Fir-2019 01 55.Pdf

Zachodniopomorska Szkoła Biznesu

ZESZYTY NAUKOWE FIRMA I RYNEK

nr 2019/01 (55)

Firma i Rynek Zeszyty Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu nr 2019/01 (55) ISSN: 2657-3245

FIRMA I RYNEK ZESZYTY NAUKOWE ZACHODNIOPOMORSKIEJ SZKOŁY BIZNESU recenzowane internetowe czasopismo naukowo-badawcze www.fir.zpsb.pl Wersją pierwotną czasopisma jest wersja elektroniczna. Wersja online: ISSN: 2657-3245

Rada programowa dr prof. of Computer Science Rafał A. Angryk, Georgia State University, Atlanta, USA dr Sujit Chaudhuri, Associate Professor at University for Physical Education Department of Sport Management, HSZOSZ National Association for HR Professionals, Węgry prof. dr hab. Aleksandra Grzesiuk prof. dr hab. Wojciech Olejniczak, Zachodniopomorska Szkoła Biznesu, Szczecin – Przewodniczący dr Krzysztof Pawłowski, Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis University, Nowy Sącz prof. dr David Pollard, University of Abertay Dundee, UK prof. dr hab. Piotr Sienkiewicz, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa prof. dr hab. Jan Stępniewski, Uniwersytet Paryż XIII, Francja

Kolegium redakcyjne prof. dr hab. Aleksandra Grzesiuk prof. dr hab. Jan Karwowski prof. dr hab. Edward Kolbusz prof. dr hab. Antoni Nowakowski prof. dr hab. Aneta Zelek

Redakcja Redaktor naczelna dr Iwona Rafaląt Zachodniopomorska Szkoła Biznesu w Szczecinie

Redaktor tematyczna dr Daria Majewska-Bielecka Zachodniopomorska Szkoła Biznesu w Szczecinie

Redaktor statystyczna dr Anna Gdakowicz Uniwersytet Szczeciński

Redaktor językowa Barbara Głowacz Zachodniopomorska Szkoła Biznesu w Szczecinie

Skład i opracowanie graficzne Monika Jagielska Zachodniopomorska Szkoła Biznesu w Szczecinie

Copyright by Zachodniopomorska Szkoła Biznesu w Szczecinie, 2019 Wszystkie artykuły są publikowane w wolnym dostępie (open access) w języku polskim i dostępne nieodpłatnie w całości na stronie internetowej czasopisma www.fir.zpsb.pl Spis treści

Aneta Zelek O detonatorach kolejnego kryzysu w polskiej gospodarce – na tle poglądów słuchaczy Programu Executive MBA �� 5

Leszek Bursiak Ensuring the survival of a business threatened with bankruptcy as the primary goal of allostatic action and its implications (case study) ��17 Marta Wiącek, Urszula Widelska Determinanty aliansu strategicznego jako formy kooperacji �� 39 Przemysław Sawicki Rozwój MSP w kontekście unijnego wsparcia w perspektywie 2014 –2020 – dylematy i wyzwania �� 49 Ignacy H. Chrzanowski LE ROI EST MORT, VIVE LE ROI! On NAFTA and USMCA �� 65 Milena Krymowska Ekoinnowacje w sektorze budowlanym �� 73 Marcin Cywiński Perspektywy rozwoju transportu morskiego w Polsce �� 79 Yaroslav Chaikovskyi Payment cards as an innovative way of paying for transport services �� 89 Anna Lachowska Metodyka pomiaru ekonomiczno-społecznej efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej �� 97 Weronika Kosek Funkcja handlowa małego portu morskiego w aktywizacji regionu na przykładzie Portu Morskiego Kołobrzeg �� 109 Daria Emilia Wrukowska Pomiar jakości usług hotelarskich z zastosowaniem metody SERVQUAL �� 121 Katarzyna Dąbrowska Zagrożenia na rynku nieruchomości mieszkaniowych w Polsce �� 133 Ireneusz Marzoch Pracownik i przedsiębiorstwo wobec aktualnego rynku pracy �� 143 Kinga Joanna Wiatrowska Uczestnictwo młodych ludzi na rynku pracy �� 153 Paweł Reczulski Wpływ digitalizacji sektora bankowego w Polsce na strukturę zatrudnienia w bankowości ��163 Daria Majewska-Bielecka, Renata Nowak-Lewandowska Neuronaukowe implikacje w podejmowaniu decyzji ��173

