MATERIAŁY ZACHODNIOPOMORSKIE
Rocznik Naukowy Muzeum Narodowego w Szczecinie
Nowa Seria
Tom XII 2016
Szczecin 2016 Redaktor Anna B. Kowalska
Sekretarz redakcji Bartłomiej Rogalski
Członkowie redakcji Krzysztof Kowalski,Redaktor Dorota Naczelny Kozłowska, Rafał Makała Anna B. Kowalska Rada Naukowa dr hab. prof. UJ WojciechSekretarz Blajer, prof. Redakcji dr hab. Aleksander Bursche, prof. dr hab. WojciechBartłomiej Dzieduszycki, Rogalski prof. dr Hauke Jöns, dr hab. prof. UW Joanna Kalaga, dr hab. prof. UG Henryk Machajewski, dr Dmitrij Osipov,Członkowie dr hab. prof. Redakcji UWr Tomasz Płonka Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska, Rafał Makała Recenzenci dr Justyna Baron, dr EugeniuszRada Cnotliwy, Naukowa dr hab. Andrzej Janowski, dr hab.dr prof.hab. UJprof. Wojciech PAN Michał Blajer, prof. Kara, Aleksander dr hab. prof. Bursche, UAM prof. Andrzej Wojciech Michałowski Dzieduszycki, dr hab. prof. UAM Jarosław Jarzewicz, prof. Hauke Jöns, dr hab. prof. UW Joanna Kalaga, dr hab. prof. UG HenrykTłumaczenie Machajewski, dr Dmitrij Osipov, dr hab. prof. UWr Tomasz Płonka Tomasz Borkowski, Michał Adamczyk Redakcja wydawnicza ProofreadingPiotr Wojdak Agnes Kerrigan Tłumaczenie Tomasz Borkowski,Redakcja Agnes wydawnicza Kerrigan (proofreading) Barbara Maria Kownacka, Marcelina Lechicka-Dziel Recenzenci dr hab. prof. UWr Artur Błażejewski, drProjekt hab. Mirosław okładki Hoffmann, dr hab. Andrzej Janowski, dr hab. prof. PAN MichałWaldemar Kara, dr hab. Wojciechowski Henryk Kobryń, dr Sebastian Messal, dr hab. prof. PAN Andrzej Mierzwiński, Aleksander Ostasz, prof. Marian Rębkowski, dr hab. prof. UŁ Seweryn Rzepecki,Skład Maciej i druk Słomiński, prof. Andrzej Wyrwa, dr XPRESShab. Gerd-Helge Sp. z o.o. Vogel
AdresAdres redakcjiRedakcji Muzeum Narodowe w Szczecinie Muzeum Narodowe w Szczecinie 70-561 Szczecin, ul. Staromłyńska 27 70-561 Szczecin, ul. Staromłyńska 27 tel. (+48) 797 705 2529, e-mail: [email protected] tel.: 797 705 www.mzp.muzeum.szczecin.pl229, e-mail: [email protected] www.mzp.muzeum.szczecin.pl Projekt okładki WaldemarNakład Wojciechowski 250 egz.
© Copyright© Muzeum by Muzeum Narodowe Narodowe w Szczecinie w Szczecinie & Authors and Authors
ISSN 0076-5236 ISSN 0076-5236 Szczecin 2015 Nakład 250 egz.
2 Skład Soft Vision, Szczecin
Druk Soft Vision, Szczecin
Szczecin 2016 SPIS TREŚCI
OD REDAKCJI ...... 7
Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska, Bartłomiej Rogalski „Zaginione – Ocalone”. Odkrycie zabytków archeologicznych ze szczecińskiej kolekcji starożytności pomorskich w Mołtowie ...... 9 ‘Lost – Saved’. The discovery of archaeological artefacts from Szczecin collection of Pomeranian antiques in Mołtowo ...... 74
Agnieszka Matuszewska Społeczności kultury pucharów lejkowatych na wyspie Wolin ...... 77 Funnel Beaker culture communities on Wolin island ...... 123
Agnieszka Matuszewska Materiały późnoneolityczne ze Wzgórza Młynówka w Wolinie ...... 125 Late Neolithic materials from Wzgórze Młynówka in Wolin ...... 131
Justyna Żychlińska Kilka uwag o warsztatach tkackich ludności kultury łużyckiej ...... 133 Some remarks about weaving workshops in the Lusatian culture ...... 148
Jarosław Rola Próba interpretacji wyników badań wykopaliskowych na stanowisku kultury łużyckiej w Sypniewie, gm. Jastrowie ...... 149 An attempt of interpretation of the results of excavations on the Lusatian culture site in Sypniewo, Jastrowie commune ...... 160
Daniel Żychliński Sacrum i profanum – przenikanie czy podział? Przyczynek do dyskusji na podstawie badań cmentarzyska ludności grupy gustowskiej w Kunowie, woj. zachodniopomorskie ...... 161 Sacrum and profanum – diffusion or division? A contribution to the discussion based on excavations on the Gustow group population burial ground in Kunowo, West Pomeranian Voivodeship ...... 185
Peter Donat Grubenhäuser und der nordwestslawische Siedlungsraum ...... 187 Sunken huts and the area of the north-west Slavic settlement ...... 225 Ziemianki a osadnictwo Słowian północno-zachodnich ...... 226
C. Michael Schirren Orakeltrunk oder Walkürengruß? Eine Hand mit Trinkhorn aus Groß-Strömkendorf, Lkr. Nordwestmecklenburg ...... 227 Oracle toast or Valhalla welcome? Hand holding drinking horn from Groß-Strömkendorf, Lkr. Nordwestmecklenburg ...... 238 Toast wyroczni czy powitanie w Walhali? Ręka trzymająca róg do picia z Groß-Strömkendorf, Lkr. Nordwestmecklenburg ...... 238 Kamil Kajkowski O wolińskiej kącinie raz jeszcze ...... 239 Again about the Wolin pagan temple ...... 245
Eugeniusz Cnotliwy, Sławomir Słowiński Pozostałości pracowni grzebienniczych nowo odkrytych w Wolinie ...... 247 Remains of newly discovered comb production workshops in Wolin ...... 361
Anna Wrzesińska, Jacek Wrzesiński Zawieszki dzwoneczkowate z cmentarzyska w Dziekanowicach oraz z Ostrowa Lednickiego ...... 363 Bell-shaped pendants from the cemetery in Dziekanowice and from Ostrów Lednicki ...... 380
Antoni Porzeziński Charakterystyka form obrządku pogrzebowego na cmentarzysku w Cedyni (stanowisko 2, drugi etap prac badawczych w latach 1976–1985) ...... 381 The characterization of burial rites forms in the cemetery in Cedynia (site 2, the second stage of research in the years 1976–1985) ...... 412
Jens-Peter Schmidt Frühgeschichtliche Wegeführungen im Recknitztal bei Laage, Lkr. Rostock ...... 413 Prehistoric roads in the Recknitz River valley near Laage, Lkr. Rostock ...... 424 Prehistoryczne drogi w dolinie rzeki Recknitz w pobliżu miejscowości Laage, Lkr. Rostock ...... 425
Jerzy Gawlikowski, Jerzy Stępień Zwierzęta dziko żyjące na Pomorzu Zachodnim we wczesnym średniowieczu .... 427 Wild animals in West Pomerania in the early Middle Ages ...... 447
Zbigniew Radacki Rozważania na temat początków klasztoru cysterskiego w Kołbaczu ...... 449 Considerations on the beginning of the Cistercian monastery in Kołbacz ...... 461
