting, kwaliteitszorg, onderwijs- en onderzoeksportfolio en het onderwijsconcept. Missie, visie en ambitie “Duurzaamheid en een grote verantwoor- 3. Ondernemend Onze missie delijkheid voor de toekomst van onze Wij zijn innovatief, we volgen wat er om ons heen Wij leiden studenten op tot ambitieuze en innovatieve aarde zijn items die elke keer terugkeren” gebeurt, gaan vaak net een stap verder dan wat er professionals en doen toegepast onderzoek om daarmee van ons verwacht wordt en benutten kansen om onze een belangrijke bijdrage te leveren aan een duurzame doelen te realiseren. Door korte communicatielijnen “Bij alles wat we doen worden wereld. en persoonlijk contact kunnen we flexibel inspelen op wij gedreven door de ambitie Onze ambitie nieuwe ontwikkelingen; een bijdrage te leveren aan een Onze visie Als groene hogeschool zorgen wij voor kwalitatief goed 4. Verantwoordelijk duurzame samenleving” Van Hall Larenstein is een groene University of Applied onderwijs waarin duurzaamheid een belangrijk plek Wij doen wat we zeggen en laten zien wat we doen. We Sciences, wat herkenbaar is in de inhoudelijke profilering inneemt. Door de koppeling tussen onderwijs, toegepast zijn aanspreekbaar op de bijdrage die wij leveren aan van ons onderwijs en onderzoek en in onze bedrijfsvoe- onderzoek en het werkveld worden de onderzoeksresul- de te realiseren resultaten. ring. Vanuit onze inhoudelijke profilering op het gebied taten gebruikt in ons onderwijs en zijn onze studenten in van Animals and Business, Delta Areas and Resources staat om competenties te verwerven die voldoen aan de Onze visie en missie worden toegelicht in de volgende en Food and Dairy maken we strategische keuzes voor eisen van het werkveld. video: ons onderwijs en onderzoek. www.youtube.com/watch?v=BTB3quVOETQ&featu- Wij hebben opleidingen en onderzoekthema’s die veelal re=youtu.be Van Hall Larenstein is ook een persoonlijke hogeschool uniek zijn in Nederland, een interdisciplinair karakter en wil daarom ruimte bieden aan zowel de individuele hebben en altijd een bijzonder vakgebied beslaan. Al student als de medewerker voor het ontwikkelen van zijn onze opleidingen hebben minimaal drie AISHE2-sterren. talenten in een inspirerende omgeving. Onze vier kernwaarden vormen de basis voor onze identi- In samenwerking met partners uit het werkveld leveren teit en helpen ons onze missie en visie te verwezenlijken. we met onderzoek en kennisvalorisatie een bijdrage aan innovatieve en duurzame ontwikkelingen. Met partners 1. Duurzaam uit een aantal landen werken we samen op het gebied Bij alles wat we doen worden wij gedreven door de van onderwijs en onderzoek en streven we ook naar ambitie een bijdrage te leveren aan een duurzame ‘international classrooms’ op onze locaties. Als duurzame samenleving, waarbij de aspecten ‘people, planet and hogeschool creëren we toegevoegde waarde voor al onze profit’ in evenwicht zijn; regionale, nationale en internationale stakeholders: 2. Betrokken De visie en missie laat zien dat Van Hall Larenstein een Wij zijn betrokken bij de student, bij elkaar, bij de- orga duidelijk profiel kiest, waarmee wij ons kwalitatief en • studenten en cursisten nisatie en bij onze samenwerkingspartners. Persoon- inhoudelijk onderscheiden van andere hogescholen. In • organisaties (bedrijven, maatschappelijke organisaties, lijk contact met studenten, collega’s en partners is 2017 is het College van Bestuur verder gegaan met het overheden) belangrijk voor ons. Door elkaar te kennen en oprecht proces om te komen tot het nieuwe Instellingsplan 2018- • maatschappij te luisteren naar een ander, kunnen we beter samen- 2021. Gesprekken zijn gevoerd met interne en externe • medewerkers werken. We zijn ook inhoudelijk betrokken bij de stakeholders om te reflecteren op de huidige koers en sectoren waarvoor we opleiden en onderzoek doen; resultaten en om samen te kijken naar de toekomst. Wij

2 AISHE = Auditing instrument for Sustainability in Higher Education

6 Samenvatting Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 7 Van Hall Larenstein in 2017 Van Hall Larenstein in 2017

Belangrijkste kengetallen In 2017 studeerden 4.312 studenten3 aan Van Hall De onderstaande tabel laat de ontwikkeling van de Larenstein, exclusief masterstudenten. De instroom is studentenaantallen, aantal gediplomeerden, aantal met 89 studenten iets hoger dan de instroom in 2016. medewerkers en de financiële situatie zien. Het aantal afgestudeerde bachelor studenten is met 13,7% gestegen ten opzichte van 2016.

2012 2013 2014 2015 2016 2017 Studenten (totaal per 1 oktober per 4013 4162 4182 4220 4239 4312 meetjaar, exclusief master)4 Instroom master 54 81 33 59 50 62 Instroom bachelor en ad 1101 1312 1257 1211 1150 1239 Afgestudeerden bachelor5 621 460 556 532 568 646 Afgestudeerden associate degree 28 37 48 36 41 38 Afgestudeerden master 65 32 72 19 50 326 Gemiddeld personeelsbestand (totaal in fte) 388 394 417 435 449 446 Netto resultaat (€ x 1.000) 1273 2213 4261 42 321 352 Vermogen in vaste activa (€ x mln.) 22,2 23,4 22,9 31,0 38,6 36,9 Eigen vermogen (€ x mln.) 8,8 11,0 15,2 15,3 15,3 15,7 Duurzaamheid MVO-keurmerk ‘Erkend’ en veel drie AISHE-sterren Totaal vermogen (€ x mln.) 38,1 41,3 43,5 43,9 49,2 47,6 Duurzaamheid7 is het centrale thema voor Van Hall In 2016 heeft Van Hall Larenstein als eerste hogeschool Solvabiliteitsratio 23,0% 26,6% 35,1% 34,8 31,2 33,0 Larenstein. Het is vanzelfsprekend en passend bij onze in Nederland het MVO-keurmerk ‘toegewijd’ behaald. Liquide middelen (€ x mln.) 12,1 14,8 14,6 9,4 5,0 4,3 opleidingen en onze instelling. Niet voor niks is de titel In 2017 hebben we het niveau ‘erkend’ behaald. Deze Netto resultaat (€ x 1.000) 0,8 0,9 1,0 0,6 0,6 0,6 van het nieuwe instellingsplan ‘Grenzeloos Groen’. duurzaamheidserkenning geeft aan dat we op de Betrokkenheid en verantwoordelijkheid voor de toekomst ingeslagen koers door zijn gaan en op alle benoemde Tabel 1 Belangrijkste kengetallen Van Hall Larenstein 2017 van onze aarde komt bij ons voortdurend ter sprake. MVO-gebieden aantoonbare resultaten hebben behaald. Dit uit zich bijvoorbeeld in het nieuwe instellingsplan Sustainable Development Globals met heldere doelstellingen, aangescherpt beleid en meer Eind 2017 valt het eigen vermogen € 0,4 mln. hoger uit De liquide middelen zijn afgenomen van € 5,1 mln. eind We verbinden onze bijdrage nadrukkelijk aan het grote aandacht voor (interne en externe) stakeholder dialoog dan eind 2016 en is de solvabiliteitsratio gestegen van 2016 naar € 4,3 mln. eind 2016. Dit betreft de BNG depo- perspectief via de ‘Global Goals For Sustainable Develop- en communicatie. Vanzelfsprekend zijn we ook in onze 31,1% eind 2016 naar 33,0% eind 2017. Deze toename is sitorekening. De rekening-courantschuld aan de ABN- ment’. Daarom hebben we ook het bijbehorende Charter kernactiviteiten, onderzoek en onderwijs, doorgegaan het gevolg van het gerealiseerde resultaat over 2017 van AMRO is opgenomen onder de kortlopende schulden en getekend. Door de Verenigde Naties is deze mondiale met het integreren van duurzaamheid. Via het traject met € 0,4 mln. en de afname van het balanstotaal met € 1,7 bedraagt eind 2017 € 0,9 mln. agenda aangenomen met 17 doelstellingen om voor AISHE-certificeringen integreren we duurzaamheid in het mln. De ratio ligt nog ruim boven de norm van 30%. 2030 een einde te maken aan armoede, ongelijkheid en onderwijs. Dat wil zeggen dat de mate van integratie van klimaatverandering. Deze agenda kan niet alleen door duurzame ontwikkeling binnen de opleiding ‘systeem- overheden gerealiseerd worden. Als groene hogeschool georiënteerd’ is. Elke opleiding is een organisatie-eenheid leveren wij ook een bijdrage. die naar buiten toe herkenbaar is en maatschappelijke verantwoording aflegt ten aanzien van kwaliteit en beheer. Wij voelen ons verbonden met alle 17 Global Goals, maar kiezen ervoor - op basis van ons onderwijsportfolio en Binnen de organisatie wordt ‘duurzaamheid’ structureel onze lectoraten - om ons specifiek te richten op de besproken. Voorbeelden hiervan zijn de duurzaam- volgende doelstellingen: heidsteams per locatie, het overkoepelende duur- zaamheidskernteam en de duurzaamheidsstuurgroep. 2. No hunger Duurzaamheid is een vast onderdeel van de aanbie- 3. Good health dingsbrief voor ingediende stukken voor het College 4. Quality education van Bestuur. De resultaatverantwoordelijke teams van 6. Clean water and sanitation de opleidingen en ondersteunende diensten benoemen 11. Sustainable cities and communities duurzaamheid in de team- en jaarplannen, in het Onder- 13. Climate action wijs en examenreglement, of meer in detail in de afstu- 14. Life below water deerhandleiding. 15. Life on land 3 Bron: def. 1 oktober cijfers 2017. 4 Hoofdinschrijving bij Van Hall Larenstein, bron 1CijferHO 1-10-2017 5 Per studiejaar op peildatum 1 oktober. 7 MVO’, ‘maatschappelijk verantwoord’ en ‘duurzaamheid’ zijn begrippen die vaak door elkaar worden gebruikt. 6 Kwalificaties 2016-2017 (Masters 1-10-2016 t/m 30-9-2017) Bij Van Hall Larenstein leeft de term duurzaamheid. Deze term wordt daarom nu ook gebruikt.

8 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 9 Van Hall Larenstein in 2017 Van Hall Larenstein in 2017

Geheel in lijn met het instellingsplan blijft ook duur De beschikbare rekening-courantkredietfaciliteit Zilveren SustainaBul Imagoversterking zaamheid onverminderd een belangrijk onderwerp. (inclusief kasgeldleningen) bij ABN-AMRO bedraagt Van Hall Larenstein doet sinds 2015 mee met de Wij merken dat onze stakeholders nog lang niet altijdeen Eind 2018 is duidelijk welke opleidingsteams vier -/- € 4,0 mln. en de verwachting is dat die eind 2018 SustainaBul: de ranglijst van Nederlandse universiteiten compleet beeld hebben van wat we allemaal doen en hoe AISHE-sterren willen behalen, komen de ‘Sustainable voor € 2,0 mln. zal worden aangwend. en hogescholen op het gebied van duurzaamheid. De goed we dat doen. We kunnen beslist meer resultaten Development Goals’ duidelijker naar voren bij de lecto- ranglijst wordt geïnitieerd door studentennetwerk- oogsten van al onze inspanningen in duurzaamheid. Om raten en zijn er stappen gezet bij het bereiken van onze Solvabiliteit organisatie Studenten voor Morgen. In 2017 heeft Van die reden werken we aan het imago en de naamsbekend- duurzame doelstellingen op bedrijfsvoering. De begrote solvabiliteitsratio per 31 december 2018 Hall Larenstein, net als in 2016, zilver behaald in de Sus- heid van de hogeschool door actievere communicatie bedraagt 33,7%, een toename van 0,7% ten opzichte van tainaBul. We zijn de tweede hogeschool in de ranglijst. vanuit opleidingen en onderzoek en door het stimuleren Vooruitblik 2018 financieel de gerealiseerde ratio per 31 december 2017. De begrote van ambassadeurschap van medewerkers en studenten. solvabiliteit van 33,7% ligt ruim hoger dan het normper- We ondersteunen dit door profileringvan onze buiten Begrote resultaat centage van 31% dat Van Hall Larenstein als uitgangs- Vooruitblik 2018 terreinen samen met aangrenzende organisaties (Duur- De begroting van 2018 sluit met een resultaat van € 0. punt hanteert. In het jaarplan van Van Hall Larenstein presenteert het zaam Kennislandgoed Larenstein en de Potmarge), door Dit is conform de interne rendementseis. College van Bestuur de speerpunten en prioriteiten actieve opstelling in onze netwerken en door de gesprek- voor het betreffende kalenderjaar. In het jaarplan zijn de ken over kernwaarden te blijvenvoeren. Ook gaan we Investeringsbeleid specifieke projecten opgenomen die bijdragen aan het door met het versterken van het internationale profiel De begrote investeringen over 2018 bedragen € 1,7 mln., realiseren van de ambitie in het Instellingsplan 2018-2021. van Van Hall Larenstein door intensievere samenwerking bestaande uit: Daarnaast stelt elke directie en elk team haar eigen met speerpuntlanden op basis van business cases. • Investeringen in Voedingsapplicatiecentrum voor € 0,7 jaarplan op, waarin zij laten zien op welke wijze zij gaan mln. Dit betreft de eigen bijdrage in de investeringen bijdragen aan het realiseren van de instellingsdoelstel- Digitalisering van € 3,2 mln., die voor € 2,5 mln. wordt gedekt uit de lingen. We zetten verder in op digitalisering in onderwijs vanuit subsidie van de provincie Friesland en bedrijfsleven. onderwijskundige inzichten. Met de digitalisering zetten • Investeringen in inventaris en ICT voor € 1,0 mln., dit Het jaar 2018 staat in het teken van kwaliteitsverbetering, we stappen in een efficiëntere inzet van docenten, in de betreffen zowel uitbreidings- en vervangingsinvesteringen. het gesprek over onze toegevoegde waarde, imagover- implementatie digitale leer- en werkomgeving en in het sterking, digitalisering, leven lang leren en ondersteuning realiseren van managementinformatie voor leidinggeven- Conform de missie van de hogeschool maken de duur- van de resultaatverantwoordelijke teams. den, medewerkers en RT’s. Bovendien sluit het goed aan zame en groene investeringen een belangrijk deel uit van bij behoeften van onze studenten. de gerealiseerde investeringen in 2018. Kwaliteitsverbetering Het werken aan een hogere kwaliteit van onderwijs, Leven lang leren Liquiditeit onderzoek en ondersteuning gaat leiden tot een hoge De toenemende beleidsaandacht voor ‘Nederland De verwachting is dat deze per 31-12-2018 uitkomt rond tevredenheid van studenten, werkveld en alumni. Dit als kenniseconomie’ onderstreept het belang van het 0,5 c.q. 0,6, dit ligt in lijn met het jaar 2017. aspect wordt voornamelijk opgepakt in de resultaat- blijvend scholen van volwassenen (werkenden en niet verantwoordelijke teams, maar wordt ook centraal werkenden) onder de vlag van Leven Lang leren. De Bij een current ratio van 0,5 is er voor Van Hall Larenstein ondersteund door middel van enquêtes en gespreksfaci- kenniseconomie heeft behoefte aan flexibele werk sprake van een gezonde financiële positie, met inacht- litering. Met betrekking tot onderwijs wordt ingezet op de nemers die zich blijven ontwikkelen: in hun vak of neming van een structurele post aan vooruit ontvangen didactische vaardigheden van docenten, stagebegelei- switchend naar een ander vak. Wij zetten hierop in met collegegelden en projectgelden. ding en contact tussen docenten en studenten. Kwali- een passend aanbod voor Leven Lang Leren. In 2017 is teitsbewustzijn wordt versterkt door serieus het gesprek de stuurgroep Leven Lang Leren opgericht om op syste Het begrote saldo liquide middelen per 31-12-2018 te voeren over de uitslagen van metingen. Elk team heeft matische en integrale wijze sturing te geven aan de bedraagt € 3,6 mln., ten opzichte van het saldo per een regierolhouder Kwaliteit die voortdurend het gesprek ontwikkeling van het portfolio van Leven Lang Leren. 31-12-2017 van € 4,3 mln., een afname van € 0,7 mln. Deze binnen het betreffende team over kwaliteit entameert. afname wordt veroorzaakt door de aflossing van de BNG Ondersteuning van de Reultaat lening van € 0,7 mln., die direct op de depositorekening Onze toegevoegde waarde verantwoordelijke Teams (hierna: RT’s) wordt afgeboekt. We gaan hogeschool breed verder met gesprekken over De doorontwikkeling van RT’s vindt plaats in lijn met onze kernwaarden. We gaan de dialoog aan om helder te de visie op ‘leven-lang-leren’. Het ene team heeft een Het saldo liquide middelen betreft niet vrij beschikbare maken wat de toegevoegde waarde van onze kernwaar- andere ondersteuning nodig dan het andere team. RT’s liquide middelen van de BNG depositorekening, die volle- den is en hoe we die meerwaarde aantoonbaar kunnen worden ook sterker betrokken bij werving en selectie, de dig wordt gebruikt voor de aflossing van de BNG lening. maken. HRM-gesprekkencyclus en de strategische personeels- Het saldo van de deposito neemt evenredig af met het plannen. saldo van de lening.

10 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 11 Onderwijs Onderwijs

Naast de bestaande post-experience masters komen Wet rondom internationale Studiekeuze- er meer doorstroommasters die een wezenlijk andere check (hierna: SKC) Onderwijs studentenpopulatie kennen en om een andere didactiek Sinds 2014 verplicht Van Hall Larenstein alle aspirant- vragen. Van Hall Larenstein heeft voor twee masters in studenten met een Nederlandse vooropleiding die zich Als groene hogeschool op twee locaties in Nederland en met een grote 2017 aanvragen voor bekostiging ingediend. De aanvraag hebben aangemeld voor een voltijd ad of een bachelor- voor de bekostiging van de master ‘Innovative Dairy opleiding deel te nemen aan een SKC. De SKC is een variatie aan opleidingen is de bijdrage aan het groene domein groot, zowel Chain Management’ is al goedgekeurd. De aanvraag voor digitale check op de match tussen aspirant-student en regionaal, landelijk als internationaal. In het onderwijs staat de implementatie de master ‘River Delta Development’ is nog in behande- opleiding (motivatie, vaardigheden, verwachtingen en van het onderwijsconcept en de kwaliteit centraal. ling bij CDHO. oriëntatie) en is ontwikkeld na de inwerkingtreding van de wet ‘Kwaliteit in Verscheidenheid’ (hierna: KiV). Gelijke kansen in het onderwijs Drie jaar na de implementatie van de wet KiV, heeft het Profilering Externe ontwikkelingen in In 2017 is de subsidieregeling doorstroom mbo-hbo Ministerie van OCW besloten om óók de studenten Van Hall Larenstein biedt opleidingen waarbij studenten onderwijsland opengesteld. Deze subsidieregeling komt voort uit het met een buitenlandse vooropleiding één of meerdere aan de slag gaan met de belangrijke en complexe vraag- Actieplan Gelijke Kansen (okt 2016). In Studentlabs studiekeuzeactiviteiten aan te bieden. De meest instel- stukken van deze tijd. Op die wijze gaan zij een bijdrage Wet omvormen van het associate hebben mbo- en hbo-studenten die willen doorstromen lingen gebruiken nu al digitale vragenlijsten, waardoor leveren aan een duurzame wereld. Belangrijke criteria degree-programma tot zelfstandige of zijn doorgestroomd van het mbo naar het hbo plannen er geen noodzaak blijkt voor de fysieke aanwezigheid voor de strategische keuzes van de hogeschool in de opleiding ontwikkeld die de overstap makkelijker en beter moeten van studenten bij de studiekeuzeactiviteiten. Van Hall herordening van het opleidingsaanbod en differentiatie De associate degree (hierna: ad) wordt per 1 januari 2018 maken. Onderwijsinstellingen konden op 1 augustus Larenstein heeft hierop eind 2017 een internationale in het onderwijs zijn een duidelijk profiel en aansluiting een aparte opleiding, los van de hbo-bachelor. Hiermee 2017 voor het eerst een subsidieaanvraag indienen om SKC ingericht die vanaf 2018 ‘live’ gaat. De internationale bij de nationale en internationale vraag. Bij de ontwikke- krijgt het hoger onderwijs er een zelfstandig opleidings een of meerdere plannen uit te gaan voeren. Van Hall SKC bevat vragen over de motivatie voor de opleiding, ling van het onderwijsaanbod is het profiel van Van Hall niveau bij waardoor er voor studenten nog meer te Larenstein heeft een subsidie toegekend gekregen om in als ook informatieve vragen over de studiecultuur bij Van Larenstein leidend. kiezen valt. Door de ad los te koppelen, hoeft de lesstof Leeuwarden te gaan werken met studentmentoren (een Hall Larenstein, levensonderhoud en activiteiten voor van de ad niet meer één op één aan te sluiten op die van hbo-student wordt mentor van een mbo-student die naar naast de studie. Studenten kunnen kiezen tussen een Gebaseerd op deze uitgangspunten heeft Van Hall de verwante bacheloropleiding. Dit biedt ruimte voor het hbo wil en helpt hem voor, tijdens en na de overstap) Nederlandstalige, Engelstalige of Duitstalige vragenlijst. Larenstein een onderwijsconcept ontwikkeld. Dit concept een eigen gezicht en profilering van de ad. Zo kan een en om in 2018 in Velp en Leeuwarden een tweedaags Ook is er een mogelijkheid om via skype een individueel biedt een kader voor de uitvoering en de organisatie van ad straks als aantrekkelijke duale opleiding, in voltijd en Education Festival te organiseren voor mbo-studenten gesprek te hebben. het onderwijs bij Van Hall Larenstein. Het onderwijsconcep t deeltijd worden vormgegeven. Er ontstaat ruimte voor en –docenten. geeft ruimte aan de individuele student voor het ontwik- mengvormen van bestaande opleidingen (‘crossovers’) Het onderwijsaanbod kelen van zijn talenten en professionele competenties en voor een geheel nieuwe opleiding. Van Hall Larenstein beschikt over een breed aanbod van in een inspirerende omgeving. Dit komt tot uitdrukking opleidingen in het groene domein. Per 1 september 2017 in de volgende vijf punten, die kenmerkend zijn voor alle Van Hall Larenstein is bezig om te onderzoeken wat deze kent Van Hall Larenstein veertien bacheloropleidingen, opleidingen Van Hall Larenstein: wet precies betekent voor de bestaande en mogelijke “Om de studie goed te kunnen door- vier professionele masteropleidingen en zeven associate toekomstige ad’s. Hierbij kijken we naar de propedeuse- lopen besteden wij nadrukkelijk degrees (ziet tabel 2). Van de veertien bacheloroplei- • echte wereld centraal fase, het Onderwijs- en Examenreglement, het inschrij- aandacht aan de aansluiting met het dingen worden de volgende vier opleidingen zowel in • keuzevrijheid ven voor de opleiding, accreditaties, etc. voortgezet onderwijs (VO) en middel- Leeuwarden als Velp aangeboden: Bedrijfskunde en • diversiteit baar beroepsonderwijs . Agribusiness, Dier- en Veehouderij, Management van • up-to-date inzet van digitale middelen We volgen ook de ontwikkelingen op het terrein van de de Leefomgeving en Voedingsmiddelentechnologie. • toegepast onderzoek, internationalisering en duur- ad’s in het zogenaamde ‘Overijssels netwerk’; een over- Wij willen studenten hierbij beter zaamheid in de eindcompetenties leg van een aantal hbo’s en mbo’s in het oosten van het ondersteunen met gerichte studie Er zijn diverse ontwikkelingen bij International Business land (Overijssel convenant). Het netwerk werkt samen loopbaanbegeleiding”. and Management Studies (hierna: IBMS). In het kader In september 2017 zijn de studenten van cohort 2015 door ervaringen uit te wisselen. Eveneens stemmen we van de heo-conversie houdt IBMS op te bestaan en gestart met het derde jaar van hun opleiding in de landelijk het aanbod groene ad’s af met de andere groene daarvoor komt per 1 september 2018 een brede opleiding nieuwe vorm conform het nieuwe onderwijsconcept. hogescholen. Tot slot gaan wij vanaf 2018 deelnemen aan International Business (hierna: IB). Daarnaast komt er In 2018 starten zij met hun vierde jaar. het landelijke overlegplatform associate degree, ‘commu- per 1 september 2018 een einde aan de samenwerking nity of practice’. tussen NHL, Stenden en Van Hall Larenstein bij IBMS De volgende hoofdstukken laten zien welke ontwikke- (dan IB). NHL en Stenden willen, gelet op de fusie tussen lingen in 2017 hebben plaatsgevonden op de thema’s die Stimulering hbo-masteropleidingen NHL en Stenden en de heo-conversie, de gemeenschap- voor ons belangrijk zijn vanuit ons profiel. Daarbij volgen Door de verruiming van de bekostiging van master- pelijke regeling IBMS per 1 september 2018 beëindigen. wij tevens de externe ontwikkelingen die invloed hebben opleidingen en met impulsen vanuit het gezamenlijke Van Hall Larenstein werkt hieraan mee. Studenten in het op ons onderwijs en onderzoek, zodat we hier tijdig op in actieplan ‘Professionele Masters’ van de Vereniging huidige cohort kunnen de opleiding blijven vervolgen en kunnen spelen en rekening mee kunnen houden. Hogescholen is in 2017 een verdere stimulering van afmaken, conform de afspraken en afstemming met NHL ontwikkeling van hbo-masteropleidingen in gang gezet. en Stenden. Per 1 september 2019 zal Van Hall Larenstein deze opleiding geheel zelfstandig aanbieden.

12 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 13 Onderwijs Onderwijs

Accreditaties Kwaliteit Locatie Leeuwarden Locatie Velp In 2017 zijn de geplande heraccreditaties van bestaande Van Hall Larenstein streeft naar onderwijs en onderzoek Naam opleiding Vorm ISAT Naam opleiding Vorm ISAT opleidingen goed verlopen: Tuinbouw en Akkerbouw, van goede kwaliteit. Iedereen die werkzaam is bij de Voedingsmiddelentechnologie en Management van de hogeschool draagt bij aan het realiseren hiervan. Deze Associate degree Associate degree Leefomgeving kregen een positief oordeel van de panel. kwaliteit leidt ertoe dat Van Hall Larenstein hoogwaar- Duurzaam Bodembeheer deeltijd 80070 Land- en Watermanagement deeltijd 80128 Voor Tuinbouw en Akkerbouw heeft de NVAO op 31 juli dige, ambitieuze en innovatieve professionals kan oplei- Duurzame Watertechnologie deeltijd 80069 voltijd 80128 het accreditatiebesluit genomen. Voor de andere opleiden die bijdragen aan een duurzame wereld. Integrale handhaving deeltijd 80023 Tuin- en Landschapsinrichting deeltijd 80068 dingen wordt dit besluit medio 2018 verwacht. Omgevingsrecht voltijd 80023 voltijd 80068 De regierolhouders Kwaliteit spelen een belangrijke rol Melkveehouderij voltijd Bachelor Alle opleidingen krijgen waardering voor de praktijk bij de kwaliteitsverbetering van het onderwijs. gerichtheid en studentbegeleiding en worden gesteund Zij analyseren de externe kwaliteitsmetingen van de Ondernemerschap voltijd Bedrijfskunde en Agribusiness voltijd 34866 in de verbeteractiviteiten waar ze mee bezig zijn. Door betreffende opleiding, bespreken dit in de teams en Bos- en Natuurbeheer deeltijd 34221 Bachelor de positieve accreditatie van Tuinbouw en Akkerbouw maken het bespreekbaar met studenten. Tevens stimu- voltijd 34221 Bedrijfskunde en Agribusiness voltijd 34866 van Van Hall Larenstein en die van de andere hoge- leren ze de kwaliteitscultuur, de bereidheid van mensen Dier- en Veehouderij voltijd 34869 Biotechnologie (samen met NHL) voltijd 34331 scholen in dit domein krijgen afgestudeerden vanaf 1 om te bedenken wat zíj als individu kunnen bijdragen aan International Development voltijd 34203 Dier- en Veehouderij voltijd 34869 september 2017 ook de graad Bachelor of Science. Ook de kwaliteitsverbetering van Van Hall Larenstein. Management de diploma’s van de opleiding International Development Diermanagement voltijd 34333 Land- en Watermanagement deeltijd 34226 Management voeren vanaf dat moment die graad. De International Business and voltijd 34936 voltijd 34226 accreditaties zijn allemaal uitgevoerd door de accredita- Management Studies Management van de Leefomgeving voltijd 34859 tieorganisatie NQA, die na een aanbestedingstraject in (samen met Stenden en NHL) 2017 de komende tijd onze vaste accreditatieorganisatie “Wij willen studenten stimuleren en uit Tuin- en Landschapsinrichting deeltijd 34220 Kust en Zeemanagement voltijd 39204 is. Een van de kwaliteitskenmerken die bij de aanbeste- dagen om hun talenten te ontwikkelen voltijd 34220 Management van de Leefomgeving voltijd 34859 ding een rol speelde, was duurzaamheid. Twee nieuwe met kwalitatief goed onderwijs”. Voedingsmiddelentechnologie voltijd 34856 Milieukunde deeltijd 34284 opleidingen, die op 1 september 2017 onder voorwaarden Post-initiële master “De belangrijkste indicator voor kwaliteit voltijd 34284 van start konden gaan, hebben inmiddels aan hun voor- Agricultural Production Chain voltijd 70058 waarden voldaan en hebben een definitieve accreditatie is voor ons de tevredenheid van studenten Tuinbouw en Akkerbouw voltijd 34868 Management status. Het gaat om de ad Land- en Watermanagement en alumni over hun opleiding en alles wat Voedingsmiddelentechnologie voltijd 34856 daar mee samen hangt. Management of Development voltijd 70057 en de master Innovative Dairy Chain Management. (samen met NHL) Op 19 oktober onderging de ad Voedingsmiddelen- Project- en Procesmanagement voltijd 70056 Post-initiële master technologie een volledige Toets Nieuwe Opleiding, “Wij willen studenten nog meer betrekken in the Domain of Land and Water Innovative Dairy Chain voltijd 70196 wat leidde tot een positief oordeel onder voorwaarden. bij het ontwerp en de inrichting van onze Management Het NVAO-besluit is gedateerd op 29 december 2017, opleidingen”. waarmee nog net in het jaar 2017 de registratie van deze Tabel 2 Opleidingsaanbod per 1 september 2017 nieuwe opleiding is aangevraagd.

In 2018 en begin 2019 wordt een klein tiental opleidingen Tevredenheid studenten Veranderingen in onderwijsaanbod per 1 september 2017 Plannen voor nieuwe opleidingen en uitstroomprofielen aan het accreditatieoordeel onderworpen en gaan we De Nationale Studenten Enquête meet de algemene Het afgelopen jaar zijn er een aantal substantiële aan Er wordt gewerkt aan de nieuwe professionele master ons voordeel doen met de aanbevelingen die dit oplevert. tevredenheid van studenten over de hogeschool en de passingen in het onderwijsaanbod geweest: River Delta Development. De Macrodoelmatigheidstoets De voorbereidingen zijn al in volle gang. opleiding. De algemene tevredenheid is hogeschool- • De nieuwe voltijd professionele master Innovative Dairy is aangevraagd en de Toets Nieuwe Opleiding staat op de breed licht gestegen naar 3,79. De algemene sfeer op de Chain Management is gestart. planning voor het voorjaar 2018. Bij positieve besluiten opleiding is met 4.18 nog steeds hoger dan het landelijk • De voltijd bacheloropleiding Management van de hierop zal de nieuwe opleiding starten op 1 september gemiddelde van 4.12. In de afgelopen drie jaren is gewerkt Leefomgeving wordt niet alleen in Leeuwarden aan 2018. Deze master wordt aangeboden in samenwerking aan het verbeteren van het tijdig inleveren van roosters geboden, maar ook in Velp, met de focus op Smart City met Hogeschool Zeeland en Hogeschool Rotterdam. en cijfers. Development. In oktober 2017 is bij de nieuwe ad Voedingsmiddelen- • Binnen de ad Melkveehouderij is er een nieuwe technologie de Toets Nieuwe Opleiding afgenomen door Het is dan ook goed om vast te stellen dat er al een specialisatie: Biologische Melkveehouderij. de NVAO. Het oordeel is positief. De opleiding gaat per stijging is in de studenttevredenheid over de informatie 1 september 2018 formeel van start. In 2017-2018 werkt voorziening van studievoortgang. De verbouwing in Van Hall Larenstein verder nog aan de volgende nieuwe Leeuwarden heeft geleid tot stijgende tevredenheid van opleiding: ad Diermanagement in Velp. studenten over de faciliteiten in Leeuwarden.