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 3

dr hab. Aneta Zelek, prof. ZPSB Zachodniopomorska Szkoła Biznesu w Szczecinie

O detonatorach kolejnego kryzysu w polskiej gospodarce – na tle poglądów słuchaczy Programu Executive MBA

Streszczenie: Prezentowany artykuł jest kolejnym, trzecim już tekstem opracowanym w cyklu debat z przedstawicielami młodej generacji kadry menedżerskiej. Konwencja tego artykułu bazuje na eksperymencie i polega na demonstracji poglądów i wypowiedzi słu- chaczy menedżerskich studiów Executive Master of Business Administration, wyrażonych w postaci esejów z zakresu współcze- snych problemów makroekonomicznych. W tegorocznej edycji (początek 2019 roku), za kluczową kwestię dotyczącą kondycji gospodarki światowej, w tym i polskiej uznano realne zagrożenie recesją, a nawet kryzysem. Artykuł obejmuje wyniki sondażu dotyczącego antycypacji kryzysu oraz raport ustrukturyzowany wokół kluczowych kwestii uznanych przez cytowanych autorów za główne zapalniki kryzysu gospodarczego. Są to: błędy polityki ekonomicznej i socjalnej państwa, spowolnione inwestycje, deficyty na rynku pracy oraz niekorzystne regulacje prawne.

Słowa kluczowe: kryzys gospodarczy, detonatory kryzysu gospodarczego, zapalniki kryzysu, antycypacja kryzysu, zagrożenia kryzysowe dla polskiej gospodarki

Wprowadzenie

Prezentowany artykuł to już trzecia edycja unikatowego eksperymentu, którego celem jest cykliczne raportowanie swego rodzaju debaty makroekonomicznej z udziałem kadr menedżerskich młodego pokolenia (słuchaczy Programu MBA Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu w Szczecinie)1. W tegorocznym wydaniu uwaga artykułu koncentruje się wokół zagrożeń kryzysowych dla gospodarki polskiej oraz na poszukiwaniu potencjalnych detonatorów kolejnego kryzysu. Nie ma bowiem żadnych wątpliwości, że na początku 2019 roku symptomy pogarszającej się koniunktury gospodarczej w gospodarce światowej stały się faktem. Już nie tylko doniesienia i prognozy analityków i ekspertów awizują rychłe pogorszenie koniunktury2, ale także faktyczne dane i parametry makroekonomiczne oraz tzw. informacje sygnalne zwiastują spadek tempa wzrostu gospodarczego na świecie. Celem artykułu jest zaprezentowanie zarówno danych obiektywnych dotyczących kondycji gospodarki światowej i polskiej na progu 2019 roku, jak również ukazanie w jaki sposób zmiany koniunktury są antycy- powane przez kadr menedżerskie. Dlatego artkuł składa się z trzech części: (1) Dane i informacje sygnalne o koniunkturze w gospodarce światowej i polskiej;

1 Konwencja tego artykułu polega na demonstracji poglądów i wypowiedzi słuchaczy menedżerskich studiów Executive Master of Business Administration, wyrażonych w postaci esejów z zakresu współczesnych problemów makroekonomicznych. Wydaje się, że forma eseju doskonale sprawdza się jako płaszczyzna zaprezentowania punktu widzenia czy refleksji autorów, a nawet artykułowania swego rodzaju manifestu politycznego. Całość zgromadzonego materiału została opublikowana za zgodą autorów, a następnie upo- rządkowana, zredagowana i opatrzona przez redaktora odpowiednimi komentarzami i konkluzjami. 2 Tooze A, Crashed. How a Decade of Financial Crises Changed the World, Penguin Random House, 2018; Ghosh J., Durand C., The next financial crisis, https://newint.org/features/2018/07/01/the-next-financial-crisis, (dostęp: 8.10.2018 r.); Rogoff K., Crash time, https://www.project-syndicate.org/onpoint/crash-time-by-kenneth-rogoff-2018-09?barrier=accesspaylog (dostęp: 27.12.2018 r.);La- garde Ch. (MFW), Kolejny kryzys finansowy może wybuchnąć lada moment. Analitycy wskazali “punkty zapalne”, https://www.forbes. pl/gospodarka/wybuchnie-kryzys-finansowy-sytuacja-na-swiecie/xd3l216 (dostęp: 05.10.2018).

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 5 dr hab. Aneta Zelek, prof. ZPSB

(2) Sondaż opinii polskich kadr menedżerskich dotyczących oczekiwań koniunkturalnych i antycypacji kryzysu; (3) Podglądy słuchaczy MBA nt. potencjalnych zapalników kryzysu w polskiej gospodarce.