Ewa Górkiewicz-Bucka Biżuteria z wczesnośredniowiecznego grodziska w Kamieniu Pomorskim ...... 463 Jewellery from the early medieval stronghold in Kamień Pomorski ...... 481
Henryk Kustosz, Artur Sobucki Odkrycie reliktów średniowiecznego kościoła klasztornego dominikanów pw. św. Idziego w Kamieniu Pomorskim. Wstępne wyniki badań architektoniczno-archeologicznych ...... 483 The discovery of remains of medieval Dominican monastery church of St Giles in Kamień Pomorski. Preliminary results of architectural and archaeological research ...... 546
Magdalena Szymczyk Badania archeologiczne w Myśliborzu w latach 1945–2014 ...... 547 Archaeological research in Myślibórz in the years 1945–2014 ...... 571 Marcin Dziewanowski, Paulina Romanowicz Będargowo. Przyczynek do badań nad średniowieczną wsią zachodniopomorską ..... 573 Będargowo. A contribution to the study on Western Pomeranian medieval village ...... 609
Anna B. Kowalska Zapomniana rzeczywistość. Zarys dziejów klasztorów w średniowiecznym Szczecinie ...... 611 Forgotten reality. A brief history of medieval monasteries in Szczecin ...... 631
Piotr Maliński, Wojciech Filipowiak, Przemysław Krajewski Wrak łodzi rybackiej z Kamienisk, gmina Goleniów ...... 633 Fishing boat wreck from Kamieniska, Goleniów commune ...... 646
Piotr Maliński, Przemysław Krajewski, Sławomir Radaszewski Wrak łodzi z lekkiego parku przeprawowego NLP w Rejonie Pamięci Narodowej ...... 647 Wreck of boat from the light pontoon bridge park NLP in the Region of National Remembrance ...... 656
Andrzej W. Święch, Benedykt Hac Monitoring XX-wiecznych wraków wojennych na przykładzie badań środowiskowych jednostki SS Stuttgart – studium przydatności pozyskanych danych w kontekście prac archeologicznych i ochrony podwodnego dziedzictwa kulturowego ...... 657 Environmental supervision of the 20 century shipwrecks using the example of the remains of vessel SS Stuttgart – case study of the usefulness of obtained data in the context of archaeological work and the protection of underwater cultural heritage ...... 669
Ewa Gwiazdowska Gewerbt, gewalkt, genäht und poliert. Schuh- und Lederwerk im künstlerischen Schaffen von August Ludwig Most ...... 671 Tanning, sewing and polishing. Footwear and leather production in the works by August Ludwig Most ...... 715 Garbowanie, szycie i polerowanie. Obuwnictwo i produkcja skórnicza w pracach Augusta Ludwiga Mosta ...... 718
Maria Danuta Wołągiewicz Wspomnienie o prekursorskich badaniach powierzchniowych na Pomorzu Zachodnim w latach 1958–1962 ...... 721
Materiały Zachodniopomorskie, Nowa Seria t. XII: 2016, s. 161–185 ISSN 0076-5236
Daniel Żychliński
Sacrum i profanum – przenikanie czy podział? Przyczynek do dyskusji na podstawie badań cmentarzyska ludności grupy gustowskiej w Kunowie, woj. zachodniopomorskie Sacrum and profanum – diffusion or division? A contribution to the discussion based on excavations on the Gustow group population burial ground in Kunowo, West Pomeranian Voivodeship
Abstract: The goal of this contribution is to discuss the question of separation or con- nection of the sacred and the secular spheres in the prehistory. The basis for these conside- rations were the results of excavations carried out in Kunowo, Stargard district, site 4, where a biritual burial ground and a related settlement of the Gustow group population dated to the early Roman period was unearthed. Keywords: cultural anthropology, sacrum and profanum, burial ground and settlement of the Gustow group, the Roman period, West Pomerania Słowa kluczowe: antropologia kulturowa, sacrum i profanum, cmentarzysko i osada grupy gustowskiej, okres wpływów rzymskich, Pomorze Zachodnie
Wstęp Stanowisko nr 4 w Kunowie (pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, AZP 33-09/151) zostało odkryte w trakcie badań powierzchniowych wyprze- dzających budowę południowej obwodnicy Stargardu, części drogi ekspresowej S10. Na podstawie analizy znalezionej wówczas ceramiki ustalono, że teren ten użytkowany był w neolicie, epoce brązu oraz w okresie wpływów rzymskich. W kolejnym etapie prac archeologicznych podczas wykopalisk odsłonięto relikty znacznych rozmiarów osady oraz niewielkiego cmentarzyska birytualnego lud- ności grupy gustowskiej, datowanych na wczesny okres wpływów rzymskich1. W ujęciu geograficznym obszar badań położony jest w obrębie Równiny Py- rzycko-Stargardzkiej, będącej częścią Pobrzeży Południowobałtyckich, u ujścia Odry i Zalewu Szczecińskiego (ryc. 1). Mezoregion ten graniczy na zachodzie
1 Badania trwały od marca do października 2008 r. Kierował nimi Sławomir Kałagate z Archeolo- gicznej Pracowni Badawczej „THOR” na zlecenie Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej Aliny Jaszewskiej z Zielonej Góry, głównego wykonawcy Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad w Warszawie.
161 z Równiną Wełtyńską, na wschodzie z Równiną Nowogardzką, na północy z Rów- niną Goleniowską, a od południa z Pojezierzem Myśliborskim. Jego powierzchnię w większości pokrywają iły, mułki i drobnoziarniste piaski, na których wytworzyły się urodzajne czarne ziemie. Natomiast na jego obrzeżu występuje glina moreno- wa. Całość wznosi się na około 20 m n.p.m. (Kondracki 1994, 11, 18; ryc. 1). Stanowisko nr 4 zlokalizowane zostało około 0,8 km na południe od istnieją- cej drogi krajowej nr 10, pomiędzy miejscowościami Lipnik i Morzyczyn, około 0,7 km na północny wschód od wsi Kunowo. Zajmowało krawędź oraz część wysoczyzny małej doliny bezimiennego cieku. Spadek terenu w tym miejscu jest bardzo niewielki, a jego oś skierowana jest wzdłuż linii północny zachód – południowy wschód (ryc. 2). Badaniami wykopaliskowymi objęto obszar o powierzchni 473 arów, na któ- rym odkryto 993 obiekty nieruchome. Na podstawie zawartości kulturowej, przede wszystkim ceramiki, do grupy gustowskiej zakwalifikowano 92 obiekty. W tej liczbie znalazło się sześć obiektów grobowych będących przedmiotem ni- niejszego artykułu (ryc. 3).