8 Ad Ondernemerschap biedt Van Hall Larenstein in 2016 -2017 niet meer aan.

14 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 15 Onderwijs Onderwijs

Doel Maatregel Docentkwaliteit Betere aansluiting met de vooropleiding • Deelname aan de Startmonitor – eerstejaars studenten worden uitgeno- De hogeschool hanteert de regel dat er geen docenten digd een digitale vragenlijst in te vullen (september 2017, december 2017 meer worden aangesteld die niet over een master en juli/augustus 2018). Thema’s zijn: ‘keuzeproces en verwachtingen’, beschikken. Ook krijgen docenten géén vaste aanstelling ‘ervaringen na enkele maanden studie’ en ‘opmaken van de balans na als ze géén didactische aantekening hebben. Het per- één jaar studie’. centage docenten bij Van Hall Larenstein met minimaal • Ontwikkeling SKC voor studenten met een buitenlands diploma. een master diploma is relatief hoog. De ambitie was een Studeerbaarheid vergroten/verminderen • Voorbeeld van een opleiding die met verplichte aanwezigheid is gaan percentage te realiseren van 80% in 2017. Deze ambitie van kansen op studievertraging werken in de propedeuse. Positief over de eerste resultaten. hebben we behaald; 80% van het onderwijzend personeel • De BSA-norm is vanaf 2017-2018 verhoogd naar 46 EC. Vrijstellingen heeft een mastergraad of PhD. mogen worden meegeteld. Tevredenheid alumni Kwalitatief goed en duidelijk toets • Elke opleiding beschikt over een toetsplan dat een overzicht geeft van De tevredenheid onder de alumni over hun studie bij programma welke competenties en leerdoelen in welke modules en toetsen worden de laatste meting in de HBO-monitor is 73%. Met dit getoetst. Studenten hebben ook in 2017 deelgenomen aan onze resultaat is onze kwaliteitsnorm van 70% voor 2017 uit • Elke opleiding werkt aan of heeft een afstudeerprotocol. studiekeuzecheck (hierna: SKC). Het doel van deze SKC het instellingsplan behaald. • Werken met toetscommissies. is om te zorgen dat studenten op de juiste plek komen. • BKE- en SKE-trainingen voor docenten. Daarnaast houdt de hogeschool een studiekeuze- Onze aandachtspunten Studieloopbaanbegeleiding • Signaleren en ondersteunen van langstudeerders. adviesgesprek met studenten waarvan we vermoeden De kern van onze aandachtspunten is samen te vatten • Signaleren eventuele (studie) problemen en verzorgen van persoonlijke dat ze geen volledig of goed beeld van de opleiding in klantgerichtheid en kwaliteitsbesef. Daarom heeft begeleiding. hebben. De SKC heeft nu vier keer plaatsgevonden voor het jaar 2017 in het teken gestaan van een inhoudelijke • Ontwikkeling doelgroep specifieke studieloopbaanbegleiding alle studenten met een Nederlands diploma. Uit landelijk verdiepings- en kwaliteitsslag van de ingezette koers. In onderzoek9 blijkt onder meer dat studenten zelfaangeven de teams en in de directies is uitvoerig gesproken over Tabel 4 Hogeschoolbrede maatregelen en maatwerkactiviteiten door de SKC een beter beeld te hebben van de opleiding, maatregelen en maatwerkactiviteiten in het kader van eigen voorkeuren en interesses en van wat nodig is om kwalitatief goed onderwijs en klantgerichtheid (tabel 4). succesvol te kunnen studeren. De lichte verbetering in de NSE-resulaten en de positieve Examencommissie door de beleidsafdeling. Een terugkomend thema is de effecten van de kwaliteitsslag in 2017 zijn een goede Er zijn in 2017-2018 vijf opleidingsoverstijgende examen- afstemming en samenwerking bij de procedure van het Studiesucces basis om verder op door te bouwen. Een hogere NSE- commissies. De examencommissies worden onder- studieadvies. Daarnaast wordt er gewerkt aan een pro- Van Hall Larenstein kent drie indicatoren voor studie- score en hoge kwaliteit zijn belangrijk. Derhalve blijven steund door vier ambtelijk secretarissen. Elke commissie tocol waarin extra voorzieningen worden beschreven die succes10: rendement, uitval en switch. Het rendement wij onverminderd focussen op verbetermaatregelen en heeft een externe lid. De externe leden ondersteunen de studentendecaan standaard, zonder tussenkomst van is 58,5% (cohort 2012), de uitval ligt op 26,4% (cohort verbeteractiviteiten om de klanttevredenheid op het de examencommissies vooral onderwijskundig, bij het de examencommissie en domeindirectie, kan toekennen 2016) en het percentage ‘switchers’ bedraagt 4% (cohort niveau te brengen dat wij als hogeschool nastreven. borgen van de kwaliteit van toetsing en het eindniveau aan studenten met veelvoorkomende functiebeperkingen. 2016). In lijn met de dalende trend in het hoger onderwijs en het uitvoeren van de wettelijke taken. Ook wordt er samen een invulformulier ontwikkeld voor van het aandeel hbo-studenten dat binnen vijf jaar een het advies van de studentendecaan aan de examen- diploma haalt, is het rendementscijfer van de hogeschool Elke examencommissie heeft, conform de eis in de WHW, commissie bij een verzoek van een student. Zodoende gedaald ten opzichte van de nulmeting. In het school- een jaarverslag geschreven over 2016-2017. Op basis van ontvangt de examencommissie overzichtelijk de juiste jaar 2016-2017 is het rendement gedaald van 59,9% naar de jaarverslagen heeft het College van Bestuur met de informatie van de studentendecaan om een beslissing 58,5% voor de gehele instelling. Daarentegen kennen de voorzitter en secretaris van de afzonderlijke examencom- te kunnen nemen. uitvalcijfers een positieve ontwikkeling; van 30,4% naar missies over het functioneren van de examencommissies 26,4%. Het percentage ‘switchers’ is weliswaar gestegen en de kwaliteitsontwikkeling gesproken. van 3% naar 4%, maar blijft hiermee nog ruim onder de grens van 5%. De voorzitters en secretarissen van de examen commissies voeren samen vier keer per studiejaar een Breed Overleg Examencommissies, een overleg met ook de ambtelijk secretarissen, beleidsmedewerkers en het College van Bestuur. In 2017 zijn o.a. de volgende onderwerpen besproken: procedure studieadvies, handreiking aanwijzen examinatoren, procedure diplomering, beoordelen van groepswerk, richtlijnen herkansingen en richtlijn fraude. De voorzitters van de examencommis-

9 Warps, J., J. Nooij, M. Muskens, B. Kurver en A. van den Broek (2017). De Studiekeuzecheck. Landelijk onderzoek naar uitvoering en sies overleggen daarnaast twee keer per studiejaar met opbrengsten van de studiekeuzecheck. ResearchNed. de studentendecanen. Dit overleg wordt ondersteund 10 Rendement = aandeel herinschrijvers na het eerste jaar dat binnen vijf jaar een diploma heeft Uitval = aandeel voltijds bachelor studenten dat na 1 jaar stopt met de opleiding. Switch = aandeel voltijds bachelor studenten dat na 1 jaar kiest voor een andere opleiding bij de hogeschool.

16 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 17 Onderwijs Onderwijs

Internationalisering d) wordt gewerkt aan toename van internationale excursies Andere vormen van internationalisering die worden Beurzenprogramma’s Van Hall Larenstein leidt nationale en internationale / projecten / online internationale samenwerking met gebruikt in het curriculum: verplichte buitenlandse stage, Om internationalisering en inkomende en uitgaande studenten op. Alle studenten van Van Hall Larenstein partners uit speerpuntlanden voor al onze opleidingen. taalonderwijs, internationale gastdocenten vanuit het mobiliteit te stimuleren neemt Van Hall Larenstein worden voorbereid op een beroepspraktijk in een 4. Inkomsten: werkveld of partnerinstellingen, internationale cases of deel aan verschillende beurzenprogramma’s. multiculturele, internationale context en verwerven de Van Hall Larenstein wil uit internationalisering inkomsten opdrachten (vanuit living labs), virtueel onderwijs samen internationale competentie. Internationale studenten verwerven door op basis van vragen uit de markt, moge- met partnerinstellingen, internationale literatuur, interna- hadden in 2017 de keuze uit vijf volledig Engelstalige lijke nieuwe product-markt combinaties te formuleren. tionale excursies, deelname aan internationale conferen- bachelorprogramma’s, drie Engelstalige Professional Deze nieuwe combinaties kunnen dan na een positieve ties en een ‘international classroom’. Van Hall Larenstein Masterprogramma’s (bestaande uit zes varianten) en business case i.s.m. Training en Cursussen in de markt wil een internationale school zijn met een internationale vijf Engelstalige korte cursussen. Voor de Engelstalige worden gezet. studieomgeving. Daarom is het van groot belang dat we masters is gestart met het omzetten van de masters ons hier verder in ontwikkelen. Om ook de staf en de zodat deze ook modulair als internationale korte cursus- Om dit te bewerkstelligen wordt gewerkt aan de verbete- docenten verder voor te bereiden op internationalisering sen aangeboden kunnen worden. Afgelopen jaar konden ring van de volgende randvoorwaarden: is gestart met het organiseren van cursussen Engels die studenten starten in de Master of Innovative Dairy Chain • het ontwikkelen van de internationale competenties en door Van Hall Larenstein Academy uitgevoerd worden. Management en in de specialisatie Forest Chains van Engelse taalvaardigheid van docenten en medewerkers Het beleidsuitgangspunt is dat docenten die lessen in Master Agricultural Production Chain. betrokken bij Engelstalige modules; het Engels geven moeten beschikken over een Cambridge • het internationaal benchmarken van de opleidingen certificaat C1. Uit 587 aanmeldingen werden dit jaar 54 In 2017 is een herijking gemaakt van de kadernotitie en het voorzien het internationaliseringskeurmerk van studenten geselecteerd door EP-Nuffic voor een beurs internationalisering, waarin de doelstellingen zijn herijkt NVAO voor de Engelstalige opleidingen; voor een masteropleiding bij Van Hall Larenstein. voor de planperiode 2018-2021. • het verbeteren van de begeleiding voor inkomende en uitgaande mobiliteit; 1. Internationale werving: • het waarderen door de internationale studenten van Beurzen programma Resultaat 2016-2017 Om onze studenten te laten wennen aan de inter hun verblijf met een “7”, voor zowel inhoud als opvang. Netherlands Fellowship Programme (NFP) 54 NFP bursalen begonnen bij Van Hall Larenstein in Velp. nationale context van het werkveld wil de hogeschool minstens 20% internationale studenten werven voor In 2017 is de Stuurgroep internationalisering ingevoerd Erasmus Plus De inkomende mobiliteit is vrijwel gelijk gebleven met 41 inkomende stu- haar reguliere opleidingen. Op deze wijze geven we ook om de sturing op deze kadernotitie en de sturing op denten. De uitgaande mobiliteit is in 2016-2017 gedaald van 103 uitgaande invulling aan ‘international classrooms’. De studenten internationalisering binnen Van Hall Larenstein te ver- studenten naar 83 studenten. Mogelijk komt dit doordat dit het eerste worden geworven door systematische samenwerking sterken. Om de afstemming met andere instellingen op jaar was waarin het nieuwe onderwijsconcept voor het 3e jaar draaide met partners in speerpuntlanden, via alumni netwerken het gebied van internationalisering te verbeteren is een en er nog wat onduidelijkheid was. Van dit aantal gingen er 50 studenten of door vrije werving. medewerker van Van Hall Larenstein toegetreden tot het stage lopen met een Erasmus-beurs en gingen er 33 Van Hall Larenstein 2. Internationaal onderzoek en projecten: bestuur van het Platform International Education en het studenten voor een minor studeren in het buitenland met een Erasmus Van Hall Larenstein wil dat minstens 20% van de projec- kernteam van Borderless Netwerk. beurs. Het overgebleven budget van 2016-2017 wordt ingezet voor ten voor onderzoek en capaciteitsopbouw uitgevoerd studentenmobiliteit in 2017-2018. wordt met internationale partners in speerpuntlanden. In het nieuwe onderwijsconcept biedt elke opleiding 3. Internationale competenties: studenten tevens de mogelijkheid om een internatio- In 2016-2017 is twaalf maal gebruik gemaakt van een vergoeding met Van Hall Larenstein wil haar studenten internationale nale aantekening te halen vanaf het derde studiejaar. Erasmusdocenten of stafmobiliteitsgeld, dit is een grote stijging ten competenties meegeven. Het derde studiejaar in het nieuwe onderwijsconcept is opzichte van vorig jaar (vier maal) en komt onder andere doordat er meer Hiervoor: gestart in 2017. Een aantal opleidingen had deze moge- uitwisseling heeft plaatsgevonden met de speerpuntlanden Roemenië, a) wordt internationaal onderzoek gedaan, welke als lijkheid al opgenomen in hun curriculum en bij deze Duitsland en Spanje. In 2017 is ook Ka107 subsidie toegekend voor samen cases ingebracht worden in het onderwijs; opleidingen hebben studenten er gebruik van gemaakt. werking met Universiteiten in Servië, Kosovo, Vietnam en Indonesië voor b) worden studenten gestimuleerd om voor studie of 2017-2019. In 2017 kon hierdoor uitwisseling plaatsvinden met studenten stage naar het buitenland te gaan. Er wordt gestreefd en medewerkers uit Servië, Kosovo en Vietnam. De activiteiten in Indo naar een toename van het aantal studenten dat nesië zullen starten in 2018. gedurende hun studie voor minstens 30 EC naar het Holland Scholarship 9 inkomende en 8 uitgaande studenten hebben een beurs ontvangen. buitenland gaat; VSB fonds Twee studenten hebben vanuit het VSB fonds een beurs ontvangen - voor Engelstalige opleidingen dient 75% van de “Wij brengen studenten van verschillende om in het buitenland te gaan studeren na afronding van hun studie bij studenten voor minstens 30 EC naar een land te nationaliteiten bij elkaar in international Van Hall Larenstein. gaan anders dan hun land van herkomst; classrooms” - voor Nederlandstalige opleidingen dient er een Tabel 5 Resultaat beurzen programma’s jaarlijkse toename te zijn van studenten die voor minstens 30EC naar het buitenland gaan; c) wordt gewerkt aan een toename van het aantal exchange studenten voor onze Engelstalige minoren;

18 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 19 Onderwijs Onderwijs

Bij een aantal majors, gericht op een werkveld in de Buitenlandse studenten 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 tropen, is een studie- of stageverblijf in het buitenland De instroom van buitenlandse studenten ligt op een Chinese studenten 81 59 49 40 34 26 2013 verplicht. Meestal is dat buiten Europa. In dat geval kan aantal van 182, waarvan er 122 een bacheloropoleiding er niet van een Erasmus-beurs gebruik worden gemaakt. volgen, 1 ad en 60 een masteropleiding. Het totaal aantal Duitse studenten 291 263 223 206 190 216 223 Behalve buiten Europa zijn er nog veel stages binnen buitenlandse studenten bedraagt 468, wat een groei Indiase studenten 37 41 48 Europa, waarbij geen Erasmus-beurs wordt aangevraagd. betekent van 33 t.o.v. 2016. Het percentage buitenlandse Spaanse studenten 1 2 2 De daadwerkelijke mobiliteit is daarom veel groter dan studenten ten opzichte van het totaal aantal studenten Ethiopische studenten 15 12 13 het aantal Erasmus-beurzen aangeeft. in 2017 komt daarmee uit op circa 11%. Indonesische studenten 7 5 5 Roemeense studenten 2 3 3

Nationaliteit buitenlandse studenten11 Leeuwarden Velp Velp Totaal Tabel 8 Totaal aantal internationale studenten naar speerpuntlanden Bachelor Bachelor Master

12 Europa 165 134 63 299 Vooropleiding studenten Afrika 2 4 7 69 Op 1 oktober 2017 hebben 1.239 studenten zich inge- gestart met een mbo-vooropleiding. Dit is mede Azië 5 83 0 95 schreven voor het eerste jaar van een bacheloropleiding het resultaat van de activiteiten en gesprekken met Noord- en Zuid-Amerika 1 4 0 5 of ad. Ten opzichte van 2016 zijn er weer meer studenten mbo-scholen met als doel een betere aansluiting. Oceanië 0 0 0 0 Onbekend 0 0 0 0 Instroom bachelor en ad naar herkomst14 2013 2014 2015 2016 2017 Totaal 173 225 70 468 Mbo 367 278 288 302 392

Tabel 6 Nationaliteiten internationale studenten Van Hall Larenstein Havo 656 650 581 571 605 Vwo 114 101 93 65 68 Buitenlands 34 14 32 30 142 Overig (onbekend) 141 113 118 182 32 Instroom studenten 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Totaal 1.312 1.156 1.112 1.150 1.239 Instroom bachelor 950 1.047 1.247 1.107 1.059 1.119 1.130 Instroom internationale 134 98 111 98 123 147 122 Tabel 9 Instroom studenten bachelor en ad naar herkomst studenten bachelor Instroom ad 91 49 65 49 52 94 109 Instroom internationale 1 0 0 1 1 1 0 studenten ad Instroom master 89 54 81 33 59 49 62 Instroom internationale 65 54 81 33 59 49 60 studenten master

Tabel 7 Instroom van studenten per opleidingstype

11 Uit Student Information System, peildatum 1 oktober 2017. 13 Terugloop aantal Chinese studenten door gewijzigde omstandigheden bij Chinese partner in Kunming 12 Exclusief studenten met een Nederlandse nationaliteit. 14 Exclusief de studenten die wel in de klas zitten maar niet worden meegeteld door 1 Cijfer HO

20 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 21 Onderwijs Praktijkgericht onderzoek

Duurzaamheid in het onderwijs AISHE keurmerken behaald Het werkveld en de maatschappij vragen een bijdrage Auditorganisatie Hobeón heeft de volgende opleidingen aan duurzame ontwikkeling, in een wereld waarin een in 2017 een certificaat drie AISHE-sterren toegekend: Praktijkgericht onderzoek steeds grotere noodzaak daartoe gevoeld wordt. Daarom • Milieukunde is duurzaamheid een belangrijk thema in onze oplei- • Kust- en Zeemanagement Van Hall Larenstein is een kennisinstelling waar praktijkgericht onderzoek een dingen. Onze studenten verkrijgen door middel van • Bos- en Natuurbeheer prominente positie heeft. Wij voeren onderzoek uit gericht op verbetering, hun opleiding een inhoudelijke focus en kennen de • Management van de Leefomgeving duurzaamheidsthematiek in hun werkveld. Zij worden • Land- en Watermanagement ontwikkeling en innovatie van de beroepspraktijk binnen de domeinen ‘Animals geconfronteerd met problemen waar zij oplossingen voor • Diermanagement and Business’, ‘Delta Areas and Resources’ en ‘Food and Dairy’. Daarmee moeten bedenken, waarbij cultuur en omgeving altijd • Dier- en Veehouderij (inclusief Tuinbouw en leveren we een bijdrage aan de ontwikkeling van een duurzame samenleving. meespelen. Zij bekijken en onderzoeken thema’s van Akkerbouw) verschillende kanten en zijn in staat het werkveld te • International Development Management De kerntaken van lectoraten zijn kennisontwikkeling, onderwijsontwikkeling, adviseren in maatschappelijk verantwoord ondernemen • Tuin- en Landschapsinrichting professionalisering van docenten en kennisvalorisatie. en de keuzes die daarvoor gemaakt moeten worden. Als het gaat om duurzame ontwikkeling en verandering, hebben zij de juiste beroepscompetenties om deze te Applied Research Centers Overzicht ARC’s, lectoraten en belangrijkste initiëren en te begeleiden. Elk domein kent een ‘Applied Research Centre’ (hierna: projecten ARC). Een ARC is de overkoepelende structuur waar Het overzicht van de ARC’s geeft de onderzoekslijnen Duurzaamheid in de inhoud meerdere lectoraten toebehoren die in samenhang (lectoraten) en de personele invulling van elke ARC van opleidingen werken. Een ARC heeft de functie van kenniscentrum en weer (december 2017). Bij de meeste projecten werken Elke opleiding is vanaf 2014 gestart met het aanpassen omvat een beperkt aantal onderzoeksthema’s teneinde verschillende lectoren vanuit de drie domeinen samen van de inhoud van de opleidingen op basis van het focus en massa in het onderzoek te creëren. of zijn medewerkers en studenten vanuit verschillende nieuwe onderwijsconcept. In dit nieuwe onderwijs domeinen betrokken. De projecten worden onder andere concept is vastgelegd dat opleidingen duurzaamheid in Elk ARC heeft een meerjaren contourennota, waarin de georganiseerd in Living Labs, waarbij transdisciplinair hun eindcompetenties opnemen. In de implementatie- missie, de visie en de centrale onderzoeksthema’s (drie met verschillende stakeholders wordt samengewerkt. plannen van elke opleiding is duidelijk hoe de inhoud tot vijf thema’s) zijn vastgelegd. De meerjaren contouren- rondom duurzaamheid en de andere kenmerken vorm nota’s zijn getoetst bij externe, onafhankelijke partijen uit krijgt. Met AISHE willen we aantonen dat duurzaamheid het werkveld. Hen is gevraagd of zij de gekozen thema’s in de inhoud van de opleidingen is geïntegreerd. AISHE en de voorgestelde ontwikkelrichting als relevant, actueel is een norm voor onderwijs waarmee getoetst wordt in en toekomstbestendig ervaren. Bij de werving en selectie hoeverre duurzaamheid als doorlopende leerlijn is mee- van een lector en de uitwerking van de onderzoeksthema’s genomen, welke doelen er geformuleerd zijn en welke van de nieuw in te stellen lectoraten zijn de contouren- resultaten er gerealiseerd zijn. Het streven is dat elke nota’s leidend. opleiding drie AISHE-sterren behaald en daarna het bijzondere kenmerk Duurzaam Hoger Onderwijs krijgt bij de opleidingsaccreditaties van de NVAO.

Begin november heeft een delegatie van vijf professoren van de Ion Ionescu de la Brad University of Agricultural Sciences and Veterinary Medicine of Iasi (USAMV) en een Landbouwexpert van the Regionale Ontwikkelingsmaatschappij in Noordoost-Roemenië, een bezoek gebracht aan Van Hall Larenstein.

Het ontbreekt de zuivelsector in Roemenië aan organisatie onder boeren, binnen de waardeketen en tussen de andere spelers. Ook ontbreekt het de fruitsector in Roemenië aan organisatie in de waardeketen en tussen boeren maar ook op technologisch gebied is er verbetering mogelijk. De Dairy Campus en de Dairy Training Center aanpak geeft inte- ressante ideeën over hoe deze sector sterker ontwikkeld kan worden in Noordoost-Roemenië. Ervaring vanuit Neder- land hierin is gedeeld met de delegatie. Andersom hebben de Roemeense docenten en professoren colleges gegeven aan studenten van Hogeschool Van Hall Larenstein over onderwerpen als (Roemeense) landbouw, zuivelproductie, fruitbomen en levensmiddelenverwerking.

22 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 23 Praktijkgericht onderzoek Praktijkgericht onderzoek

ARC Animals and Business Er zijn meerdere projecten van start gegaan in 2017, Duurzame bestrijding van de varroamijt in de Focus: Met praktijkgericht onderzoek ondernemers, overheden en maatschappelijke organisaties ondersteunen bij onder andere: Nederlandse Bijenhouderij (Raak Pro) innovaties gericht op het gedrag en welzijn van dieren en op de ontwikkeling van duurzame leefomgevingen voor De honingbij staat onder druk doordat een parasiet, dieren en mensen én de vertaling van deze eisen in duurzame business modellen voor de productie van voldoende de Varroamijt, bijenvolken ernstig verzwakt. Bijenhou- en veilige voedsel- en andere biobased-producten. ders gebruiken chemische middelen om de Varroamijt te bestrijden. Dit project beoogt een snelle teelt van Lectoraten Lector(en) (fte) volken met Varroamijt bestrijdend gedrag en daarmee het gebruik van bestrijdingsmiddelen in de bijenhouderij Welzijn van Dieren, Dr. Ing. H. Hopster (0.5) onnodig te maken, de wintersterfte te verlagen en de Diergedrag, Diergezondheid en Dierenwelzijn bestuivingssituatie van voedselplanten te verbeteren. Duurzame Agribusiness in Metropolitane Gebieden Dr. ir. H.P.A. Eweg (0.5) Leading lector (0,4) Het project Koeien en Kruiden (Provincie Friesland Bijengezondheid Ir. K. Steijven (0.6) en CoE Agrodier) Dr. A. Strijkstra (0.4) Het doel is het in kaart brengen van de voordelen van Vervangend Lector Bijengezondheid kruidenrijk grasland, het delen van kennis over het Weidevogels Dr. Ir. A.G.E. Manhoudt (0.5) beheer en het opdoen van ervaring met het aanleggen ‘Sensing alarm responses of ungulate herds to prevent en beheren van kruidenrijke graslanden. Daarnaast wordt poaching of endangered megafauna’ (Raak Pro) de meerwaarde van kruidenrijk grasland voor koe en Ontwikkelingen 2017 Het doel van dit project is een draadloos netwerk van bedrijfsvoering maar ook voor insecten en weidevogels Om beter aan te sluiten bij de maatschappelijke ontwikke meerdere sensoren te ontwikkelen om zo het gedrag in dit project in beeld gebracht. lingen rondom het thema dierenwelzijn is de missie, de en reacties van kuddes (hoefdieren) op de omgeving te visie en de onderzoeksthema’s van het lectoraat Welzijn meten, zoals het gedrag in de nabijheid van stropers. van Dieren herijkt en draagt het lectoraat nu de naam Deze metingen worden omgezet in een waarschuwings- Diergedrag, Diergezondheid en Dierenwelzijn. systeem om uiteindelijk stroperij van neushoorns en olifanten te voorkomen. Op dit moment is het ARC actief in Living Labs in India (Baramati-Pune), NO Roemenië, Brazilië (Minas Gerais), Ethiopië-Kenya en uiteraard Nederland. Internationaal ARC Delta Areas and Resources wordt de samenwerking gezocht met overheden in de Focus: Het uitvoeren van praktijkgericht onderzoek, gericht op verbetering, ontwikkeling en innovatie van de beroeps- landen waar de betreffende Living Labs worden georgani- praktijk op het gebied van Delta Areas and Resources en daarmee een bijdrage leveren aan een duurzame samen seerd. Samenwerking met internationale kennisinstellin- leving in een delta. gen vindt plaats binnen de genoemde Living Labs. Het project Family Dairy Tech is succesvol afgesloten. Lectoraten Lector(en) (fte) Het project heeft de basis gelegd voor toekomstig Circular Economy and Water Resources Management Prof. Dr. A.J.M. Smits (0.2) ‘applied research’ door de hogescholen met de Indiase Leading lector (0,4) partner binnen het ‘Living Lab Baramati India’. De inte grale benadering, interdisciplinaire samenwerking Kust- en Zeemanagement Dr. P.A. Walker (0.6) (nieuwe stalconcepten afhankelijk van keuze koeienras), Duurzaam Landschapsbeheer Dr. Ir. D.J. Stobbelaar (0.6) innovatieve en internationale onderzoek leidde onder Duurzame Voedsellandschappen in Stedelijke Regio’s Ir. N. Van Dooren (0.6) andere tot de volgende resultaten: Management of Forested Landscapes Dr. E.L. Abarca (0.6) 1. Ontwerp van integraal farm-management en verbetering Oliepalm en tropische bossen Dr. ir. P.J. van der Meer (0.6) van veevoer; associate lector 2. boekhoudsysteem (app voor smartphone) ten behoeve van een Veeverbeteringsprogramma; Sustainable River Systems Dr. Ir. J.S. Rijke (0.4) 3. Advies aan Nederlandse ondernemers m.b.t. markt HAN en Van Hall Larenstein positie; Duurzaam Bodembeheer Dr. E.V. Elferink (0.6) 4. Advies aan Indiase familiebedrijven m.b.t. marge vergroting; Van Hall Larenstein kent twee ere-lectoren, verbonden aan het domein Delta Areas and Resources: 5. Ontwikkeling van producten door Nederlandse bedrijven ir. G. Baks en drs. W. Helmer. voor de Indiase markt, verkenning en/of uitbouwen van hun mogelijkheden in India; 6. Internationale en interdisciplinaire ervaring voor studenten.

24 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 25 Praktijkgericht onderzoek Praktijkgericht onderzoek

Ontwikkelingen 2017 Lokale natuurbeheerorganisaties STENAPA en SCF Leren van Olmstedts KIEM logistiek In 2017 is het nieuwe associate lectoraat Oliepalm en willen artificiële riffen inzetten, om het ecosysteem door Drie Nederlandse MKB-bedrijven in het veld van de land- Slim transport, regionaal voedsel, mooi landschap; Het tropische bossen van start gegaan met als missie het middel van “Building with Nature” te herstellen. Artificiële schapsarchitectuur en stedenbouw (H+N+S, Palmbout project kijkt naar andere logistieke organisatie in korte, verduurzamen van de productie van palm-olie en andere riffen zorgen voor een directe toename van driedimen- en Bosch Slabbers) bouwen een portfolio op de Ame- regionale ketens van voedselproductie naar consumptie, tropische handelswaren zoals tropisch hout. Door een sionale structuur. Ze worden wereldwijd in toenemende rikaanse markt. Zij brengen een specifiek Nederlandse en hoe de logistieke tak in deze regio op dat thema kan combinatie van toegepast onderzoek en onderwijs wordt mate gebruikt, maar de doeltreffendheid hangt in sterke traditie in van integrale planning, die erg goed aansluit innoveren. er gezocht naar manieren om de productie van deze mate af van hoe er rekening is gehouden met de lokale bij het concept van circulaire economie. Het toepassen voor Nederland belangrijke tropische handelswaren te omstandigheden en doelstellingen. Als de riffen goed van die Nederlandse traditie in een Amerikaanse context optimaliseren, terwijl we de milieu-effecten proberen te functioneren kunnen sleutelsoorten herstellen en kan vraagt om allerlei kleinere en grotere innovatiestappen. verkleinen. Een belangrijk instrument daarbij is het in koraal zich weer vestigen. Zij schatten in dat hun marktaandeel groter kan zijn als kaart brengen en sturen op de ecosysteemdiensten die opdrachtgevers beter kunnen plaatsen wat hun werk deze gebieden leveren. Goede samenwerking in projec- inhoudt. ten is tot stand gekomen met het kenniscentrum voor KIEM VANG projecten: natuur en leefomgeving (KCNL), zoals: Lokaal Landschap Veenweide, Bodemvriendelijke natuurontwikkeling, Inte- Het voedselbos ARC Food and Dairy grale monitoring van de begrazing Noordwaard, Evaluatie Het voedselbos is een aantrekkelijke propositie voor een Focus: Praktijkgericht onderzoek doen voor een duurzame productie van gezond voedsel en gezonde zuivel wereld- participatieprojecten Natuurmonumenten, Rendabel circulaire economie, omdat het met het systeem van wijd. Dit gebeurt altijd met een brede kennis en inzet van moderne technologie en in een maatschappelijke context, Particulier bosbeheer. teelt en bewerking de aanvoer van mest- en grondstoffen met oog voor de leefomgeving. Om te komen tot een maatschappelijk adequate voedselvoorziening in een veilige en de afvoer van afvalstoffen minimaliseert. Tevens is er en gezonde leefomgeving is een circulaire en inter-/ multdisciplinaire benadering nodig met samenwerking tussen Er zijn meerdere projecten van start gegaan in 2017, een beperking van de inzet van arbeid met een positief kenniscentra op het gebied van food, non-food en biobased oplossingen. onder andere: effect op natuur en belevingswaarden. Doel van dit project is het signaleren van de belangrijkste struikelblokken Lectoraten Lector(en) (fte) NWA startimpuls voor landbouwbedrijven om te schakelen richting voedsel Melkveehouderij: De hogeschool is betrokken bij de eerste startimpuls van bosproductie. Hiertoe onderzoeken we twee boeren Duurzame Melkveehouderij Dr. ir. W. Voskamp-Harkema (0.4) de Nationale Wetenschapsagenda (NWA), namelijk via bedrijven die hiervoor model staan. De bedrijven maken Leading lector (0.4) de Route Op weg naar veerkrachtige samenlevingen – deel uit van een netwerk van bedrijven aangesloten bij Herd Management and Smart Dairy Farming Dr. ir. C. Lokhorst (0.5) jongeren in een veerkrachtige samenleving. de Stichting van Akker naar Bos (VANB). Rendabele Melkveehouderij Dr. X. Chen (0.6) Dairy Value Chains Dr. ir. R.M.T. Baars (0.8) associate lector Voedseltechnologie: Gezonde en duurzame voeding & welvaartziekten Dr. E. Nederhof (0.5) Voedselveiligheid Dr. ing. A. Schaafsma (0.4) Gezondheid en voeding Dr. ir. F. van der Leij (0.2) Inholland en Van Hall Larenstein Food Physics Dr. A.A.C.M. Oudhuis (0.25 - 0.5) Zuivelprocestechnologie Dr. ing. P. de Jong (0.6) Veiligheid in de voedselketen Dr. M. Strikwold (0.6) associate lector Duurzame en innovatieve technologieën: Duurzame Watersystemen Dr. ir. P.M.F. van der Maas (0.5) Arrosta (Raak PRO) Citarum Biobased Proteins Dr. E.C. de Bruin (0.6) De koraalriffen van de Caribisch Nederlandse eilanden Het doel van dit project is het ontwikkelen van een breed Watertechnologie Dr. ir. L. Agostinho St. Eustatius en Saba zijn van groot ecologisch en econo- gedragen basis voor samenwerking tussen de partners NHL, Stenden en Van Hall Larenstein misch belang. De afgelopen decennia is de kwaliteit van in het living lab Upper Citarum River Basin, het opstellen Circular Plastics Dr. R. Folkersma dit ecosysteem echter ernstig achteruit gegaan. Door van een action plan voor het toepassen van de beginse- Dr. J. Jager een opeenstapeling van bedreigingen is de hoeveel- len van de circulaire economie als basis voor duurzame NHL en Van Hall Larenstein heid driedimensionale structuur op het rif afgenomen. ontwikkeling van het basin. Er wordt samengewerkt met Biomimicry Dr. ing. M. Gallo (0.1) Herbivore sleutelsoorten, zoals de zee-egel, zijn verdwe- het Nederlandse Delta Platform, de University of Tech- Aeres, Inholland en Van Hall Larenstein nen door een gebrek aan schuilplaatsen. Het gevolg nology Bandung, Telkom University, Radboud en Deltaris. is dat het rif overwoekerd wordt met algen, die nieuwe Er wordt nadrukkelijk aandacht besteed aan het identi- koraalaanwas bemoeilijken en zo voorkomen dat het rif ficeren van kansen voor het Nederlandse bedrijfsleven zich herstelt; het ecosysteem zit vast in een neerwaartse (MKB). spiraal.