Sygnały dekoniunktury w gospodarce światowej i w Polsce

Od końca 2017 r. w większości krajów świata, w tym szczególnie w krajach Europy spadają wskaź- niki PMI3. W aktualnych pomiarach wskaźniki PMI dla różnych regionów świata kształtują się na granicy 50 punktów lub bardzo nieznacznie powyżej 50 (czyli awizują raczej rozwój), jednak spadki ich poziomów są już wyraźne i znaczące. Co bardzo istotne dynamika spadków PMI jest znacznie szybsza niż przewidują analitycy. Wydaje się, że ten trend jednoznacznie wskazuje na pogorszenie koniunktury. Na przykład w strefie Euro (zob. rys. 1), PMI na progu 2019 roku schodzi do granicznego poziomu 50 punktów, a według prognoz w połowie roku z pewnością spadnie poniżej tego poziomu.

Rysunek 1. Pomiar i prognoza wskaźnika PMI dla Strefy Euro w roku 2018 i w 2019 Źródło: https://tradingeconomics.com/euro-area/manufacturing-pmi (dostęp: 14.02.2019).

Podobne tendencje obserwowane są także w gospodarkach innych części świata. W zasadzie poza gospodarką USA (w której styczniowy odczyt PMI dla przemysłu utrzymał się na poziomie blisko 55 pkt.), w innych rejonach, PMI na koniec stycznia 2019 w stosunku do grudnia 2018 wskazuje na trend recesyjny4: • Japonia – spadek z 53 do 50,3 pkt; • Niemcy – spadek z 51,5 do 49,7 pkt; • Wielka Brytania – spadek z 54,8 do 52,4 pkt.; • Rosja – spadek z 51,7 do 50,9 pkt.; • Chiny – spadek z 49,7 do 48,5 pkt. Również w Polsce już w listopadzie 2018 r. w odczycie indeksu PMI doszło do zaskoczenia – PMI Polska po okresie ponad 4 lat kształtowania się na poziomie ponad 50 punktów (rekordowo wysoki wskaźnik doty- czył końca 2014 r. i wynosił blisko 56 punktów), po raz pierwszy spadł poniżej granicy 50 punktów. Jeszcze

3 Są to tzw. wskaźniki wyprzedzające (inaczej zwane sygnalnymi), czyli przewidujące przyszłą koniunkturę. W praktyce analitycznej z zakresu badań koniunkturalnych najbardziej rozpowszechnionym jest pomiar indeksu PMI. Na indeks PMI składa się 5 subwskaźni- ków, które są tworzone w oparciu o ankietę 400 menedżerów logistyki i zaopatrzenia z danego kraju. Menedżerowie odpowiadają na pytania dotyczące swojej branży, oceniając ją pod kątem nowych zamówień, poziomu produkcji, dostaw zapasów oraz poziomu zatrudnienia jako lepszą gorszą bądź taką samą. Ankieta PMI jest zestandaryzowana i weryfikuje zwykle 5 zmiennych: nowe zamówie- nia, produkcję, zatrudnienie, wielkość zapasów, cenę i portfel zamówień. Jednak metodologia szacowania syntetycznego indeksu jest różna dla różnych krajów, tak aby najdokładniej oddawać lokalną sytuację gospodarczą. Na wyrażaną w procentach wartość indeksu PMI składa się suma procentowego udziału osób, które określiły sytuację w branży jako lepszą i połowy procentowego udziału osób, które stwierdziły, że sytuacja w branży się nie zmienia. Przykładowo wskaźnik PMI na poziomie 50 oznacza, że taka sama liczba respon- dentów wskazuje na poprawę, jak i pogorszenie sytuacji w branży. 4 https://tradingeconomics.com/indicators (dostęp: 13.02.2019).

6 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) O detonatorach kolejnego kryzysu w polskiej gospodarce – na tle poglądów słuchaczy Programu Executive MBA większe rozczarowanie przyniosły notowania za grudzień – indeks PMI na poziomie 47,60 stanowi najniższy wymiar od 5 lat (zob. rys. 2). Nieznaczna poprawa tego wskaźnika w notowaniu na koniec stycznia 2019 (poziom 48,20) niestety nie oznacza odwrócenia tego regresywnego trendu. Odnotowany pod koniec roku spadek wskaźnika PMI odzwierciedla zarówno słabsze tempo wzrostu liczby nowych zamówień, produkcji, jak i zatrudnienia. Jeżeli – jak przewidują analitycy – trend spadku PMI się utrzyma, a nawet pogłębi w kolejnych miesiącach można będzie mówić o wyraźnych symptomach recesji gospodarczej.