Zespoły grobowe Przestrzeń określona jako nekropola znajdowała się w środkowej części od- słoniętej powierzchni. Zarejestrowano tu, o czym już wyżej wspomniano, sześć grobów – dwa ciałopalne popielnicowe z resztą stosu (obiekty nr: 398 i 399) oraz cztery szkieletowe (obiekty nr: 641, 649, 661 i 663). Wystąpiły one w dwóch sku- pieniach. Pierwsze znajdowało się przy wschodniej krawędzi pasa badań i gru- powało cztery zespoły szkieletowe. Drugie było natomiast oddalone około 30 m na południowy zachód i składało się z dwóch grobów ciałopalnych. Obiekty osadnicze oddalone były od strefy sepulkralnej o około 35 m na północ i 25 m na południe (ryc. 3). Można przyjąć, że łączna powierzchnia zajęta przez obiekty sepulkralne wynosiła około czterech arów. Omawiane groby zachowały się w złym stanie, znajdowały się bardzo płytko pod powierzchnią i zostały prawie całkowicie zniszczone przez intensywną i głę- boką orkę. Groby szkieletowe były natomiast naruszone nowożytnymi wkopami.
Katalog obiektów Obiekt nr 398 – grób ciałopalny popielnicowy z resztą stosu (ryc. 4). Na oczysz- czonej powierzchni wykopu badawczego zarejestrowano jedynie rumowisko fragm. ceramiki otoczonych resztkami przemytej spalenizny. Był to destrukt popielnicy oraz innych naczyń przystawnych zachowanych jedynie w partiach przydennych. Owalny w rzucie poziomym grób, o wymiarach 0,40 × 0,24 m, w profilu był nieregularny, a jego głębokość dochodziła do 0,18 m. W północno-zachodnim obrysie jamy odnotowano jeden kamień; drugi, znacznie mniejszy, znajdował się na stropie rumowiska ceramiki. Odkryto tu łącznie 55 fragm. cerami- ki naczyniowej, reprezentujących serię przynajmniej 15 form (ryc. 5) oraz 315 gramów prze- palonych kości ludzkich pochodzących od osobnika w wieku maturus/senilis (Drozd 2009).
162 Obiekt nr 399 – grób ciałopalny popielnicowy z resztą stosu (ryc. 4). Stwierdzo- no jedynie słabo czytelny zarys jamy grobowej (analogicznie do obiektu poprzedniego). Przydenne szczątki popielnicy zalegały w silnie przepłukanej spaleniźnie. Fragm. przysta- wek były rozwleczone w najbliższym sąsiedztwie urny. Grób ten, o wymiarach 0,3 × 0,2 m, miał kształt owalny w rzucie; w profilu był nieregularny, a jego maks. głęb. zachowała się do zaledwie 0,06 m. Odkryto tu 21 fragm. ceramiki naczyniowej, stanowiących pozosta- łości przynajmniej 5 pojemników (ryc. 6) oraz 27 g przepalonych kości ludzkich osobnika młodocianego w wieku infans II/ juvenis? (Drozd 2009). Obiekt nr 641 – grób szkieletowy (ryc. 7). Pierwotnie zarysował się jako owalna jama o wymiarach 2,3 × 1,8 m, której wypełnisko tworzył gliniasty piasek z udziałem próch- nicy pierwotnej i domieszką materiału nowożytnego. Dopiero po usunięciu górnej war- stwy obiektu natrafiono na grób szkieletowy w kształcie wydłużonego owalu o wymiarach 1,72 × 0,5 m. Niekompletnie zachowany szkielet kobiety w wieku adultus (Drozd 2009) zalegał w pozycji wyprostowanej na wznak, wzdłuż osi północ-południe, z głową skiero- waną na północ. Na wysokości odcinka piersiowego kręgosłupa zarejestrowano dobrze zachowaną zapinkę brązową IV grupy Almgrena (1923), nawiązującą do tzw. fibul trąbko- watych (ryc. 11:3). W okolicach szczątków miednicy wystąpił drucikowaty przedmiot brą- zowy – prawdopodobnie fragment sprzączki o wydłużonej ósemkowatej ramie (ryc. 11:4). Ponadto odkryto tu dwa fragm. ceramiki grupy gustowskiej. Obiekt nr 649 – grób szkieletowy (ryc. 8). Zarysował się jako owalna jama o wymia- rach 2,2 × 1,1 m, wypełniona analogicznie jak obiekt nr 641. Poniżej obiektu nowożytnego pojawiła się niemal doszczętnie zniszczona górna część szkieletu ludzkiego, nie zarejestro- wano natomiast śladów jamy grobowej. Odsłonięty szkielet mężczyzny w wieku adultus/ma- turus (Drozd 2009) był złożony, jak można wnioskować, w pozycji wyprostowanej na wznak, wzdłuż osi północ-południe, z głową skierowaną na północ, a twarzą na zachód. Na wyso- kości prawego obojczyka odkryto dobrze zachowaną zapinkę brązową typu A67 (ryc. 11:2). Obiekt nr 661 – grób szkieletowy (ryc. 9). Zarysował się jako okrągła jama o średni- cy 1,25 m, wypełniona gliniastym piaskiem z udziałem próchnicy pierwotnej i z domieszką ceramicznego materiału nowożytnego. Podobnie jak we wcześniej opisanych przypadkach 30 cm poniżej obiektu nowożytnego natrafiono na szkielet ludzki, bez czytelnego zarysu jamy grobowej. Szkielet mężczyzny w wieku koniec maturus? (Drozd 2009), zachowany niekompletnie i silnie zniszczony, zalegał w pozycji wyprostowanej na wznak, wzdłuż osi północ-południe, z głową skierowaną na północ i twarzą prawdopodobnie zwróconą na zachód. Nieco poniżej niezachowanego lewego obojczyka odkryto srebrną zapinkę typu A67 (ryc. 11:5). Przedmiot ten stanowił jedyne wyposażenie zmarłego. Obiekt nr 663 – grób szkieletowy (ryc. 10). Jako jedyny z opisanych miał czytelny zarys jamy grobowej, gdyż nie został naruszony późniejszym osadnictwem. Była to owalna jama o wymiarach 6,5 × 3,0 m, zawierająca w swoim wypełnisku gliniasty piasek prze- mieszany z szarobrunatną próchnicą. Na głębokości 0,8 m odkryto niekompletny szkielet ludzki, który zalegał w jamie o dł. 1,86 m i szer. 0,47 m. Szkielet mężczyzny w wieku początek maturus (Drozd 2009) ułożony był w pozycji wyprostowanej na wznak, wzdłuż osi północ-południe, z głową skierowana na północ i twarzą zwróconą na zachód. W oko- licach lewego obojczyka natrafiono na brązową zapinkę należącą do III grupy Almgre- na (1923) typu A60–61 (ryc. 11:1). Ponadto w stropowej partii wypełniska jamy odkryto 12 fragm. ceramiki, które pod względem technologicznym nawiązują do materiałów od- krytych w grobach ciałopalnych oraz w obiektach osadowych ludności grupy gustowskiej.