26 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 27 Praktijkgericht onderzoek Praktijkgericht onderzoek

Ontwikkelingen 2017 De sector wordt door dit project zichtbaarder als Kwaliteitszorg heden en worden er kwalitatief betere voorstellen IIn 2017 zijn een aantal aanpassingen aan bestaande duurzame koploper en toont haar meerwaarde aan. Er Net zoals bij de andere disciplines van Van Hall ontwikkeld. lectoraten doorgevoerd en zijn nieuwe lectoraten gestart: worden trainingen, workshops en coaching gegeven aan Larenstein wordt ook bij de lectoraten gewerkt met • Cross-overs tussen de ARC’s vinden onder andere Biobased Proteins is gestart (opvolger van Biobased Eco- een groep van landbouwondernemers gericht op gevali- de PDCA-cyclus. Lectoren stellen een meerjarenplan plaats in de living labs. In 2017 vond de eerste twee- nomy dat in 2017 afliep); een nieuwe lector is aangesteld deerde kennis en innovaties. Ook komen er demonstraties en -begroting op bij de start van een onderzoekslijn daagse Lecxpeditie plaats voor alle lectoren en voor Biomimicry samen met Aeres en Inholland en een waarbij landbouwers kennis nemen van innovaties en de (lectoraat) - in lijn met het instellingsplan en de kader associate lectoren. Tijdens deze bijeenkomst werden nieuwe lector neemt het lectoraat Duurzame Water- toepassing daarvan. notitie onderzoek- gevolgd door de jaarlijkse cyclus van cross-overs bewerkstelligd aan de hand van de rele- systemen over. Ook is het associate lectoraat van start een jaarplan, begroting en een eigen jaarverslag. De vante routes van de Nationale Wetenschapsagenda. De gegaan: Veiligheid in de voedselketen. BioCas (Interreg NSR) leading lector is eindverantwoordelijke voor de kwaliteits- volgende tweedaagse Lecxpeditie is al gepland in 2018, Dit project, onder leiding van de provincie Friesland, richt zorg van het ARC als geheel en wordt ondersteund door alsmede vervolg in de vorm van overleg over innova- In Leeuwarden is het Food Application Center for zich op de ontwikkeling van het landelijk gebied in de regierolhouders kwaliteit en projectleiders. tieve onderzoekideeën. Technology (FACT) gestart; een initiatief van Van Hall Noordzee Regio in ‘smart regions’ gespecialiseerd in geïn- • Op de Dag van de Duurzaamheid namen de lectoren Larenstein samen met MBO Life Science, de provincie tegreerde valorisatie van biomassa (circulaire economie). De volgende belangrijke zaken hebben bijgedragen aan deel aan een workshop over de Sustainable Develop- Friesland en bedrijven uit de voedingsmiddelenindustrie Van Hall Larenstein richt zicht op de ontwikkeling van het verder verbeteren van de kwaliteitszorg: ment Goals (hierna: SDG’s) en de 5Ps (People, Planet, om duurzame en gezonde producten procesinnovatie een tool voor sustainability assessment en het ontwerp • Afgelopen jaar hebben de lectoraten de keuze-indica- Prosperity, Peace, Partnership). Met de ondertekening te ondersteunen op pilotschaal, de werkgelegenheid te van duurzame, circulaire businessmodellen. Met het toren voor onderzoek (zie bijlage 12) bijgehouden in het door Van Hall Larenstein van de SDG charter, opgezet stimuleren en goed gekwalificeerd personeel op te leiden. project wordt invulling gegeven aan de samenwerking programma Smartsheet. De administratie is voor de om een ambitieuze, positieve agenda rondom de SDGs tussen de lectoraten Biobased Economy en Duurzame meeste keuze-indicatoren transparant en goed terug te te ontwikkelen, laat onze hogeschool zien hier samen Er zijn meerdere projecten van start gegaan in 2017, Agribusiness in Metropolitane Gebieden. vinden – alleen de financiële keuze indicatoren en de aan te willen werken. Dit blijkt ook uit het instellings- onder andere: tevredenheid van opdrachtgevers ontbreken nog in het plan ‘Grenzenloos Groen 2018-2021’. Een eerste stap Personalised food voor ouderen in Friesland systeem. De koppeling met de PDCA-cyclus is duidelijk is gelegd met deze workshop. De lectoren brachten in ‘Creating A New Approach to Peatland Ecosystems’ Binnen dit project worden nieuwe producten ontwik- en het programma is zo opgebouwd dat betrokkenen kaart hoe de SDG’s verweven zijn in hun onderzoek, aan (CANAPÉ, Interreg NSR) keld en getest om de eetlust bij ouderen te bevorderen zelf hun input kunnen indienen. Komend jaar wordt het de hand van een specifiek project of projectidee. Op In dit project wordt de komende jaren samengewerkt rekening houdend met hun smaakwaarneming. Er wordt gesprek over de definities verder gevoerd om zo het die wijze ontstaat er een röntgenfoto van het project en met internationale partners (van Engeland tot Dene- onder meer samengewerkt met Koopmans Meel uit systeem te completeren. Ook zullen de doelstellingen komen de duurzame ontwikkelingsdoelen duidelijk in marken) rondom de Noordzee omtrent veen, landbouw, Leeuwarden, het Antonius Ziekenhuis en verschillende uit het nieuwe instellingsplan worden opgenomen in het zicht. paludi, vismigratie, waterkwaliteit, samenleving en Hogescholen zoals Nordwin college, Hanzehogeschool Smartsheet. • Met betrekking tot subsidies: economie. Groningen en de NHL Hogeschool. Alle genoemde • In februari 2017 is de Advisory Board aangesteld. Er a) Het deelnemen aan verschillende voorlichtings- partijen willen graag samenwerken om gezamenlijk is gekozen voor een instelling brede Advisory Board, bijeenkomsten en subsidie-netwerken, nationaal producten te ontwikkelen en te testen op basis van de onder andere om de samenhang tussen de ARC’s te en regionaal, heeft geleid tot up-to-date subsidie 3 smaken fris, zoet en hartig. Hierbij wordt gekeken of waarborgen. De Advisory Board is tweemaal bij elkaar informatie binnen de hogeschool. Zelf organiseren ouderen meer gaan eten van de nieuwe concepten en gekomen. De leden van de Advisory Board zijn in gesprek we ook regelmatig voorlichtingsbijeenkomsten, of de nieuwe concepten in de behoefte voorziet. gegaan met het College van Bestuur, directeuren en zowel in Leeuwarden als in Velp, voor onder andere leading lectoren. De adviezen worden in de organisatie de verschillende Raak regelingen, KIEM regelingen, Grass 4 Farming uitgezet en opgevolgd. H2020 en EU LIFE. Het doel van Grass4Farming is om in 2017 een proof of • ARC Delta Areas and Resources heeft in november een b) Als gevolg van onze deelname aan de UAS10 heeft concept te leveren voor precisiebemesting strategieën mid-term review gehad. De beoordelingscommissie Van Hall Larenstein een EU-training - hoe ontwikkel voor grasland. Op basis van bodem en gewasinformatie was zeer lovend over de visie, ambitie en de praktische je een goed voorstel - aangeboden aan alle lectoren wordt verkent hoe dit de komende jaren ingepast kan uitvoering van de ARC. Er konden zeer veel mooie voor- en onderzoekers van hogescholen in januari 2017. Na worden in de bedrijfsvoering van melkveehouders. Het beelden worden genoemd van de impact en het netwerk de training kregen de 55 deelnemende professionals doel voor 2018 is om dit proof of concept op een aantal van de ARC. De zelfreflectie werd als realistisch en (lectoren, onderzoekers en beleidsmedewerkers) van percelen bij melkveehouders uit te voeren en te integre- eerlijk betiteld en de prestaties blijken goed in beeld. 11 verschillende hogescholen een handboek mee Meerwaarde van de bioboer (POP3) ren in de bedrijfsvoering. Partners in dit project: Dairy • Bij de mid-term review van ARC Food and Dairy in met alle informatie. Duurzaamheid is een containerbegrip geworden en veel Campus, lokale melkveehouders, loonbedrijf, Agrifirm februari bleek dat er grote verbeteringen in de organi bedrijven claimen dat zij en hun producten duurzaam en Kverneland. satie gerealiseerd waren; alle functies en rollen zijn zijn. Biologisch staat echter voor “echt” duurzaam en de goed belegd en iedereen weet goed wat er gedaan Fryske biologische boeren laten in dit project zien dat moet worden. deze manier van boeren antwoord geeft op belangrijke • Er zijn grote projectvoorstellen ingediend en ook veel maatschappelijke behoeften van burgers. toegekend in 2017. Door middel van intervisie sessies, voorlichtingsbijeenkomsten en trainingen groeit binnen de hogeschool de bekendheid met subsidiemogelijk

28 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 29 Praktijkgericht onderzoek Praktijkgericht onderzoek

Impact praktijkgericht onderzoek De resultaten van het onderzoek worden breed verspreid Living Labs Andere Nederlandse Living Labs zijn in opbouw, zoals Valorisatie, ofwel het toepasbaar maken en verspreiden door publicaties, door een dragende inbreng bij symposia Living Labs zijn werkplaatsen van kennis en innovatie Gelderse Vallei en het kenniscentrum Burgers en Bio van kennis, is de motor van maatschappelijke ontwikke- en congressen, door het actief zijn in de social media en in een levensechte experimenteeromgeving, gericht op diversiteit in Leeuwarden. Internationaal werkt Van Hall ling. Ons praktijkgericht onderzoek staat ten dienste van met andere informatieve activiteiten. De resultaten, het cocreatie tussen verschillende actoren. Van Hall Laren- Larenstein nadrukkelijk mee in Living Labs gericht op de maatschappij. Het onderzoek levert oplossingen of gebruik van de producten en de blijk van waardering zijn stein hanteert hierbij de definitie van Rathenau (2017) van duurzame voedselproductie: producten die bijdragen aan een duurzame verbetering de drie criteria die Van Hall Larenstein hanteert op de type 4 Living Labs. Living Labs is een dominante vorm • Baramati – Pune (India): hightech Indo-Dutch Centre van de praktijk. Naast de impact in het werkveld resul- vier kerntaken van de lectoren. waarin onderzoeksactiviteiten plaatsvinden, in ’t bijzon- of Excellence Vegetables, dat later aangevuld wordt met teert praktijkgericht onderzoek ook in actueel onderwijs der met het plaatsgebonden onderzoek van ARC Delta een CoE Dairy and Foodprocessing en professionalisering van docenten. Vanuit de onderzoekslijnen zorgen we voor aansluiting Areas and Resources. Van de beoogde Living Labs zijn de • Water, Health & Development Java (Indonesië) met de Global Goals, de Nationale Wetenschapsagenda, volgende Living Labs behoorlijk tot wasdom gekomen: • Food, Health & Safety in Yunnan en Sichuan (China), De samenwerking met externe partijen is voor Van Hall de Ontwikkelagenda Groen Onderwijs en de strategische • Delta Oost: het verstedelijkte rivierengebied rondom vooralsnog ingevuld met fruit en groenteteelt-onder- Larenstein een belangrijk uitgangspunt voor kennis- agenda van de Vereniging Hogescholen. Plaatsgebonden Arnhem-Nijmegen. Gebiedsopgaven waaraan gewerkt zoek en –ontwikkeling. valorisatie. Onderzoek wordt samen met het werkveld, onderzoek speelt zich vaak af in zogenaamde Living Labs. wordt zijn onder meer: Rivierklimaatpark IJsselpoort, • Roemenië, gericht op fruit, zuivel en mestverwerking andere kennisinstellingen en met regionale en internati- UPSCALE (naturebased solutions voor achterstands- in Noord-Oost Roemenië onale partners uitgevoerd. Netwerken binnen en buiten wijken in dit gebied), Industrieel cultureel erfgoed in • Biobased Brazil, dat reeds langer loopt met meerdere de hogeschool zijn dan ook van belang bij het formuleren het stroomgebied (EU-project) en Bodemvriendelijke partners. van relevante onderzoekslijnen op basis van kennis en de Natuurontwikkeling; behoefte in het werkveld; omgekeerd vervullen ze een rol • Noardlike Fryske Wâlden: het rurale gebied in Friesland Nationale Wetenschapsagenda in het verspreiden van kennis uit onderzoek en het zicht- waar intensieve veehouderij in een transitiefase zit naar (hierna: NWA) baar maken van de deskundigheid van de hogeschool als meer gedifferentieerde en duurzame business modellen Alle lectoraten en onderzoekslijnen zijn gekoppeld kenniscentrum. voor de agrarische sector. aan vragen uit de NWA. Dit borgt dat het onderzoek • Biobased IJsselmeer: gericht op grote gebiedsopgaven een bijdrage levert aan de actuele maatschappelijke rondom de grote stagnante wateren in de delta, waar- uitdagingen en biedt kansen op externe financiering onder een onderzoek naar recycling van hoogwaardige van dit onderzoek. Ook bij de verdere vormgeving van eiwitten in het restafval. onderzoeksagenda’s zijn lectoren van Van Hall Larenstein • Wadlab: past binnen het Programma Rijke Waddenzee betrokken en zijn keuzes gemaakt voor participatie in (PRW) en richt zich vooral op de verduurzaming van de een beperkt aantal routes: visserij. Projecten over zeepierenwinning, vismigratie en • Duurzame productie van veilig en gezond voedsel zeewier als visvoer (ZEEVIVO) vallen hieronder. Daar- • Blauwe route: water als weg naar innovatie en duur- naast zijn er projecten als Holwerd aan Zee, oliebestrij- zame groei ding in de Waddenzee en De Nieuwe Afsluitdijk, die ook • Circulaire economie en grondstoffen: duurzame in dit living Lab een plek hebben gekregen. circulaire impact • Smart liveable cities

Daarnaast is bij de route ‘’op weg naar veerkrachtige samenlevingen” een NWA-impuls-traject op het gebied van jeugdnatuurparticipatie ingediend en gehonoreerd. Met routes ‘’kwaliteit van omgeving’’ en ‘’sustainable development goals’’ worden de contacten aangehaald.

Silence of the Bees Als we niets doen, zullen bijen bedreigd worden met uitsterven. Ondergang van de bijen bedreigt onze voedselvoorziening en onze economie, omdat ze zorgen voor bestuiving van gewassen, zoals fruit en groenten. Er wordt momenteel veel onderzoek gedaan met betrekking tot bestuiving door bijen, echter zeer gering in onze regio. Zwart Water, van afval naar grondstof Dit project hergebruikt zwart water dat uit treinen en boten komt, volgens de circulaire economie. Het Met nader onderzoek en implementatie van de resultaten daarvan kunnen we het tij keren, op project focust zich specifiek op het inventariseren van de mogelijkheden voor hergebruik van nutriënten en het voorwaarde dat we samen optrekken: samenwerking om gegevens te verzamelen en om bewust opwekken van energie uit de afvalstroom alsmede het verwijderen van drugs en medicijnresten en zal resulte- wording te versterken. We beginnen een grensoverschrijdende samenwerking in het Nederlands – ren in een adviesrapport voor hergebruik zwart water afkomstig van het openbaar vervoer”. Duitse grensgebied tussen onderzoeksinstituten, bacheloropleidingen en natuureducatie bezoekerscentra. “Het project is een unieke samenwerking tussen vervoersbedrijven (Arriva, Rederij Doeksen en Van der Wiel), een aannemersbedrijf en Van Hall Larenstein waarbij kennis tussen verschillen partijen gedeeld kan worden en studenten actief worden betrokken bij het beantwoorden van de onderzoekvraag.

30 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 31 Praktijkgericht onderzoek Praktijkgericht onderzoek

Onderzoeksomvang en –inzet Centers of Expertise Kenniscentrum Natuur en Leefomgeving • Resilience (veerkracht) van natuurlijke bronnen In een Centre of Expertise (hierna: CoE) werken Van Hall Larenstein is penvoerder van het Kenniscentrum • Digitalisering & High Tech 16 Realisatie docenten en studenten samen met ondernemers en Natuur en Leefomgeving (KCNL) dat na een aanloop • Vitaliteit van Stad & land inkomsten wetenschappers om met praktijkgericht onderzoek een formeel begin 2016 is gestart als gesubsidieerd CoE en • (Gezond) voedsel met meerwaarde 2017 bijdrage te leveren aan innovaties in het werkveld en om CIV. In de loop van het jaar heeft het KCNL zich krachtig • Nieuwe Business modellen zo ook de kwaliteit van het onderwijs van hogescholen doorontwikkeld en heeft hierover aan het eind van 2017 • Samenwerken en governance Inkomsten 1e geldstroom 0 te bevorderen. In de CoE’s worden in een publiek-private bij de midterm-review aan de Reviewcommissie (hierna: • (Re)design Agrifood productie systemen e Inkomsten 2 geldstroom 4.366 constructie praktijkgericht onderzoek, onderwijs en RCHOO) gerapporteerd. De RCHOO concludeert dat het Inkomsten 3e geldstroom 3.802 valorisatie in samenhang ingezet. Van Hall Larenstein KCNL zich goed heeft ontwikkeld en in de valideringsfase Op de bestaande Groene CoE’s is een quick-scan SWOT Overig middelen voor onderzoek 0 coördineert de gezamenlijke ontwikkeling van de groene bevindt (in termen van het fasemodel publiek-private uitgevoerd ter voorbereiding op de eindevaluatie eind die niet vallen onder voornoemde CoE’s15. samenwerking), dat er duidelijke zwaartepuntvorming is december bij de RCHOO. Deze reviewcommissie conclu- categoriën door keuze voor een beperkt aantal thema’s, dat er een deert dat de zwaartepuntsvorming en taakverdeling op Totaal 8.646 Nationaal is Van Hall Larenstein penvoerder van het effectieve governance is en een substantieel project gebied van onderzoek behoorlijk vorm gekregen heeft CoE Agrodier en van het Kenniscentrum Natuur en portfolio met een toenemend aantal private partners. en het bedrijfsleven zich in toenemende mate verbindt Tabel 10 Onderzoek omzetcijfers 2017 afgerond (deels Leefomgeving. Binnen de groene CoE’s participeert Het KCNL heeft duidelijke scenario’s voor verduurzaming, aan deze CoE’s. De doorwerking naar het onderwijs inclusief eigen inzet). Bedragen x € 1000,- Van Hall Larenstein in hoge mate in het CoE Food en op die vertrouwen geven in een duurzaam Kenniscentrum. zou volgens de RCHOO beter kunnen. De structurele bescheiden schaal in CoE’s Greenports en Open Teelten. publiek-private samenwerking ligt per CoE verschillend Naast betrokkenheid bij de vier CoE’s in HAO-verband Groene CoE’s en vraagt om continuering van stimulering door de Rijks- Aantal participeert Van Hall Larenstein ook in drie CoE’s in de Van Hall Larenstein coördineert bestuurlijk de door- overheid. De RCHOO ondersteunt bovendien de ontwik- gepro meer ‘grijze’ sector die goed aansluiten bij het profiel en ontwikkeling van de vier groene CoE’s en zorgt voor keling naar cross-sectorale thema’s voor het vervolg van Totaal Totaal mo- speerpunten van de hogeschool: CoE Biobased Eco- de beleidsmatige ondersteuning. De groene CoE’s zijn de groene CoE’s. Categorie aantal FTE’s veerden nomy, CoE Watertechnology en CoE Deltatechnology. CoE Agrodier, het CoE Food, CoE’s Greenports en Open Lectoren 26 13,6 25 Teelten. Met de trekkers van de groene CoE’s wordt CoE Agrodier Docenten en 143 20,4 Een beschrijving volgt van een aantal belangrijke afgestemd en geborgd dat de CoE-projecten gericht Van Hall Larenstein verbindt het penvoerderschap van andere onderzoe- ontwikkelingen bij de verschillende CoE’s. De groene zijn op praktijkgericht onderzoek, binnen de gestelde dit CoE met haar relatie met de Dairy Campus, de lecto- kers CoE’s rapporteren over de voortgang aan het bestuurlijk programmatische lijnen fungeren en de inbreng van raten op gebied van Dairy Farming en Dierenwelzijn, en Promovendi 4 2.0 overleg in het HAO en per penvoerende instelling aan het lectoren en kenniskringen als kennisbasis dient. Ook de dier-gerelateerde opleidingen. In 2017 heeft het CoE Ondersteuning 30 6,7 Ministerie van landbouw en Voedselzekerheid. vindt afstemming plaats over de praktische zaken zoals een stevige ontwikkeling doorgemaakt en daarover in eigen bijdrage en beheer en de afronding van projecten. november gerapporteerd aan de RCHOO ten behoeve Studenten 249 Van Hall Larenstein faciliteert deze coördinatie deels van de eindevaluatie. De commissie ziet een omvang- met budget uit het Meerjareninvesteringsplan (bijlage 4, rijke projectenportfolio en een belangrijke bijdrage aan Tabel 11 Onderzoeksinzet (peildatum 31 december 2017) actielijn a1) en deels uit eigen middelen. In 2017 is veel de versterking en verankering van het praktijkgericht aandacht besteed aan de doorontwikkeling van de vier onderzoek in het HAO. Ook kennisdoorstromingsdoelen groene CoE’s na 2018 naar een gezamenlijk georgani- zijn grotendeels gerealiseerd. Net als bij alle groene CoE’s seerde groene CoE-structuur met verschillende door- vraagt de doorontwikkeling naar een duurzaam cofinan- snijdende thema’s. In mei zijn deze thema’s via een breed cieringsmodel nog wel aandacht. bezochte werkconferentie vastgesteld, dat als de groene onderzoeksagenda van de vier betrokken hogescholen CoE’s Food, Greenports en Open Teelten kan worden beschouwd. De zeven thema’s zijn: Het penvoerderschap van de deze CoE’s ligt bij de collega-instellingen in de groene sector. Van Hall Larenstein participeert in deze CoE’s met enkele grote projecten BIOCas en levert zo haar bijdrage. Lectoren spelen hierbij een Dit project, onder leiding van de provincie Friesland, richt zich op de grote en belangrijke rol. Vooral bij Open Teelten is er in ontwikkeling van het landelijk gebied in de Noordzee Regio in ‘smart regions’ 2017 een flinke groei in participatie gerealiseerd met de gespecialiseerd in geïntegreerde valorisatie van biomassa (Circulaire economie). inbreng via de lector duurzaam bodembeheer. Bij Food Het project wordt geleid door de Provincie Friesland. gaat het om meerdere grote projecten en bij Greenports is de inbreng van Van Hall Larenstein bewust beperkt. Van Hall Larenstein is de trekker van WP 4 dat zich richt op de ontwikkeling van een hulpmiddel voor sustainability assessment en het ontwerp van duurzame, circulaire businessmodellen. Met het project wordt invulling gegeven aan de afgesproken samenwerking tussen de lectoraten Biobased Economy en Duurzame Agribusiness in Metropolitane Gebieden.

15 http://www.groenecoes.nl/nl/coe.htm 15 16 http://www.groenecoes.nl/nl/coe/kcnl.htm

32 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 33 Praktijkgericht onderzoek Ondersteunende diensten

Overige CoE’s Onze samenwerkingspartners dienen niet uitsluitend De inbreng in en bijdrage aan de CoE’s Deltatechnologie financiële doelen, maar juist ook maatschappelijke (inmiddels het Detaplatform), Watertechnologie (CEW) doelen. Zo hebben we een behoorlijk aantal samen Ondersteunende diensten en Biobased Economy (inmiddels het biobased kennis- werkingsverbanden met NGO’s, zoals: platform) blijft op hetzelfde niveau als in 2016. De verbin- Van Hall Larenstein kent drie overkoepelende stafafdelingen waar verschil- ding met CoE Healthy Ageing is in de afbouwfase. • Natuurmonumenten (Project evaluatie van communities) lende diensten onder vallen: Beleid, Services en Finance & Control. Dit hoofd- • Free Nature (project Noordwaard) • Stichting Landschapsbeheer Gelderland en Landschap stuk beschrijft de meest relevante ontwikkelingen in 2017 die impact hebben Duurzaamheid Erfgoed Utrecht (project Vrijwilligers in het landschap) gehad op de hele organisatie. Tijdens de MVO-toets, uitgevoerd door auditorganisatie • WWF Nederland (project Raak pro: Herd management) Hobeón op 12 december, werd bevestigd dat bij ons • Stichting De Woeste Grond, Stichting Van Akker naar onderzoek - zowel inhoudelijk als organisatorisch - de Bos (Project Voedselbos) Duurzaam communiceren Voorbereiding nieuw studentinformatie- visie van maatschappelijk verantwoordelijk ondernemen • In India: brancheorganisatie FEDECOM en the Agricul- In 2017 zijn diverse stappen gezet op weg naar een meer systeem (hierna: SIS) zeer goed toegepast wordt. Door middel van onderzoek tural Development Trust Baramati (project Family Dairy duurzame communicatie, in letterlijke en figuurlijke zin. In de eerste helft van het jaar heeft een Best Value koppelen wij lokale resultaten aan Sustainable Deve- Tech). Enkele voorbeelden zijn: aanbestedingstraject plaatsgevonden voor een nieuw lopment Goals, wat naadloos aansluit op de missie en • In de studentenwerving wordt steeds meer digitaal SIS. Na de gunning is direct gestart met de voorbereiding visie van Van Hall Larenstein. Vanuit onze onderzoeks- Gedragscodes gecommuniceerd, de wervingscampagne speelt zich van de implementatie om al in begin 2018 de vruchten lijnen zorgen wij ook voor aansluiting met de NWA, de Hogeschool Van Hall Larenstein commiteert zich, naast grotendeels online af en de website is leading boven te kunnen plukken van het nieuwe SIS. De inbreng van Ontwikkelagenda Groen Onderwijs en de strategische de interne algemene gedragscode, aan de Gedragscode de schriftelijke informatievoorziening (folders e.d.). het onderwijs is geborgd via de ‘’Modelhogeschool”, onderzoeksagenda van de Vereniging Hogescholen. praktijkgericht onderzoek voor het hbo, opgesteld door Daarmee besparen we o.a. papier en wordt het aantal een adviesgroep waarin alle opleidingen vertegenwoor- Daarnaast zijn we verbonden aan verschillende CoE’s de HBO-raad (2010). vervoersbewegingen beperkt; digd zijn. Het niewe SIS geeft onder meer een groter die gerelateerd zijn aan het huidige Topsectoren beleid. • Er is uitvoerig in- en extern gecommuniceerd over de gebruikersgemak, studenten en begeleiders krijgen Onderzoeksprojecten zijn lokaal, nationaal en/of interna- in 2017 behaalde duurzaamheidscertificaten: de drie meer inzicht in de studievoortgang en het biedt betere tionaal. De lectoraten streven verschillende doelen na op AISHE-sterren voor afzonderlijke opleidingen en het mogelijkheden om processen verder te optimaliseren. het gebied van landbouw en natuurbehoud, werken met MVO-keurmerk Erkend Niveau voor Van Hall Larenstein herbestemming van afvalstoffen, circulaire economie en als geheel. Daarmee is een substantiële bijdrage gele- Mediatheek dierenwelzijn. Ons onderzoek is geïntegreerd met ons verd aan de in het instellingsplan 2014-2017 verwoordde In de mediatheken van Velp en Leeuwarden lagen onderwijs in de drie domeinen en met onze dienstverle- ambitie om Van Hall Larenstein te positioneren als ‘de de zwaartepunten in het jaar 2017 op Open Access, ning. De lectoraten geven onder andere kennis door via groenste hogeschool’. Embedded Librarians en het verkrijgen van licenties. lunchlezingen, studentenprojecten en Living Labs. We • Van Hall Larenstein was betrokken bij de organisatie Ten aanzien van Open Access is een publicatiebeleid zoeken telkens naar de verbinding met duurzaamheid van een groot aantal (vakgerichte) symposia en eve- gepubliceerd en zijn onderzoekers geïnformeerd over en de bijdrage aan de community. Elk nieuw onderzoeks- nementen, deels voor externe partijen als Natuurmo- het publiceren met Open Access. Hiermee speelt Van project heeft heel bewust en expliciet een duurzame numenten of de Vogelbescherming. Duurzaamheid is Hall Larenstein in op de richtlijnen die in subsidiepro- bijdrage. daarbij een vaak terugkerend thema. Zowel als inhou- gramma’s als Horizon2020 van de Europese Unie, het delijk gespreksonderwerp, als bijvoorbeeld bij de facili- Nationaal Plan Open Science en NWO/SIA worden taire kant van de organisatie (catering e.d.). Daarnaast aangegeven. De hogeschool staat volledig achter Open bieden dergelijke evenementen Van Hall Larenstein Access met als insteek het zo open mogelijk verspreiden, de mogelijkheid om zich te profileren op het thema delen en hergebruiken van de opbrengsten van praktijk- duurzaamheid en duurzame relaties aan te knopen gericht onderzoek in het hbo. met relevante partijen uit het werkveld. • Er is een start gemaakt met het verduurzamen van onze Om de relatie met het onderwijs te versterken zijn er relatie met externe stakeholders, door het communica- ‘embedded librarians’ ingezet. Per domein is er een tiever maken van de organisatie en de implementatie informatieprofessional die actief contacten onderhoudt. Varroa resistente bijen van een nieuw CRM systeem. Daarmee kunnen we ons Met het afsluiten van licenties met diverse uitgevers Onze voedselvoorziening is wereldwijd voor ongeveer 50% van de gewassoorten relatienetwerk gericht uitbreiden en effectiever inzetten. krijgt onze databanksite Green-I een enorme verrijking. afhankelijk van bestuiving door honingbijen. Er is echter sinds de jaren tachtig een hoge Green-I is nu ook op alle devices en via een app te raad bijensterfte, door grofweg 4 oorzaken. De belangrijkste oorzaak is de Varroamijt. Door Querio geïmplementeerd plegen. Bovendien biedt het een overzicht van onze bestrijdingsmiddelen te gebruiken kunnen imkers de nadelige gevolgen van Varroa Om te komen tot een goede inzetplanning voor docen- samenwerkingsverbanden binnen het HAO, zoals Groen binnen de perken houden, maar Varroa is resistent tegen de meeste van deze middelen ten is Querio uitgerold. Querio biedt onderwijsteams Kennisnet en en de Kenniscollectie. en de middelen zijn ook schadelijk voor de bijen zelf. Imkers willen niet met chemicaliën de mogelijkheid om vroegtijdig tot een transparante werken, vooral niet omdat die potentieel in de honing terecht komen. Arista Bee Research inzetplanning van collega’s te komen. Hierdoor kunnen (ABR) en ook bijen@WUR hebben bijen geselecteerd die resistent(er) zijn tegen deze teams en leidinggevenden vroegtijdig knelpunten in varroamijt. De selectieprocedure is echter zeer bewerkelijk en daarom is een DNA kaart brengen. diagnostische methode wenselijk om in de toekomst imkers van dienst te kunnen zijn bij hun teeltprogramma’s.

34 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 35 People People

People

Van Hall Larenstein heeft de betrokkenheid van stakeholders hoog in het vaandel staan. In dit hoofdstuk lichten wij toe hoe wij omgaan met onze interne en externe stakeholders, hoe wij hen betrekken bij de hogeschool en welke bijdrage ze hebben geleverd.

In het document ‘Beleid Horizontale Dialoog, 2016’ hebben wij beschreven hoe wij in nauwe samenwerking met onze “Voor studenten is het belangrijk medezeggenschap en externe betrokkenen vorm en dat de hele school studentvriendelijk inhoud geven aan onze ambities. is. Dit betekent onder andere een open communicatielijn tussen docenten en De interne dialoog maakt integraal onderdeel uit van studenten, duidelijke communicatie onze besturings- en overlegstructuur. Onze medewer- over cijfers, rooster(wijzigingen) en kers en studenten praten mee en geven input op beleid een gebruiksvriendelijker student-, via de Medezeggenschapsraad, opleidingscommissie, volgen studenteninformatiesysteem”. hogeschoolbrede bijeenkomsten met de regierolhouders en examencommissies, de duurzaamheidsteams, Green Voor onze internationale én nationale Offices en stakeholderbijeenkomsten rondom projecten studenten werken wij aan het Werving nieuwe studenten uit een combinatie van online (studiekeuzesites, social zoals de verbouwing van onze huisvesting en andere realiseren van een internationale Onderzoek wijst uit dat de interesse in ‘duurzaamheid’ media) en offline (kranten en out-of-home) middelen. specifieke thema’s. studieomgeving. Wij werken hierbij bij de huidige generatie jongeren (Generation Z) sterk Daardoor kwam de jongerendoelgroep op verschillende samen met onze regionale partners in aanwezig is. Ook in relatie tot hun studiekeuze. Wel momenten en via verschillende media in aanraking met Van Hall Larenstein streeft ernaar om een duurzame Arnhem Studiestad en Leeuwarden geven jongeren aan dat het begrip ‘duurzaam’ op zich, te Van Hall Larenstein. organisatie te zijn door rekening te houden met de Studiestad”. algemeen en nietszeggend is. Duurzaam moet worden wensen van studenten en medewerkers, maar ook met geladen met concrete voorbeelden van hoe je zelf Aansluiting binnen de onderwijskolom die van de beroepspraktijk, alumni en maatschappij. Wij Naast studiefaciliteiten zoals werk- daadwerkelijk een bijdrage kunt leveren. Vandaar dat er In 2017 is er op verschillende niveaus gewerkt aan het maken hierin strategische keuzes met betrekking tot plekken en een up-to-date media ten behoeve van de werving een vertaalslag is gemaakt verbeteren van de aansluiting van zowel het voortgezet de samenwerking en relaties die wij aangaan en onder- theek, die ook een belangrijke van ‘duurzaam’ naar ‘Doe iets zinnigs’, gekoppeld aan het onderwijs (vo) als het middelbaar beroepsonderwijs houden, gebaseerd op onze koers zoals verwoord in het ondersteunende rol levert voor ons merkverhaal van Van Hall Larenstein. In de campagne- (mbo) op het hbo. Van Hall Larenstein is deelnemer van Instellingsplan 2018-2021. onderzoek, bieden wij faciliteiten voor uitwerking staan steeds voorbeelden uit de opleidings- verschillende regionale netwerken/samenwerkings- studie- en studentenverenigingen.” praktijk centraal. Enkele voorbeelden uit de campagne verbanden zoals vo-ho Arnhem-Nijmegen, RxH, vo-ho Student van 2017: Fryslan, vo-ho-netwerk Wageningen (Food Valley) en Van Hall Larenstein voorziet in eerlijke en volledige mbo-hbo Noord-Nederland. informatie voor studenten tijdens het proces van studie • ‘Bedenk jij samen met bewoners slimme oplossingen keuze. We zetten ons in om een goede aansluiting voor een betere leefomgeving?’ Vanuit het samenwerkingsverband mbo-hbo in tussen de vorige opleiding c.q school en de opleiding • ‘Zet jij drones in om waterkwaliteit te onderzoeken?’ Noord-Nederland is in 2017 een verbetertraject gestart bij Van Hall Larenstein te faciliteren. Tijdens de studie • ‘Bedenk jij hoe we onze voeten droog kunnen houden met de opleiding Diermanagement. Een werkgroep van worden studenten begeleid bij hun studieloopbaan en de bij hevige regenval?’ docenten en een extern adviseur hebben in 2017 een voorbereiding op hun werkcarrière. Studenten krijgen de • ‘Ontwikkel jij de brandstof van de 21e eeuw?’ analyse gemaakt van knelpunten en oorzaken van de mogelijkheid om tijdens hun studie actief betrokken te hoge uitval van studenten en mogelijke oplossingen om zijn bij het verbeteren van de kwaliteit van de opleiding Afhankelijk van het gekozen medium werd vervolgens dit te verlagen, allemaal gericht op doorstroom mbo-hbo. en de ontwikkelingen binnen de hogeschool. doorverwezen naar een opleiding, de open dag of de In 2018 zal besloten worden welke verbetermaatregelen website om meer informatie te verzamelen. De wervings- in gang gezet gaan worden. campagne richtte zich op de regio’s Groningen, Friesland, Drenthe, de kop van Noord-Holland, Overijssel, Flevoland, Gelderland, Utrecht en Noordoost Brabant. Er werd gewerkt met een mixed-middelen strategie, bestaande