Rysunek 2. Pomiar i prognoza wskaźnika PMI dla Polski w roku 2018 i w 2019 Źródło: https://pl.tradingeconomics.com/poland/manufacturing-pmi (dostęp: 14.02.2019).

Potwierdzeniem sygnałów o słabnącej koniunkturze są również obiektywne dane makroekonomiczne. Według szacunków dotyczących tempa wzrostu PKB w pomiarze cokwartalnym widoczne są już niekwestio- nowalne symptomy recesji. W krajach Unii Europejskiej w ostatnich czterech kwartałach odnotowuje się osła- bione tempo wzrostu PKB – z 2,3 proc. w I kw. 2018 do 1,5 proc. w ostatnim kwartale minionego roku (zob. rys. 3). Wydaje się więc, że UE oddala się od szczytowo dobrych wyników z końca roku 2017 i zbliża się do fazy poważnego spowolnienia gospodarczego. Według oficjalnych prognoz wzrost gospodarczy w UE w 2019 nie przekroczy bariery 1,9 proc., a w 2020 odpowiednio 1,7 proc.5

Rysunek 3. Tempo wzrostu PKB w krajach UE w latach 2016–2018 Źródło: https://tradingeconomics.com/european-union/gdp-annual-growth-rate (dostęp: 14.02.2019).

Jeszcze szybszy spadek tempa wzrostu PKB jest awizowany dla polskiej gospodarki. To raczej pewne, że krajowa gospodarka najlepsze czasy ma już za sobą. Za nami sześć kwartałów wzrostu gospodarczego

5 Prognozy Komisji Europejskiej.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 7 dr hab. Aneta Zelek, prof. ZPSB na poziomie ok. 5 proc. rocznie (zob. rys. 4). Kontynuowanie tego pozytywnego trendu wydaje się mało praw- dopodobne. Trzeba zwrócić uwagę, że już w połowie 2018 roku widać było oznaki spowolnienia w gospodarce światowej, na które – co oczywiste – polska gospodarka nie może pozostać obojętna. Większość prognoz dla Polski na 2019 realistycznie zakłada spowolnienie wzrostu PKB do 3,5–3,8 proc.6 Pesymiści oba- wiają się nawet obniżenia do 3 proc., zaś optymiści mają nadzieję na dynamikę zbliżoną do 4 proc. Niezależnie od tych niezbyt zgodnych przewidywań co do tempa PKB na rok 2019, w kolejnych latach zakłada się dalsze spowolnienie – w 2020 roku do poziomu ok. 3,6 proc., w 2021 – 3,3 proc.

Rysunek 4. Tempo wzrostu PKB dla Polski w latach 2016–2018. Źródło: https://tradingeconomics.com/poland/gdp-growth-annual (dostęp: 14.02.2019).

Na tle zaprezentowanych danych nie można jednoznacznie sugerować wejścia gospodarki światowej, a tym bardziej gospodarki polskiej w fazę kryzysu gospodarczego. Można jednak, bez większego ryzyka, przy- jąć hipotezę o bezwzględnym spowolnieniu gospodarki, które w średnim horyzoncie czasowym może ozna- czać pojawienie się mniej lub bardziej głębokiego kryzysu.

W oczekiwaniu na kryzys – sondaż opinii kadr menedżerskich

Zagrożenie kryzysem gospodarczym to aktualnie jeden z najistotniejszych czynników determinują- cych kondycję ekonomiczną firm oraz ich perspektywy rozwoju. Doniesienia analityków i ekspertów ekonomicznych o zbliżającej się recesji wywołują niepokój i wzmagają stan niepewności w środowiskach kierowniczych. Towarzyszy temu wzrastająca presja niewypłacalności i upadłości firm. W 2018 roku zbankrutowało w Polsce o jedną piątą więcej firm niż rok wcześniej. Rosnąca fala bankructw to jeden z pewnych symptomów, że gospodarka jest coraz bliżej spowolnienia, albo wręcz kolejnej odsłony kryzysu gospodarczego. W Polsce nie prowadzi się regularnych badań opinii kadr menedżerskich dotyczących bezpośrednio zagrożeń kryzysowych. W zasadzie jedyne, systematyczne badania w podobnym zakresie to GUSowski panel pomiaru klimatu koniunktury. Według cyklicznego pomiaru tzw. wskaźnika syntetycznego koniunktury gospodarczej GUS (SI)7, pod koniec roku 2018 odnotowano znacznie słabsze wyniki niż na początku roku. I tak, ogólny w grudniu 2018 r. kształtował się na poziomie niższym od notowanego w listopadzie 2018 r. Wskaź-