163 Należy także wspomnieć o czterech obiektach zlokalizowanych w bezpośrednim są- siedztwie grobów szkieletowych. Były to jamy o nieokreślonej funkcji. W dwóch przy- padkach charakteryzowały się znacznymi rozmiarami, jednak niewielkimi głębokościami (ob. nr 654 – 4,0 × 1,8 × 0,3 m, ob. nr 667 – 4,0 × 2,9 × 0,5 m), a w ich wypełniskach odkryto nieliczne serie fragmentów ceramiki ludności grupy gustowskiej (ob. nr 654 – 16 ułamków, ob. nr 667 – 7). Pozostałe dwa obiekty były znacznie mniejsze, choć w jednym przypadku głębokie (ob. nr 630 – 1,1 × 1 × 0,9 m, ob. nr 644 – 1,5 × 1,1 × 0,1 m). W trakcie eks- ploracji natrafiono również na nieliczne fragmenty ceramiki „gustowskiej” (ob. nr 630 – 8, ob. nr 644 – 2). Wydaje się, że opisane jamy nie były związane z cmentarzyskiem. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że odkryta w nich ceramika znalazła się na zło- żu wtórnym, a pochodziła z silnie zniszczonych grobów szkieletowych. Nie można jednak całkowicie wykluczyć powiązania omówionych obiektów z przestrzenią sepulkralną. Przy- kładów takich korelacji można przywołać wiele, choć nie są one związane z cmentarzyska- mi ludności grupy gustowskiej, lecz przede wszystkim kultur: przeworskiej (Błażejewski 1998, 148, 149; Żychliński 2014a, 82–93) i wielbarskiej (Żychliński 2014a, 93–96).
Źródła ruchome Zapinki Najistotniejszym elementem datującym odkryte zespoły grobowe były czte- ry wspomniane wyżej zapinki. Typologicznie należą one do dwóch grup wy- dzielonych przez O. Almgrena (1923), mianowicie III grupy zapinek oczkowa- tych, do których zaklasyfikowano pojedynczy egzemplarz A60-61, oraz IV grupy fibul silnie profilowanych, do których zaliczono pozostałe trzy okazy: dwa typu A67 oraz pojedynczy, tzw. trąbkowaty, nawiązujący do wariantu 5 według Teresy Dąbrowskiej (1998). Zapinki A67 odmiany a2 (grób 649) datuje się po 17 roku n.e. (Demetz 1998, 143), natomiast odmiany a1 (grób 661) w okolicach 16/15 roku przed Chrystu- sem (Demetz 1998, 142). Fibule trąbkowate wariantu 5 sytuuje się w podfazach
B1b i B2 okresu wpływów rzymskich (Dąbrowska 1998, 149). Egzemplarze typu
A 60-61 umieszcza się natomiast w stadiach B2a i B2b (Skorupka 2001, 135). Analogiczne zestawy fibul odkrywane były na obszarach położonych po zachodniej stronie Odry. Zbliżone do analizowanych wyżej egzemplarze A67 odkryto m.in. na cmentarzyskach w Kemnitz (Lkr. Potsdam-Mittelmark) i Kuhbier (Lkr. Prignitz) funkcjonujących w fazach B1 i B2 (Müller 1957, 132, Taf. 2b,c). Znaleziska podobne do zapinki trąbkowatej zarejestrowano na stanowi- sku w Döbbersen (Lkr. Ludwigslust-Parchim), datowanym na fazę B1 i początki B2 (Müller 1957, 22, Tab. 2). Okazy oczkowate zaliczane do typu A60-61 określono jako młodsze i umieszczono już w fazie B2 (Müller 1957, 23). Analogiczny eg- zemplarz odkryto w Wustehusen, Lkr. Vorpommern-Greifswald (Wołągiewicz 1981, 201, tabl. XXVIII:16).
164 Inne przedmioty metalowe Jedynym poza wyżej omówionymi znaleziskiem metalowym był fragment drucikowatej, czworokątnej w przekroju ramy wydłużonej sprzączki, najpraw- dopodobniej ósemkowatej typu A6 według Renaty Madydy-Legutko. Okazy te stanowią wyznacznik chronologiczny fazy B1 wczesnego okresu wpływów rzymskich (1986, 5, Taf. 1). Sprzączka ósemkowata bardzo zbliżona do okazu z Kunowa, lecz wykonana z żelaza, odkryta została na nekropoli w Kuhbier, Lkr.
Prignitz. Jak już wcześniej wspomniano, obiekt ten był użytkowany w fazach B1 i B2 (Müller 1957, 132, Taf. 1c).
Ceramika Najliczniej ułamki naczyń glinianych wystąpiły w obiekcie nr 398 (grób cia- łopalny) – zarejestrowano ich tam 55. Na podstawie zachowanych fragmentów dystynktywnych stwierdzono, że musiała tu wystąpić seria przynajmniej 15 form (ryc. 5). Jako popielnicy użyto garnka chropowaconego o słabo wyodrębnionym dnie, który zachował się jedynie w dolnej partii (ryc. 5:15). Pozostałe naczynia sta- nowiły wyposażenie zmarłego. Wśród nich znajdowały się: waza (ryc. 5:10), pu- char (ryc. 5:1), dwie misy półkuliste (ryc. 5:7,11), garnek o wylewie wychylonym na zewnątrz (ryc. 5:4) i kolejny o wylewie nachylonym do wewnątrz (ryc. 5:8). Pozostałe formy, które nie poddawały się jednoznacznej rekonstrukcji rysunko- wej, można przyporządkować do waz lub naczyń wazowatych (ryc. 5:2,3,5,6). Znacznie mniej liczny zbiór wystąpił w drugim grobie ciałopalnym (obiekt nr 399), gdzie natrafiono na 21 fragmentów ceramiki naczyniowej stanowiących pozostałości przynajmniej 5 pojemników (ryc. 6). W charakterze urny wykorzysta- no tu garnek o wylewie wychylonym na zewnątrz (ryc. 6:1). Poza tym wystąpił tu kolejny garnek o podobnie wychylonym wylewie, lecz znacznie słabiej (ryc. 6:5), oraz dna dalszych trzech naczyń, które z pewnym prawdopodobieństwem rów- nież można zaliczyć do form garnkowatych (ryc. 6:2–4). Pozostały materiał ceramiczny w postaci 12 fragmentów naczyń pochodzą- cych z grobu szkieletowego (obiekt nr 663) był niecharakterystyczny. Cechy stylistyczne zaprezentowanej ceramiki sugerują przynależność do późniejsze- go horyzontu rozwoju grupy gustowskiej, wiązanego z wpływami wielbarskimi (Wołągiewicz 1981, 201, tabl. XXVIII:16).
Tożsamość kulturowa cmentarzyska z Kunowa oraz jego chronologia Położenie omawianej nekropoli na obszarze granicznym z grupą lubuską, który przebiega wzdłuż rzeki Iny (Wołągiewicz 1981, 205; Rogalski 2014, 13), powoduje, że w kwestii jej tożsamości kulturowej mogą pojawić się pewne wąt- pliwości. Za przypisaniem przedstawionych obiektów grobowych oraz materia- łów ruchomych do grupy gustowskiej przemawiają jednak analogie do innych cmentarzysk tego ugrupowania.