36 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 37 People People

Voorbeelden van andere activiteiten die hebben plaats- gesprekken worden onder andere studenten met (studie) In 2016-2017 is op beide locaties als pilot een studiegroep Betrokkenheid studenten gevonden: problemen gesignaleerd en ondersteund. voor langstudeerders opgezet. Doel van deze groepen Binnen Van Hall Larenstein telt de mening van studen- was om studenten die al langer ingeschreven staan en ten. Studenten hebben op diverse manieren inspraak. • Presentaties decanenkringen Per opleiding zijn er één of meerdere regierolhouders die niet meer actief aan het reguliere lesprogramma Ze kunnen lid zijn van een opleidingscommissie en de • Studiemiddagen voor docenten van Technasiumscholen SLB. De regierolhouders SLB en de onderwijskundig meedraaiden, te ondersteunen bij het weer oppakken en Medezeggenschapsraad. Ook hebben studenten de • Organisatie van excursies/projecten voor middelbare beleidsmedewerker bewaken, faciliteren en verbeteren afronden van hun studie. De eerste resultaten zijn veel- mogelijkheid om deel te nemen in het college van beroep scholieren continu het SLB programma op instellings- en opleidings belovend: ruim 90 % van de deelnemers is weer actief voor studenten en kunnen zij bezwaar en/of beroep • Overzicht van aanbevolen vakken (vo-hbo) niveau. Zo wisselen zij onderling informatie en best- met de studie bezig. indienen. Ze zijn lid van werkgroepen en geven hun • Begeleiding bij profielwerkstukken practises uit, organiseren zij jaarlijks een SLB studiedag mening in evaluaties. Studenten en medewerkers kun- voor alle SLB’ers van Van Hall Larenstein en stemmen af Studeren met functiebeperking nen zich ook aanmelden om een dag mee te lopen met In 2016 heeft Minister Bussemaker via verschillende met andere afdelingen op bijvoorbeeld het gebied van De hogeschool volgt het protocol uit de beleidsnotitie het College van Bestuur. Diverse studenten en mede- kamerbrieven laten weten dat de aansluiting en langstudeerders, informatievoorziening richting eerste- “Studeren met een functiebeperking”. Studenten kunnen werkers hebben hier gebruik van gemaakt. Het eerste doorstroom in de onderwijskolom om verbetering jaars studenten en de procedure studieadvies. bij inschrijving aangeven dat ze vanwege een functie- aanspreekpunt voor vragen, opmerkingen en klachten vragen. In 2017 werd duidelijk op welke wijze hier extra beperking voorzieningen willen regelen. Dit kan gaan is vaak de studieloopbaanbegeleider. Binnen Van Hall middelen voor beschikbaar komen. Voor het verbeteren O.b.v. het nieuwe Instellingsplan van Van Hall Larenstein om (tentamen)voorzieningen of bijvoorbeeld om extra Larenstein zijn er voor studenten diverse mogelijkheden van de aansluiting mbo-hbo is een subsidieregeling 2018-2021 is het doel om SLB meer te richten op aanslui- begeleiding van de studieloopbaanbegeleider. Studenten om officieel bezwaar of beroep aan te tekenen, dan wel opengesteld. Van Hall Larenstein heeft bij de eerste tingsproblematiek, uitval, studierendement, loopbaan- met een functiebeperking kunnen desgewenst ook extra een klacht in te dienen. Dit loopt via een centraal loket. aanvraagronde in augustus 2017 subsidie gekregen voor perspectief met accentverschillen per jaar. Hiervoor is ondersteuning krijgen van een studiemaatje: dit is een Ook is er op beide locaties een vertrouwenspersoon twee plannen: studentmentoren en een Education fes- een projectteam opgericht, bestaande uit regierolhouders (vaak ouderejaars) student die begeleiding geeft gericht beschikbaar voor studenten. tival. De uitvoering van deze plannen zal plaatsvinden in SLB en beleidsmedewerkers onderwijs. In 2018 zullen er op wennen op de hogeschoolomgeving, op plannen en 2018 en 2019. Daarnaast werd bekend dat vanaf 1 januari in de vorm van kwaliteitsgelden middelen beschikbaar allerlei regelzaken. De studiemaatjes kunnen hiervoor 2018 ho-instellingen extra middelen aan de rijksbijdrage komen om onder meer aan betere begeleiding van studiepunten krijgen. In totaal waren er 23 studiemaatjes krijgen toegekend om regionale samenwerking vo/ studenten te besteden. actief in 2016-2017. Het aantal studenten met een functie- mbo-hbo te versterken. Hiertoe is in 2017 een Regionaal beperking is (met ruim 20% van het totaal aantal eerste- Ambitieplan opgesteld en gepresenteerd in een peerre- Studentendecanaat jaars) stabiel ten opzichte van vorig jaar. Dyslexie is de viewsessie met andere hogescholen en universiteiten. Van Hall Larenstein heeft op beide locaties een studen- meest voorkomende functiebeperking. Daarnaast komen Van Hall Larenstein zal extra middelen gebruiken om de tendecanaat. Studenten komen op eigen initiatief of autismespectrumstoornissen (ASS) en AD(H)D veel voor, uren voor aansluitcoördinatoren in Velp en Leeuwarden worden door hun studieloopbaanbegeleider naar het vooral bij de technische, natuur- en diergeoriënteerde te dekken, twee docenten een docentontwikkelteam te decanaat verwezen bij studieproblemen, een functie opleidingen. laten coördineren en om de resultaten van de Startmoni- beperking of problemen van persoonlijke aard. De tor voor toeleverende vo- en mbo-scholen beschikbaar decanen geven advies en begeleiding aan de studenten. Profileringsfonds te maken. Ook rapporteren en adviseren zij binnen de organisatie Conform de afspraken in de regeling profileringsfonds over knelpunten in het onderwijs en over studentaan- kunnen studenten die vertraging oplopen als gevolg van gelegenheden. In het studiejaar 2016-2017 hebben 1025 bijzondere omstandigheden financiële compensatie Studentenbegeleiding studenten één of meermalen een gesprek gehad met krijgen uit dit fonds. In 2017 heeft Van Hall Larenstein aan Green Office een decaan; dat is 24% van het totaal aantal studenten. 28 EER-studenten financiële ondersteuning verleend uit Sinds jaren is het Green Office is een verzamelplek Studieloopbaanbegeleiding Dit percentage is stabiel ten opzichte van vorige jaren. het profileringsfonds. Aan de 28 EER-studenten is een voor ideeën, signalen en initiatieven van studenten. Zij Alle studenten krijgen gedurende hun gehele studie De meeste gesprekken gaan over studiezaken (36%), totaalbedrag van € 82.370 (2016: € 86.532) betaald. Deze brengen duurzaamheid onder de aandacht en geven traject studieloopbaanbegeleiding (hierna: SLB). zoals studievaardigheden, studiekeuze en het bindend financiële ondersteuning is verleend aan studenten die suggesties voor verbetering. Zij maken onderdeel uit Hiervoor zijn onder andere studenthandleidingen, een studieadvies en over persoonlijke zaken (32%), waar vertraging opliepen als gevolg van ziekte, een functie- van internationaal studentennetwerk Studenten Van docenthandleiding, een studievaardigheidstraining en onder ook studeren met een functiebeperking valt. Bij beperking of familieomstandigheden. Financiële onder- Morgen, dat zich inzet voor een duurzame toekomst. Het ander voorbeeldmaterialen gemaakt. de decanen bestaat de indruk dat steeds meer studen- steuning in de vorm van bestuursbeurzen werd in 2017 Green Office werkt op eigen initiatief (in principe los van ten met ernstige persoonlijke en psychische problemen uitgekeerd aan 9 EER-studenten voor een totaalbedrag docenten) of in samenwerking met projectleiders, om SLB is studentgericht en maatwerk. Om studenten kampen en dat studenten een grotere studiedruk van € 14.931 (in 2016: € 47.538). De bestuursbeurzen wer- bewustwording over duurzaamheid te versterken. In de goed te kunnen adviseren over hun studiekeuzes, ervaren. Daardoor lopen zij soms vast in hun studie. den uitgekeerd voor bestuursfuncties bij de studenten afgelopen periode heeft het Green Office meerdere acti- studievoortgang en loopbaanoriëntatie, zijn de SLB’ers Er is door het decanaat een ‘stappenplan suïcide verenigingen Nji Sri en Osiris. viteiten georganiseerd en is er een lezingreeks gestart. veelal docenten van de betreffende opleiding. Bij alle preventie’ beschikbaar gesteld voor SLB-ers. Dit toont hun ondernemende houding, ook op het terrein gesprekken vormen de persoonlijke talenten, interesses, van duurzaamheid. Vanuit het Green Office hebben de situatie en ambities van de student het uitgangspunt. studenten een heel aantal resultaten weten te boeken: De SLB’er helpt studenten een zelfsturend vermogen te ontwikkelen. Het bespreken van de studievoortgang en de loopbaan zijn een belangrijk onderdeel ervan. In de

38 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 39 People People

Leeuwarden Medewerker Flexibele arbeidsovereenkomsten Risico Inventarisatie en Evaluatie (hierna: RI&E) • Green Note ligt bij de Reprowinkel; De hogeschool ontwikkelt zich naar een waarde gedre- Van Hall Larenstein streeft naar een verhouding tussen Op beide locaties heeft een Arbeidshygiënist een RI&E • Het insectenbuffet; ven organisatie, waarin resultaatverantwoordelijke teams flexibele en vaste arbeidsovereenkomsten van 15/85%. uitgevoerd conform de wettelijke verplichtingen. De • Warme truiendag; de basis vormen en de kernwaarden geïntegreerd zijn in In 2017 is het aantal tijdelijke arbeidsovereenkomsten belangrijkste punten die voor de locatie Leeuwarden • Versier-je-fiets-actie; onze manier van werken. Iedere medewerker draagt bij licht gedaald ten opzichte van het jaar ervoor. naar voren kwamen zijn opgenomen in een Plan van • Green Office Camping; aan de doelstellingen van de organisatie en haalt daarbij Aanpak behorende bij de RI&E. Een aantal knelpunten • Aanschaf van 2 leenfietsen voor korte ritjes in de stad. het beste uit zichzelf. Soort dienstverband is verbeterd. Een aantal zullen in 2018 extra aandacht (aantallen) 2015 2016 2017 behoeven. Dit zijn vooral de aandachtspunten rondom Velp We zijn meer dan ooit met alle medewerkers in gesprek de laboratoria en preventiemedewerker. Daarnaast wordt Vaste aanstelling 79.6% 80,6% 83,9% • Stand op de open dag met folders en de groene start gegaan over de gezamenlijke drijfveren en de kernwaar- er aanvullend op de RI&E een nadere inventarisatie boekjes; den. Dit gebeurde onder meer tijdens sessies waarbij Tijdelijke aanstelling 20,4% 19,4% 16,1% gedaan naar gevaarlijke stoffen, biologische agentia en • Fruit-pluk-actie om al het fruit dat op het landgoed medewerkers volop ruimte kregen om invulling en een machineveiligheid. De RI&E van Velp heeft in het najaar hangt niet verloren te laten gaan; terugkoppeling te geven op het Instellingsplan 2018 – Nieuwe medewerkers krijgen altijd eerst een tijdelijk van 2017 plaatsgevonden, waarvan de rapportage begin • Diverse lezingen, samen met de studievereniging LaarX; 2021. Daarnaast werd tijdens de jaarlijkse opening hoge- contract aangeboden. De zogenoemde min-max- januari 2018 is opgeleverd. In het eerste kwartaal van • Groenteteelt voor de kantine, wat samen met de stu- schooljaar volop met elkaar aandacht gegeven aan de contracten worden binnen de hogeschool niet toege- 2018 wordt een Plan van Aanpak behorende bij de RI&E denten van Management van de Leefomgeving onder kernwaarden. Op een verbindende wijze werd gekeken past. De inzet van zzp’ers is minimaal binnen de Van van Velp opgesteld. begeleiding van een aantal docenten verwerkt is tot naar de stappen die we gezamenlijk moeten zetten Hall Larenstein. Slechts indien sprake is van specifieke een diner waarbij diverse interne en externe gasten om een ‘topprestatie’ te leveren. Met enthousiasme is aanvullende expertise met een afgebakende opdracht Verzuim en preventie voor waren uitgenodigd. gewerkt aan een eerste aftrap voor de kernwaarden, kan een zzp’er onder bepaalde omstandigheden worden Het verzuim binnen Van Hall Larenstein laat, ten opzichte wat nog verder wordt voortgezet en uitgewerkt in 2018. ingezet. Hiervoor wordt een sectorale of Van Hall Larenstein van 2016, een daling zien. Van 6,7% in 2016 naar 5,9% in Studieverenigingen Door de gehele organisatie, maar ook door de teams. In modelovereenkomst gebruikt. 2017. De daling geldt voor zowel langdurig als kortdurend Bij Van Hall Larenstein zijn op beide locaties diverse de gesprekkencyclus is in 2017 het gesprek in het team verzuim. Wij zijn verheugd met de ingezette daling en studenten- en studieverenigingen actief: Lucentis, meer leidend geweest. Ook hebben er teamsessies verwachten dat deze positieve trend zal doorzetten. Punt Animoso, Hallieu, Mercator, Reholitas, Medusa en Laarx. plaatsgevonden, welke een goede samenwerking hebben Gezondheid en Welzijn van aandacht is wel de toename van de gemiddelde De studieverenigingen hebben een actief netwerk met bevorderd. In aansluiting op het Instellingsplan verzuimduur. studenten, alumni en het werkveld. Een voorbeeld van is het strategisch HRM beleidsplan gemaakt. Arbo een studievereniging met een zeer actief netwerk is Van Hall Larenstein streeft naar optimale arbeidsom Ziekteverzuim Laarx. Zij organiseren bijvoorbeeld wekelijks lezingen die standigheden voor zowel de medewerkers als de studenten. (excl. zwanger- gratis toegankelijk zijn voor derden (zie ook www.svlaarx.nl/ Ontwikkeling personeelsformatie Het Arbobeleid is gericht op waarborging van de veilig- schapsverlof) 2014 2015 2016 2017 events/category/lezing/). Daarnaast geven de studie- In 2017 (personeelsbestand 31-12-2017) zijn het aantal fte heid en gezondheid van medewerker en studenten. Daar- Incl. > 1 jaar 4,50% 5,60% 6,70% 5,87% verenigingen (gevraagde en ongevraagde) feedback op ten opzichte van 2016 vrijwel gelijk gebleven. 37,7% van naast streven we naar het voorkomen van psychosociale het onderwijs en de bedrijfsvoering van de hogeschool, de medewerkers heeft een voltijds dienstverband. arbeidsbelasting. Per 1 januari 2017 zijn de Arbocommis- Excl. > 1 jaar 3,20% 4,90% 5,90% 4,20% onder andere via de duurzaamheidsteams. sies gerevitaliseerd. De Arbocommissie van Leeuwarden Gem. verzuimduur 17,5 14,3 23,6 31,81 Medewerkers 2015 2016 2017 is 4 maal bij elkaar gekomen en in Velp 2 maal. Vanaf 2018 in dagen ArnhemNow zullen per locatie jaarplannen opgesteld worden, welke % Medewerkers 54,5% 50,1% 49,4% 43,4% Aantal medewerkers 540 566 560 In 2016 is The Arnhem Platform opgericht, een initia- als leidraad dienen voor de uitvoering van Arbozaken. Dit zonder verzuim tief van twee studenten en een medewerker van Van Aantal fte 435 449 446 is om een betere structuur aan te brengen. Hall Larenstein. Het platform is opgericht om vooral de behoefte van internationale studenten aan een plek om Het aantal vrouwelijke medewerkers is, vergeleken met Veiligheid Mede naar aanleiding van het ziekteverzuim zijn de te ontmoeten en uit te wisselen. Het platform is breed voorgaande jaren, licht gestegen. In 2017 was 53,1% van In maart 2017 heeft het brede management, onder afgelopen periode diverse maatregelen ondernomen. De opgezet en richt zich op alle studenten in Arnhem. Het de medewerkers vrouw. Ruim een derde deel (34,8%) van begeleiding van het Instituut voor Veiligheid– en Crisis- maatregelen zijn gericht op het afnemen van werkdruk, is daarin niet uitsluitend gericht op Van Hall Larenstein, het personeelsbestand is 55 jaar of ouder. management (COT), een crisismanagementsimulatie het voeren van preventief gezondheidsbeleid en extra maar op de bredere studentengemeenschap in Arnhem. ondergaan. Deze simulatie werd met medewerking van aandacht die geschonken wordt aan de verzuimcultuur. In 2017 is het initiatief onderdeel geworden van Arnhem OP/OOP diverse Van Hall Larenstein medewerkers succesvol Studiestad, onder de naam ArnhemNow. Personeel 2015 2016 2017 uitgevoerd. Na afloop zijn een aantal aandachtspunten geformuleerd. Het crisismanagementplan is opgesteld en Ondersteunend 37,3% 34,8% 32,7% ligt ter goedkeuring en vaststelling voor bij het College Onderwijzend 62,7% 65,2% 67,3% van Bestuur.

40 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 41 People People

Komende periode gaat Van Hall Larenstein werken met Bedrijfsmaatschappelijk werk (hierna: BMW) Medewerkerstevredenheidsonderzoek Van Hall Larenstein Academy een nieuwe methode op het gebied van verzuim, name- Voor alle medewerkers van Van Hall Larenstein bestaat Van Hall Larenstein wil een cultuur creëren waar betrokken We faciliteren de scholing van medewerkers en de invul- lijk oplossingsgericht verzuimmanagement®. Dit is een de mogelijkheid om gebruik te maken van BMW dat medewerkers trots deel kunnen uitmaken van de hoge- ling van het professionaliseringsplan in de vorm van de andere methode voor het omgaan met ziek zijn in relatie extern is belegd. In totaal zijn er in 2017 27 aanmeldingen schooldoelstellingen. Medewerkers die zich betrokken Van Hall Larenstein Academy. Dit met als doel om mede- tot verzuim. Het uitgangspunt van deze werkwijze is de geweest bij BMW: 8 in Leeuwarden en 19 in Velp. Dit is voelen, energie hebben en zich verantwoordelijk voelen werkers te motiveren, de kwaliteit van het onderwijs te reden van verzuim te zien vanuit het perspectief van de een lichte daling ten opzichte van het voorgaande jaar voor hun werk. bevorderen en onderwijsvernieuwing te stimuleren. medewerker en niet vanuit ziekte. De basis is het goede (33 aanmeldingen). gesprek met de medewerker waardoor we komen tot De afgelopen jaren hebben we als hogeschool veel In 2017 zijn de volgende trainingen, cursussen en oplei- een steeds constructiever, bruikbaarder en realistischer De belangrijkste aanleidingen voor een gesprek met veranderingen meegemaakt. Veranderingen die effect dingen georganiseerd: perspectief. BMW waren: hebben op de organisatiestructuur- en cultuur. Deze veranderingen hebben ook effect gehad op de werkbe- Opleidingscommissies Bedrijfsartsen Leeuwarden Velp leving van de medewerkers. In 2017 liet de tevredenheid Het scholingsprogramma voor de opleidingscommis- Het contract met de huidige arbodienst loopt begin 2018 een lichte verbetering zien t.o.v. vorige jaren. Alle teams sies richt zich op het verder professionaliseren van de Arbeidsinhoud 2 1 af en is in 2017 onderhands aanbesteed. In de aanbeste- hebben de resultaten van het team besproken en ver- opleidingscommissies, zodat zij hun taken en nieuwe rol ding is de nadruk gelegd op de nieuwe werkwijze. Ons Arbeidsgebonden overig 2 3 beterafspraken gemaakt om medewerkers het beste uit als medezeggenschap goed uit kunnen voeren. In 2017 doel is niet alleen een laag percentage verzuim maar ook Arbeidsverhoudingen 9 3 zichzelf te kunnen laten halen. hebben 60 deelnemers de trainingsbijeenkomst gevolgd. een oplossingsgericht verzuimmanagement met een Persoonlijke 11 9 hoge medewerkerstevredenheid, waarbij de gezondheid omstandigheden Maatschappelijk verantwoorde hogeschool Basiskwalificatie Didactische Bekwaamheden van medewerkers centraal staat. Arbeidsomstandigheden 11 10 De hogeschool staat midden in de samenleving en Vanaf 1 januari 2015 dienen alle hogescholen een Basis- wil met het personeelsbestand een juiste afspiegeling kwalificatie Didactische Bekwaamheden (BDB) voor Sociaal Medisch Team overleggen (hierna: SMT) daarvan zijn. Ook vergroot een divers samengesteld team docenten in te voeren. Van Hall Larenstein heeft een In 2017 hebben er in totaal 8 SMT’s overleggen plaats- Vertrouwenspersonen de kans dat studenten zich herkennen in hun docenten; eigen cursustraject vormgegeven. Deze is afgestemd op gevonden. Tijdens dit overleg bespreken bedrijfsartsen, Hogescholen zijn volgens de Arbowet verplicht of het nu gaat om leeftijd, cultuur/nationaliteit, gender, het behalen van de competenties waarover docenten bij bedrijfsmaatschappelijk werkers, HR adviseurs en om medewerkers en studenten te beschermen seksuele geaardheid of handicap. Van Hall Larenstein wil Van Hall Larenstein minimaal dienen te beschikken om leidinggevenden de hoofdlijnen, aandachtspunten en tegen psychosociale belasting. Het hebben van een een werkomgeving waarin alle medewerkers zich betrok- goed onderwijs te kunnen verzorgen, namelijk: doceren, risico’s met betrekking tot het verzuim per opleiding/ vertrouwenspersoon is een belangrijk onderdeel in ons ken en gerespecteerd voelen om wat zij bijdragen aan de begeleiden van studenten, ontwerpen van onderwijs, afdeling/ domein. Naast de SMT’s hebben er in 2017 beleid. Een vertrouwenspersoon is er voor medewerkers hogeschool. Deze gedachten worden gedragen door de toetsen en professioneel docentschap. twee Beleids-SMT’s plaatsgevonden. Hierin worden de die meldingen of klachten hebben over ongewenst gehele organisatie, waarbij de kernwaarden leidend zijn. beleidslijnen, aandachtspunten en risico’s met betrek- gedrag zoals: agressie en geweld, (seksuele) intimidatie, Gelet op onze doelstellingen m.b.t. MVO vinden wij het Het cursustraject bestaat uit: king tot het verzuim besproken die gelden voor de ongewenste intimiteiten, pesten en discriminatie. vanzelfsprekend om te voldoen aan de participatiewet. - een opleiding Didactiek gehele organisatie. Deelnemers aan dit Beleids-SMT zijn Naast het uitvoeren van van het reeds ontwikkelde plan - een training Basis Kwalificaties Examinering bedrijfsartensen, bedrijfsmaatschappelijk werk, Beleid en In 2017 is voor het tweede jaar gewerkt met externe van aanpak, heeft een erkende jobcoachorganisatie het College van Bestuur. vertrouwenspersonen. Er zijn, voor zover bekend bij de in 2017 een aantal activiteiten uitgevoerd. Hiervoor is Didactiek vertrouwenspersonen, geen formele klachten ingediend. gebruik gemaakt van de stimuleringsregeling ‘Ruim baan Aeres Hogeschool Wageningen heeft voor Van Hall Vitaliteit In 2017 hebben 8 medewerkers en 2 studenten een voor Participatie’, welke beschikbaar is gesteld door Larenstein de opleiding Didactiek verzorgd. 13 deel Zilveren Kruis Achmea heeft in samenwerking met de beroep gedaan op de vertrouwenspersonen. Het aantal Zestor, het arbeidsmarkt- en opleidingsfonds hbo. nemers zijn in het najaar in Velp gestart, deze wordt in Vereniging Hogescholen voor alle hogescholen Livvit meldingen van studenten is nog steeds opmerkelijk laag. 2018 afgerond. In Leeuwarden is de opleiding in februari ontwikkeld. Dit is een pakket dat bestaat uit een palet Dit was ook in 2016 het geval. Het aantal meldingen van 2017 gestart waaraan 8 deelnemers de opleiding inmid- van diensten om verzuim te voorkomen, de gezondheid medewerkers is in 2017 licht gestegen, maar niet zoda- Kwaliteit, ontwikkeling en scholing dels in 2017 hebben afgerond. In het voorjaar van 2017 is van medewerkers te bevorderen en om zieke mede- nig dat daaraan conclusies verbonden kunnen worden. een cursus Didactiek in Velp gestart, waar 7 deelnemers werkers te helpen re-integreren. In 2017 zijn er bij Van Opvallend is dat van de acht door medewerkers gedane Professionaliseringsplan aan deelnemen. Hall Larenstein preventiemaatregelen ingezet met een meldingen er slechts één daadwerkelijk betrekking had We leiden onze studenten op voor de arbeidsmarkt van totale bekostiging van 73.239 euro, waarvan 14.004 euro op door de melder ervaren ongewenste omgangsvormen. de toekomst. Goed opgeleide, breed inzetbare en zichzelf eigen bijdragen van Van Hall Larenstein; 62% van de Van de zeven overige meldingen lagen er enkele op het ontplooiende medewerkers zijn daarom van essentieel gezondheidsoplossingen waren op mentaal gebied. De snijvlak tussen ongewenste omgangsvormen en een belang. Dat vraagt van ons als hogeschool een heldere belangrijkste inzet betrof leefstijl trainingen, taxivervoer arbeidsconflict. Andere meldingen hadden betrekking visie en strategie voor de toekomst en daarvan afgeleid en bedrijfsmaatschappelijk werk. op zorg voor en/of over problematiek rondom studenten. een professionaliseringsplan. In 2017 is een vernieuwd De twee meldingen van studenten hadden strikt genomen professionaliseringsplan 2018 – 2021 opgesteld. Dit plan geen betrekking op ongewenste omgangsvormen. Beide is een vertaling van het instellingsplan, de prestatie meldingen hielden verband met een zorgvraag. afspraken en het strategisch HRM beleid.

42 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 43 People People

Basis Kwalificatie Examinering (hierna: BKE) Videotrainingen Loopbaanbeleid Lokaal overleg In 2017 is in samenwerking met CITO vormgegeven aan In zowel Velp als in Leeuwarden zijn een 4-tal video trai- In het lokaal overleg waar het College van Bestuur over- de BKE trainingen. Er zijn in Leeuwarden 5 BKE trainingen ningen aangeboden. Tijdens de video trainingen wordt Regeling Duurzame inzetbaarheid legt met de vakbonden over de decentrale arbeidsvoor- georganiseerd, waar 39 deelnemers aan hebben deel uitgelegd welke mogelijkheden er zijn voor het maken Van Hall Larenstein vindt het belangrijk dat medewerkers waarden, is in 2017 vooral gesproken over de ervaringen genomen. In Velp zijn 4 BKE trainingen georganiseerd, van video’s om deze in te zetten voor het onderwijs. In nu, maar ook in de toekomst, inzetbaar blijven. Dit is als het gaat om de gesprekkencyclus binnen Van Hall waaraan 26 deelnemers hebben deelgenomen. Daar- totaal hebben er 9 deelnemers in Leeuwarden en 12 zowel de verantwoordelijkheid van de medewerker als Larenstein. Daarnaast waren onderwerpen van gesprek naast hebben 3 certificeringstrajecten plaatsgevonden. deelnemers in Velp deelgenomen. van de hogeschool. Duurzame inzetbaarheid gaat over de decentrale arbeidsvoorwaardenmiddelen (DAM), de In deze rondes hebben 37 het certificaat basis kwalifi- de mate waarin een medewerker het werk nu en in de ervaringen m.b.t. de regeling Duurzame Inzetbaarheid, catie examinering behaald. In totaal hebben 211 deeln Scholingskosten 2017 toekomst wil en kan blijven uitvoeren. Duurzame inzet- het ziekteverzuim bij Van Hall Larenstein en de resulta- emers de interne BKE training gevolgd. Daarvan zijn 64 In de cao-hbo is afgesproken dat 6% van de getotaliseerde baarheid van onze medewerkers heeft de afgelopen jaren ten van het medewerkerstevredenheidsonderzoek. deelnemers gecertificeerd en werken een aantal collega’s bruto salariskosten besteed wordt aan professionalisering, meer aandacht gekregen. Niet alleen door ruimte en nog aan de afronding van het portfolio. Het proces van waarvan 3% aan out-of-pocket kosten. Dit zou gaan om verantwoordelijkheid te geven om hun vakmanschap uit Maatschappelijke verbindingen met afronden van de portfolio’s vergt relatief veel tijd van € 771.630, -. Onze gerealiseerde out of pocketkosten over te kunnen blijven voeren. Maar ook door medewerkers te externe stakeholders de deelnemers. Het College van Bestuur bekijkt nog in 2017 bedragen € 719.167, - (realisatie bedraagt 93%). stimuleren het blikveld te verruimen. Medewerkers kunnen hoeverre men dit komende periodes beter kan faciliteren. gebruik maken van de regeling Duurzame Inzetbaarheid. De hogeschool organiseert proactief een dialoog met Planning basis- en professionaliseringsuren jaar 2017 Dit is verankerd in de gesprekkencyclus. haar stakeholders en participeert in bestaande gremia Senior Kwalificatie Examinering (hierna: SKE) Het basisrecht is conform de cao- hbo vastgelegd op 3%. met de stakeholders. Onze stakeholders zijn afkomstig uit Van Hall Larenstein wil dat medewerkers die actief Tijdens de jaarlijkse gesprekken tussen leidinggevenden Over het jaar 2017 zijn in totaal 18.413 uur toegekend in het werkveld van toekomstige afgestudeerden, overheid betrokken zijn bij de examinering niet alleen de BKE, en medewerkers zijn afspraken gemaakt over de aan- het kader van de regeling DI. Samen met de opgespaarde (ministerie van Economische Zaken, provincies, gemeen- maar ook de zogenaamde SKE behalen. We denken wending van deze uren. De werkelijke uitputting van deze en niet opgemaakte uren van de voorgaande jaren gaat ten) en partners op het gebied van onderwijs, toegepast hierbij aan leden van examencommissies en toetscom- uren is niet geregistreerd. het om een totaal van 34.004 uren. Daarvan is 9,3 % onderzoek en kenniscirculatie. De doelen van onze missies, aan docenten die een speciale rol hebben bij gebruikt voor diverse bestedingsdoelen. samenwerkingen zijn onder meer gezamenlijk onderwijs de kwaliteitszorg van de examinering of docenten die Inzet professionalisering jaar 2017 verzorgen en onderzoek doen, stimuleren van de door- collega’s ondersteunen bij het maken en verbeteren van Ontwikkelingen CAO en stroom in de beroepskolom, realiseren van een optimale toetsen. De SKE gaat in op bovenindividuele aspecten In 2017 is binnen de Arbeidsvoorwaarden aansluiting op de arbeidsmarkt, bijdrage leveren aan van toetsing en examinering. Het SKE-traject is in- professionalisering ingezet op: lokale economisch, sociale en milieugerichte ontwikke- company door CITO uitgevoerd waar 13 deelnemers Cao hbo 2017 – 2018 lingen of activiteiten. Wij investeren in duurzame relaties Vakmatige opleidingen en congressen 405.989 in 2017 aan hebben deelgenomen. In het voorjaar van 2017 is er een principeakkoord bereikt met de beroepspraktijk, onder meer in de vorm van Professionalisering teams 113.674 over een verlenging van de cao hbo. De looptijd van de CeO’s, samenwerkingsconvenanten, netwerken, trainin- Studieloopbaanbegeleiding (hierna: SLB) Didactiek 35.095 nieuwe cao bedraagt 12 maanden en eindigt op 31 maart gen, cursussen, externe begeleiders in het onderwijs, Op 17 januari 2017 is een trainingsdag voor SLB-ers geor- Toetsing en examinering 75.507 2018. beschikbaarstelling van faciliteiten en de werkveldad- ganiseerd met als thema Reflectie. Het doel van de dag Coaching en intervisie 33.472 viescommissies van de opleidingen. was het informeren en mee laten denken over de verdere 500 euro bruto extra Mediatheek (50% boeken, abonnementen 55.430 invulling van het nieuwe SLB programma, anderzijds om Werknemers die in november 2017 in dienst waren Wij vinden het ook belangrijk dat externe stakeholders tijdschriften) de benodigde vaardigheden verder te ontwikkelen. Aan van een hogeschool hebben (naar rato van de omvang tevreden zijn en zich herkennen in ons Instellingsplan en de trainingsdag hebben 60 SLB-ers deelgenomen. Totaal 719.167 van de arbeidsovereenkomst) een eenmalige uitkering de contourennota’s van de ARC’s. Daarom zijn regelma- van € 500,- bruto ontvangen. tig gesprekken gevoerd met externen over het nieuwe Cursus Engels Instellingsplan 2018-2021. Zo is onder meer gesproken In het voorjaar van 2017 is in Velp een cursus Engels Toekomstige ontwikkelingen over de samenwerking en koers van de hogeschool op gestart. De cursus voor docenten is op C1 niveau wat Sociale partners zetten zich in op de verhoging van het gebied van onderwijs, doorstroom, afgestudeerden, betekent dat deelnemers na 20 weken in staat zijn het de kwaliteit van het onderwijs en onderzoek door de de arbeidsmarkt en praktijkgericht onderzoek. Cambridge Certificate te behalen. Hier hebben 5 deel arbeidsvoorwaarden te blijven verbeteren, zodat deze nemers aan deelgenomen. In Leeuwarden is in het najaar faciliterend zijn aan de huidige opdracht van het hbo. De kwaliteit van ons onderwijs en het opleidingsportfolio van 2017 een cursus Engels gestart waar 8 deelnemers In de afgelopen periode zijn belangrijke stappen gezet bespreken wij met de werkveldadviescommissies en aan hebben deelgenomen. in de richting van modernisering van de cao. Voor de lan- alumni. De criteria voor leden van de werkveldadvies- gere termijn blijft de aandacht gericht op het realiseren commissie als afgevaardigden van het werkveld zijn van een kader stellende cao die hogescholen faciliteert vastgelegd in het reglement. bij het verzorgen van kwalitatief hoogwaardig onderwijs en onderzoek.