6 Wg założeń budżetu 2019, oraz wg prognoz Banku Światowego i Komisji Europejskiej. 7 Ogólny wskaźnik syntetyczny koniunktury gospodarczej od 1985 r. liczony jest jako wskaźnik złożony dla całej gospodarki każdego kraju członkowskiego Unii Europejskiej. Jest to tzw. wskaźnik odczuć ekonomicznych (Economic Sentiment Indicator – ESI), na który składają się: przetwórstwo przemysłowe – wskaźnik dotyczący bieżącego portfela zamówień (stanu), poziomu zapasów (z odwrotnym znakiem) oraz przewidywanej produkcji; budownictwo – wskaźnik dotyczący bieżącego portfela zamówień (stanu) i przewidywanego zatrudnienia; handel – wskaźnik dotyczący przeszłej i przyszłej sytuacji przedsiębiorstwa (lub sprzedaży) oraz poziomu zapasów (z odwrotnym znakiem); usługi – wskaźnik dotyczący ogólnej sytuacji jednostki w ostatnich trzech miesiącach, popytu w ostatnich trzech miesiącach oraz przewidywanego popytu. Szerzej: Business and Consumer Surveys, Komiska Europejska, DG ECFIN, http:// ec.europa.eu/ecnpmy_finance/db_indicators/surveys/index_en.htm (dostęp: 12.02.2019).

8 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) O detonatorach kolejnego kryzysu w polskiej gospodarce – na tle poglądów słuchaczy Programu Executive MBA nik ten nadal przyjmuje wartości powyżej średniej długookresowej (od marca 2017 r.), jednak pod koniec 2018 roku zaznacza się wyraźnie odwrócenie jego trendu. Bardziej niepokojące nastroje przedsiębiorców i menedżerów wynikają z wyników badań własnych Autorki, dotyczących oczekiwań koniunkturalnych przedsiębiorców z Pomorza Zachodniego, przeprowadzonych w okresie między wrześniem a grudniem 2018 r.8 Głównym celem prezentowanego sondażu było uzyskanie informacji na temat antycypacji stanu koniunktury gospodarczej w perspektywie najbliższego / nad- chodzącego roku, oraz określenie najistotniejszych ryzyk i czynników zagrażających funkcjonowaniu firm. W odpowiedzi na pytanie o oczekiwania co do koniunktury gospodarczej, respondowani menedżero- wie wykazują umiarkowany pesymizm (zob. rys. 5). Blisko 90 proc. z nich, w 2019 roku oczekuje osłabienia dynamiki wzrostu gospodarczego (w tym 2/3 obstawia nieznaczny spadek dynamiki), a 13 proc. wierzy w dalszy szybki wzrost. Jednocześnie, żaden z badanych menedżerów nie wskazuje na możliwość spadku wartości PKB (czyli na ujemne tempo wzrostu gospodarczego), co można interpretować jako stosunkowo dobry sygnał i brak myślenia czarnoscenariuszowego.

oczekujemy ujemnej dynamiki wzrostu 0% gospodarczego oczekujemy znacznego osłabienia tempa 21% wzrostu gospodarczego oczekujemy nieznacznego osłabienia tempa 66% wzrostu gospodarczego oczekujemy dalszego szybkiego tempa wzrostu 9% gospodarczego oczekujemy rosnacej dynamiki wzrostu 4% gospodarczego

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

Rysunek 5. Rozkład odpowiedzi na pytanie o oczekiwania co do koniunktury gospodarczej w roku 2019 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego sondażu eksperckiego.

nie wiem 4%

nie w tej dekadzie 0%

nie wcześniej niż za 5 lat 21%

w perspektywie 2-4 lat 68%

w ciągu najbliższego roku 6%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

Rysunek 6. Rozkład odpowiedzi na pytanie o czas nadejścia kolejnego kryzysu gospodarczego w Polsce Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego sondażu eksperckiego.

8 W sondażu opinii o charakterze panelu eksperckiego, wzięło udział 47 menedżerów wysokiego szczebla z przedsiębiorstw funkcjo- nujących w woj. zachodniopomorskim. Dobór próby nie jest reprezentatywny statystycznie, bowiem kryterium udziału w sondażu było zajmowane stanowisko kierownicze a nie rozmiar firmy, czy branża. Prezentowane wyniki mają charakter pilotażowy – projekt będzie miał swoją kontynuację w dwóch kolejnych edycjach (2019 i 2020).