165 Przede wszystkim należy podkreślić, że do tej pory zbadane gustowskie obiek- ty sepulkralne charakteryzowały się bardzo niewielką liczbą grobów. Stanowisko eponimiczne z Gustow (Lkr. Vorpommern-Rügen) liczyło ich zaledwie około 20, i jest ono, jak dotąd, jednym z największych (Wołągiewicz 1981, 201; Leube 2011, 99). Ponadto gustowskie birytualne nekropole lokalizowane są w pobliżu osiedli (Leube 2011, 99), co też zgadza się z przedstawionymi faktami. Kolejnym wspólnym elementem byłby stosunek liczebny zespołów szkieletowych do ciałopalnych – wyraźnie widoczna przewaga inhumacji, wahająca się w granicach od około 50 (Gustow, Lkr. Vorpommern-Rügen) do nawet 70% (Krummin, Lkr. Vorpom- mern-Greifswald); jedynie w przypadku cmentarzyska w Lubieszewie (pow. gry- ficki) inhumacje stanowiły zaledwie 10% (Wołągiewicz 1981, 201; Leube 2011, 99). Jednak ostatni ze wspomnianych przypadków dotyczy przede wszystkim grobów typu książęcego (Schuster 2010), co w znaczący sposób może zakłócać ogólny obraz tworzenia przestrzeni grzebalnej tego ugrupowania. Dla analizowa- nego cmentarzyska w Kunowie stwierdzono analogiczną sytuację. Groby szkiele- towe stanowiły tu blisko 70% rozpoznanych zespołów. Co więcej, taka proporcja stoi w wyraźnej sprzeczności do relacji ilościowych znanych z obszaru sąsiedniej grupy lubuskiej, gdzie inhumacja była ograniczona do nielicznych przypadków (Wołągiewicz 1981, 208; Rogalski 2013, 14), co z kolei obala wątpliwości dotyczą- ce przynależności nekropoli kunowskiej do ludności grupy lubuskiej. W przypad- ku grobów szkieletowych znamienna była ich orientacja i układ – pochówki sytu- owano na linii północ-południe, z głową skierowaną na północ i twarzą zwróconą na zachód (Wołągiewicz 1981, 201; Leube 2011, 101). Na analizowanej nekropoli szkielety w obiektach nr 649 i 663 ułożone były właśnie w taki sposób. Analo- gicznego układu można spodziewać się także w zniszczonym obiekcie nr 661. Nie bez znaczenia pozostaje także forma i bogactwo wyposażenia, chociaż groby z Kunowa zostały silnie naruszone i zarejestrowany asortyment przedmiotów nie musi odpowiadać stanowi pierwotnemu. Odkryto tu jednak powszechnie spo- tykane na innych nekropolach części stroju i ozdoby, a także odnotowano brak broni oraz narzędzi specjalistycznych (Wołągiewicz 1981, 201; Leube 2011, 103). Identyfikację kulturową cmentarzyska w Kunowie należy oprzeć także na ma- teriałach ceramicznych odkrytych w grobach oraz na osiedlu. Zarejestrowany zestaw form naczyń odpowiadał z dużą precyzją asortymentowi wyznaczonemu przez Ryszarda Wołągiewicza (1981, 201–205, tabl. XXVIII) jako charakterystycz- ny dla grupy gustowskiej. Dotyczyło to zwłaszcza form flaszowatych oraz waz, które wpisywały się we wcześniejszy nurt rozwojowy tej jednostki kulturowej, datowany na fazę B1 i wiązany z wpływami z kręgu nadłabskiego (Wołągiewicz 1981, 201). Zarejestrowane jedynie w inwentarzu osady puchary i naczynia wa- zowate należy już natomiast przypisać wpływom ze środowiska wielbarskiego – nurtowi późniejszemu, który datuje się na stadium B2 okresu wpływów rzym- skich (Wołągiewicz 1981, 201–202).
166 Ramy czasowe użytkowania cmentarzyska w Kunowie określone zostały na podstawie datowań poszczególnych grup zabytków pozyskanych w trakcie badań. Najistotniejszymi elementami były zakresy wyznaczone na podstawie analizy zapinek odkrytych w grobach szkieletowych. Za najstarszą należy uznać srebrną zapinkę typu A67a1, datowaną na początek wczesnego okresu wpływów rzymskich – stadium B1a (Demetz 1998, 143), odkrytą w obiekcie nr 661; za naj- młodszą fibulę oczkowatą typu A60–61, sytuowaną w fazie 2bB wczesnego okresu wpływów rzymskich (Wołągiewicz 1981, 201; Skorupka 2001, 135), zarejestro- waną w obiekcie nr 663. Z analizy chronologicznej wyposażeń grobowych wynika, że najmłodsze były zespoły ciałopalne (obiekty nr: 398 i 399) oraz szkieletowy (obiekt nr 663) – można je umieścić, jak się wydaje, już w początkach fazy B2. Pozostałe trzy groby szkieletowe były natomiast starsze – należy je sytuować w fazie B1. Przyjmujemy więc, że nekropola w Kunowie zaistniała w samych początkach podfazy B1a wczesnego okresu wpływów rzymskich i funkcjonowała do rozwi- niętej fazy B2. Trzeba jednak zastrzec, iż tak zakreślone ramy mogą ulec zmianie w momencie odsłonięcia pozostałej części założenia sepulkralnego, domniemy- wanej w bezpośrednim sąsiedztwie na wschód od zbadanej przestrzeni. Obecność zaledwie sześciu grobów – i to rozmieszczonych w dwóch gru- pach, usytuowanych w bezpośrednim sąsiedztwie rozległej osady, zamieszkałej zapewne przez znaczną liczbę ludzi – wskazuje najprawdopodobniej na to, iż były to osobne kwatery zdecydowanie większej nekropoli. Jej kontynuacji moż- na się spodziewać na wschód od zbadanego obszaru – pasa przebiegu inwesty- cji. Biorąc pod uwagę odległość pomiędzy obydwoma odkrytymi skupieniami, wynoszącą przeszło 30 m, można się domyślać, że kolejne zgrupowania grobów były sytuowane podobnie. Spostrzeżenie to może w pewien sposób tłumaczyć fakt odkrywania jedynie niewielkich cmentarzysk ludności gustowskiej. Nie można wykluczyć, że nekropole tego ugrupowania zajmowały de facto znacznie większe powierzchnie niż do tej pory zbadane, ale ich przestrzeń grzebalna po- dzielona była na kwatery położone w dużych odległościach od siebie.
Sacrum i profanum Przechodząc do pytania postawionego w tytule niniejszego przyczynku, należy stwierdzić, że badana nekropola reprezentuje typ cmentarza birytualnego: szkiele- towego i ciałopalnego. Nieznana pozostaje kwestia kryteriów wyboru określonej formy pochówku oraz sytuowania grobów w odrębnych skupieniach/kwaterach. Z pewnością nie było to kryterium płci, ponieważ w pochówkach szkieletowych wyróżniono zarówno szczątki kobiet, jak i mężczyzn. Pewną wskazówką jest na- tomiast wiek, gdyż tylko osobnicy w wieku infans II/juvenis oraz senilis zostali pod- dani kremacji. Wydaje się również, że istnieją odpowiednie przesłanki, by sądzić, że osobne kwatery przeznaczone były dla osób blisko spokrewnionych, grzeba- nych w charakterystycznym dla danej rodziny/rodu obrządku.