44 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 45 People People

De Advisory Board adviseert over het totale onder- Van Hall Larenstein is ook actief betrokken in de regio’s Resultaten zoeksportfolio en de kwaliteit van het onderzoek. Gelderland en Noord-Nederland. Onder meer via de Speerpunt- Werving & Daarnaast onderhoudt elke lector, docent en directeur volgende netwerken en initiatieven zet de hogeschool land Met wie? Onderwijs Gezamenlijke activiteiten contact met het beroepenveld met betrekking tot zijn zich in om een bijdrage te leveren aan de regionale ont- India Baramati Instroom studenten: • Living lab of haar vakgebied en hebben zij een actueel beeld van wikkelingen in provincie Gelderland: Arnhem Studiestad, Agricultural Twaalf 2+2 studen- • Bezoeken van invloedrijke Indiase stakeholders zoals de beroepspraktijk. De lectoren vragen hun externe Ondernemers Kontakt Arnhem, Lindus, Economic Board Development ten en dertien 3+1 Oud minister van Landbouw S. Pawar opdrachtgevers regelmatig om input om een goed beeld regio Arnhem-Nijmegen, Food Valley en Kennisintensief Trust (ADT) studenten • In samenwerking met Agricultural Development Trust te krijgen van de tevredenheid over het onderzoek. Innovatief Ondernemerschap Gelderland. werd het Centre of Excellence geopend • Samen met Baramati Agricultural College is een start Nationale en regionale samenwerking In het Noorden van het land participeert Van Hall gemaakt voor de samenwerking met Suresh Gyan De hogeschool heeft haar strategische hogeschool- Larenstein onder meer in de volgende netwerken en Vihar University (SGVU) voor het opzetten van nieuwe brede netwerken bepaald, waarbij zij onderscheid maakt samenwerkingsverbanden: Leeuwarden Studiestad, 2+2-programma’s Agribusiness, Animal Husbandry en tussen bestuurlijke netwerken en samenwerkingsverban- Noorden Duurzaam, Club Diplomatique Fryslân, Tech- Land and Watermanagement den. In bestuurlijke netwerken vindt beleidsontwikkeling nologiecentrum Noord Nederland (TCNN), Noordelijk • Samen met Baramati Agricultural College is een start en planvorming plaats om een specifieke regio vanuit Landbouw Beraad, Vereniging Circulair Friesland, Dairy gemaakt voor de samenwerking met Welingkar Institute het hoger onderwijs duurzaam te versterken, kijkend Valley en Agro Agenda Noord Nederland. of Management Development and Research voor het naar een goede balans in de drie P’s (people, planet en opzetten van een gezamenlijke MBA. profit/prosperity). De samenwerkingsverbanden maken Wij nemen deel aan diverse overleggen met andere • Participatie aan de Nederlandse handelsmissie naar het mogelijk om multidisciplinair te werken aan ‘real life’ hogescholen, mbo-scholen, middelbare scholen en Delhi begin November 2017 vraagstukken die een bijdrage leveren aan het bereiken universiteiten. De samenwerking met hogescholen en van onze duurzame ambities als hogeschool. universiteiten wordt onder meer vormgegeven in enkele China China • Elite Cattle Men Program opleidingen en de samenwerking in CoE’s. Binnen het Agricultural • Equine – betaalde curricula ontwikkeling Er zijn samenwerkingen met partners in het beroepen cluster opleidingen Life Sciences and Technology werkt University (CAU) veld, met toeleverende scholen, met nationale en lokale Van Hall Larenstein samen met de NHL Hogeschool. Yunan Instroom 2+2 Studenten t.b.v.: overheden, met andere onderwijsaanbieders, met Agricultural studenten • Major International Food & Flower externe stakeholders en met internationale partners. Internationale samenwerking University (YAU) • Food Science (Velp) De speerpuntlanden van Van Hall Larenstein zijn: Sichuan Food Technology Food Technology - Studenten instroom t.bv. Nieuwe samenwerkingen in 2017 zijn onder meer Leeu- Duitsland, Spanje, Roemenië, India, China, Indonesië, University (SU) Environmental • Environmental – 2+2 verkenning warden-Fryslân Culturele Hoofdstad van Europa 2018, Ethiopië, Brazilië en de Verenigde Staten. Het doel van de Science • IDM – gezamenlijke minor – gezamenlijk onderzoek City Deal ‘Voedsel op de stedelijke agenda’, Sino Dutch speerpuntlanden is om de samenwerking in en met die IDM Consortium, Kennisplatform Bodem en Natuur, De Sluf- landen te intensiveren op het gebied van onderwijs en Environmental Aanhalen van de samenwerkingsbanden, implemen- ter Texel, Food Application Center for Technology (FACT). onderzoek. Om deze strategie en de doelen voor samen- Management teren binnen SinoDutch Consortium, participatie van werking concreet te maken stelt de hogeschool een College of China EMCC in Living Lab Food, Health and Safety business case op per speerpuntland. (EMCC) Tianmu Lake Water Lilies and Studenten project: In 2017 is in de herijkte kadernotitie bepaald dat deze lan- Polytechnic Treetops • 8 studenten van Van Hall Larenstein naar China voor den niet gewijzigd worden in de komende planperiode. In en de Jiangsu projectweek India zijn we een samenwerking aangegaan met Suresh Liyang Polytech- • Onderzoeksproject binnen lectoraat van Wiepk Voskamp Gyan Vihar University. nic uit Liyang – studenten stage lopen In de tabel 12 is per speerpuntland een overzicht gegeven Ethiopia Borderless Net- Beurzen via NFP/OKP Voorbereiding project aanvraag OKP van Nuffic, gaat van de activiteiten in 2017. werk Ethiopia van Nuffic om zowel projecten als studiebeurzen gekoppeld aan (WUR, HAS dat project. Hogeschool, Aeres, Nordwin, Wellant, ICRA, DTC) Borderless Net- Geen effect op Uitvoering voucher 10.000 euro, bezoek Ethiopië gefocust werk Ethiopia studenten instroom op Horticulture (Wellant, Aeres)

46 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 47 People People

Resultaten Resultaten Speerpunt- Werving & Speerpunt- Werving & land Met wie? Onderwijs Gezamenlijke activiteiten land Met wie? Onderwijs Gezamenlijke activiteiten Jimma Afstudeermogelijk Uitvoering NWO project, 3 PhD trajecten. Institut Werving: Key note • Formulering van een trainingsaanvraag voor Capaci- University heden voor studen- Pertanian Bogor speech tijdens inter- teitsopbouw op gebied van Applied Research en Living (Ethiopia); ten van Van Hall (IPB) nationale conferentie Labs, is helaas niet toegekend USIU (Kenya) Larenstein • Start inventarisatie voor een mogelijke 3+2 Animal Dryland Geen effect op Projectleider Richard Kraaivanger, Husbandry, en andere opleidingen rehabilitation studenteninstroom gestart medio 2017. • Erasmus Ka107 aanvraag voor student en staff Axum/Mekelle exchange en training voor 2017-2019 is ingediend en goedgekeurd. Bezoek landen Geen effect op Projectleider Martijn Weterings. Uitvoering start januari • Innocap ruminants project voor capacity building coördinator studenten 2018. SMKs samen met IPB is ingediend en goedgekeurd. Brazilië Living Lab Identificatie van projectideeën en ontwikkeling van • Key note speech door Tjallie Botden-Scheltinga bij Biobased praktijk gericht onderzoek project aanvragen voor SIA International Conference op uitnodiging van IPB Economy samen subsidie die in 2017 beschikbaar komt. Inkomend bezoek van medewerkers van Animal met Avans, NHL, • Inkomende en uitgaande bezoeken aan Brazilie Logistics faculteit naar Van Hall Larenstein i.k.v. Niche Hogeschool • 2 Raak projecten zijn aangevraagd project Gender mainstreaming Zeeland, HAS en • Inkomende stagiairs uit Brazilie • Manual i.k.v. Niche project universiteiten in Politeknik Werving: Studium • Ondertekening MoU de staat Minais Pertanian Negeri General voor staff • Besprekingen voor joint applied research, joint Gerais in Brazilië Kupang in en medewerkers internships, capacity building trainingen tijdens Indonesië Institut Werving: Symposium • 4 Studenten Land en Water Management hebben Kupang over Universities of uitgaand bezoek en 3 inkomende bezoeken. Teknologi door docent van Van stage gelopen in Bandung voor het Living Lab Upper Applied Sciences Bandung (ITB) Hall Larenstein bij ITB Citarum River en zijn gekoppeld geweest aan ITB in NL en Van Hall studenten Larenstein • Kiem Vang project Living Lab Upper Citarum River is Telkom • Ondertekening van MoU toegekend en uitgevoerd. University in • Gezamenlijke ontwikkeling van een Visual Poblem • Kiem Vang Baggerfabriek Bandung is aangevraagd Bandung Appraisal (VPA) Food Safety • Erasmus Ka107 aanvraag voor student en staff • Ontwikkeling van een gezamenlijke publicatie exchange 2017-2019 is goedgekeurd. • Besprekingen voor PhD promotorschap van een • Inkomend bezoek van ITB professor naar Van Hall Telkom PhD kandidaat. Larenstein UNLAM in Werving: Lezing over • Lecture by Van Hall Larenstein professor on Living Lab Water • Presentatie door ITB van ons Living Lab tijdens de Kalimantan Sustainable Forestry Sustainable Forestry Indonesia (ITB, KNAW Open Science meeting in Yogyakarta in mei • Betrokkenheid bij het SENSOR project samen met HZ University 2017 student van Van Hall Larenstein of Applied • Indiening en toekenning van ANGIN call voor Living • Veldwerk Centraal Kalimantan Sciences, ITS, Lab Water Indonesië project Witteveen en Sarawak Sarawak joint research project in sustainable forestry Bos, Royal Has- Forestry Corpo- koning, EPNuffic ration SDN. BHD Indonesian Formulering van een NFP tailor made trainingsaanvraag Forest voor Capaciteitsopbouw op gebied van sustainable Management forest management, is helaas niet toegekend Unit Association Tropenbos Tropical Forestry Stagiair van Van Hall Larenstein International WWF Tropical Forestry Stagiair van Van Hall Larenstein

48 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 49 People People

Resultaten Resultaten Speerpunt- Werving & Speerpunt- Werving & land Met wie? Onderwijs Gezamenlijke activiteiten land Met wie? Onderwijs Gezamenlijke activiteiten Borderless • Borderless Netwerk Voucher landentafel Indonesië Project Social MOOC social In maart/april is een online cursus (soort MOOC) Netwerk aangevraagd en toegekend. Entrepreneur- entrepreneurship aangeboden rond social entrepreneurship. Indonesia (WUR, • Opzetten landentafel Indonesië ship for Local Aeres, HAS, Change met Lentiz, Nordwin, Roemenië, Agriprofocus) Duitsland, Verenigde University of MoU met UC DAVIS voor student en staff exchange Spanje Staten California – Danube Delta Eerste verkenning van Delta Areas and Resources Davis Campus bij een agentschap die mogelijk kan bemiddelen bij University of Overleg met UW River Falls Campus over verregaande minoren/2+2, moet nog verder verkend worden in 2018 Wisconsin student en staff exchange Bacau university Eerste verkenning mogelijke afsluiting Erasmus – River Falls contract, moet nog verder verkend worden in 2018 campus Spanje Universitat Van Hall Larenstein is University of Eerste besprekingen voor gezamenlijk onderzoek met Politècnica de gastdocent bij ‘Inter- Wisconsin – de ARC Food and Dairy València national Seminars in Madison campus Life Sciences II’. Duitsland Verhoogde instroom Lancering van een nieuwe Duitse website. Feb. 2018 van Duitse studenten Deelname aan Duitse Studiekeuzewebsites nieuws- Universidad Project van Lectoraat Management of Forested brieven, open dagen en meeloopdagen en daarnaast de Santiago de Landscapes: Towards a biobased economy: opportu- deelname aan de Mecklenburg-Vorpommern tage. Compostela nities for innovative Dutch business models for waste Roemenië Universiteit van IBMS werkweek • Erasmus uitwisseling: in november 2017 bezoek docen- flow-based products from the agroforestry sector in Iasi (USAMV) ten en lectoren van USAMV aan NL. Dit was tevens Northern Spain. Inkomende en de aftrap voor de ontwikkeling van 3 project fiches uitgaande stages (kippenmest, dairy, fruit sector) met organisatie-ont- 1 student van Van Hall Larenstein betrokken tot eind wikkeling (bv coöperaties) en rural youth als cross februari 2018 cutting topics. Universitat Project in ontwikkeling: “ClimAte Smart water & soil • 3 studenten uit Roemenië zijn helaas niet gekomen Politècnica Semi-Arid Spain” (CASSAS) gecoördineerd door Van naar N. Holland (ESBACO) door huisvestings de València, Hall Larenstein i.s.m. aangegeven universiteiten en problematiek Wageningen instellingen. • 2 IDM studenten voor thesis naar Noord Oost Roemenië University • IBMS werkweek Rombouts Pilot studie 2 jaar. Uitvoering oktober 2018 Samenwerkings- IDM werkweek • Vanuit het living lab contacten onderhouden met deze Agroecologie, verband N-NL netwerken en mogelijke toekomstige funding. bodem en (SNN) en • Project fiches zijn ingediend en worden in februari water, Intercoop Regional 2018 in behandeling genomen. (Spain) Develop- • Werkweek 60 IDM studenten: ADR wil een aantal ment Agency innovatieve projecten die door de studenten zijn aan- Tabel 12 Behaalde resultaten per speerpuntland Northeast- gebracht uit laten voeren. Er zijn 5 van de 11 projecten Romania (ADR) die wellicht daarvoor in aanmerking komen. Begin 2018 horen we hoe dit verder vervolg krijgt. Financiering van IDM werkweek blijft een uitdaging. Suceava Erasmus contract is ondertekend en 2 medewerkers university van Van Hall Larenstein hebben Suceava bezocht

50 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 51 People Planet

Alumni Van Hall Larenstein wil goede relaties onderhouden met Planet haar Nederlandse en internationale alumni op basis van uniform beleid. Alumni zijn een belangrijke bron van De ambitie om de groenste hogeschool te zijn betreft ook de Planet-aspecten informatie en helpen de hogeschool om het onderwijs beroepsgericht vorm te geven en de kwaliteit hiervan van de bedrijfsvoering. Op het gebied van bedrijfsvoering ambieert de hoge- te verbeteren en aan te scherpen. Alumni zijn lid van school een voorbeeld te zijn wat betreft het duurzaam beheer en inzet van werkveldadviescommissies, faciliteren excursies en de gebouwen met een minimale voetafdruk. Een minimale voetdruk is ook stages en geven gastlessen. In samenwerking met alumniverenigingen en alumni organiseert Van Hall een doelstelling in onze aanbestedingen en mobiliteitsbeleid. Potmarge en Larenstein bijscholingsmogelijkheden, trainingen en het Duurzaam Kennislandgoed Larenstein zetten wij in om bij te dragen aan cursussen voor alumni. kennisontwikkeling op het gebied van duurzaamheid en om deze kennis te delen.

Conform de afspraken organiseren de alumniverenigingen VVA Larenstein en Aristaeus activiteiten voor alumni en Van Hall Larenstein wil een belangrijke bijdrage leveren Gebiedsontwikkeling studenten op beide locaties, waar Van Hall Larenstein aan een duurzame wereld. Daarom is het van belang als Van Hall Larenstein organiseert en beheert de duurzame financieel en qua faciliteiten aan bijdraagt. In 2017 waren organisatie zelf zo duurzaam mogelijk te opereren, bij- ontwikkeling van het grondgebied Duurzaam Kennisland- dat onder meer carrièredagen op beide locaties, gastle- voorbeeld in energieverbruik, afvalverwerking en water- goed Larenstein (Velp) en de Potmarge (Leeuwarden) zingen en excursies in Velp, krukkenfora in Leeuwarden gebruik. We vatten dit samen onder de noemer duurzame om de natuurlijke omgeving van beide vestigingen te en de verkiezing van de alumnus van het jaar. bedrijfsvoering. Daarbij houden we rekening met de drie versterken (bijvoorbeeld met bijen-, vogel- en vlinder- Beide alumniverenigingen hebben aangegeven om in de aspecten van duurzaamheid; people, planet en profit. vriendelijke groenbeheer en met het afkoppelen van loop van 2018 te gaan fuseren. Van Hall Larenstein steunt In het Instellingsplan hebben we als doel gesteld een het regenwater naar het riool). De hogeschool doet dit dit streven en heeft hieraan meegewerkt door het bijdra- totale CO₂-reductie van minimaal 10%. De visie is om samen met de studenten en onderzoekers, met nabij gen aan het opstellen van een gezamenlijke strategie van een goede balans te creëren tussen people, planet en gelegen groene scholen zoals Helicon in Velp en Nordwin alumniverenigingen, Van Hall Larenstein en Helicon Velp profit. Om kaders te geven hoe bijvoorbeeld duurzame College in Leeuwarden, met de gemeentes (Rheden en aan het opstellen van nieuwe gezamenlijke statuten. mobiliteit het beste kan worden vorm gegeven is een en Leeuwarden) en andere externe stakeholders in de Daarnaast is werk gemaakt van het beter zichtbaar mobiliteitsbeleid opgesteld. Eén van de manieren hoe we omgeving. maken van de alumniverenigingen in beide gebouwen reizen beperken, terwijl we wel in verbinding zijn, is door en het verder verbinden met de opleidingen, waaronder veel gebruik te maken van Skype en Video-Conference. Duurzaam Kennislandgoed Larenstein onderzoek naar de mogelijkheid voor studenten om Duurzaamheid met betrekking tot reizen wordt in 2018 Van Hall Larenstein en Helicon hebben de ambitie om eenvoudig lid te worden. In 2018 wordt het fusieproces verder geconcretiseerd in het reisbeleid. Landgoed Larenstein een duurzaam kennislandgoed te afgerond en zorgt elk domein dat alumnibeleid ook in laten zijn. De missie, visie en het bijbehorende master- het opleidingsbeleid is verankerd. Energie-efficiëntieplan (hierna: EEP) plan van het kennislandgoed zijn vastgesteld waarbij de Het EEP wordt iedere vier jaar opgesteld in het kader van bijdrage aan duurzaamheid de leidraad heeft gevormd. de MJA3 waaraan de hogeschool haar geconformeerd In 2017 is het masterplan besproken en gedeeld met per- heeft. Aan de hand van het EEP worden in jaarplannen soneel van de beide instellingen, de buurt en gemeente de energie-efficiëntiemaatregelen beschreven. In het Rheden. Tevens zijn er al aanvragen voor onderzoek en najaar van 2017 is ons EEP 2017-2020 door RVO positief onderwijs op het landgoed ontvangen. beoordeeld. Het plan ligt ter goedkeuring bij het bevoegd gezag (gemeente Leeuwarden). In dit plan geven wij aan Een kwartiermaker is gestart met het realisatieproces met welke energiebesparende maatregelen wij in de van het definitief ontwerp. Het wijzigen van het bestem- periode 2017-2020 ieder jaar 2% energie efficiëntie gaan mingsplan heeft eerste prioriteit waarbij naast experts realiseren. ook docenten en studenten van Tuin- en Landschapsin- richting en Land- en Watermanagement zijn betrokken. Het definitieve ontwerp is volgens planning in 2019 gereed. Ook is er een werkgroep Duurzaam Kennisland- goed Larenstein gestart waarin onderwijs, facilitaire dienst en communicatie met elkaar aan tafel zitten. De werkgroep is betrokken bij de realisatie van het definitief ontwerp, evenementen en het beheerplan.

52 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 53 Planet Planet

In 2017 is besloten af te zien van de gebiedscertificering Afgerond 2017 Gestart in 2017 Elektriciteit kWh Gas m3 Zonnepanelen kWh Water m3 Breeam voor Duurzaam Kennislandgoed Larenstein. Opleidingsaccreditaties Digitale toetsing Leeuwarden 1.370.010 223.012 23.949 7.848 m3 Het is niet mogelijk voor een reeds ontwikkeld gebied 3 een Breeam certificering te verkrijgen. Dit is getoetst bij SIS DLWO - bouwen van portal Velp 633.207 182.645 55.186 2.228 m Dutch Green Building Council; de Nederlandse organisa- LMS Integrale telefonieoplossing Totaal 2.003.217 405.666 79.135 10.076 m3 tie die deze beslissingen neemt. ESB Enterprise Service Bus Tabel 13 Electra- en gasverbruik 2017 Verhuisdiensten en opslag Potmarge Leeuwarden Bedrijfsarts De stuurgroep wil de potentie en kwaliteiten van de Potmarge beschikbaar stellen aan de maatschappij door DigiCooker (FACT) het aanbieden en beschikbaar stellen van: LCHRMS (FACT) • een Stadstuin met proefplaatsen Verzekeringspakket • een innovatief gebied met zichtbare water – en energie Catering / Warme dranken kunst; Werkplek- netwerkappara- tuur en mobieletelefoons De inrichting wordt vormgegeven vanuit een balans tussen People, Planet en Profit. Thema’s die in proefplaatsen vorm krijgen zijn: Energie • Water & Energie Van Hall Larenstein streeft naar een jaarlijkse energie • Voedsel besparing van minimaal 2%. Met de grootschalige • Welzijn en Gezondheid verbouwingen van de locaties in Leeuwarden en Velp in de afgelopen twee jaar zijn ook energiebesparende In 2017 heeft de stuurgroep in samenwerking een maatregelen genomen Zo wordt bijvoorbeeld door het ontwerp voor inrichting en beheer van de Potmarge gebruik van LED-verlichting minder warmte geprodu- Grafiek 14 Electra- en gasverbruik Van Hall Larenstein concreet uitgewerkt. Studenten en medewerkers hebben ceerd, zorgen sensoren ervoor dat de verlichting alleen een bijdrage geleverd aan het thema “Waterconnecting” brandt wanneer er mensen in een ruimte aanwezig zijn, In 2017 is 15,7% minder afval geproduceerd ten opzichte In het Instellingsplan 2017-2021 is op het gebied van van Culturele Hoofdstad Leeuwarden in de vorm van is de warmteregulatie verbeterd en zijn meerdere zonne- van 2016. In de afgelopen 4 jaar is het aantal kg per afval een reductiedoelstelling opgenomen van 10% ten een “Pompebledroute” die langs en door de Potmarge panelen geplaatst. gebruiker afgenomen van 38,06 kg/pp naar 24,89 kg/ opzichte van 2016. Deze reductiedoelstelling is in 2017 al “loopt”. Daarnaast heeft Van Hall Larenstein in nauwe pp. Hierbij kan nog worden opgemerkt dat het positieve ruimschoots behaald. De hogeschool blijft streven naar samenwerking met het Nordwin College een Programma In Leeuwarden zijn het afgelopen jaar mooie resultaten effect feitelijk nog groter is doordat er tijdens en na de verdere reductie. Op dit moment zijn we daarvoor met van Eisen opgesteld voor een herontwerp van het eigen gehaald; het elektriciteitsverbruik is 5,12% gedaald. grootschalige verbouwing in Velp (2015) en in Leeuwar- partijen in gesprek om te onderzoeken waar mogelijk buitenterrein. Integrale aansluiting bij het ontwerp van Dit positieve resultaat is toe te schrijven aan onder den (2016) er meer dan gemiddeld afval is geweest, a.g.v. heden liggen om ons afval op circulaire wijze af te voeren. de Potmarge staat voorop. meer het gebruik van zonnepanelen, de uitbreiding met nieuwe werkplekeisen (‘clean desk policy en beperkte led-verlichting en het optimaliseren van het GBS. Het opslagruimte per medewerker). Inkoop gasverbruik is 18.480 m3 lager, d.i. 7,7% besparing. De kaders voor inkoop zijn gelijk aan de kaders in 2016, inclusief de duurzaamheidsambities. In alle aanbestedin- In Velp is het energiegebruik nagenoeg hetzelfde geble- gen is duurzaamheid als gunningcriterium opgenomen. ken, slechts 1.1% besparing. Dit in tegenstelling tot de verwachting dat door het gebruik van de zonnepanelen Er wordt volledig digitaal aanbesteed. er een besparing van circa 55.000 kWh zou optreden Deze besparing staat in Velp ongeveer gelijk aan één maandverbruik elektriciteit. In 2018 zal het verbruik nader worden geanalyseerd. Het gasverbruik is wel beduidend minder, 10.836 m3 lager dan in 2016. Dit komt neer op een besparing van 5,6%.

54 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 55 Profit Profit

Geconsolideerde balans Profit Na bestemming van het netto resultaat. 31-12-2017 31-12-2016 Om onze toegevoegde waarde te kunnen leveren en ook in de toekomst te ACTIVA kunnen blijven leveren, is het nodig dat we financieel gezond zijn en bijven. In Vaste activa dit hoofdstuk verantwoorden wij ons financieel beleid en de behaalde resultaten. Materiële vaste activa 36.425 38.203 Financiële vaste activa 434 350 Totaal vaste activa 36.859 38.553 Investeringen in kwaliteit Bij de ABN-AMRO is in 2016 een langlopende lening Van Hall Larenstein wil in het bestuursverslag inzicht afgesloten met een hoofdsom van € 8,0 mln. voor de verschaffen in de besteding door Van Hall Larenstein in financiering van de verbouwing van locatie Leeuwarden Vlottende activa de kwaliteit van het onderwijs in de periode 2015-2017. De en een kredietfaciliteit van € 4,0 mln. voor de financiering Voorraden 314 275 maatregelen en gerealiseerde kwaliteit zijn beschreven in van het werkkapitaal. De kredietfaciliteit bestaat uit een Vorderingen en overlopende activa 6.039 5.313 de voorgaande hoofdstukken. rekening-courantkrediet van € 2,0 mln. en een kasgeld- Liquide middelen 4.349 5.106 leningfaciliteit van € 2,0 mln. Van de kasgeldlening wordt Totaal vlottende activa 10.702 10.694 Van Hall Larenstein heeft in de periode 2015-2016 fors per 31 december 2017 geen gebruik gemaakt. geïnvesteerd in de uitvoering van haar onderwijsvisie en derhalve in de kwaliteit van het onderwijs. In het jaar 2015 De liquide middelen zijn voor € 4,3 mln. niet vrij beschik- TOTAAL ACTIVA 47.561 49.247 is 1,6 miljoen besteed aan de kwaliteit van het onderwijs. baar. Dit betreft een depositierekening bij de BNG, waar- Voor 2016 betrof dit 2,1 miljoen. In 2017 is voor 1,7 miljoen van het saldo volledig wordt aangewend om de lening PASSIVA geïnvesteerd in de verbetering van de kwaliteit. aan de BNG af te lossen. De looptijd van de depositore- Eigen vermogen kening is gelijk aan de looptijd van de lening en de saldi lopen recht evenredig af. Algemene reserves 15.686 15.334 Resultaat 2017 Bestemde reserve 0 0 Dit betreft het resultaat van Stichting Van Hall Larenstein Solvabiliteit Eigen vermogen 15.686 15.334 en haar groepsmaatschappij Stichting WAC. De solvabiliteit is in 2017 gestegen ten opzichte van 2016. De geconsolideerde jaarrekening 2017 sluit af met een De solvabiliteit bedraagt per 31-12-2017: 33,0%, per 31-12- Voorzieningen 2.036 1.050 positief resultaat van € 376.000 en is daarmee € 376.000 2016 was dit 31,1%, een stijging van 1,9%. positiever uitgevallen dan was begroot. Langlopende schulden 11.725 13.114 De begrote solvabiliteitsratio per 31-12-2017 bedroeg Kortlopende schulden 18.114 19.749 Liquiditeit 33,4%, dit betekent dat de gerealiseerde 0.4% lager uitvalt TOTAAL PASSIVA 47.561 49.247 De liquiditeit uitgedrukt in de current ratio ligt op als gevolg van een hoger dan begroot balanstotaal. hetzelfde niveau als in 2016. Per 31-12-2017 bedraagt de current ratio 0,6. Per 31-12-2016 was dit 0,6. Deze stijging van 1,9% (ten opzichte van 2016) wordt Bedragen x € 1000,- veroorzaakt door de afname van het balanstotaal met Hogeschool Van Hall Larenstein stuurt op een current € 1,7 mln. en de toename van het eigen vermogen met ratio van 0,5. Daarbij is sprake van een gezonde financiële € 0,4 mln. (als gevolg van resultaat 2017) positie. Hierbij wordt namelijk rekening gehouden met de structurele post aan vooruit ontvangen collegegelden en De afname van het balanstotaal is het gevolg van de projectgelden. aflossing van de langlopende leningen voor € 1,4 mln. en de afname van de kortlopende schulden voor € 1,6 mln., Het saldo van de liquide middelen per 31 december 2017 met daar tegenover een toename van de voorzieningen bedraagt € 4,3 mln. Dit betreft de BNG depositorekening. met € 0,5 mln. Het ABN-AMRO rekening-courant van -/- € 0,9 mln. is opgenomen onder de kortlopende schulden. Het doel is om de solvabiliteit de komende jaren te hand- haven boven c.q. op het normpercentage van 31%.

56 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 57 Profit Profit

Geconsolideerde staat van baten en lasten Investeringsbeleid De onder liquide middelen opgenomen BNG deposito- Het uitgangspunt in de meerjarenbegroting is dat de rekening, met een saldo van € 4,3 mln. per 31 december Resultaat 2017 Begroting 2017 Resultaat 2016 jaarlijkse investeringsbedragen in lijn liggen met de jaar- 2017, is volledig als zekerheid gesteld (openbaar pand- lijkse afschrijvingskosten (Ideaalcomplex), met uitzon- recht in de eerste rang) voor de onder de langlopende BATEN dering van de investeringen in de verbouwingen van de schulden opgenomen lening met de BNG. De aflossing Rijksbijdrage EZ 33.198 32.273 32.587 locaties Velp en Leeuwarden. Deze verbouwingskosten van de lening wordt ieder kwartaal rechtstreeks op de Overige overheidsbijdragen en subsidies 973 1.040 554 worden jaarlijks in de exploitatie opgevangen door het depositorekening in mindering gebracht gedurende de College-, cursus-, les- en examengelden 9.280 9.219 9.103 wegvallen van de (externe) huur van het Forumgebouw komende 7 jaren. in Wageningen dat medio juli 2015 is verlaten. Baten werk in opdracht van derden 8.168 7.632 8.646 ABN-AMRO Bank heeft een kredietfaciliteit verstrekt Overige baten 3.818 3.837 3.602 De gerealiseerde investeringen in 2017 bedragen € 0,6 van € 12,0 mln., bestaande uit een langlopende lening Totaal baten 55.437 54.001 54.492 mln. Dit betreft de investeringen gebouwen € 0,1 mln. en van € 8,0 mln., een rekening-courantkrediet van € 2,0 inventaris en apparatuur € 0,5 mln. mln. en kasgeldleningfaciliteit van € 2,0 mln. Ter zeker- e LASTEN heidsstelling is 1 hypotheekrecht verstrekt op het Voor 2017 was in de begroting voor € 1,7 mln. aan inves- gebouw van locatie Leeuwarden. Personeelslasten 37.175 36.004 36.477 teringen opgenomen, bestaande uit de investering in Afschrijvingen 2.167 2.290 1.642 voedingsapplicatiecentrum € 0,7 mln. en investeringen Huisvestingslasten 2.237 2.657 2.496 in inventaris en apparatuur € 1,0 mln. De investering in Publiek en private activiteiten Overige lasten 13.259 12.738 13.618 voedingsapplicatiecentrum gaat vanaf het 2e kwartaal De private activiteiten van Hogeschool Van Hall Larenstein Totaal lasten 54.838 53.689 54.233 2018 plaatsvinden. De overige investeringen zijn uitein- zijn beperkt en niet materieel. Voor zover hiervan sprake delijk € 0,4 mln. lager uitgevallen, onder andere doordat is betreffen dit Trainingen & Cursussen, waarbij markt- investeringen in laboratoriumfaciliteiten doorgeschoven conforme tarieven worden gehanteerd. Bij de uitvoering SALDO BATEN EN LASTEN 599 312 259 zijn naar 2018. van de onderzoeksprojecten is het uitgangspunt dat er een directe inhoudelijke koppeling bestaat tussen het Financiële baten en lasten -307 -312 -243 Conform de missie van de Hogeschool maken de duur- onderzoeksproject en het onderwijs (de opleidingen). De zame en groene investeringen een belangrijk deel uit van financiers betreffen nagenoeg alleen subsidieverstrek- de gerealiseerde investeringen in 2017. kers uit het publieke domein, zoals EZ, Nuffic, Provincies, RESULTAAT 292 0 16 EU e.d. Bij deze subsidieverstrekkers zijn de tarieven (c.q. de grondslag ervan) in de subsidievoorwaarden vastgesteld. Belastingen 0 0 0 Treasurybeleid Resultaat deelnemingen 60 0 305 Hogeschool Van Hall Larenstein heeft zich in 2017 gebaseerd op haar eigen Treasury statuut dat van kracht Declaraties vergoedingen en is sinds 1 januari 2015, waarbij de Regeling Beleggen en diensten individuele bestuurders RESULTAAT NA BELASTINGEN 352 0 321 Belenen door Instellingen voor onderwijs en onderzoek Onderstaand een overzicht van de declaraties c.q. vergoe- als uitgangspunt is genomen. In 2016 is het treasurysta- dingen aan de bestuursleden over het verslagjaar 2017: Resultaat aandeel van derden 0 0 0 tuut aangepast naar aanleiding van de nieuwe regeling beleggen, lenen en derivaten OCW 2016. Hogeschool Drs. A.C. NETTO RESULTAAT 352 0 321 Van Hall Larenstein streeft bij het beheer van financiële Drs. P.C.A. Keizer- posities en financiële stromen naar minimalisatie van de van Masten kosten en de risico’s en maximalisatie van de opbrengsten. bedragen x € 1 Dongen broek Bedragen x € 1000,- Representatiekosten 538 91 Hogeschool Van Hall Larenstein heeft in 2017 gehandeld binnen de Regeling Beleggen en belenen door Instel- Reiskosten binnenland 145 143 lingen voor onderwijs en onderzoek. In tussentijdse Reiskosten buitenland 41 784 rapportages is een toelichting gegeven op de financiële Congressen, cursussen 0 817 ontwikkeling van Hogeschool Van Hall Larenstein. Op 31 Totaal 724 1.835 december 2017 heeft Hogeschool Van Hall Larenstein een lening uitstaan bij Stichting WAC die voldoet aan de regeling. Ook de aangetrokken kredietfaciliteit en lening Bij dit overzicht is de handreiking verantwoording van ABN-AMRO is conform de regeling. bestuurskosten en declaraties van de Vereniging Hoge- scholen d.d. 30 januari 2017 als uitgangspunt genomen.

58 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 59 Profit Profit

Relevante nevenfuncties leden College van Bestuur Meerjarige balansen Onderstaand een overzicht van de relevante nevenfuncties van de leden van het College van Bestuur. Realisatie Prognose/Begroting Relevante nevenfuncties (bedragen x € 1.000) 31/12/2017 31/12/2018 31/12/2019 31/12/2020 31/12/2021 Drs. P.C.A. van Dongen • Voorzitter Raad van Toezicht Veluwse Onderwijsgroep • Voorzitter Raad van Toezicht DeBasisFluvius ACTIVA • Gekoppeld aan functie: Immateriële vaste activa 0 0 0 0 0 • Economic Board Arnhem Nijmegen • Lid Bestuur Stichting Kennisintensief Innovatief Ondernemerschap Materiële vaste activa 36.425 37.188 36.138 35.138 34.138 Gelderland (SKIOG) Financiële vaste activa 434 350 350 350 350 • Lid Bestuur (penningmeester) Stichting Steun Bosbouw en Cultuur Totaal vaste activa 36.859 37.538 36.488 35.488 34.488 technisch Onderwijs (BCO) Drs. A.C. Keizer-Mastenbroek • Lid van bestuur Vereninging Citrculiar Friesland (nieuw) Vlottende activa • Commissaris Raad van Commissarissen Woonservice (tot 1-1-2018) • Voorzitter Stichting Bison, techno startersfonds Voorraden 314 220 220 220 220 • Gekoppeld aan functie: Vorderingen 6.039 4.600 4.600 4.600 4.600 - Voorzitter raad van toezicht Stichting Waterapplicatiecentrum (WAC) Liquide middelen 4.349 3.121 2.397 1.673 950 - Lid raad van toezicht Centre of Expertise Water Technology (CEW) Totaal vlottende activa 10.702 7.941 7.217 6.493 5.770

TOTAAL ACTIVA 47.561 45.479 43.705 41.981 40.258 Continuïteitsparagraaf en toekomstparagraaf Van Hall Larenstein heeft als rechtsvorm een stichting. PASSIVA Op 14 februari 2017 heeft er een juridische fusie plaatsge- Eigen vermogen vonden, op basis waarvan met ingang van 1 januari 2016 Algemene reserves 15.686 15.686 15.686 15.686 15.686 de groepsmaatschappijen Stichting Business Center Van Eigen vermogen 15.686 15.686 15.686 15.686 15.686 Hall, Stichting Onroerend Goed Larenstein en Stichting Larenstein Transfer zijn opgegaan in Stichting Van Hall Larenstein. Voorzieningen 2.036 1.760 1.760 1.760 1.760 Langlopende schulden 11.725 10.786 9.443 8.102 6.761 In dit hoofdstuk zijn de financiële verwachtingen voor Kortlopende schulden 18.114 17.247 16.816 16.433 16.051 de komende vier jaren opgenomen en wordt ingegaan TOTAAL PASSIVA 47.561 45.479 43.705 41.981 40.258 op de verwachte ontwikkelingen in studentenaantallen, Solvabiliteitsratio 33,0% 34,5% 35,9% 37,4% 39,0% personele bezetting, huisvestingsbeleid, financierings- structuur, mutatie van reserves en voorzieningen. Solvabiliteitsratio Financiële vaste activa De verwachting is dat het eigen vermogen jaarlijks op Dit betreft de deelneming van Stichting Kennisintensief hetzelfde niveau blijft en het balanstotaal jaarlijks zal Innovatief Ondernemerschap Gelderland te Arnhem. De afnemen. De verwachting is dat het solvabiliteitsratio deelneming is voor de komende jaren rond € 0,3 mln. ruim boven de 30% zal blijven en jaarlijks 1,5% zal stijgen. gewaardeerd. Van Hall Larenstein hanteert een interne norm van 31%. Vlottende activa Materiële vaste activa De verwachting is dat dit saldo afneemt van € 10,7 mln. Het saldo ultimo 2017 bedraagt € 36,4 mln. Dit is inclusief eind 2017 naar € 5,8 mln. eind 2020. Dit betreft met name de verbouwingen van de locatie Leeuwarden en Velp het saldo liquide middelen. De liquide middelen bedragen voor € 14,2 mln. uit voogaande jaren. Van Hall Larenstein ultimo 2017 € 4,4 mln. en ultimo 2022 is dit saldo begroot heeft jaarlijks vanaf 2018 een bedrag van € 1,0 mln. aan op € 1,0 mln., een begrote afname van € 3,4 mln. Dit vervangings- en uitbreidingsinvesteringen begroot. betreft met name de BNG depositorekening waarvan jaarlijks € 0,7 mln. wordt aangewend voor de aflossing van de langlopende lening aan BNG.