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 9 dr hab. Aneta Zelek, prof. ZPSB

Równie duży pesymizm towarzyszy analizie odpowiedzi na pytanie o ewentualny kryzys gospodarczy i czas jego nadejścia (zob. rys. 6). W tym przypadku blisko 70 proc. ankietowanych menedżerów za czas na- dejścia dekoniunktury uznaje najbliższe 2–4 lata, niemniej co piąty oddala tę perspektywę w czasie i oczekuje kryzysu nie wcześniej niż za 5 lat. Warto skomentować też fakt, że żaden z respondowanych nie wierzy naiw- nie w niedziałanie cyklu koniunkturalnego. Tylko 2 osoby nie potrafiły ocenić perspektywy czasowej następ- nego kryzysu, jednak zgadzają się z tezami o jego pewnym nadejściu. Prezentowane badania pozwoliły również na określenie czynników ryzyka i głównych zagrożeń, z jakimi mają do czynienia aktualnie menedżerowie (zob. rys. 7) . Za główne czynniki o kryzysogennym oddziały- waniu na firmy uznają oni dzisiaj przede wszystkim problemy kadrowe i związane z tym eksplozyjnie rosnące koszty pracy (na ten problem zwraca uwagę 94 proc. badanych). Równie istotnym mankamentem prowadzenia biznesu w Polsce jest niestabilność, niepewność i nieścisłość przepisów prawa gospodarczego w szerokim rozumieniu (blisko 80 proc. wskazań). Co ciekawe, tylko co trzeci badany wskazuje problem globalnej koniunktury (spowolnienie gospodarki) za bardzo istotny czynnik rozwoju firmy. Zastanawiać może stosunkowo niski odsetek odpowiedzi dotyczących problematyki wzrostu cen i kosztów. Rok 2018 obfitował już w bardzo istotne podwyżki cen, a kolejny rok daje dalsze zapowiedzi wzrostu cen o charakterze kosztotwórczym. Presja inflacyjna przestraszyła jednak tylko co trzeciego badanego menedżera. Jeszcze mniej respondentów postrzega problemy presji konkurencyjnej za bardzo istotne ryzyko i potencjalny zapalnik kryzysu w firmie – tylko 14 proc. badanych zwraca na ten czynnik uwagę.

presja konkurencji cenowej 14% przedłużające się procedury przetargowe 16% presja inacyjna 29% spowolnienie gospodarcze / dekoniunktura 32% osłabienie popytu eksportowego 36% problemy z zachowaniem płynności nansowej 41% uktuacja kadr 54% decyty kadrowe 69% niestabilność i zawiłość prawa gospodarcyego 78% koszty pracy i obciążenia 94% inne zewnętrzne 33% inne wewnętrzne 12%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Rysunek 7. Rozkład odpowiedzi na pytanie o główne czynniki kryzysogenne dla firmy w roku 2019 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego sondażu eksperckiego.

Zapalniki kryzysu w gospodarce polskiej – poglądy słuchaczy MBA

Niezbyt optymistyczne nastroje gospodarcze, towarzyszące kadrom menedżerskim w Polsce znajdu- ją swoje potwierdzenie w wypowiedziach powołanych w tej edycji eksperymentu badawczego do debaty słuchaczy Programu Executive MBA. Trzeba zwrócić uwagę, że ich poglądy odnosząc się do oceny kondycji polskiej gospodarki, dość trzeźwo i obiektywnie identyfikują potencjalne zagrożenia dla koniunktury w Pol- sce jako te transmitowane z zewnątrz. Bardzo trafnie komentuje to M. Kraczewski, który wskazuje na silne powiązanie krajowej gospodarki z gospodarką niemiecką9:

9 M. Kraczewski, Czy Polsce grozi kryzys / recesja?, Esej zaliczeniowy niepublikowany.

10 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) O detonatorach kolejnego kryzysu w polskiej gospodarce – na tle poglądów słuchaczy Programu Executive MBA