167 Groby tworzące dwa skupienia różniące się sposobem potraktowania ciał zmarłych były oddzielone od najbliższych obiektów osadniczych pustymi prze- strzeniami, na których nie rejestrowano śladów żadnej aktywności gospodarczej. Dzięki rozmiarom odkrywek zaistniała rzadka możliwość prześledzenia korela- cji przestrzennych pomiędzy strefą uświęconą – sacrum, reprezentowaną przez cmentarzysko, a świecką – profanum, obejmującą osiedle (Skowron 2014, 156; Żychliński 2014a, 65). Według definicji w Encyklopedii PWN sacrum to podstawo- wa kategoria religioznawcza oznaczająca wszystko, co należy do sfery religijnej, przeciwstawione sferze świeckości i odwrotnie – profanum to termin używany na określenie sfery świeckiej, przeciwstawianej sacrum. W opinii Mircei Eliadego:
świętość i świeckość stanowią dwa rodzaje bycia-w-świecie, dwie sytuacje egzystencjal- ne, jakie człowiek ukształtował z biegiem dziejów. Te odmiany bycia-w-świecie zajmują nie tylko historię religii i socjologię, stanowią nie tylko przedmiot badań historycznych, socjologicznych i etnologicznych: sposoby bytowania sakralny i świecki są uwarunkowa- ne różnymi środowiskami, jakie człowiek zajmował w kosmosie, i dlatego interesują też filozofa i każdego badacza, który chce poznać wszelkie wymiary ludzkiej egzystencji (Eliade 2008, 11).
Sacrum i profanum z samego założenia nie mogą się przenikać, gdyż stanowią przeciwieństwa i wykluczają się wzajemnie, a rozdział ten funkcjonuje niezależnie od miejsca i czasu. Jak pisze Émile Durkhaim, „sacrum i profanum umysł człowie- ka zawsze i wszędzie pojmuje jako odrębne gatunki, jako dwa światy nie mające ze sobą nic wspólnego” (1990, 31–33). Tak więc sfery te są sobie zupełnie obce i aby przejść z jednej do drugiej, należy przebyć przestrzeń określaną mianem „stadium pośredniego” (van Gennep 2006, 29–30), która uniemożliwia ich zetknięcie, ale która jest w istocie łącznikiem pomiędzy obydwoma porządkami. W najnowszych ujęciach separację obu domen ludzkiego życia przedstawia się następująco:
Podział na sacrum i profanum jest jedną z podstawowych dychotomii stosowanych w na- ukach humanistycznych w celu opisania oraz identyfikacji rzeczywistości kulturowej. Isto- ta tego podziału zawiera się w wyróżnieniu dwóch porządków, spośród których pierwszy odnosi się do wszystkiego co święte, dotyczące czci i kultu religijnego, drugi natomiast wiąże się z przestrzenią świecką, zsekularyzowaną, powszednią. Owo rozróżnienie stano- wi przedmiot badań szczególnie wśród antyredukcjonistycznych kręgów funkcjonujących w obrębie religioznawstwa, jednak jest również obecne w takich dyscyplinach naukowych, jak etnologia, antropologia kulturowa, socjologia, teologia czy historia (Nowacka 2016).
W świecie antycznym podkreślana wyżej ścisła dychotomia znalazła odbicie także w zakresie prawodawstwa. Wyraźnie widoczny był przestrzenny rozdział miejsc grzebania zmarłych i zamieszkania żywych. W starożytnym Rzymie trój- podział rytuałów przejścia, a więc oddzielenie zmarłych członków społeczności
168 od żywych, następnie ich obecność w przestrzeni „pomiędzy”, a w końcu pogrzeb, był doskonale widoczny i bardzo silnie ukonstytuowany w konserwatywnej tra- dycji społecznej (Graham 2009, 100–102). Zmarłych grzebano poza murami miast, a nakaz ten znalazł się na X tablicy Prawa Dwunastu Tablic (Crawford 1996, 583). Ustawodawstwo to nie ograniczało się jedynie do starożytnej Italii, ale obejmowało również kolonie, jak w przypadku lex Coloniae Genetivae Iuliae seu Ursonensis (Crawford 1996, 424). Archeologia niejednokrotnie wykorzystuje na swoim gruncie te utrwalone poglądy odnoszące się do istnienia sacrum i profanum. Są one zazwyczaj wygła- szane lub wplatane w teksty dotyczące zagadnień związanych z obrzędowością pogrzebową w okresie pradziejowym, ale i w czasach późniejszych. Niekiedy obydwie te sfery omawia się bez użycia nazw – sacrum i profanum, ale wskazując jednoznacznie na ich rozdzielność (por. Madyda-Legutko, Rodzińska-Nowak, Zagórska-Telega 2015, 293–294). Częściej jednak polaryzacja ta jest przywoły- wana wprost, nierzadko znacząco podkreślana (por. Szmyt, Czebreszuk 2010, 154, 157; Affelski, Ignaczak 2014, 196; Kara 2015, 303; Tyszler 2015, 184–186). Pojawiają się też jednak głosy, że obydwa wymienione porządki rzeczywistości społecznej mogą się stykać, a nawet wchodzić we wspólne korelacje:
Należy zwrócić uwagę na realną obecność dwóch sfer, profanum i sacrum, w obrębie osad i w ich pobliżu. Sfery te przenikają się w sposób tak ścisły, że wyodrębnienie jednej od drugiej na podstawie źródeł archeologicznych jest czasem bardzo trudne (Skowron 2014, 153).
Należy się zgodzić ze stwierdzeniem, że ścisły rozdział pomiędzy sferami sa- crum i profanum w życiu człowieka jest dziełem kultury nowożytnej Europy i może nie ma bezpośredniego odniesienia do kulturowego funkcjonowania ludzi w pra- dziejach (Kowalski 1999, 12–25; Szmyt, Czebreszuk 2010, 157). Sytuacja taka ma miejsce w religiach wyrosłych na odmiennym od europejskiego gruncie:
wyraźna granica między sacrum a profanum nie jest natomiast obecna w tradycjach pozaeu- ropejskich – wiele religii charakteryzuje się płynnością oraz interferencją porządku sakral- nego i świeckiego. Religia nie jest w tych przypadkach postrzegana jako coś odrębnego, lecz stanowi integralną część życia, kultury. Przykładem może być hinduizm, w którym wszystko to, co istnieje, jest boskie, a także taoizm, konfucjanizm czy sintoizm, w których widoczna jest harmonia między życiem ludzkim i porządkiem naturalnym a sferą religijną (Nowacka 2016).