60 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 61 Profit Profit

Eigen vermogen Langlopende schulden Analyse resultaat 2017 Huisvestingsbeleid Het jaarlijkse begrote resultaat bedraagt nihil, het Hieronder zijn twee langlopende leningen begrepen met De geconsolideerde jaarrekening sluit af met een positief In 2015 en 2016 zijn de locaties Velp en Leeuwarden ver- eigen vermogen bedraagt jaarlijks € 15,7 mln. Er is geen een saldo van € 11,8 mln., bestaande uit BNG € 3,6 mln. resultaat van € 376.000 en is daarmee € 376.000 positiever bouwd voor een bedrag van € 14,2 mln. Beide gebouwen bestemmingsreserve en de algemene reserve betreft en ABN-AMRO Bank € 7,1 mln. De jaarlijkse aflossings- uitgevallen dan was begroot. Voor een nadere analyse zijn in eigendom van Stichting Van Hall Larenstein. De publieke middelen. verplichting van de lening BNG bedraagt € 0,7 mln. en verwijzen we naar de jaarrekening 2017 van Stichting Van verwachting is dat de afschrijvingslasten over gebouwen wordt in mindering gebracht op het saldo van de BNG Hall Larenstein. de komende jaren rond € 2,1 mln. bedragen. Voorzieningen depositorekening. De jaarlijkse aflossingsverplichting van Het jaarlijkse saldo van de voorzieningen bedraagt de lening met ABN-AMRO Bank bedraagt € 0,4 mln. Baten Overige lasten € 1,8 mln. Dit betreffen de voorzieningen voor WW/BW, De verwachting is dat de baten van € 55,4 mln. in 2017 De overige lasten liggen in 2018 op hetzelfde niveau als WIA, jubilea, werktijdvermindering senioren en duurzame Kortlopende schulden toenemen naar € 57,7 mln. in 2021, een toename van in 2017. In de overige lasten zijn de materiële kosten inbe- inzetbaarheid. De verwachting is dat de voorzieningen De verwachting is dat dit saldo afneemt van € 18,1 € 2,3 mln. De verwachting is dat de ‘baten werk in grepen die doorbelast worden aan subsidieverstrekkers. jaarlijks gehandhaafd blijven op dit niveau. mln. eind 2017 naar € 16,1 mln. eind 2021. Dit betreft de opdracht van derden’ zal toenemen met € 3,6 mln. door- verwachte afname van de vooruitontvangen subsidies, dat er meer onderzoeksprojecten worden binnengehaald Kasstroomoverzicht onder andere van Ministerie van Economische zaken. en gerealiseerd. Daar tegenover staan de overige over- Voor het kasstroomoverzicht wordt verwezen naar de heidsbijdragen en subsidies die met € 1,0 mln. afnemen. jaarrekening 2017 van Stichting Van Hall Larenstein. Dit betreffen de praktijkleergelden en MIP gelden die als Realisatie Prognose/Begroting gevolg van bezuinigingen bij EZ vanaf 1 januari 2016 zijn Risicoparagraaf komen te vervallen. In het hoofdstuk ‘Corporate Governance’ wordt het (bedragen x € 1.000) 31/12/2017 31/12/2018 31/12/2019 31/12/2020 31/12/2021 risicomanagement beschreven. Voor de komende jaren is de doelstelling van Van Hall BATEN Larenstein om toe te groeien naar 20% onderzoeksomzet Overige Rijksbijdrage EZ 33.198 33.124 33.100 33.100 33.100 (ten opzichte van de totale omzet) te realiseren. Dit De toelichting op basis van de notitie ‘Helderheid inzake Overige overheidsbijdragen 973 0 0 0 0 betreffen zowel 2e als 3e geldstroomprojecten. de bekostiging van het hoger onderwijs’ is opgenomen en subsidies onder de bijlagen in dit bestuursverslag. Studentenaantallen College-, cursus-, les- 9.280 9.160 9.200 9.200 9.200 Op pagina 8 is het verloop van de studentenaantallen en examengelden opgenomen. Het totaal aantal studenten per 1 oktober Baten werk in opdracht van derden 8.168 9.906 10.280 11.080 11.780 2017 bedraagt 4.395. In de meerjarenbegroting is het Overige baten 3.818 3.629 3.600 3.600 3.600 uitgangspunt dat de studentenaantallen jaarlijks met Totaal baten 55.437 55.819 56.180 56.980 57.680 gemiddeld 1% stijgen. Dit is ongeveer 44 studenten op jaarbasis.

LASTEN Personele lasten Personeelslasten 37.175 37.340 37.400 37.620 38.140 De verwachting is dat de personele lasten jaarlijks Afschrijvingen 2.167 2.744 2.900 3.100 3.100 € 37,5 mln. bedragen. De verwachting is dat het aantal Huisvestingslasten 2.237 2.744 2.900 3.100 3.100 fte’s de komende jaren op het niveau van 2017 uit zal Overige lasten 13.259 13.123 13.300 13.700 13.900 komen. Totaal lasten 54.838 55.564 55.950 56.770 57.490 Het aantal fte’s in 2017 bedraagt 446 (560 medewerkers). De verwachting is dat dit de komende jaren op hetzelfde SALDO BATEN EN LASTEN 599 255 230 210 190 niveau blijft. De 446 fte’s bestaat uit 295 fte’s onderwij- Financiële baten en lasten -307 -255 -230 -210 -190 zend personeel, 135 fte’s ondersteunend personeel en RESULTAAT 292 0 0 0 0 16 fte’s aan bestuur en management. Op pagina 40 is een overzicht opgenomen met een verdeling van de Belastingen 0 0 0 0 0 medewerkers en fte’s over OP en OOP. RESULTAAT NA BELASTINGEN 292 0 0 0 0 Resultaat aandeel van derden 60 0 0 0 0 NETTO RESULTAAT 352 0 0 0 0

62 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 63 Corporate Governance Corporate Governance

Algemene beheersing van risico’s Risicobeheersing 2017 Medewerkers zijn verantwoordelijk voor de kwaliteit Tijdens een management tweedaagse is het risicopro- Corporate Governance in hun werk. Samen met de directeuren wordt tevens fiel geüpdatet. Uit de workshop scoorden de volgende geborgd dat de weten regelgeving wordt nageleefd. Via risico’s overall het hoogste: Interne controle en risicomanagement de HRM-cyclus en de P&C-cyclus wordt dit continue ver- In 2017 is een update geschreven van het kwaliteitszorgplan. Het kwaliteits- beterd. Verder maken we gebruik van interne en externe audits. Een jaarlijkse externe audit wordt uitgevoerd zorgplan beschrijft de wijze waarop de kwaliteitszorg Van Hall Larenstein is door de accountant. Als controle op en borging van de georganiseerd. Met het kwaliteitssysteem borgt en verbetert Van Hall Larenstein financiële gezondheid van Van Hall Larenstein analyseert de kwaliteit van onderwijs, onderzoek en ondersteuning. Het College van Bestuur deze externe, onafhankelijke accountant de financiële gegevens van de hogeschool. De accountant adviseert is eindverantwoordelijk voor de integrale kwaliteit van de hogeschool. Van Hall Larenstein over de financiële situatie en de wijze waarop deze kan worden verbeterd. Op basis van de inbreng van de accountant worden verbeterpunten voor De kern van kwaliteitszorg Nadat is vastgesteld waar verbetermogelijkheden zijn, de toekomst geformuleerd. Samen maken we kwaliteit; met de docenten, met de start het continue verbeteren volgens de PDCA-cyclus medewerkers van de ondersteunende diensten en (Plan, Do, Check, Act). We hanteren een PDCA-cyclus op Hoogst met het management. De beste manier om kwaliteit te instellingsniveau, directeurenniveau en op het niveau van Categorie scorende risico’s Beheersmaatregelen in 2017 verbeteren is door met elkaar in gesprek te gaan. Op die de opleiding, lectoraat of stafdirectie (zie figuur 1). Binnen Onderwijs en 1. Achterblijvende kwa- In de teams wordt, onder leiding van de regierolhouders kwaliteit, manier zien we waar de echte verbeterpunten liggen, de hogeschool en in de uitvoering van het kwaliteitszorg- onderzoek liteit van onderwijs en gewerkt aan kwaliteitsverbetering: oftewel ‘het verhaal achter de cijfers van de kwaliteits plan is elke medewerker verantwoordelijk en aanspreek- studenttevredenheid • Module Evaluaties worden gedaan (minimaal eens per 3 jaar). metingen’ die weer gebaseerd zijn op het instellingsplan baar voor zijn of haar bijdrage aan het realiseren van de Resultaten worden besproken met docenten en teruggekoppeld aan 2018-2021. Kwaliteitszorg is een middel en kwaliteit hogeschool brede ambities en kwaliteitsdoelstellingen. studenten het doel. Uiteindelijk leidt deze kwaliteit ertoe dat wij • De NSE en de HBO-monitor wordt Van Hall Larenstein-breed afgeno- hoogwaardige, ambitieuze en innovatieve professionals men, geanalyseerd door de regierolhouders-kwaliteit van de domei- opleiden die bijdragen aan een duurzame wereld. nen, besproken met docenten en teruggekoppeld aan studenten. • De regierolhouders-kwaliteit van de domeinen zijn bij elkaar gekomen om kennis en ervaringen uit te wisselen in het vergroten van kwaliteit(sbewustzijn) in teams. • De regierolhouders-kwaliteit van de ondersteunende diensten komen op regelmatige basis bij elkaar. Zij komen beter in hun rol. Onderwijs en 2. Kwaliteitsbewustzijn, In aanvulling op bovenstaande: onderzoek kennis over PDCA en • Er is een enquête gedaan onder het personeel over de kwaliteit van bijbehorende verant- de ondersteunende diensten. Deze enquête is geanalyseerd door de woordelijkheden niet regierolhouders-kwaliteit, besproken met enkele medewerkers en voldoende bij alle besproken in de betreffende teams. medewerkers • De verbeterpunten worden opgepakt via de P&C-cyclus in de teams. Onderwijs en 3. Te weinig concurrentie • Er wordt gewerkt aan ambassadeurschap van de medewerkers, o.a. onderzoek kracht, onderscheidend door de kernwaarden te bespreken tijdens de medewerkersdag. vermogen en imago • Wervingscampagne ‘doe iets zinnigs’ waarvoor in toenemende mate gebruik is gemaakt van social media • We doen mee aan diverse landelijke en lokale initiatieven zoals de Sustainabul, Arnhem-Studiestad en Living Labs. • Er is concept geschreven voor plan van aanpak voor crisiscommu- nicatie. Tevens is de awareness voor sleutelfiguren bij (potentiële) crisissen verbeterd. • Daarnaast vinden er programma’s plaats waarin gewerkt wordt aan de herinrichting van de directe buitengebieden: Landgoed Larenstein en de Potmarge.

64 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 65 Corporate Governance Corporate Governance

Hoogst Klachtenregeling Geschillenadviescommissie Categorie scorende risico’s Beheersmaatregelen in 2017 Binnen Van Hall Larenstein zijn er voor studenten en Studenten kunnen bezwaar indienen tegen een besluit Bedrijfsvoering 4. Investering nodig • Er is een stuurgroep laboratoria waarin de risico’s worden besproken personeel diverse mogelijkheden om bezwaar of beroep genomen op grond van de WHW en de daarop gebaseerde voor bijblijven ICT/ en acties worden uitgezet. aan te tekenen, dan wel een klacht in te dienen. Zowel regelingen, waarvoor het College van Beroep niet bevoegd laboratoria • Er is gewerkt aan ICT-projecten die komende jaren verder worden voor studenten als voor personeelsleden is er een loket is. De Geschillenadviescommissie is bevoegd advies uit geïmplementeerd, met name aan projecten binnen het programma beschikbaar, waar zij een bezwaar, beroep of klacht te brengen aan het CvB op bezwaren van studenten. In moving-bits-and-bytes wat loopt t/m 2020. kunnen indienen. 2017 heeft de Geschillen-adviescommissie zes bezwaar- • Digitale vernieuwing in het onderwijs was het thema van de schriften ontvangen. Eén bezwaar is aangehouden, in medewerkersdag in het voorjaar. Daar zijn docenten geprikkeld Ombudsman drie gevallen is het bezwaar ongegrond verklaard en twee om ook zelf mee te denken met vernieuwing. Er is bijvoorbeeld de Iedere medewerker of student kan de ombudsman bezwaren zijn gegrond verklaard. mogelijkheid voor docenten om filmpjes op te nemen voor ‘flip- inschakelen. De ombudsman is een onafhankelijk en the –classroom’. neutraal persoon met wie men informeel en vertrouwelijk, College van Beroep voor het Hoger in geheimhoudingsplicht, een probleem of klacht kan Onderwijs Compliance 5. Datalekken Er is een programma geïnstalleerd waarmee beter de digitale activitei- bespreken. Het College van Beroep voor het Hoger Onderwijs is ten van medewerkers kunnen worden gemonitord. een externe instantie die beroepszaken behandelt van Compliance 6. Werkdruk • Een MTO uitgevoerd welke is besproken in de verschillende resultaat Locatie van Mede- studenten die het niet eens zijn met een besluit van een verantwoordelijke teams, in bijzijn van de betreffende directeur de kwestie werkers Studenten Totaal orgaan van een hogeschool, meestal het College van • Monitoring en bespreking werkdruk, MTO en ziekteverzuim in elk Bestuur of een uitspraak van het College van Beroep. In Velp 1 3 4 managementgesprek tussen CvB en directeuren. 2017 zijn er vijf beroepzaken geweest bij het College van • Docenten en lectoren houden hun uren bij in Sumatra. Leeuwarden 1 6 7 Beroep voor het Hoger Onderwijs. In drie gevallen is het • Leidinggevenden en medewerkers kunnen de Livvit gids raadplegen. Totaal 2 9 11 beroep ongegrond verklaard. Van twee beroepzaken is de In deze gids staat veel aanbod om werkdruk aan te pakken, zoals uitspraak nog niet bekend. training en coaching. In 2017 zijn 11 kwesties aangekaart bij de ombudsman. • Het inzetten van duurzame inzetbaarheidsuren, om zo gedurende Van de 3 kwesties die zijn aangekaart door medewerkers, Adviescommissie heroverwegingen de loopbaan het werk zo goed en gezond mogelijk te kunnen blijven betreft het 1 kwestie uit de locatie Leeuwarden en 2 In 2017 zijn er geen bezwaren ingediend. doen. kwesties uit de locatie Velp. Van de 10 kwesties die zijn Compliance 7. Voldoen aan de regel- Er is een interne audit auteursrechten geweest. aangekaart door studenten, betreft het 6 kwesties uit de Commissie Bezwaar beoordelingen geving met betrekking Verbeterpunten vanuit de audit worden opgepakt. locatie Leeuwarden en 4 kwesties uit de locatie Velp. In 2017 is er 1 bezwaar ingediend. Afwikkeling is nog in tot auteursrechten behandeling. Compliance 8. ICT-risico’s zoals: Zie punt datalekken. In 2017 werden geen formele onderzoeken door de veiligheid cybercrime ombudsman uitgevoerd. Het overgrote deel van de Bedenkingen functiewaardering ICT, datalek, inzicht in aangekaarte zaken in 2017, in totaal 5 kwesties, betreft In 2017 zijn er geen bedenkingen ingediend. financiën/control en studievertraging door eisen, handelingen c.q. organisato- studievoortgang rische hindernissen binnen de opleiding. Rechtszaken en overige bezwaren Omgeving 9. Imago, lage naams In aanvulling op bovenstaande: In 2017 is er 1 arbeidsrechtelijke zaak gevoerd. bekendheid en onvol- ondernemerschap is direct gekoppeld aan ambassadeurschap van College van Beroep voor de Examens doende profilering alle medewerkers van Van Hall Larenstein. Het is een speerpunt vanuit Studenten kunnen in beroep gaan tegen een beslissing waardoor minder aan- het nieuwe instellingsplan. Ondernemerschap is één van de kern- van de examencommissie en examinatoren. In 2017 trekkelijk voor nieuwe waarden die besproken is in tijdens de medewerkersdag. Hierop komt heeft het college van beroep in totaal 79 beroepschriften doelgroepen. komend jaar een vervolg. ontvangen. Het merendeel van de beroepszaken was gericht tegen het bindend negatief studieadvies. Van alle Omgeving 10. Lagere instroom De banden met o.a. Indonesië zijn aangehaald tijdens werkbezoeken. beroepschriften zijn er twee niet ontvankelijk verklaard, nationale studenten acht studenten hebben hun beroepschrift ingetrokken wordt onvoldoende en in 38 gevallen bleek een minnelijke schikking moge- gecompenseerd lijk. Vervolgens heeft het college in 28 zaken uitspraak door internationale gedaan. Het college heeft 12 zaken gegrond verklaard en en Leven Lang Leren 16 zaken ongegrond. In drie gevallen moet nog uitspraak studenten. worden gedaan.

66 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 67 Corporate Governance Raad van Toezicht

Medezeggenschapsraad Bij de besluitvorming binnen de MR staan onderstaande De Medezeggenschapsraad (hierna: MR) bestaat uit uitgangspunten centraal: gekozen medewerkers en studenten vanuit de hoge- Raad van Toezicht school en is een formele gesprekspartner van het - de kwaliteit van onderwijs en onderzoek; College van Bestuur. De MR heeft recht op informatie - optimale ondersteunende dienstverlening; De Raad van Toezicht van Van Hall Larenstein houdt toezicht op het bestuur van en heeft advies- en instemmingsbevoegdheden op - een goede en veilige werken studiesfeer met aandacht Van Hall Larenstein, statutair ondergebracht in de Stichting Van Hall Larenstein. belangrijke onderwerpen die de hogeschool, studen- voor de menselijke maat. ten en medewerkers aangaan, zoals beschreven in het Met dit verslag legt de raad verantwoording af over het op de Stichting Van MR-Reglement, dat op zijn beurt gebaseerd is op de Wet De MR vergaderde dit kalenderjaar dertien keer. De ver- Hall Larenstein uitgeoefende toezicht in 2017. De Raad van Toezicht houdt op het Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk Onderzoek gaderingen werden afwisselend gehouden in Velp, Leeu- toezicht ten behoeve van de kwaliteit van het onderwijs, onderzoek en de (hierna: WHW). De MR speelt een belangrijke rol bij warden of via VideoConference. Vergaderingen van de beslissingen over voorgenomen besluiten inzake beleid MR zijn in principe openbaar en zowel medewerkers als bedrijfsvoering. Hij ziet toe op de uitvoering van werkzaamheden en de uit en maatregelen die invloed hebben op het primaire studenten kunnen plaatsnemen op de publieke tribune. oefening van bevoegdheden door het College van Bestuur en staat dit college proces. Via gesprekken met medewerkers en studenten De MR informeert zijn achterban over aankomende met raad ter zijde. De Raad bewaakt dat de doelen en de kwaliteit van de en discussies met het College van Bestuur levert de MR vergaderingen, zijn besluitvorming en andere belangrijke op een actieve en betrokken wijze een bijdrage aan een onderwerpen via Intranet en Studentnet. Ook overlegt hogeschool aansluiten bij de belangen van de maatschappij en het werkveld. plezierige en veilige studeer- en werkomgeving en kwali- de MR twee keer per jaar met de Raad van Toezicht, één tatief goed onderwijs. keer in aanwezigheid en één keer in afwezigheid van het De raad van toezicht was in 2017 als volgt samengesteld: College van Bestuur. De agenda’s voor deze overleggen De samenstelling en het functioneren van de MR zijn worden in nauw overleg met elkaar vastgesteld. Sinds Mevrouw A.M.A. van Ardenne-Van der Hoeven (1950) overeenkomstig de wettelijke bepalingen in de WHW. In 2016 overlegt het Dagelijks Bestuur MR twee keer per jaar Van november 2012 tot 1 november 2016 voorzitter van de raad van toezicht en lid van de benoemingen- en remune- de MR zijn de geledingen van elke locatie vertegenwoor- met vertegenwoordigers van de opleidingscommissies. ratiecommissie. Per 2 november 2016 benoemd tot lid van de commissie Onderwijs, Onderzoek en Kwaliteit (OOK), digd. Tot september 2017 telde de raad 20 zetels, vanaf vicevoorzitter van de raad van toezicht en voorzitter van de benoemingen- en remuneratiecommissie. Mevrouw september 2017 telt de MR 16 zetels, gelijkelijk verdeeld Onderwerpen van gesprek zijn de dossiers die op beide Van Ardenne is met ingang van 1 oktober 2017 waarnemend burgemeester van de gemeente Westland. Daarnaast over de twee locaties, Velp en Leeuwarden. Ten behoeve overlegtafels aan de orde komen. Gedurende 2017 heeft bekleedt zij diverse functies in het bedrijfsleven en de publieke sector. van de continuïteit binnen de MR treedt jaarlijks de helft de MR zijn instemming verleend op diverse beleidsno- Mevrouw dr. N. Harms (1956) van de leden af en blijft de andere helft van de leden -zit tities, onder andere Onderwijskalenders 2017-2018 en Met ingang van 1 april 2016 benoemd tot lid van de raad van toezicht en lid van de commissie Onderwijs, Onderzoek ten. De vrijgekomen zetels worden ingevuld op basis van 2018-2019, diverse Onderwijs- en Examenregelingen, en Kwaliteit (OOK). Per 2 november 2016 benoemd tot voorzitter van de commissie OOK. Mevrouw Harms was tot de resultaten van gehouden verkiezingen. Twee keer per Kaderbrief 2018, Verplichte vrije dagen 2017 en 2018-2019, 1 september 2017 onderwijsdirecteur van de Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen aan de VU. Vanaf studiejaar volgen de MR-leden een eendaagse training. In Reglement ombudsman, Profileringsfonds, Besteding 1 september 2017 is mevrouw Harms directeur van het Samenwerkingsverband VO in Zuid West Friesland. deze training komen onder andere vergadervaardigheden kwaliteitsgelden, Subsidieaanvragen verbeteren door- De heer drs. M.C. Korff (1954) en de WHW aan de orde. De MR kent drie commissies, te stroom mbo hbo, MR-reglement, Wijziging statuten Lid van de raad van toezicht sinds november 2012, voorzitter van de auditcommissie en tot 1 november 2016 lid van weten: Stichting Van Hall Larenstein en het beleid rondom de commissie OOK. Per 2 november 2016 herbenoemd tot lid van de raad van toezicht en voorzitter van de audit- Toelating. De MR heeft positief geadviseerd ten aanzien commissie. De heer Korff is voormalig directeur van Alfa Accountants. 1. Commissie Management & Organisatie van de Herbenoeming van leden van het CvB, Begroting De heer drs. R.H.J. Mooren (1956) 2. Commissie Onderwijs & Onderzoek Van Hall Larenstein 2018, Jaarrekening en Bestuursver- Van november 2012 tot 1 november 2016 vicevoorzitter van de raad van toezicht en voorzitter van de benoemingen- 3. Commissie Financiën slag Van Hall Larenstein 2016. De studentgeleding van de en remuneratiecommissie. Tot 1 november 2016 lid van de commissie OOK. Per 2 november herbenoemd vanaf dat Raad heeft een positief advies uitgebracht ten aanzien moment voorzitter van de raad van toezicht en lid van de benoemingen- en remuneratiecommissie. De heer Mooren De commissies spelen een belangrijke rol in de voor- van Prijsbeleid 2018-2019. is Director Global Solutions van Arcadis. bereiding van de agendapunten en besluitvorming. Na De heer ir. Ing. J.S.W. Ozenga MBA overleg met de overige raadsleden en het College van Lid van de raad van toezicht, lid van de auditcommissie. Benoemd tot lid van de raad van toezicht met ingang van Bestuur wordt het definitieve standpunt bepaald en 1 april 2017. Per 1 juni 2017 benoemd tot lid van de auditcommissie. De heer Ozenga was in het verslagjaar gemeente- schriftelijk aan het College van Bestuur medegedeeld. secretaris van de gemeente Harlingen . Zijn huidige functie is algemeen directeur van de gemeente Heemskerk. Bij zijn oordeelsvorming en besluitvorming maakt de MR gebruik van adviezen van zijn achterban en van opleidings- De heer drs. H.Th.M. Pieper (1962) en examencommissies. Lid van de raad van toezicht sinds november 2012, lid van auditcommissie. Per 2 november 2016 herbenoemd tot lid van de raad van toezicht en lid van de auditcommissie. De heer Pieper is dijkgraaf van het Waterschap Rijn en IJssel.

68 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 69 Raad van Toezicht Raad van Toezicht

Governancestructuur De commissie heeft in het kader van de kwaliteit de De Raad van Toezicht heeft een statutenwijziging van In 2017 is een nieuw Instellingsplan 2018-2021 ontwikkeld. Het toetsingskader van de Raad van Toezicht is richtlijn Nationale Studenten Enquête, de HBO-monitor en het de Stichting Van Hall Larenstein goedgekeurd. In de Daarbij is aan de orde dat we in de komende periode wil- voor de Raad van Toezicht en zijn commissies bij de medewerkertevredenheidsonderzoek besproken en statuten wordt vrijwaring tegen externe handelingen in len investeren in een meer waardengedreven organisatie. bespreking van de diverse onderwerpen. De Raad van de Raad hierover geadviseerd. Duurzaamheid was een de uitoefening van de functie van de leden van de Raad Het College van Bestuur heeft zich georienteerd op de Toezicht werkt met drie commissies: de auditcommis- thema dat eveneens aan de orde kwam. Verder heeft de van Toezicht, behoudens opzettelijke, ernstig verwijtbare essenties van een waardengedreven organisatie en met sie, de benoemingen- en remuneratiecommissie en de commissie het Brancheprotocol onderzoek en de uitvoe- of bewust roekeloze handelingen opgenomen vanwege een aantal bedrijven/instellingen gesproken over hoe zij commissie OOK. De auditcommissie voorziet de Raad ring van de Wet versterking bestuurskracht behandeld. de bewijskracht van de notariële akte. dat aanpakken. De opbrengsten daarvan zijn c.q. worden van Toezicht van advies op de financiële stukken zoals meegenomen bij de vertaling naar een interne wijze van de begroting, het bestuursverslag, de jaarrekening, de Werkzaamheden raad van toezicht De themabijeenkomst van de Raad van Toezicht han- bespreken van de kernwaarden. Dit zal tevens het cen- managementletter en het rapport van de controlerend In 2017 vergaderde de Raad van Toezicht vijfmaal. De delde over praktijkgericht onderzoek en de verbinding trale thema zijn bij de medewerkersdag in april 2018. accountant. Raad van Toezicht keurde onder andere het bestuursver- met de samenleving. Aan de hand van presentaties Met een externe hebben intervisiegesprekken plaats- slag 2016, de jaarrekening 2017, de kaderbrief 2018 en de gingen directeuren en (leading) lectoren nader in op gevonden over het thema Strategie = Executie. Daarbij De auditcommissie ontvangt elk kwartaal de financiële begroting 2018 van Stichting Van Hall Larenstein goed. de wijze waarop het onderzoek bij Van Hall Larenstein is gediscussieerd over het raamwerk van 4 versnellers: rapportage van het voorafgaande kwartaal evenals de Ter bespreking van de inhoud van het nieuwe instellings- wordt vormgegeven. Daarbij kwam de samenhang van Kies, Initieer, Oogst en Borg en hoe dat in de praktijk te rapportages van de managementgesprekken tussen plan 2018-2021 werd een aparte bijeenkomst georga- het onderzoek en de betekenis van het onderzoek voor gebruiken. Dat ook in de context van het nieuwe Instel- de directeuren en het College van Bestuur. De audit- niseerd. De leden van de raad waren gevraagd mee te de samenleving aan de orde. Verder werd besproken lingsplan. commissie vergaderde vijfmaal. In aanwezigheid van de denken over de omslag van een kpi gedreven organisatie op welke wijze de verbinding met het werkveld en de accountant zijn de managementletter en het accoun- naar een waardengestuurde organisatie. Werkdruk, omgeving tot stand komt. Vanuit zijn functie van Leading Er is deelgenomen aan diverse activiteiten van de tantsverslag behandeld. De auditcommissie adviseerde ziekteverzuim en de tevredenheid van de medewerkers Professional Agri & Food van Royal Haskoning DHV was Vereniging Hogescholen daar waar het gaat om voor de Raad van Toezicht de kaderbrief 2018, de jaarrekening en studenten zijn onderwerpen waaraan de Raad van Wil Duivenvoorden bereid gevonden om als gespreks- de HBO-sector relevante thema’s: Leven Lang Leren, 2016 en de begroting 2018 goed te keuren. Naast het Toezicht veel aandacht schonk. partner deel te nemen en zijn onafhankelijke reflecties in Praktijkgericht Onderzoek, Onderwijs en ICT, Open advies het bestuursverslag 2017 goed te keuren, gaf de te brengen. De Raad kreeg na afloop van een vergadering Science en Versterking van het aanpassingsvermogen auditcommissie het expliciete advies de continuïteits Op 30 mei 2017 vond de zelfevaluatie plaats van de Raad geregeld een presentatie, waaronder het masterplan voor van hogescholen in tijden van transitie door vernieuwend paragraaf en de daarin opgenomen meerjarenbegroting van Toezicht De voltallige raad was daarbij aanwezig. het Duurzame Kennislandgoed Larenstein en de lecto- HRM- en organisatiebeleid. goed te keuren. Als basis voor de zelfevaluatie is het Toezichtkader van raten, de financiering hiervan, de manier waarop deze de Raad van Toezicht gebruikt. Daarnaast was als input zijn ingericht en de wijze waarop onderwijs en onderzoek Tot slot: in de tweedaagse van College van Bestuur Het onderwerp “Verrekening BTW kosten gemene gebruik gemaakt van informatie verkregen uit interviews wordt verweven binnen Van Hall Larenstein. en directeuren is aandacht besteed aan onderlinge rekening Wageningen University & Research”, het aan de hand van een vooraf toegestuurde vragenlijst gedragspatronen in dit werkverband en welke krach- beroepschrift inzake de rijksbijdrage en de verkoop met de individuele leden van de Raad van Toezicht en Evaluatieyclus plannen, functioneren ten en belemmeringen dat met zich meebrengt. Door van aandelen van SKIOG zijn onderwerp van gesprek de leden van het College van Bestuur. Aan de hand van en beoordelen College van Bestuur de interactieve werkvorm werd van iedereen actieve geweest. Verder heeft de auditcommissie de liquiditeits- de zelfevaluatie van de Raad van Toezicht besprak de De Raad van Toezicht maakt via de Remuneratiecom- betrokkenheid gevraagd. De opbrengsten, zo bleek bij de prognose 2016-2021 en de Benchmark overhead hoge- Raad van Toezicht de relatie tussen Raad van Toezicht missie jaarlijks planningsafspraken met het College evaluatie werden op waarde geschat. Afgesproken is dat scholen 2017 besproken. en College van Bestuur. van Bestuur voor het betreffende jaar. Deze afspraken met ditzelfde thema en deze werkvorm dat ook intern worden schriftelijk vastgelegd. Het gaat daarbij om zowel ingezet zal worden ten behoeve van de samenwerking De benoemingen- en remuneratiecommissie kwam een- De Raad van Toezicht herbenoemde mevrouw A.C Keizer- kwantitatieve afspraken als om kwalitatieve afspraken. tussen directeuren en adjunct-directeuren. maal bijeen. Tijdens deze vergadering vond mede aan de Mastenbroek met ingang van 1 augustus 2017 tot lid van Jaarlijks, zo ook in 2017, wordt daarop gerapporteerd. hand van een 360graden feedbackscan, de beoordeling het College van Bestuur van Van Hall Larenstein voor De resultaten zijn daarbij onderwerp van gesprek in de Relatie met de medezeggenschapsraad van het College van Bestuur plaats. Daarnaast werden een periode van vier jaar. Gelet op het gegeven dat de context van de beoordeling van het College van Bestuur. De Raad van Toezicht overlegde in het verslagjaar tweede resultaatafspraken 2018 met het College van Bestuur voorzitter van het College van Bestuur de heer P.C.A. van Bij de evaluatiecyclus is de afgelopen jaren, zo ook in maal met de medezeggenschapsraad. Bij beide verga- besproken. Dongen voor onbepaalde tijd in de functie van voorzitter 2017, tevens het instrument van 360 graden feedback deringen was het College van Bestuur naast de raad van van College van Bestuur is aangesteld, besloot de Raad ingezet met betrokkenheid van Raad van Toezicht, Col- toezicht aanwezig. : in juni 2017 in aanwezigheid van en De commissie OOK vergaderde viermaal. Een deel van van Toezicht tot continuering van de aanstelling van de lege van Bestuur, directeuren, MR en medewerkers. De in december zonder het College van Bestuur. De onder- de vergaderingen is ingeruimd voor gesprekken met heer Van Dongen in de functie van voorzitter College van resultaten daarvan zijn onderwerp van gesprek geweest werpen die onder andere aan de orde kwamen waren de verschillende gremia van de hogeschool. In april sprak de Bestuur. tussen Raad van Toezicht en College van Bestuur. werkdruk, het medewerkertevredenheidsonderzoek de commissie met leden van opleidingscommissies. In de Professionalisering College van Bestuur studenttevredenheid en de implementatie van de resul- meivergadering spraken de regierolhouders team over De Raad van Toezicht besloot de vervreemding van taatverantwoordelijk teams. hun procesmatige en inhoudelijke taken. In het najaar de aandelen van Stichting Kennis Innovatief Onder Professionalisering College van Bestuur spraken leden van de commissie met de regierolhouders nemerschap door het College van Bestuur van Van Hall Het College van Bestuur heeft in 2017 diverse professio kwaliteit. Daar kwamen met name de door hen interventies Larenstein, goed te keuren. naliseringsactiviteiten ontwikkeld. Deze activiteiten op het gebied van kwaliteit aan de orde. stonden in het teken van de actualiteiten in het betreffende jaar.