„…Niemcy jako nasz główny odbiorca dóbr eksportowych zimniejsza ilość zamówień od pięciu kolejnych miesięcy. Powodem jest mniejszy popyt na rynku i największy od dziesięciu lat spadek produkcji przemysłowej w Niemczech o 4,7% w porównaniu w listopadem 2017. Spadek zanotowany został we wszystkich głównych sektorach włącznie z przetwórstwem przemysłowym. Analitycy mBank Research komentując wyniki zauważyli, że gospodarka naszego największego partnera handlowego jest w technicznej recesji (dwa kwartały spadków PKB z rzędu). Według danych z gospodarki Niemiec możemy się spodziewać, że spowolnienie nastąpi także w Polsce lecz z lekkim opóźnieniem – tak samo jak to miało miejsce w przeszłości.” Słuchacze MBA bardzo często też akcentują problem dekompozycji PKB w Polsce i dominację siły na- pędowej konsumpcji w generowaniu wzrostu gospodarczego. Według wielu z nich problem konsumpcji jako głównego motoru wzrostu oraz problem niedoborowego tempa wzrostu inwestycji w Polsce są najistotniej- szymi zapalnikami potencjalnego kryzysu. Bardzo trafnie problem ten opiniuje Ł. Zaremba10: „(…) Obecnie polskie PKB w głównej mierze opiera się o wysoki poziom konsumpcji, która skorelowana jest bezpośrednio ze znacznym wzrostem wydatków rządowych, m.in. mowa o efekcie programu 500 plus, który wdrożył obecny rząd. Aby zobrazować skalę rządowego przedsięwzięcia, należy przypomnieć, iż w roku budżetowym 2018, na sam program rodzina 500 plus, zapisano blisko 25 miliardów złotych. Mimo wielu kontrowersji odnośnie wy- datkowania tak dużych kwot z kasy państwa, rząd nie zamierza wprowadzać w programie istotnych zmian, jak choćby kryterium dochodowe. 11 Trzeba wyraźnie podkreślić, iż w momencie wprowadzania programu, czyli zaraz po objęciu władzy przez obecny rząd, w Polsce notowaliśmy deflację, niskie bezrobocie i stały wzrost płac. Dziś, polska gospodarka jest w szczytowej fazie koniunktury, ale większość ekonomistów wskazuje, iż należy spodziewać się recesji. Dodatkowo, wszyscy jesteśmy świadkami znacznego wzrostu cen, a prognoza odnośnie inflacji na najbliższe 5 lat zakłada wskaźnik 2,5%, czyli trzeci najwyższy wynik wśród państw UE12. Oczywistym jest fakt, iż będzie miało to bezpośredni wpływ na spadek poziomu konsumpcji w Polsce, a więc i na poziom PKB. Odpow- iednim zabezpieczeniem na wypadek takiej sytuacji jest prowadzenie polityki wspierającej inwestycje, prywatne i publiczne. Poprzedni rząd zdawał sobie z tego doskonale sprawę, co potwierdza choćby wskaźnik inwestycji za rok 2015 na poziomie 20%. Warto dodać, iż w latach poprzednich był jeszcze wyższy. Natomiast, poziom inwestycji na koniec roku 2017 wyniósł ledwie 17%, co stanowi najgorszy wynik od 1996 roku. 13 Czy obecny rząd zapomniał o inwestycjach? Wątpliwe, ponieważ premier Morawiecki, jako ówczesny minister właściwy ds. rozwoju, zapowiadał poziom inwestycji na poziomie 25%, zdając sobie doskonale sprawę, jak wielki wpływ mają na wynik PKB, ale również na jego stabilność ze względu na częste wahania konsumpcji i salda eksportu. Co się zatem stało z inwestycjami w Polsce po zmianie władzy, czyli pod koniec roku 2015?” Niektóre poglądy respondowanych słuchaczy MBA dość krytycznie opiniują też politykę rządową w obszarze wielkich inwestycji industrialnych i infrastrukturalnych. Nie wystarczy zwrócić uwagi na scepty- cyzm respondentów, można nawet mówić o ich dość prześmiewczych wypowiedziach na ten temat. Jedną z takich prezentuje M. Kurkierewicz14: „…Jest bardzo trudno określić, na ile zapowiadane inwestycje takie jak Centralny Port Lotniczy, przekop Mierzei Wiślanej wraz z portem w Elblągu, odbudowa przemysłu stoczniowego itp. są tylko potrzebą polityczną, a na ile obecna władza jest zdeterminowana, żeby te pomysły realizować. Największym problem będą konsekwencje realizacji tych inwestycji, jeżeli się rozpoczną to pochłaniając ogromne środki staną się kołami zamachowymi kosztów, których nikt nie będzie chciał, ani mógł zatrzymać w przyszłości. Takim przykładem jest Lotnisko w Berlinie, gdzie pomimo ogrom- nych kosztów, Niemcy muszą kontynuować tę inwestycję bez względu na to czy ma ona obecnie sens ekonomiczny.” W innych wypowiedziach słuchaczy MBA pojawia się również problem wyhamowania procesów inwestycyjnych w kontekście istotnego spadku udziału inwestycji zagranicznych w Polsce. W tej grupie opinio- dawców dominuje przekonanie, że spadek BIZ w Polsce w latach 2016–2018 jest rezultatem pogłębiających