Model zagospodarowania przestrzeni kompleksu osada i cmentarzysko, jaki odsłonięto w Kunowie, prezentował bardzo wyraziste odseparowanie prze- strzenne strefy sacrum od profanum, choć oddalenie jednej od drugiej wynosiło średnio zaledwie około 30 m. Wydaje się zatem, że tak bliskie sąsiedztwo było jak najbardziej dopuszczalne. Można przyjąć, że obydwie sfery przestrzennie mogły
169 się do siebie zbliżać, ale zawsze były w jakiś sposób oddzielone, choćby płotem czy też poważniejszą przeszkodą w postaci cieku wodnego (Skowron 2014, 157, 158; Żychliński 2014a, 65, 66, 91, 95). W omawianym przypadku, jak wynika z załączonego planu (ryc. 3), nie ma śladów jakiegokolwiek odgrodzenia prze- strzeni sepulkralnej. Można więc założyć, że faktycznie go tam nie było, a do odseparowania przestrzeni sacrum od profanum w zupełności wystarczała wspo- mniana wyżej pustka pomiędzy obiektami osadniczymi a grobowymi. Potwier- dzeniem niewielkich odległości obu domen są osady ludności kultury prze- worskiej odkryte i zbadane w Polsce środkowej. W Różycach (Starej Wsi), pow. skierniewicki (stan. 3) obszary osiedla i cmentarzyska dzieliło jedynie kilkanaście metrów (Skowron 2014, 157). Znane są też sytuacje, że obydwie sfery stykały się, jak to miało miejsce na stanowisku nr 1 w Woli Błędowej oraz w Siemiechowie, pow. łaski, stanowisko 2 (Skowron 2014, 157, 158, 160, ryc. 98). Wydaje się jed- nak, że największe podobieństwo do omawianego kompleksu z Kunowa można znaleźć na stanowiskach nr 1–4 w Wiktorowie (pow. zgierski), gdzie nekropola była otoczona obiektami osadniczymi (relikty zagrody oraz pozostałości strefy gospodarczej – skupiska glinianek), które kończyły się w odległości 48 m w kie- runku wschodnim i 30–35 m w zachodnim (Skowron 2014, 160–162, ryc. 81). Powstały zatem dwa pasy pustki, które można określić mianem „stref przejścia”. Są one analogiczne do przestrzeni ujawnionych w Kunowie, a różnica między nimi dotyczy jedynie orientacji względem stron świata, gdyż na omawianej ne- kropoli „strefy przejścia” znajdowały się na północ i na południe od obszaru grzebalnego (ryc. 3). Układ ten zdeterminowany był raczej ukształtowaniem te- renu i nie miał znaczenia symbolicznego. W kompleksie osada i cmentarzysko sfery sacrum i profanum mogą więc ze sobą bardzo blisko sąsiadować, ale zawsze pozostają oddzielone czytelnymi strefami. Ma to miejsce również wtedy, gdy rozwijające się osiedle stopniowo zajmuje ob- szar wokół przestrzeni sepulkralnej. Wydaje się, że w odniesieniu do obrzędo- wości pogrzebowej nie może być mowy o łączeniu czy też przenikaniu się tych sfer, gdyż sytuacja taka przeczyłaby idei trójpodziału rytuałów przejścia, która od tysiącleci jest podstawą obrzędowości funeralnej społeczności europejskich (van Gennep 2006). Próbując odpowiedzieć na pytanie postawione w tytule niniejsze- go przyczynku, można skonstatować, że sacrum i profanum to dwie odrębne i silnie opozycyjne sfery ludzkiego życia. Zjawisko to jest szczególnie widoczne w odnie- sieniu do szeroko pojmowanej obrzędowości funeralnej, nie tylko w pradziejach, średniowieczu, nowożytności, lecz – paradoksalnie – również w czasach współ- czesnych, tak przecież silnie opanowanych duchem materializmu i empiryzmu. O ile możliwa jest „wizualna” styczność, a nawet przenikanie się przestrzenne stref zajętych przez sacrum i profanum, jak ma to miejsce w przypadkach opisa- nych przez J. Skowrona (2014, 156 n.), o tyle wydaje się, że na płaszczyźnie mentalnej/religijnej takie korelacje są niemożliwe. Jest wysoce prawdopodob-
170 ne, że separacja, dodatkowo podkreślona obecnością „strefy przejścia”, nie musi być dobrze czytelna w przestrzeni kompleksu osady i powiązanego z nim cmen- tarzyska, jednak w przypadku osiedla i nekropoli w Kunowie rozdział ten jest dobitnie podkreślony. Bardzo duże założenie mieszkalno-gospodarcze otaczające, przynajmniej od północy i południa, przestrzeń zajętą przez groby było wyraź- nie oddzielone obszarem, na którym nie było śladów działalności gospodarczej. Przestrzeń tę można więc uznać za „strefę przejścia” pomiędzy profanum i sacrum:
Strefa pierwsza w kontekście obrzędowym staje się szczególnie nasycona sacrum i jest trak- towana tak, jak gdyby była częścią Tamtego świata. Strefa druga obejmuje miejsce zgroma- dzenia uczestników i przylega do sakralnego centrum, choć jest od niego odseparowana. Trzecia strefa obejmuje obszar pomiędzy nimi pośredniczący, gdzie przebiega większość zrytualizowanych czynności (Woźny 2015, 41).
Wydaje się zatem, że kompleks z Kunowa jest wręcz wzorcowym przykładem manifestacji przestrzennej trójdzielności rytuałów przejścia, a tym samym całko- witej izolacji omawianych tu domen ludzkiego życia. Nie oznacza to jednak, że wzorzec taki musiał obowiązywać we wszystkich badanych kompleksach osadni- czo-cmentarzyskowych, czego swoimi studiami dowiódł J. Skowron. Znaczący indywidualizm zjawisk rejestrowanych na cmentarzyskach był już podkreślany w literaturze przedmiotu (Godłowski 1960, 53, 93; Żychliński 2014a, 163; Ży- chliński 2014b, 39, 45). Przenikanie się sacrum i profanum może zachodzić w przestrzeni osiedla i co- dziennego życia jego mieszkańców. Zwraca na to uwagę J. Skowron, opisując osadnictwo kultury przeworskiej w dorzeczu środkowej i dolnej Bzury:
Linia podziału, czy raczej styczna pomiędzy rzeczywistością materialną – profanum i rzeczy- wistością nadrealną, metafizyczną – sacrum, przebiegając w umysłowości człowieka, znaj- duje swoje ujście w zabiegach religijnych i magicznych obecnych w życiu codziennym (…). Pierwszym i najpowszechniejszym miejscem ich ujawniania się był dom i osada (2006, 90).
Współcześnie prowadzone obserwacje dotyczące zmian w obrębie cmentarzy, desakralizacji lub resakralizacji ich przestrzeni, wskazują na wzajemne oddziaływa- nia obydwu porządków społecznej rzeczywistości. Przyczyn takich zjawisk moż- na upatrywać w rozwoju przestrzennym miast, a przede wszystkim w zmianach światopoglądowych zachodzących we współczesnym świecie (Nowacka 2016). Wątpliwości dotyczące rodzaju wzajemnych korelacji sacrum i profanum nie przestają więc nurtować szerokiego grona badaczy różnych dziedzin:
Czy można mówić o sztywnym, trwałym podziale rzeczywistości na sferę sacrum oraz pro- fanum, stałym odseparowaniu obu przestrzeni, czy może granica ta nie jest stała, podlega fluktuacjom, w wyniku których oba te z zasady antagonistyczne porządki oddziałują na sie- bie, zmieniają swe położenie, ulegają przebiegunowaniu? (Nowacka 2016).