70 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 71 Raad van Toezicht Raad van Toezicht

Branchecode goed bestuur hogescholen Naar zijn oordeel is de raad in zijn samenstelling onaf- Het rooster van aftreden van de Raad van Toezicht De Raad van Toezicht heeft conform het gestelde in de hankelijk; dit in overeenstemming met de eisen die de statuten van Stichting Van Hall Larenstein toegezien dat statuten en de Branchecode goed bestuur hogescholen Eerste benoeming Herbenoeming Lopende termijn tot de Branchecode goed bestuur hogescholen is nageleefd. daaraan stelt. Er was geen sprake van besluitvorming Mevrouw A.M.A. van Ardenne- 01-11-2012 01-11-2015 01-11-2019 Op de website van Van Hall Larenstein zijn de in de branche waarbij tegenstrijdige belangen van de leden van de Raad Van der Hoeven code aangegeven regelingen en documenten te vinden. van Toezicht aan de orde zijn geweest. In zijn toezichthoudende rol ziet de Raad van Toezicht Mevrouw dr. N. Harms 01-04-2016 30-04-2020 erop toe dat de leden van de raad onafhankelijk zijn. De heer drs. M.C. Korff 01-11-2012 02-11-2016 01-11-2020 De heer drs. R.H.J. Mooren 01-11-2012 02-11-2016 01-11-2020 De heer ir. Ing. J.S.W. Ozenga MBA 01-04-2017 31-03-2021 Relevante nevenfuncties van de Raad van Toezicht De heer drs. H.Th.M. Pieper 01-11-2012 02-11-2016 01-11-2020

Naam Relevante nevenfuncties Mevrouw A.M.A. van Ardenne- • Voorzitter Marga Klompé Stichting/initiatief Bijzondere Leerstoel Marga Van der Hoeven Klompé Tilburg University • Lid Raad voor de leefomgeving en infrastructuur • Voorzitter Dutch Biorefinery ClusterLid BIC Board • Voorzitter Raad van Commissarissen Zorgcombinatie Argos, Regio Waterweg • Lid Advisory Board Responsible Investments PGGM • Voorzitter van Stichting Nederlandse Algemene Kwaliteitsdienst tuinbouw (Naktuinbouw) • waarnemend Burgemeester van de Gemeente Westland (m.i.v 1 oktober 2017) Mevrouw dr. N. Harms • Maat bij maatschap akkerbouwbedrijf Tjalma-Harms De heer drs. M.C. Korff • Lid Raad van Commissarissen Agruniek-Rijn Vallei Holding • Bestuurslid CH Bennekom • Bestuurslid Stichting Alfa Omega • Commissaris van Agro (tot april 2017) De heer drs. R.H.J. Mooren • Voorzitter Stichting WTC Arnhem-Nijmegen • Lid Commissie voor de milieueffectrapportage • Bestuurslid Stichting Rail Center • Bestuurslid Stichting Groeneveld De heer ir. Ing. J.S.W. Ozenga • Voorzitter raad van toezicht Fries Sociaal Planbureau. MBA • Voorzitter raad van toezicht Partoer. • Directeur-Bestuurder Ontwikkelingsmaatschappij Westergo BV De heer drs. H.Th.M. Pieper • Vice voorzitter Unie van waterschappen • Voorzitter Raad van Toezicht Saxenburgh Groep • Voorzitter bestuur Stichting Wateropleiding • Voorzitter Human Capital Agenda Topsector Water • Vice voorzitter RvT Europa decentraal • Voorzitter NWB fonds • Lid NWP bestuur • EIP Water Steering Group member

72 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 73 Bijlagen Bijlagen

Bijlagen Speerpunten 2017 Onderdeel Speerpunten 2017 Realisatie Kernwaarden en speerpunten 2017 3. Ondernemend: Wij zijn innovatief, we volgen wat er om Onderwijs 1. Ontwikkelen nieuw onderwijs jaar 1. NSE: De algemene tevredenheid (oordeel over ‘je studie Onze kernwaarden helpen ons in het gesprek over wat ons heen gebeurt, gaan vaak net een stap verder dan 3 en 4. Start 3e jaar nieuw onder- in het algemeen’) is hogeschool breed licht gestegen kwaliteit in de praktijk, in ons gedrag en onze houding wat er van ons verwacht wordt en benutten kansen wijsconcept inclusief nieuwe/aange- van een 3.76 naar een 3.79 op een 5-puntsschaal. inhoud. De kernwaarden van Van Hall Larenstein zijn: aan om onze doelen te realiseren. Door korte commu- paste majors en minors HBO-monitor: De tevredenheid bij de laatste meting nicatielijnen en persoonlijk contact kunnen wij flexibel 2. Kwaliteitscultuur gekenmerkt door onder de alumni over de studie is 73% en is met 7% 1. Duurzaam: Bij alles wat we doen worden wij gedreven inspelen op nieuwe ontwikkelingen; open en reflectief gesprek met gestegen ten opzichte van de vorige meting. door de ambitie een bijdrage te leveren aan een duur- 4. Verantwoordelijk: We doen wat we zeggen en laten elkaar, studenten en het werkveld. MTO: er een lichte stijging in medewerkerstevredenheid zame samenleving, waarbij de aspecten people, planet zien wat we doen. We zijn aanspreekbaar op de bij- 3. Verhogen rendement en verlagen zichtbaar (MTO 2015; 6,4 en MTO 2017; 6,5) en profit in evenwicht zijn; drage die wij leveren aan de te realiseren resultaten. uitval 2. Hiermee is een duidelijke stap voorwaarts gemaakt. Wat 2. Betrokken: Wij zijn betrokken bij de student, bij elkaar, 4. Zorgen dat de deeltijd opleidingen, voorbeelden: bij de organisatie en bij onze samenwerkingspartners. masters en ad’s voldoen aan de - tijdens de medewerkersdag in september zijn Persoonlijk contact met studenten, collega’s en part- beleidskaders. Plannen nieuwe gesprekken geweest over kernwaarden ners is belangrijk voor ons. Door elkaar te kennen en opleidingen uitvoeren. - de rrh-kwaliteit van de opleidingen hebben een intervi- oprecht te luisteren naar een ander, kunnen wij beter 5. Verhogen instroom nationaal en siedag met elkaar gehad. samenwerken. We zijn ook inhoudelijk betrokken bij de internationaal - tijdens de OpCo-trainingen zijn rollenspellen geweest sectoren waarvoor wij opleiden en onderzoek doen; 6. Opvangen bezuinigingen door waarbij met studenten is gereflecteerd.

hogere effectiviteit en efficiëntie in - er is een vaste klankboardgroep bij ICT, bestaande uit onderwijs studenten en medewerkers. - er is een VHL-brede advisory board 3. Uitval is iets beter geworden, switch en rendement niet. 4. De deeltijdopleidingen, masters en ad’s voldoen aan de bestaande kaders. Er is een pas op de plaats gemaakt t.a.v. de doorontwikkeling van de deeltijdopleidingen. Gezien de kleine instroom in deze opleidingen wordt hier nog verder over nagedacht. De stuurgroep leven lang leren en een stuurgroep Masters zijn ingericht om hier verder richting voor te bepalen. 5. Op de locatie Leeuwarden studeren 173 buitenlandse studenten, wat 8,8% groei betekent t.o.v. 2016. Op de locatie Velp studeren 298 buitenlandse studenten, wat een kleine groei van 8% inhoudt. 6. Is gerealiseerd, in 2017 en voorgaand jaar is een beperkt positief financieel resultaat gerealiseerd.

74 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 75 Bijlagen Bijlagen

Onderdeel Speerpunten 2017 Realisatie Onderdeel Speerpunten 2017 Realisatie Onderzoek 7. 15% externe onderzoeksgelden 7. Is gerealiseerd, in 2017 is dit 15%. Organisatie- 15. Duurzaamheid 15. Duurzaamheid: 8. Toename inzet docent- 8. Nagenoeg gelijk gebleven. ontwikkeling - MVO niveau volgende niveau - gerealiseerd onderzoekers in het onderzoek 9. Smartsheet is geïmplementeerd, een systeem waar- ‘Erkend’ - gedeeltelijk gerealiseerd: 9. Realisatie van de ontwikkelde kpi’s mee de onderzoeks-KPI’s worden bijgehouden. Een - Opleidingen halen AISHE drie - Milieukunde (2015), Kust- en Zeemanagement (2016), ten behoeve van de borging van de optimalisatie is nog nodig t.a.v. de KPI’s uit het nieuwe sterren in 2017 Bos- en Natuurbeheer (2016), Management van de kwaliteit instellingsplan, financiële KPI’s, klanttevredenheid en - Implementatie haalbare doelen Leefomgeving (2017), Land- en Watermanagement 10.Bijdragen aan Centers of Expertise definities. Dit wordt begin 2018 afgerond. voor BREEAM certificering voor (2017), Diermanagement (2017), Dier- en Veehouderij - 11. Betrokkenheid nationale weten- 10. Penvoerder van CoE’s Kenniscentrum Natuur en Leef- gebouw en omgeving inclusief Tuinbouw en Akkerbouw (2017), International schapsagenda omgeving (KCNL) en Agrodier. Goed verbonden met 16. Internationalisering Development Management (2017), Tuin- en Land- Food, Greenports en Open Teelten en met Deltatech- - Intensievere samenwerking met schapsinrichting (2017). Overige opleidingen behalen nologie, Biobased Economy en Watertechnologie. speerpuntlanden op basis van de dit begin 2018. 11. Elke lector heeft de relatie met vragen van de NWA business cases - niet gerealiseerd. BREEAM bleek geen passende vastgelegd en in gebruik. Een lector is betrokken bij - Groei internationale studenten certificering. een NWA-startimpulsproject (jeugd-natuurparticipatie) vooral via 2+2 16. Internationalisering: van route ‘’veerkrachtige samenlevingen’’. 17. Communicatie met studenten In 2017 heeft een herijking van de kadernotitie inter- Personeels- 12. Professionalisering: Scholing geor- 12. In 2017 zijn meerdere trainingen, cursussen en - Hogere studenttevredenheid over nationalisering plaatsgevonden en zijn er business ontwikkeling ganiseerd door VHL Academy o.a. opleidingen verzorgd, zie pagina 43. het contact tussen de docent en cases aangeleverd voor de planperiode 2018-2021. Met didactiek, BKE, SKE en onderzoek. 13. Resultaatverantwoordelijke teams zijn geïmplemen- student India is onderzoek gedaan naar de uitbreiding van de 13. Resultaatverantwoordelijke teams: teerd. Een belangrijke conclusie is dat er stappen zijn - Tijdige en correcte informatie- 2+2 naar Jaipur, voor een samenwerking binnen de realisatie ontwikkeldoelen en gezet. Een aantal teams liggen goed op koers. Het ene voorziening over roosters, cijfers MBA van Wellingkar en een minor aanbod voor India. ambities van en door de teams. team is beter op elkaar afgestemd dan het andere en studievoortgang Voor Indonesie is bekeken of een 2+2 interessant 14. Werkdruk: implementatie van team.Komend jaar is bij aantal teams nog coaching is, maar i.v.m. het ontbreken van beursprogramma’s hogeschool brede maatregelen en gewenst. voor bachelors zullen deze op korte termijn nog niet merkbare verbeteringen in de MTO 14. In 2017 liet de tevredenheid een lichte verbetering zien ontwikkeld worden. Wel is er financiering binnenge- 2017. t.o.v. vorige jaren. Alle teams hebben resultaten van haald voor het opstarten van Erasmus exchange met het team besproken en verbeterafspraken gemaakt Indonesie zodat studenten van onze partners bij Van om medewerkers het beste uit zichzelf te kunnen laten Hall Larenstein een minor kunnen gaan doen. halen. 17. Communicatie met studenten - een lichte stijging is te zien van 0,02 punt (op 5-puntsschaal) - stijging is te zien in de studenttevredenheid over de informatievoorziening van studievoortgang. Verdere verbeteringen worden verwacht na implementatie van ICT-programma Osiris. Ondersteuning 18. Faciliteiten voor studenten 18. Deze hebben een flinke stijging laten zien in de NSE. diensten verbeteren: ICT en werkplekken Resp. stijging van 0,31 en 0,44 (op 5-puntsschaal in NSE) 19. Managementinformatiesysteem 19. In 2017 is een aanvang gemaakt met het MIS. Dit wordt inrichten en informatiebeleid in 2018 uitgerold. opstellen 20. Medio 2017 is een start gemaakt met het implemen- 20. Optimaliseren HR-systeem tatietraject digitaliseren en automatiseren interne 21. Verbeteren processen processen. In het najaar zijn de processen Verzuim en Poortwachter geimplementeerd en beschikbaar gesteld. 21. E en aantal medewerkers van ondersteunende diensten hebben een LEAN-cursus gevolgd. Vanuit deze cursus volgt de opdracht om een proces te verbeteren. Dit moet nog grotendeels nog plaatsvinden.

76 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 77 Bijlagen Bijlagen

Organogram Om het organogram goed te kunnen lezen kunt u deze pagina roteren. In Acrobat Reader gaat dat via: rechtermuiskonop > Rotate Clockwise.

78 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 79 Bijlagen Bijlagen

Om deze pagina’s goed te kunnen lezen kunt u deze pagina roteren. In Acrobat Reader gaat dat via: rechtermuiskonop > Rotate Clockwise.

MIP Onderzoek naar een speciale aparte Master Foodse- In grote lijnen zijn alle MIP-gelden besteed conform het curity of SDG’s, en onderzoek naar een speciale lector plan. Per actielijn ter toelichting (de tabel volgens format SDG’s in de volle breedte leverde op dat het niet zinnig is. als aparte bijlage): Wel wordt een consortium gebouwd om een onderzoeks- programma voor een meer gefocussed associate lecto- Subsidieadviseur Subsidieadviseur blijft nodig en afdoende levert bijdrage. uit Moet subsidie- opbrengst draaien, kunnen dat zover voor kan. - CoE-doorontwik geborgd. keling • De subsidie- en CoE-ondersteuning (a1) heeft de raat SDG’s gefinancierd te krijgen met externe middelen. Opmerkingen, leerpunten, blokkades

beoogde resultaten opgeleverd en heeft in de eerste Dit loopt nog door in 2018 en wordt met eigen middelen - helft van 2017 het budget uitgeput. CoE-ontwikkelingen verder gebracht. zijn ondersteund, subsidie-aanvraag adviezen zijn gegeven en een mkb-loket is opgezet. De rest van het budget is voornamelijk gebruikt voor het reeds lopende promotieonderzoek op gebied van • De duurzaamheidsprojecten (a2) zijn met de rest van voedselzekerheid (Carnitine in de Dairy Chain) en het dit budget afgerond en verder met eigen beleidsgeld verstevigen van het internationale netwerk op voedsel- voortgezet. Vrijwel alle opleidingen hebben 3 sterren- zekerheidsgebied (ongeveer conform de oorspronkelijke Doorgaan met centrale centrale met Doorgaan subsidieondersteuning. en sub - intervisie Regionale - sidie-ondersteunings-evene menten is gestart: Loketfunctie [email protected] vanuit CoE-ondersteuning CoE-middelen. eigen onder Hall Larenstein Van nu meer dan andere steunt hao-instellingen. bij ondersteuning Stevige doorontwikkeling. Plus laatste en Groene MIP- verantwoordingen Uitgevoerde acties en Uitgevoerde 2017 resultaten AISHE certificaat behaald of zijn er de laatste hand aan doelstelling van deze actielijn) met uitwisselingsprojec-

aan het leggen. De MVO-erkenning is behaald en op ten zoals Water Lillies, Tree Tops en het Elite Cattle Men - de Sustainabul is Van Hall Larenstein nummer 2 van Programme. de hbo-instellingen. • Op de volgende pagina’s zijn de specificaties nader • De opbouw van de onderzoeksagenda’s en portfolio’s uitgewerkt. van de drie Applied Research Centra (a3) is verder bestendigd en de onderzoeksinfrastructuur is neer- woordingen Subsidie-ondersteuning Subsidie-ondersteuning toeren op volle draait deelname aan met draaiend, netwerken. relevante hebben zelf De ARC-’s subsidieschrijf-expertise opgedaan. bij aan - Intervisie-sessies vragen. - subsidieaan aantal Groot RAAK, EU, begeleid: vragen H2020 regionaal nog CoE-ondersteuning en bij sector groene steeds, en voor doorontwikkeling Reviews Plus-verant Groen MIP-en gezet. Ook internationaal zijn onderzoeken gestart en acties en Uitgevoerde 2016 resultaten netwerken opgebouwd in de speerpuntlanden. Bij Food and Dairy is ook budget vanuit de actielijn d4 gebruikt voor het financieren van enkele voedselzekerheids- project (carnitine in de dairy chain en opbouw van het internationale onderzoeksnetwerk), dat ook onder lijn a3 had kunnen vallen (zie verder bij d4). ronde e

• De budgetten van actielijnen d1, d2 en d3 waren in 2016 reeds uitgeput en activiteiten zijn met eigen middelen voortgezet. Voorstellen voor NWE en Nl-Dld voor Voorstellen concept goedgekeurd: H2020 1x als partner 4D4F • Actielijn voedselzekerheid (d4) is met goedkeuring Oils als toegekend; Zeevivo Raak-pro mee partner toegekend dairy tech Raak-mkb Familiy toegekend wetter: Raak publiek Better ‘16 afgewezen NWO-ARF • • ok • Niche Rwanda Trekkersoverleggen Bestuursoverleggen CoE’s groene midterm Goedkeuring subsidievoorwaarden van kennis Brede uitgebreid extern Netwerk op orde per ARC organisatie Interne vaker steeds wordt Subsidieadviseur gevraagd. opgesteld/ Subsidietraject-proces besproken naar GP-lectoraten Tussenrapportages tevredenheid oké. MIP-rapportage Bereikte resultaten 2015 resultaten Bereikte : Resultaat • • • • NSR naar 2 • Interreg omgebogen naar het opzetten van een onderzoeksom- - geving op het gebied van de Sustainable Development - Goals (SDG’s). Inmiddels hebben de SDG’s een prominente plek gekregen in het instellingsplan 2018-2021 en hebben alle lectoraten een verbinding gelegd met een

of meer SDG’s. commissie ding implementatieplan ding implementatieplan MIP en deelplannen turestelling: februari 2015 februari turestelling: en verantwoor MIP zelf Raak MKB niet; Raak pro Raak pro Raak MKB niet; wellicht en bijen Impact lectoraat: niet score, Positieve genoeg hoog Trekkersoverleggen, bestuursoverleg voor Rapportages Review naar de Informatie Instelling EU-bijeenkomst informatie/subsidie: mails Procesbeschrijving Vaca subsidieaanvraag Bereikte resultaten resultaten Bereikte indicatoren a.h.v 2014 • Regie op deelplannen • Regie • Resultaat: • • • • • • • • Indicatoren per Indicatoren uitkomst tevreden aanvragen aanvragen tevreden eerste bij loket(ten), lijn. - subsi # aanvragen die Raak, EU, NICHE voor # aanvragen komen onderzoek terecht goed op orde; netwerken 30 HD Van Hall Larenstein BRIN: 30 HD Van lijn: a1 Actie responsiviteit a.1.1 Activiteit: Beoogde per uitkomst activiteit Werkveld ons kan vinden, goed loket(ten) subsidie aanvragen degelijke per netwerken speerpunt

80 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 81 82 Bijlagen Bestuursverslag 2017 BRIN: 30 HD Van Hall Larenstein Actie lijn: a2 Activiteit: a.2.1 Koploper in Duurzaamheid Beoogde Opmerkingen, uitkomst per Indicatoren per Bereikte resultaten Uitgevoerde acties en Uitgevoerde acties en leerpunten, activiteit uitkomst 2014 a.h.v indicatoren Bereikte resultaten 2015 resultaten 2016 resultaten 2017 blokkades Opleidingen AISHE- certificering AISHE: bij 10 opleidingen AISHE: alle opleidingen nulmeting en pva MVO-audit toegewijd MVO-erkend behaald !! MVO moet ‘’in de duurzaam 3 sterren, elke oplei- nulmeting; planning en voor 3 sterren behaald Met upate mvo-beleid lijn’’ belegd zijn. Bedrijfsvoering ding; NVAO voorbereiding gedaan Miliekunde 3 sterren behaald; NVAO- duurzaam Duurzaamheids- aanvraag gedaan AISHE-drie sterren bij de Alle andere opleidingen ook Onderhoud en Instelling kenmerk, MVO & MVO-beleid (begin 2015 Onderbouwing MVO-audit (toets-dossier); volgende paar opleidingen: AISHE drie sterren; bijna aanjagen blijft duurzaam BREEAM vastgesteld) toetsdatum; borging MVO-beleid vast- KZM en BNB gelukt; laatste in januari/ nodig voor Kenniscentra SustainaBul: top gelegd. febr 2018. vervolg. Van Hall drie; NVAO- Omgevingsprojecten Green Office gestart. Green office in bedrijf Larenstein keurmerk Leeuwarden en Velp: Personeelsgroepen per locatie. Opvolging mvo-audit Breeam feitelijk niet haalbaar Begin 2018: Evenementen, Scan voor BREEAM Green step forward uitingen. adviezen voor bestaande bouw; wel vieren en bezoekers, nulmeting BREEAM in-use nulmeting -klaar maatregelen in de geest publiceren dat adviesaanvragen Programma van Eisen: Gebouw Velp duurzamer.; Lw: plan Gebouw in Leeuwarden ervan. MVO-erkenning verbouwing gestart duurzamer er is en alle Landgoed Larenstein: Landgoed plan SustainaBUL hbo nr 2! opleidingen 3 kansenkaart Zonneboot vaarde BREEAM in USE sterren Aishe Nog maar beperkt uit hebben. De zonneboot heeft weer SustainaBUL bij top tien: MIP-middelen; merendeel uit Van Hall gevaren eigen middelen. Larenstein de meest duurzame hogeschool.

BRIN: 30 HD Van Hall Larenstein Actie lijn: a3 Activiteit: a.3.1 water&land/natuur

Beoogde Opmerkingen, uitkomst per Indicatoren per Bereikte resultaten Uitgevoerde acties en Uitgevoerde acties en leerpunten, activiteit uitkomst 2014 a.h.v indicatoren Bereikte resultaten 2015 resultaten 2016 resultaten 2017 blokkades Aanvullend Geleidelijke groei • Het onderzoeksbeleid Leading lector Aanstelling 2 additionele Kostendekkend draaien van Voor degelijke budget voor extern budget con- voor deze groep is. ln Drie lectoren aangesteld lectoren voor Flood Defense alle lectoraten lukt. onderzoek ambi- onderzoek; form VHL-begroting februari 2015 vastge- en Bodem tie is afzonderen raak/EU/ werk- (GS2-financiering ) steld: “Contourennota Meerjarenplan; beleid gereed. Aansluiting onderzoek-on- eigen budget veld-projecten 1 EU-raak ARC (onderzoeksgroep Portfolio van ieder lectoraat derwijs geconsolideerd; nodig, ook t.b.v. overheids Delta Areas & Resources)” Subsidieproces gereed vullen met oogmerk kosten- onderzoekje laat zien dat er cofinanciering projecten 2014/15 dekkend draaien ook na 2016 nog wat nodig is. Uit eigen subsidietrajec- geleidelijke groei • RAAK-pro Zeevivo RAAK publiek toegekend (Better Wetter) middelen in 2018 verder. ten voor toege- tot kwart van kansrijk RAAK ZeeVivo toegekend, Kenniskringen lectoraten past onderzoek. populatie in 2015 RAAK: OILS (als partner) actief Portfolio ieder lectoraat 2 promoties gereed; • Era+ strat allianties: nog Subsidieproces helder en gedragen. Ook binnen KC Natuur en gevuld t/m 2020 Promotie 2 bezig niet, herindienen Leefomgeving trajecten zijn 5 grote evenemen- 3 CoE Deltatechnology projecten goed- Living Labs in Nederland en langduriger dan ten/ jaar gekeurd Projectmatig werken geïm- buitenland (Indonesië o.a.) de MIP-periode. plementeerd binnen domein bestendigd met gefinan- Lastig te finan- netwerk interna- Erasmus+ strategisch partnership goed- cierde projecten cieren. tionaal beperkt/ gekeurd (partner) Living Labs actief in degelijk Nederland en Indonesië Aantal projecten bezig bij Uit midterm- EU-COST aanvraag toegekend (Marine Aanzet andere landen lopende CoE’s: KC Natuur audit kwamen conservation) en Leefomgeving en CoE nog aandachts- Diverse subsidieaanvragen Deltatechnologie punten: aan te Partner Interreg NSR pakken in 2018. Evenementen in Velp en Het ARC Delta Area & Nuffic Niche Rwanda goedgekeurd Leeuwarden Resources draait en heeft (partner) een positieve midterm-audit doorlopen op 22 nov 2017. Het laatste MIP-budget voor dit ARC is aan de organisatie en projectacquisitie besteed. Van HallLarenstein Bijlagen 83 84 Bijlagen Bestuursverslag 2017 BRIN: 30 HD Van Hall Larenstein Actie lijn: a3 Activiteit: a.3.2 voedsel/dairy Beoogde Opmerkingen, uitkomst per Indicatoren per Bereikte resultaten Uitgevoerde acties en Uitgevoerde acties en leerpunten, activiteit uitkomst 2014 a.h.v indicatoren Bereikte resultaten 2015 resultaten 2016 resultaten 2017 blokkades Aanvullend geleidelijke groei • leading lector aange- Lectoraten compleet Cofinanciering onderzoeks- Kostendekkend draaien van Voor degelijke budget voor extern budget steld PhD-trajecten Beleid gereed projecten in aanvraag RAAK alle lectoraten onderzoeks-am- onderzoek; 1 EU-project 2016 of etc. bitie is afzonde- raak/EU/werk- 1 Raak 2014/15 • inauguraties lectoren CoE-food en agrodier projecten Enkele langlopende projec- Aansluiting onderzoek- ren eigen budget veld-projecten geleidelijke groei (2 in 2014) Ook Open teelten ten binnengehaald onderwijs geconsolideerd; nodig, ook t.b.v. aantal betrok- tot kwart van sterk afhankelijk van fase van cofinancieren ken studenten/ populatie • Deelprojecten, 4D4F project akkoord Ook CoE Food en Agrodier- lectoraat. subsidietrajec- docenten 1 afgerond 3 bezig China-activiteiten projecten, beperkt Open ten voor toege- promotie- met promotie • VAC basis staat. Samenwerkingen China / India: Teelten en Greenports, CEW, Portfolio ieder lectoraat past onderzoek. trajecten 3 /jaar samenwerkings-overeenkomsten CBBE gevuld t/m 2020 evenementen Inhoudelijke Eigen bijdrage CoE’s Promotietra- Internatio- docenten hebben Voedingsapplicatiecentrum vrijwel Living Labs in Nederland jecten zijn naal netwerk: eigen “kennis” gereed Evenementen, deels in en buitenland (China, India) langduriger dan beperkt en netwerk van totaal het kader van inauguratie bestendigd met gefinan- de MIP-peri- degelijk 20 bedrijven en Carnitine in the dairy chain: carnifit lectoren cierde projecten ode. Lastig te onderzoekers interventiestudie van start financieren. Wel Internationaal verder Forse inbreng bij CoE’s : enkele gestart. Compensatie wegvallen Food, Agrodier, Open Teelten praktijkleervoor- en Greenports In 2018 lopen zieningen : financiering Watertechnologie, Biobased lector-aanstel- dier-onderzoek/ow en bij- Economy lingen af: veel drage Dairy Campus aandacht voor Midterm audit in februari vernieuwingen Afronden carnitine-project 2017 van dit ARC. dan.

Uit midterm- audit kwamen nog aandachtspunten: aan te pakken in 2018.

BRIN: 30 HD Van Hall Larenstein Actie lijn: a3 Activiteit: a.3.3 Dier/ dierenwelzijn Beoogde Opmerkingen, uitkomst per Indicatoren per Bereikte resultaten Uitgevoerde acties en Uitgevoerde acties en leerpunten, activiteit uitkomst 2014 a.h.v indicatoren Bereikte resultaten 2015 resultaten 2016 resultaten 2017 blokkades Aanvullend geleidelijke groei • Leading lector aange- Beleid gereed Lector weidevogels Kostendekkend draaien van Voor degelijke budget voor extern budget via steld Evaluatie oké Opvang lectoraat Bijen (i.v.m. alle lectoraten onderzoeks-am- onderzoek; 1 EU-project 2016 Lector bijengezondheid ziekte) bitie is afzonde- via raak/EU/ of 1 Raak 2014/15 • versterking band NHNF Aansluiting onderzoek- ren eigen budget werkveld- of provincie of • Raak-voorstellen, RAAK mkb family dairy tech goedgekeurd Aanvullingen onderzoeks- onderwijs geconsolideerd nodig, ook t.b.v. projecten overheid (BO) H2020-voorstel; groep met kenniskringen cofinanciering aantal betrok- geleidelijke groei • begin 2015: dierentuin- Dierentuinconferentie in jan 2015 Portfolio ieder lectoraat subsidietrajec- ken studenten/ tot kwart van voeding congres Eigen bijdrage van onder- gevuld t/m 2020 ten voor toege- docenten populatie • Era-plus-plan, concept Professionalisering van onderzoekers zoekssubsidies past onderzoek. promotie- 1 bezig met promotie voorstel Living Labs in Nederland en trajecten 3/jaar Onderzoeksgroep op orde, bijna compleet Aanvragen raak, efro, nwo etc. buitenland (India) besten- Promotie evenementen .. netwerk internatio • begin 2015: lectoraat Dierenwelzijn, biodiversiteit, digd met gefinancierde trajecten zijn internationaal naal beperkt: bijenmakelaar agribusiness projecten langduriger dan netwerk op • o.a. vogelgriep, de MIP-periode. orde vlsdievenproject, Buitenland: Servië/ Ethiopië Enkele projecten bij Lastig te finan- handboek dieren in en Duitsland draaiende CoE’s: met name cieren de zorg Greenports en natuur en leefomgeving (biodiversiteit) NB door ziekte van lectoren wat tegenslag in de opbouw van deze onderzoeksgroep. Van HallLarenstein Bijlagen 85 86 Bijlagen Bestuursverslag 2017 BRIN: 30 HD Van Hall Larenstein Actie lijn: d.1 Activiteit: d.1.1 Uitvoeren KTNN / Inzet van makelaars i.v.m. uitvoering agro-agenda Noord Nederland Beoogde Opmerkingen, uitkomst per Indicatoren per Bereikte resultaten Uitgevoerde acties en Uitgevoerde acties en leerpunten, activiteit uitkomst 2014 a.h.v indicatoren Bereikte resultaten 2015 resultaten 2016 resultaten 2017 blokkades Met provincies, Indicatoren: aantal • uitvoering agroagenda Ontwerpen voor haven Munein en kade Noord oost Friesland Voortzetting van ingezette Exploitatie van regio’s en secto- opdrachten, aantal Noord Nederland: onder Burgum RAAK project Better Wetter koers met eigen middelen kenniswerk- ren worden betrokken regio’s meer: (zie brochure dec zorgt voor stevige activitei- plaats uit eigen afspraken en sectoren, aantal 2014) Bodemgerelateerde activiteiten ten middelen of met gemaakt over studenten actief • invoering Regioleren Diverse klussen uit de project-inkom- beroepsauthen met beroepsauthen- in onderwijs Van Hall kenniswerkplaats: sten blijft lastig. tiek leren aan- tiek leren. Larenstein 2 ontwerpen ikv LML301 voor sluitend op de Regelmatige • ronde tafel kringloop- een tweetal locaties agenda van de (minstens jaarlijks) landbouw N-NL 4 dorpsenergieplannen ikv regio/sector. presentatie van LML202 Deelname van projecten op regio, Kleine opdrachten voor SP de kennisinstel- sector of Noord-NL- punten lingen aan alle schaal praktijkgerichte Minstens 4 lectora- Westerkwartier projecten van ten zijn betrokken Kleine opdrachten voor SP de agro-agenda met projecten in de punten Noord Neder- regio. land inclusief Deelname aan mini- Veenkoloniën internationali- maal 4 projecten uit Themadag voedsel sering via agro- de agro-agenda die strategieën door studenten. sector NN ook aansluiten op POP aanvraag innovatie groene groei centrum. Lector Toine Minimaal 1 project Smiths betrokken voor studenten met Lector Bodem zal worden een internationale betrokken bij het project component Bodem

BRIN: 30 HD Van Hall Larenstein Actie lijn: d.2 Activiteit: d.2.1 Herprofilering onderwijs-aanbod Beoogde Opmerkingen, uitkomst per Indicatoren per Bereikte resultaten Uitgevoerde acties en Uitgevoerde acties en leerpunten, activiteit uitkomst 2014 a.h.v indicatoren Bereikte resultaten 2015 resultaten 2016 resultaten 2017 blokkades Afgeslankte set Nieuwe lijst met • Basis voor leerlijn In 2015-2016 start jaar 1 nieuw hele Jaar 2 draait en jaar 3 start Doorontwikkeling jaar 3 en 4 Vanaf 2016 profielen kern majoren en minoren onderzoek hogeschool nieuwe concept uit eigen middelen onder- vooral met eigen opleidingen (wervingsjaar –‘’14- • video, grasrootsprojecten Curriculum-opbouw jaar 2 ev. Hele Ondersteuning onderzoeks- wijsontwikkeling middelen door- met majoren ’15), met minimum • cases al in jaar 1 hogeschool; leerlijn, afstudeerprotocol, ontwikkeling en minoren aantal studenten, • minor-lijst Set nieuwe majoren slb vanuit beleid (veel eigen die passen bij uitvoerbaar (nieuw • kadernota Internationaal budget) profilering en curriculum) vanaf • aanbod voor 2015-2016: Enkele grassrootsprojecten Enkele grassrootsprojecten die voldoende sept 2015 (jaar 1) majoren nog omvang hebben Opleidingsbehoefte • OER per opleiding 2015- F&D: VT en DV geuniformeerd voor gezonde gereed voor ad’s 2016 vernieuwd voor Dairy Chain educatie F&D: ad VT, Master Innovative bedrijfsvoering. (regionaal) en Mas- jaar 1. smaaklessen Dairy Chain management Macrodoelma- ters op speerpunten tigheidsonder- concept gereed DA&R: Dairy Chain rest zoek op ad’s medio 2014, VHL- AD LWM aanvraag DV visitatie: ok en masters breed uniform Nieuwe curricula TA_visitatie ok gekoppeld aan • ondernemers- speerpunten competenties A&B: DA&R: Onderwijscon- overall, minor DM afstudeerfase, majoren herschikking AD lwm akkoord cept met expli- extra. BA samen een concept, samen majoren Opzet masters Delta- ciet daarin: • Lijst partners management • ondernemer - internationaal. 15% Duurzaamheid, zie Aishe Midterms bachelors schap buitenlanders eind • internationali - 2016 A&B: DM visitatie sering • Authentieke BAB midterm/ samen • authentiek opdrachten; net- leren werk bedrijven • onderzoek • Voldoende • ict-inzet, onderzoeken voor sociale media studenten, zie a3

Van HallLarenstein • effectieve ict-inzet conform concept Bijlagen 87 88 Bijlagen Bestuursverslag 2017 BRIN: 30 HD Van Hall Larenstein Actie lijn: d.3 Activiteit: d.3.1 aansluiting VO, LLL Beoogde Opmerkingen, uitkomst per Indicatoren per Bereikte resultaten Uitgevoerde acties en Uitgevoerde acties en leerpunten, activiteit uitkomst 2014 a.h.v indicatoren Bereikte resultaten 2015 resultaten 2016 resultaten 2017 blokkades Beter voorbe- studiesucces • nieuwe deficiëntietoetsen Aansluitplan en implementatie gereed Aansluiting met mbo verder Eigen middelen instroom Relatiesysteem reide studenten conform prestatie- • studiekeuzecheck Onderzoek en toetsen activiteiten, belegd (CRM) vertraagd uitval en switch, afspraken Ingericht en uitgevoerd Alumnibeleid implementatie ivm ontvlechting rendement uitval max 27,5 % in • alumnibeleid Studiekeuzecheck werkt Alumniverenigingen samen- Eigen middelen alumni- ict meesterproef 2015 2015-2017(vaststellen werkingsovereenkomst ondersteuning verder / profielwerk switch max 5% begin 2015) Alumnibeleid vastgesteld getekend. aantal groeit rendement min 75% Alle alumni in actueel alumni Nb relatiemanagement beeld met hun bestand, onder- systeem later. nascholings houdbaar. behoefte overzicht nascholings behoefte per 2014 BRIN: 30 HD Van Hall Larenstein Actie lijn: d.4 Activiteit: d.4.1 Master Voedselzekerheid Beoogde Opmerkingen, uitkomst per Indicatoren per Bereikte resultaten Uitgevoerde acties en Uitgevoerde acties en leerpunten, activiteit uitkomst 2014 a.h.v indicatoren Bereikte resultaten 2015 resultaten 2016 resultaten 2017 blokkades Up to date Ook in 2015 meer • Tarief Masters aangepast Masters overzicht koers van ontwikkeling: Ondersteuning masters via Inrichten onderzoeksgroep De wereld is Master dan 50 studenten in • Aangepast aanvraagsys- taskforce masters onderzoeksgroep kennis- ter ondersteuning masters veranderd; opleidingen master opleidingen; teem voor beurzen, mbv Product begin 2016 kring foodsecurity of sustai- foodsecurity, gericht op bijstelling van met kosten- plus tiental zelf ATLAS-systeem van nable development goals Sustainable Development inzet nodig dekkend tarief, betalers Nuffic (2015) Start haalbaarheidsonder- Goals. Alle lectoraten En is goed betaalbaar in aanbod beter afge- zoek hebben SDG’s geadopteerd. gekeurd (begin doelmarkt stemd op werkveld Ook in instellingsplan SDG’s 2017) Profilering ook en passend bij geduid. Onderzoek ongeveer naar speer profielen afgerond en gaat in 2018 met punten VHL prijs kostendekkend eigen middelen verder.

Voedselzekerheid Project Carnitine in de Dairy Chain(promotietraject) en uitwisselingsprojecten met de opbouw van internationale netwerk op gebied van voedselzekerheid. Van HallLarenstein Bijlagen 89 Bijlagen Bijlagen

Studentenmobiliteit Erasmus-uitwisseling 2017 Nationale Studenten Enquete 2017

Velp Leeuwarden Country Name Institution To From To From Austria FH Joanneum – University of Applied Sciences 2 Belgium Haute Ecole Charlemagne 1 2 Czech Republic Mendel University of Agriculture and forestry BRNO 1 Finland Mikkeli University of Applied Sciences 3 1 Finland Oulu University of Applied Sciences 2 1 1 France Fédération des Ecoles Supérieures d’Ingénieurs en 2 3 Agriculture (FESIA) France Ecole Supèrieure du Bois Nantes 2 Germany Technische Universität Berlin 1 Germany Technische Hochschule Deggendorf 1 Germany Albert-Ludwigs Universität Freiburg 1 1 Germany Fachhochschule Rottenburg 1 2 1 Germany Hochschule Rhein-Waal, Kleve 1 Hungary Szent István Egyetem 2 Hungary University of Szeged 1 Italy Università IUAV di Venezia 1 Norway Norwegian University of Science and Technology 1 2 Norway Inland Norway University of Applied Sciences 8 Norway Sogn og Fjordane University College 3 Portugal University of Azores 1 Serbia University of Novi Sad 1 Spain Universitat Autonoma Barcelona 1 2 Spain Universidad de Granada 3 1 Spain Universitat de Las Palmas de Gran Canaria 2 Spain Universidad Rey Juan Carlos 1 1 Sweden Swedish University of Agricultural Science 1 2 Sweden Lund University 1 Turkey Yeditepe University 1 Turkey Istanbul Aydin University 1 United Kingdom Birmingham City University 1 United Kingdom University of Highlands and Islands, Inverness 1 United Kingdom SAMS University of the Highlands and Islands 1 United Kingdom Plymouth University 2 United Kingdom College of Agriculture, Food and Rural Enterprise, 1 Cookestown United Kingdom University of Aberdeen 1 Total 21 24 20 9

90 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 91 Bijlagen Bijlagen

HBO-monitor 2017 De HBO-monitor is een landelijke enquête waarmee alumni vragen gesteld worden over hun opleiding, de kennis instelling en de (startende) beroepsloopbaan. De resultaten van de HBO-monitor 2016 zijn in 2017 bekend gemaakt en bevatten het oordeel van de alumni die in 2014-2015 zijn afgestudeerd.

Schaal 2014 2015 2016 (Zeer) tevreden over studie % 64 66 73 Opleiding opnieuw kiezen aan dezelfde hogeschool % ja 62 71 72 Opleiding aanraden aan familie/vrienden % ja 56 64 69 INHOUD Actualiteit van de inhoud % (zeer) tevreden 69 65 70 Inbedding van praktijkgericht onderzoek % (zeer) tevreden 55 63 66 Voorlichting over studiemogelijkheden % (zeer) tevreden 22 26 30 Studiebegeleiding tijdens de opleiding % (zeer) tevreden 44 52 54 Inhoudelijke samenhang % (zeer) tevreden 60 62 65 Internationale oriëntatie % (zeer) tevreden 44 46 52 TOETSING EN BEOORDELING Opleiding uitdagend qua niveau % mee eens 54 54 61 Toetsen en opdrachten hoog niveau % mee eens 48 52 60 Gehanteerde beoordelingscriteria vooraf duidelijk % mee eens 54 53 52 Beoordelingscriteria voor alle studenten op gelijke % mee eens 53 58 58 wijze toegepast Moeilijk om bij groepsopdrachten mee te liften % mee eens 16 14 20 DOCENTEN Actuele kennis docenten over beroepspraktijk % (zeer) tevreden 62 65 67 Betrokkenheid van de docenten % (zeer) tevreden 72 72 78 Inspirerend vermogen van de docenten % (zeer) tevreden 56 56 64 Inhoudsdeskundigheid van docenten % (zeer) tevreden 66 73 75 Didactische vaardigheden van docenten % (zeer) tevreden 44 49 53 Aantal respondenten 291 320 309

92 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 93 Bijlagen Bijlagen

Arbeidsmarktintrede Schaal 2014 2015 2016 ARC Animals and Business VOORBEREIDING Voorbereiding op beroepsloopbaan % (zeer) tevreden 43 46 47 Lectoraten Lectoren Goede basis om te starten op de arbeidsmarkt % sterke mate 43 49 53 Diergedrag, Diergezondheid Dr. Ing. H. Hopster Het lectoraat is een scharnierpunt tussen kennisinstellingen, en Dierenwelzijn bedrijfsleven, onderwijs en maatschappij en stimuleert de Goede basis om competenties verder te ontwik- % sterke mate 62 69 70 kelen doorontwikkeling en verbetering van dierenwelzijnsonderwijs aan groene hogescholen. Ook werkt het lectoraat op deze Onderwijsmethoden geschikt voorbereiding % sterke mate 49 51 50 beroepsloopbaan wijze aan haalbare en verantwoorde verbeteringen van het welzijn van dieren in de praktijk. Vanuit het lectoraat is aan- Voorlichting over beroepsmogelijkheden % (zeer) tevreden 28 29 30 dacht voor landbouwhuisdieren, gezelschaps- en recreatie AANSLUITING dieren, proefdieren, plaagdieren en dierentuindieren. Voldoende/goede aansluiting opleiding-werk % 72 69 61 Duurzame Agribusiness in Dr. ir. H.P.A. Eweg In 2050 wonen 7 miljard mensen in metropolitane gebieden. Functieniveau past bij opleidingsniveau % 67 75 66 Metropolitane Gebieden Dit vereist nieuwe strategieën voor de agrosector: duurzaam Functierichting past bij opleidingsrichting % 69 74 72 intensiveren, duurzame meerwaarde en duurzaam diversifiëren. Voldoende/goede benutting van capaciteiten % 49 57 60 Het lectoraat vertaalt deze strategieën in innovatieve business modellen, ketens en netwerken. Dit vereist nieuwe coalities, SUCCES organisatievormen en competenties. Voor onderzoek en Werkloosheid % 5,7 7,6 9.6 onderwijs worden regionale ‘Metropolitan Agriculture Living Bruto uurloon (mediaan) euro 12,98 12,50 12,98 Labs’ ontwikkeld. (Heel) veel carrièremogelijkheden % 50 55 62 Bijengezondheid Ir. K. Steijven Dat honingbijen honing produceren is bekend, maar dat (Zeer) tevreden met functie % 62 66 65 maakt dit vernuftige insect nog niet tot de nummer drie van Aantal respondenten 277 228 238 belangrijke landbouwdieren. Haar rol als bestuiver van veel belangrijke gewassen en wilde planten maakt dat ze onmis- baar is in (agro) ecosystemen en gesloten teeltsystemen. Hommels en solitaire bijen zijn complementair in het leveren van deze ecosysteemdienst. Het lectoraat bijengezondheid zet zich in voor het welzijn van alle bijen; honingbijen, hommels, en solitaire bijen. Weidevogels Dr. ir. A.G.E. Manhoudt Centraal in het lectoraat staat het in stand houden en versterken van de weidevogelpopulatie en het stimuleren van de samenwerking tussen alle relevante partijen bij de uitvoering van het weidevogelbeheer. Het lectoraat zorgt voor het samenbrengen en ontsluiten van kennis t.a.v. het weidevogelbeheer voor het onderwijs, het onderzoek en de praktijk.

94 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 95 Bijlagen Bijlagen

ARC Delta Areas & Resources Lectoraten Lectoren Management of Forested dr. E. Leyequién Het lectoraat Forested Landscape Management draagt Lectoraten Lectoren Landscapes Abarca bij aan het creëren en verduurzamen van multifunctio- Circular Economy and prof. dr. A.J.M. Smits Het in 2015 ingestelde lectoraat Circulaire Economie in het nele beboste landschappen alsmede delta gebieden. Het Water Resources Waterbeheer richt zich op het ontwikkelen en toepassen van onderzoek draagt bij aan het verder ontwikkelen en in stand Management innovaties in het waterbeheer die bijdragen aan het transitie houden van ecosysteemdiensten en het waarborgen van proces naar een circulaire economie. De praktijkgerichte levensonderhoud van bewoners en gebruikers. Deze doelen onderzoekslijn sluit aan op de leeropdracht van de leerstoel worden bereikt door de ontwikkeling van nieuwe kennis te Duurzaam Waterbeheer aan de Radboud Universiteit. Deze stimuleren en innovatieve oplossingen toe te passen in de samenwerking maakt onderdeel uit van onze strategie om de landbouw, bij het beheer van natuurlijke bronnen, in de maat- verbinding wo – hbo op het onderzoeksgebied Delta Areas & schappij en bij overheid en bestuur. Resources verder te intensiveren. Oil Palm and Tropical dr. Ir. P.J. van der Meer De missie van het associate lectoraat “oliepalm en tropische Kust- en Zeemanagement dr. P.A. Walker Duurzaam gebruik van kust- en zeegebieden vraagt om Forests bossen” is het verduurzamen van de productie van palm- inzicht en kennis. Het lectoraat Kust en Zee (Coastal and olie en andere tropische handelswaren zoals tropisch hout. Marine Management (C&MM)) verbindt de opleidingen van Door een combinatie van toegepast onderzoek en onderwijs Van Hall Larenstein met de praktijkvragen van het werkveld zoeken we naar manieren om de productie van deze voor middels toekomstgerichte praktijkgerichte onderzoekspro- Nederland belangrijke tropische handelswaren te optimali- jecten en opdrachten uit het werkveld. De transdisciplinaire seren, terwijl we de milieu-effecten proberen te verkleinen. kennis over het duurzame menselijk gebruik van het mariene Een belangrijk instrument daarbij is het in kaart brengen en milieu dat hiermee ontwikkeld wordt kan rechtstreeks inge- sturen op de ecosysteem diensten die deze gebieden leveren. bouwd worden in de curricula van de opleidingen. We geven Sustainable River dr. ir. J. S. Rijke Het lectoraat richt zich met name op de vraag over hoe het ruimte voor professionalisering en persoonlijke ontwikkeling Management HAN en VHL rivierengebied tegelijk veilig en aantrekkelijk kan blijven voor van docenten en studenten. mensen, bedrijven en natuur, zowel op korte termijn als in de Duurzaam Landschaps dr. ir. D.J. Stobbelaar Lector en kenniskring van het lectoraat Duurzaam Land- verre toekomst. Het lectoraat streeft ernaar om via praktijk- beheer schapsbeheer werken samen met het werkveld aan toege- gericht onderzoek in Living Labs bij te dragen aan het toepas- past onderzoek, visievorming en onderwijsvernieuwing. zo baar maken van innovaties op het gebied van nature based draagt het lectoraat bij aan landschapsbeheer waarin een solutions, asset management en rampenbeheersing grote natuurwaarde wordt gecombineerd met leefbaarheid Duurzaam Bodembeheer dr. E. V. Elferink De bodem vormt letterlijk het fundament voor ons bestaan. en nieuwe verdienmodellen. Het biedt ons vele diensten, we slaan er water in op, het heeft Duurzame Voedselland- dr. ir. N. van Dooren Onze voedselproductie is in toenemende mate mondiaal een zelfreinigend vermogen, we bouwen er onze huizen op en schappen in Stedelijke georganiseerd. Meer en meer wordt erkend dat dat niet duur- een gezonde bodem is de basis waarop we gewassen kunnen Regio’s zaam is, weinig betrokkenheid van consumenten genereert verbouwen en de natuur kan floreren. En ondanks dat Delta’s en landschapsidentiteit vervlakt. Carolyn Steel met Hungry zoals Nederland, de meest vruchtbare en biodiverse gebieden City en diverse beleidsstukken, waaronder in Nederland het zijn, zijn het ook de meest dicht bevolkte. Hierdoor zijn er WRR-rapport Naar een voedselbeleid vroegen in de afgelo- conflicterende ruimteclaims voor natuur, recreatie, waterhuis- pen 10 jaar aandacht voor de autonomie van de nationale houding, infrastructuur en wonen en is de druk op bodems voedselvoorziening en de relatie van steden, steeds meer om voldoende voedsel te produceren hoog. Door intensieve concentraties van consumenten, met de voedselvoorziening. landbouw, het gebruik van zware landbouwmachines en het Het lectoraat wil met praktijkgericht onderzoek en onderwijs veronachtzamen van de relatie tussen grondsoort en gewas, een bijdrage leveren aan een meer regionaal georganiseerde putten we de bodem uit. Dat heeft weer zijn keerzijde voor voedselproductie. Het lectoraat wil inzicht verschaffen in de milieu, mens en dier. Er ligt daarom een grote (onderzoeks) gevolgen die dit kan hebben voor landschap, en via debat en uitdaging om het bodembeheer economisch maar ook ontwerp meesturen aan positieve uitkomsten, in samenhang ecologisch weer “gezond” te maken. Dit vergt enerzijds een met andere ruimtelijke programma’s (water, infrastructuur, integrale aanpak en anderzijds een krachtenbundeling van wonen, ontspanning). onderwijs/kennisinstellingen, bedrijven en overheden.

96 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 97 Bijlagen Bijlagen

ARC Food and Dairy Lectoraten Lectoren Rendabele dr. X. Chen De lector Rendabele Melkveehouderij richt zich op de Lectoraten Lectoren Melkveehouderij strategische ondernemerschapskant van melkveehouderij: Melkveehouderij De zuivelsector bevindt zich momenteel in een ongekend Hoe kunnen we door een goed bedrijfsmanagement binnen dynamische tijd. De wereldwijde vraag naar melk en zuivel- de bestaande beperkingen (dure grond en arbeid, milieu- producten neemt in rap tempo toe, terwijl de internationale druk, landschappelijke inpassing, et cetera) toch voldoende zuivelmarkt steeds opener, internationaler en concurrerender rendement blijven behalen in een open markt met internati- wordt. In Europa is het melkquotum verdwenen wat Neder- onale concurrentie en onder het 3P (Profit, People, & Planet) landse zuivelbedrijven meer mogelijkheden geeft om vanuit framework? de historisch sterke positie extra te profiteren van de nieuwe Dairy Value Chains dr. ir. R.M.T. Baars De associate lector Land richt zich op duurzame ketenont- ontwikkelingen in de markt. Daar is echter wel een onderne- associate lector wikkeling. Thema’s zijn: governance (aansturing, vertrouwen, mende, marktgerichte en efficiënte sector voor nodig omdat beslissingen) in de zuivelketen; waardevermeerdering en de concurrentie niet alleen op kwaliteit maar ook op prijs zal verdeling in de keten; ontwikkelen van kwaliteitscontrole in plaatsvinden. Een hele belangrijke factor en randvoorwaarde de keten. De uitvoering van ketenonderzoek zal in Nederland waarbinnen deze groei moet plaatsvinden is in West Europa en in focuslanden van Van Hall Larenstein via Living Labs en zeker Nederland de duurzame ontwikkeling. Internationaal plaatsvinden en heeft een internationaal karakter. concurrerende melkveehouderij vraagt geavanceerde en voor Voedseltechnologie Nederlandse begrippen grootschalige melkveehouderij en Gezonde en duurzame dr. E. Nederhof Het lectoraat richt zich op het ontwikkelen en toepassen van een maatschappij die de sector hiervoor de ruimte wil geven. voeding & welvaartziekten kennis over benodigde voedseltransitie om welvaartsziekten De hiervoor noodzakelijke maatschappelijke acceptatie, terug te kunnen dringen. Om welvaartsziekten terug te kunnen inclusief voor de te gebruiken technologische ondersteu- dringen moet allereerst onderzoek gedaan worden naar het ning, hangt met name af van het aantoonbaar en zichtbaar meest geschikte voedingspatroon voor preventie. Zodra duurzaam opereren. Binnen het Educatieprogramma van het meest geschikte voedingspatroon geïdentificeerd is, zal Dairy Campus richten we ons t.a.v. deze dominante ontwikke- onderzocht worden welke transities nodig zijn om voldoende lingen in de zuivelketen vanuit een ketenperspectief op het beschikbaarheid te garanderen. melkveehouderij/boerderij deel hierin. Vanuit bovenstaande Er zijn vier onderzoeksthema’s geformuleerd: ontwikkeling zijn twee speerpunten geformuleerd welke het - Citizen science kader vormen voor de invulling van in totaal drie lectoraten. - Voedingstransities in de zorg Deze twee speerpunten zijn: License to Compete’ voor een - Gezonde werknemers (Inter)nationale keten- en marktgerichte (grootschalige/pro- - Duurzame producten. fessionele) melkveehouderij en ‘License to Produce’ voor een Food Physics dr. A.A.C.M. Oudhuis Het ontwikkelen van nieuwe concepten voor gezonde duurzame en maatschappelijk geaccepteerde melkveehou- voeding voor een levenslange gezondheid. Rode draad is het derij (in de Nederlandse context). vertalen van het vroegere gebruik van natuurlijke ingrediënten Duurzame Melkveehouderij dr. ir. W. Voskamp- De lector Duurzame Melkveehouderij richt zich op de nood- en processen naar hedendaagse technieken en inzichten Harkema zaak tot verduurzaming en maatschappelijke acceptatie van met de focus op gezondheid bevorderende en “clean label” de melkveehouderij waarbij de praktische vormgeving van de ingrediënten, zout en verzadigd vet reductie en “clean label” afspraken in de ‘Duurzame Zuivelketen’ staan: Hoe kunnen processing. Aandachtsgebieden zijn 3D Food Printing en de we in een internationaal concurrerende markt komen tot ontwikkeling van nieuwe ingrediënten op basis van zetmeel rendabele en duurzame melkveehouderij, die tevens maat- en/of eiwit en 3D Food Printing. schappelijk geaccepteerd wordt? Zuivelprocestechnologie dr. ing. P. de Jong Het lectoraat richt zich op de realisatie van een up-to-date Herd Management and dr. ir. C. Lokhorst De lector Herd Management en Smart Dairy Farming richt onderzoeksomgeving die maximaal geïntegreerd is met Smart Dairy Farming zich op ‘Het verbeteren van veemanagement, door gebruik te onderwijs. Aandachtsgebieden zijn technologieën en metho- maken van moderne technieken, de juiste prestatie indicato- den die de zuivelindustrie zullen verduurzamen zoals schei- ren en beslissingsondersteunende managementsystemen’. dingstechnologieën, minimal processing en eco-efficiency. Hierbij dienen betere rendementen behaald te worden, zowel Een belangrijke rol is weggelegd voor een flexibele pilot plant financieel als op het gebied van duurzaamheid, diergezond- geschikt voor het evalueren van sensoren en voorspellende heidszorg en dierenwelzijn. computermodellen. Met name deze modellen kunnen prima worden ingezet voor onderwijsdoeleinden en kennisvalorisatie.

98 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 99 Bijlagen Bijlagen

Lectoraten Lectoren Lectoraten Lectoren Food, Health & Safety Het lectoraat wil komen tot gezonde en veilige voedingsmid- Watertechnologie dr. ir. L. Agostinho Het lectoraat Watertechnologie zorgt voor uitvoering en delen voor doelgroepen die verschillen in voedingsbehoefte. NHL ontwikkeling van professionele, wetenschappelijke en edu Voeding is een ketenproduct. Verduurzaming van die keten is catieve activiteiten die verband houden met fysisch aan- een tweede zwaartepunt. Een derde taak ligt in de netwerk- gedreven waterprocessen en -technologieën. Het lectoraat functie en het steunen van regionale ontwikkelingen. Het richt zich op fysisch gedreven watertechnologieën, met in het lectoraat is actief in het toepassen van fundamentele kennis bijzonder aandacht voor de volgende systemen: samen met het MKB. •Ontzilting Voedselveiligheid dr. ing. A. Schaafsma De lector richt zich op veiligheid en gezondheidsaspecten •Zandfiltratie van zuivel en gerelateerde producten en nutriënten. •Desinfectie •Elektrohydrodynamiek toegepast op watertechnologie Gezondheid en voeding dr. F.R. van der Leij De lector richt zich op innovaties ter voorkoming van onder- •Watertechnologie voor ontwikkelingslanden voeding door duurzame verwerking van reststromen en hecht grote waarde aan kennisdisseminatie. Biomimicry dr. ing. M. Gallo Door het ontwerp van slimme materialen door de natuur Aeres, Inholland en geïnspireerd, onderzoekt het lectoraat duurzame oplossingen Veiligheid in de voedsel- dr. M. Strikwold Het lectoraat wil de chemische veiligheid in de (inter)nationale VHL voor grote maatschappelijke vragen in de agri-food sector: keten associate lector voedselketen en het milieu verhogen door het uitvoeren van De natuur beschikt over vormen en structuren die bijvoor- praktijkgericht onderzoek met inzet van state-of-the-art tech- beeld kunnen inspireren tot de ontwikkeling van robots nieken. De focus ligt op: voedingstoxicologie, food forensics, voor de automatisering in de landbouw. Ook natuurlijke water en gezondheid processen, zoals filtratie (bijvoorbeeld in mangroven), kunnen Duurzame en innovatieve inspireren tot filtratiesystemen ter verbetering van de water technologieën kwaliteit. Een tweede aandachtsgebied van het lectoraat is Duurzame Watersystemen dr. Ir. P.M.F. van der Het lectoraat richt zich op de synergie tussen techniek, de ontwikkeling van een effectief, multidisciplinaire ontwerp- Maas ruimte en maatschappij die moet leiden tot de duurzame proces om de kennisuitwisseling tussen het biologische en ontwikkeling van watersystemen. Het lectoraat doet weten- technische domein te faciliteren en zo in de toekomst slimme schappelijk praktijkonderzoek naar innovatieve concepten, materialen te ontwikkelen. Daarnaast draagt het lectoraat processen en praktische voorbeelden op verschillende actief bij aan de ontwikkeling van onderwijs. schaalniveaus. Dit onderzoek levert kansrijke combinaties – synergie – die een bijdrage leveren aan het meer vasthouden en schoonhouden van water en aan de vermaatschappelij- king van de watertransitie. Via transdisciplinaire leerproces- sen worden cross overs gemaakt met andere opleidingen, onderzoekers, overheden en ondernemers. Cross overs zoals met de natuuropgave, landbouw, energie (mitigatie en adap- tatie), healthy ageing en blue economy. Biobased Proteins dr. E.C. de Bruin Binnen het lectoraat “Biobased proteins” willen we nieuwe duurzame plantaardige productieketens ontwikkelen gericht op eiwit, geschikt voor dierlijke en menselijke consumptie. Het uiteindelijke doel is om zelfvoorzienende eiwitketens te creëren. Naast de isolatie van eiwit uit plantaardige bronnen m.b.v. bio-raffinage wordt ook gekeken naar andere waarde- volle inhoudstoffen, zoals oliën, geur- en smaakstoffen en/ of antioxidanten. Hierdoor ontstaan nieuwe lokale waarde- ketens met prijzen die recht doen aan de waarde van het product en de inspanningen van de ketenpartners.

100 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 101 Bijlagen Bijlagen

Sociaal jaarverslag kengetallen 2017 Samenwerkingsverbanden en netwerken

Leeftijdsverdeling 2015 2016 2017 Soort dienstverband 2015 2016 2017 Bestuurlijke netwerken Samenwerkingsverbanden < 25 jaar 3 3 4 (aantallen) Economic Board Arnhem Nijmegen KNL, Kenniscentrum Natuur en Leefomgeving 25 t/m 44 jaar 187 192 197 Vaste aanstelling 430 456 469 Bestuurlijke netwerken Innovatie Pact Fryslân 45 t/m 54 jaar 152 165 164 Tijdelijke aanstelling 110 110 90 Bestuurdersoverleg HAO BERNN 55 jaar en ouder 198 206 195 Totaal 540 566 560 Groene Tafel Dairy Campus Totaal 540 566 560 Centers of Expertises (trekkersoverleg, Water Alliance bestuurdersoverleg, extern/breed) RxH, studiestad Arnhem, Leeuwarden Studiestad Nederlands AgroFoodcluster Ondernemers Kontakt Arnhem Better Wetter Kennisintensief Innovatief Ondernemerschap Gelderland Techniekpact Smart and Sustainable Noorden Duurzaam Gebiedscoöperatie O-gen Club Diplomatique Fryslân FoodTech Holland Technologiecentrum Noord Nederland (TCNN) Maritime Campus Netherlands (MCN) Noordelijk Landbouw Beraad Vereniging Circulair Friesland Dairy Valley Netwerk De Verbinding Centre for Biobased Economy (CBBE) Agro Agenda Noord Nederland

We benoemen hieronder nog een aantal netwerken en medewerkers), Nature fits all, Food Valley/Bètasteunpunt, samenwerkingsverbanden die belangrijk zijn voor de hele Veluwse Onderwijsgroep, kennistransfer in Noord Neder- hogeschool, waarbij de mate van samenwerking en de land (KTNN), Technologiecentrum Noord-Nederland doelstelling verschilt. De ARC’s en opleidingen hebben (TCNN) en DUPLHO (netwerk voor duurzaamheid in het daarnaast nog een zeer uitgebreid netwerk in binnen- Hoger Onderwijs). en buitenland. Van Hall Larenstein is ook betrokken bij landelijke en Andere samenwerkingsverbanden zijn: gemeente Leeu- regionale ontwikkelingen rondom duurzaamheid en warden (duurzaamheidsalliantie), Natuurmonumenten MVO. Het College van Bestuur, de directeuren en de en Waterschap Rivierenland (getekend in 2015), Water- lectoren nemen onder andere deel aan de netwerken Campus Leeuwarden, Food Circle, Carbohydrate Compe- Het Groene Brein, Vereniging Noorden Duurzaam, MVO tence Centre, Delta Academy, Waddenacademie, Water Nederland en MVO-netwerk Food & Agribusiness. Beheersing uitkeringen na ontslag Beleid/HRM via een specifieke functionaris met specia Alliance, Waterapplicatiecentrum (WAC), Netwerk Noord, Bij beëindiging van een tijdelijk contract en in specifieke listische kennis, die in deeltijd wordt gedetacheerd bij Bio-Economy Region of Northern Netherlands (BERNN) situaties kan het voorkomen dat oud-medewerkers na Van Hall Larenstein. en Food Valley. ontslag recht hebben op een wettelijke werkloosheidsuitkering (WW) en conform cao-hbo ook op een boven- Per ulitmo 2017 ontvingen 8 (ex) medewerkers een uitke- Van Hall Larenstein neemt deel aan diverse overleggen wettelijke werkloosheidsuitkering (BW). Door het eigen ring (4 alleen een WW uitkering, 2 een WW/BW uitkering met andere scholen, waaronder het LICA (Landelijk risico-dragerschap komen beide uitkeringen ten laste en 2 een BW uitkering). Van deze 8 (ex)medewerkers Informatie- en ExpertiseCentrum Aansluiting hbo), het van het resultaat van de hogeschool. Met de beheersing zijn er 2 in 2017 begeleid. Dit heeft nog niet geresulteerd Platformoverleg Voortgezet/Hoger Onderwijs (VOHO) in van de WW/BW-kosten is in 2012 gestart door het volgen in werkhervattingen. Gedurende het jaar zijn er van de Velp en Leeuwarden, AOC-overleg Leeuwarden en AOC en begeleiden van oud-medewerkers die een uitkering 8 dossiers 4 dossiers gesloten. Eén (ex)medewerker is Oost, HBO Onderwijs en ontwikkeling netwerk (hbo- ontvangen ten laste van de hogeschool. De kosten hier- binnen 4 weken ziek geworden en is via het vangnet in de breed netwerk met onderwijskundigen), RxH, NNK (hbo- van wegen op tegen de baten. De contacten met deze ziektewet terecht gekomen. Dit heeft een opschortende breed netwerk op gebied van kwaliteitszorg), Stichting oud-medewerkers en de bewaking van de voortgang van werking voor de WW/BW-rechten. Technasia, VHTO, C3, HIB (netwerk internationaliserings- de re-integratiedossiers lopen in overleg met de directie

102 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 103 Bijlagen Bijlagen

Notitie Helderheid inzake bekostiging Thema 8 Bekostiging van maatwerktrajecten Inleiding Thema 4 Van Hall Larenstein verzorgt geen maatwerktrajecten Van Hall Larenstein heeft kennis genomen van de notitie Bekostiging van buitenlandse studenten voor bedrijven en/of organisaties in de vorm van CROHO- ‘Helderheid in de bekostiging van het hoger onderwijs’. Door Van Hall Larenstein zijn met diverse hoger onder- opleidingen die leiden tot een diploma. Door Van Hall Onderstaand verstrekken wij de informatie met betrek- wijsinstellingen in het buitenland uitwisselingscontrac- Larenstein worden wel in het kader van ‘een leven lang king tot acht thema’s uit de notitie Helderheid. ten afgesloten. Voor Europese mobiliteit doet Van Hall leren’ diverse cursussen en trainingen verzorgd voor Larenstein mee aan het Erasmus-beurzenprogramma bedrijfsleven en overheden. Thema 1 van de EU en heeft Van Hall Larenstein de meeste over- Uitbesteding een of meer delen onderwijsprogramma(’s) eenkomsten met partnerinstellingen via een InterInstitu- CROHO-opleidingen aan een private organisatie tional Agreement (IIA) vernieuwd. Voor de zogenaamde (+ kosten) 2+2-programma’s buiten Europa, waarbij studenten na Bij Van Hall Larenstein vindt geen uitbesteding van werk- twee jaar studie elders instromen in het derde jaar in zaamheden plaats in de hierboven bedoelde zin. Waar Nederland, heeft Van Hall Larenstein samenwerkings- voor het verzorgen van onderwijs expertise van elders verbanden met een aantal instellingen in Azië. Deze wordt ingehuurd, gebeurt dat incidenteel bij zusterin- 2+2-studenten worden niet voor de bekostiging opge- stellingen voor hoger onderwijs of door het individueel voerd en betalen een kostendekkend tarief. Via deze inhuren van gastdocenten. samenwerkingsovereenkomst wordt de kwaliteit van de aansluiting en instroom geborgd. Thema 2 Investeren van publieke middelen in private activiteiten Thema 5 Van Hall Larenstein besteedt middelen aan de volgende Collegegeld niet betaald door de student zelf private activiteiten: Van Hall Larenstein kent in 2017 een aantal studenten • studentenvoorzieningen, zoals sportvoorzieningen en dat tegelijkertijd als personeelslid bij de hogeschool vormingsactiviteiten; zijn aangesteld, of anders gezegd, personeelsleden die • studentenhuisvesting. Van Hall Larenstein heeft in tevens als student staan ingeschreven. De namen van 2017 voor € 11.876 (2016: € 4.731) bijgedragen in de deze personen zijn bekend. Het betreft onder meer studentenhuisvesting voor buitenlandse studenten. student-assistenten en studenten met een bijbaan van Hoewel studentenhuisvesting niet tot de primaire taken geringe omvang. van de hogeschool behoort, maakt de korte verblijftijd van de meeste buitenlandse studenten het onmoge- Geen van deze personeelslidstudenten volgt in het kader lijk adequate huisvesting voor hen te vinden. Tegen van opleiding en vorming van het personeel van Van Hall deze achtergrond heeft Van Hall Larenstein besloten Larenstein één van de initiële opleidingen van de hoge- een gedeelte in de leegstandkosten bij te dragen in de school. Er is dus ook geen sprake van dat de hogeschool exploitatie van de tijdelijke huisvesting voor buiten- voor enig personeelslid het collegegeld heeft betaald. landse studenten. De woonruimte wordt tegen markt- conforme tarieven doorberekend aan de huurders. Thema 6 Studenten volgen modules van opleidingen Thema 3 Dit thema is niet van toepassing op de hogeschool. Aan- Het verlenen van vrijstellingen schuifonderwijs en losse modules worden als contract- De eisen omtrent de vrijstellingen voor toetsen en toela- onderwijs tegen kostendekkend tarief aangeboden en ting voor de opleiding zijn vastgelegd in de Onderwijs- en worden buiten het bekostigd onderwijs gehouden. Examenregeling (OER). De uiteindelijke besluitvorming voor het al dan niet toekennen van vrijstellingen voor Thema 7 toetsen berust bij de examencommissie. Voorts is de Student volgt een andere opleiding dan waarvoor inge- examencommissie verantwoordelijk voor aanwezigheid schreven. van traceerbare besluiten in individuele gevallen. Dit thema is niet van toepassing op de hogeschool.

104 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 105 Bijlagen Bijlagen

Keuze-indicatoren Praktijkgericht Onderzoek Delta Areas and De keuze-indicatoren zijn voor alle ARC’s gelijk en sluiten aan bij de beleidskaders voor praktijkgericht onderzoek Thema Keuze-indicator Animals & Business Food & Dairy Recources Van Hal Larenstein, zoals vastgelegd in de Kadernotitie Praktijkgericht Onderzoek 2014 - 2017. Het systeem om de Kennis Publicaties in peerre- 3 4 4 keuze-indicatoren bij te houden is nieuw. Hierdoor zijn mogelijk niet alle resultaten verwerkt. ontwikkeling viewed (internationale) bladen Delta Areas and Positief oordeel bij n.v.t. n.v.t. Positieve beoordeling Thema Keuze-indicator Animals & Business Food & Dairy Recources midterm review inzake kennisontwik- Beroeps Aantal publicaties in 0 2 0 keling praktijk en (internationale) Ontvangen (internatio- 0 1 0 samenleving vakbladen waaraan nale) prijzen en studenten hebben onderscheidingen voor bijgedragen bijdrage aan Aantal presentaties, 14 presentaties; 33 presentaties; 19 presentaties; en/of innovatie van de tentoonstellingen 1 advies/model beroeps- 23 advies/model beroeps- 26 advies/model beroeps- beroepspraktijk en/of uitvoeringen in praktijk; praktijk; praktijk; Aantal in competitie 2 RAAK-project; 2 RAAK-project; 4 RAAK-project; de beroepspraktijk 1 publicatie in vakblad; 19 publicatie in vakblad; 12 publicatie in vakblad; toegekende 3 participaties EU- 3 participaties EU- 0 participaties in EU- 16 maal in media (tv, radio, 29 maal in media (tv, radio, 11 maal in media (tv, radio, subsidie projecten subsidie project; subsidie project; subsidie project etc.) etc.) etc.) 1 RAAK-project; Tevredenheid Gegevens nog niet bekend Gegevens nog niet bekend Gegevens nog niet bekend 4 participaties in EU- opdrachtgevers over subsidie project het uitgevoerde onder- Financiering van een Gegevens nog niet bekend Gegevens nog niet bekend Gegevens nog niet bekend zoek en de mate lectoraat door waarin de ontwikkelde bedrijfsleven of producten bijdragen overheid aan de praktijk (Vervolg)opdrachten 0 vervolgprojecten; 8 vervolgprojecten; 1 vervolgprojecten; dragen bij aan omzet 8 externe projecten 69 externe projecten 13 externe projecten Van Hall Larenstein geacquireerd; geacquireerd; geacquireerd; 6 onderzoeksprojecten 5 onderzoeksprojecten 2 onderzoeksprojecten met internationale met internationale met internationale partners; partners; partners; 28 partners nieuwe groene 13 partners nieuwe groene 19 partners nieuwe groene sector; sector; sector; 33 nieuwe partners niet 4 nieuwe partners niet 12 nieuwe partners niet groene sector groene sector groene sector Onderwijs Gebruik product in 2 producten in minor/ 5 producten in minor/ 2 producten in minor/ en professio- onderwijs verzorgd leerlijn; leerlijn; leerlijn; nalisering door lector en docent- 3 onderzoeksresultaten in onderzoeksresultaten in 5 onderzoeksresultaten in onderzoekers curriculum/college; 13 curriculum/college; curriculum/college; 10 bijdragen aan onderwijs 22 bijdragen aan onderwijs 23 bijdragen aan onderwijs aantal afgestudeer- 53 76 13 den dat betrokken is geweest bij onderzoek van de onderzoeks- groepen Tevredenheid 3,58 (op 5-puntsschaal) 3,79 (op 5-puntsschaal) 3,71 (op 5-puntsschaal) studenten in de NSE over wetenschappelijke over wetenschappelijke over wetenschappelijke over praktijkgericht vaardigheden vaardigheden vaardigheden onderzoek (note: geen specifieke vraag over tevredenheid over participatie in praktijkgericht onderzoek)

106 Bestuursverslag 2017 Van Hall Larenstein 107 Agora 1 Postbus 1528 8901 BV Leeuwarden 058 284 61 00

Larensteinselaan 26a Postbus 9001 6880 GB Velp 026 369 56 95 www.hvhl.nl