171 Ryc. 1. Położenie stanowiska nr 4 w Kunowie w obrębie Pobrzeży Południowobałtyckich. Oprac. M. Wołoszyńska-Far Fig. 1. Location of site No. 4 in Kunowo within the southern Baltic Sea coast. Prepared by M. Wołoszyńska-Far
172 Ryc. 2. Położenie stanowiska nr 4 w Kunowie. Skala 1:10.000. Oprac. M. Wołoszyńska-Far Fig. 2. Location of site No. 4 in Kunowo. Scale 1:10.000. Prepared by M. Wołoszyńska-Far
173 Ryc. 3. Kunowo, stan. 4. Rozmieszczenie grobów ludności grupy gustowskiej na badanym obszarze wraz z zaznaczeniem sugerowanej granicy strefy profanum. Oprac. M. Wołoszyńska-Far Fig. 3. Kunowo, site 4. Distribution of graves of the Gustow group population in the study area, along with an indication of the suggested boundary of the profanum zone. Prepared by M. Wołoszyńska-Far
174 Ryc. 4. Kunowo, stan. 4. Obiekty nr 398 i 399 – etapy eksploracji. Fot. P. Anzel Fig. 4. Kunowo, site 4. Features Nos. 398 and 399 – stages of exploration. Photo by P. Anzel
175 Ryc. 5. Kunowo, stan. 4. Wybór ceramiki z obiektu nr 398. Rys. M. Wołoszyńska-Far Fig. 5. Kunowo, site 4. Selection of pottery from feature No. 398. Drawn by M. Wołoszyńska-Far
176 Ryc. 6. Kunowo, stan. 4. Wybór ceramiki z obiektu nr 399. Rys. M. Wołoszyńska-Far Fig. 6. Kunowo, site 4. Selection of pottery from feature No. 399. Drawn by M. Wołoszyńska-Far
177 Ryc. 7. Kunowo, stan. 4. Obiekt nr 641 – etapy eksploracji. Fot. P. Anzel Fig. 7. Kunowo, site 4. Feature No. 641 – stages of exploration. Photo by P. Anzel
178 Ryc. 8. Kunowo, stan. 4. Obiekt nr 649 – etapy eksploracji. Fot. P. Anzel Fig. 8. Kunowo, site 4. Feature No. 649 – stages of exploration. Photo by P. Anzel
179 Ryc. 9. Kunowo, stan. 4. Obiekt nr 661 – etapy eksploracji. Fot. P. Anzel Fig. 9. Kunowo, site 4. Feature No. 661 – stages of exploration. Photo by P. Anzel
180 Ryc. 10. Kunowo, stan. 4. Obiekt 663 – etapy eksploracji. Fot. P. Anzel Fig. 10. Kunowo, site 4. Feature No. 663 – stages of exploration. Photo by P. Anzel
181 Ryc. 11. Kunowo, stan. 4. Zabytki metalowe z grobów ludności grupy gustowskiej: 1 – obiekt nr 663; 2 – obiekt nr 649; 3 i 4 – obiekt nr 641; 5 – obiekt nr 661. Fot. M. Wołoszyńska-Far Fig. 11. Kunowo, site 4. Metal artefacts from graves of the Gustow group population: 1 – Feature No. 663; 2 – Feature No. 649; 3 i 4 – Feature No. 641; 5 – Feature No. 661. Photo by M. Wołoszyńska-Far
182 Literatura
Affelski J., Ignaczak M. 2014. Ciałopalne cmentarzysko ludności kultury łużyckiej z Cie- chanowa, woj. mazowieckie. Raport 9, 177–197. Almgren O. 1923. Studien über Nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhud- nerte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen. Leipzig. Błażejewski A. 1998. Obrządek pogrzebowy kultury przeworskiej na Śląsku. Wrocław. Crawford M.H. 1996. Roman Statutes. Tłum. i red. M.H. Crawford. London. Dąbrowska T. 1998. Die kräftig profilierten Fibeln Almgren Gruppe IV, Fig. 74–84 (Trom- petenfibeln) – mit einem Ausblick auf die östlichen Formen. W: J. Kunow (red.), 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Wünsdorf, 149–156. Demetz S. 1998. Almgren Gruppe IV, Fig. 65–67: Zum Beginn der kräftig profilierten Fi- beln. W: J. Kunow (red.), 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Wünsdorf, 137–148. Drozd A. 2009. Opracowanie antropologiczne ludzkich szczątków kostnych z grobów szkieletowych i ciałopalnych znalezionych w miejscowości Kunowo, pow. Stargard, gm. Stargard, woj. zachod- niopomorskie, stan. 4. Włocławek. Maszynopis w archiwum APB THOR Sp. z o.o. Durkheim É. 1990. Elementarne formy życia religijnego. Warszawa. Eliade M. 2008. Sacrum a profanum. O istocie sfery religijnej. Warszawa. Encyklopedia PWN, edycja elektroniczna, hasło: profanum.
183 scientiae itinera. Studia nad problematyką okresów przedrzymskiego, rzymskiego, wędrówek ludów i wczesnego średniowiecza. Poznań, 291–296. Müller von A. 1957. Formenkreise der älteren römischen Kaiserzeit im Raum zwischen Havelseen- platte und Ostsee. Berlin. Nowacka W. 2016. Gdzie kończy się sacrum a zaczyna profanum. Antropologiczna anali- za problemu na przykładzie przestrzeni cmentarnej. Pracownia Kultury 9/2016.
184 Sacrum and profanum – diffusion or division? A contribution to the discussion based on excavations on the Gustow group population burial ground in Kunowo, West Pomeranian Voivodeship Summary
During archaeological rescue excavations conducted in connection with the construction of Stargard bypass within the national road No. 10 on site No. 4 in Kunowo, Stargard district, West Pomeranian Voivodeship (AZP 33-09/151) remains of a vast settlement and a small biritual burial ground were discovered. On the surface of about 4 ares were unearthed and explored six graves – two cremations and four inhuma- tions. After analysing the characteristics of burial rites (surface, inhumations’ frequency, arrangement of skeletons, assortment of grave goods), it was found that the necropolis was used by the Gustow group population. Such conclusion was confirmed by observation of archaeological materials, primarily reconstructed pottery vessels. Based on dating of grave goods, including silver and bronze fibulae, it was found out that the burial ground in question functioned between phase B1a and B2 of the early Roman period. The results of excavations became a basis for consideration on connection or separation of human activity spheres – sacrum and profanum. It has been shown that there is possible a connection or even spatial penetration of sacrum and profanum spheres, but in mental terms such correlations are not possible. The separation of the two orders does not have to be perceptible within the settlement complex and related burial ground. In the case of the settlement and the necropolis in Kunowo this separation is extremely clearly confirmed. Very large dwelling and economic complex surrounding to the north and south the necropolis surface, was a clearly separated area with no signs of economic activity. This space can therefore be considered a ‘zone of transition’ from profanum to sacrum.
dr Daniel Żychliński APB THOR Sp. z o.o. [email protected]
185