10 Ł. Zaremba, O błędach polskiej polityki ekonomicznej, Esej zaliczeniowy niepublikowany. 11 https://tvn24bis.pl/z-kraju,74/koszt-programu-rodzina-500-plus-w-2018-roku-komentarz-rafalskiej,805410.html (13.12.2018). 12 https://businessinsider.com.pl/finanse/makroekonomia/inflacja-w-polsce-prognozy-raport-zbp-wrzesien-2018/sptd3tb (13.12.2018). 13 https://www.newsweek.pl/biznes/gospodarka/inwestycje-w-polsce-najnizszy-wynik-od-lat-raport-mbanku/xmegwe7 (13.12.2018). 14 M. Kurkierewicz, O błędach polskiej polityki ekonomicznej, Esej zaliczeniowy niepublikowany.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 11 dr hab. Aneta Zelek, prof. ZPSB się błędów w polityce ekonomicznej państwa wobec inwestorów zagranicznych. Tylko w 2017 r. napływ inwestycji zagranicznych spadł o 56 proc. rok do roku, do najniższego od kilkunastu lat poziomu 34,7 mld zł15. Nadal – według słuchaczy MBA – powielane są błędy w kreowaniu atrakcyjności inwestycyjnej w Polsce. Braki infrastrukturalne, ale także niesprzyjające otoczenie regulacyjne, powodują osłabienie proce- sów inwestycji zagranicznych. Za symptomatyczną w tym zakresie należy uznać wypowiedź M. Bobik16: „…Niestabilne przepisy prawa, brak infrastruktury transportowej zniechęcają duże firmy przed otwieraniem oddziałów w Polsce. Brak lotnisk i węzłów komunikacyjnych uniemożliwiają sprawne przemieszczanie towarów; bu- dowane są specjalne strefy przemysłowe – aby zachęcić przedsiębiorców do relokacji przedsiębiorstw – jednak jest to tworzone w lokalizacjach często skazanych na porażkę – ze względu na brak pracowników na danym terenie lub ich małą mobilność, brak portów lotniczych, dróg – to wszystko sprawia że jesteśmy mało atrakcyjni dla potencjalnych inwestorów. Kolejnym wątpliwym udogodnieniem dla przedsiębiorców są zmiany wprowadzane przez Ministerstwo Finansów, nakładające podatek 19% na firmy, które będą miały zamiar zmienić siedzibę i przenieść się do innego kraju. Istotą przepisów o exit tax jest opodatkowanie niezrealizowanych jeszcze zysków w związku z przeniesieniem przez podatnika do innego państwa aktywów. Dotyczy to również aktywów wchodzących w skład zagranicznego zakładu lub w związku ze zmianą rezydencji podatkowej. Zapewne ostudzi to zamiary wielu firm zagranicznych, które planowały otworzyć oddział w Polsce, ponieważ nic nie rodzi tak wielkiego ryzyka biznesowego jak ingerencja Państwa w sterowanie gospodarką rynkową.” Kolejna grupa poglądów dotyczących potencjalnych detonatorów kryzysu w Polsce to nawiązania do zagrożeń sektorowych. Według części słuchaczy MBA, w Polsce możemy mieć wkrótce do czynienia ze sce- nariuszem analogicznym do amerykańskiej bańki na rynkach nieruchomości, tej, która stała się zapalnikiem ostatniego, potężnego kryzysu finansowego. Na ten aspekt zwraca szczególną uwagę P. Trajadecki, twierdząc, że utrzymująca się w Polsce od paru lat polityka niskich stóp procentowych, w swojej istocie musi doprowa- dzić do takich samych konsekwencji, jakie obserwowaliśmy w USA w 2008 roku17: „…W Polsce sytuacja na rynku nieruchomości wygląda aktualnie podobnie jak w USA w roku 2008. (…) Ceny nieruchomości w kraju osiągnęły bardzo wysoki poziom. Jeden z najwyższych w historii. Za tym powinien pójść spadek popytu na domy/mieszkania. A dzieje się zupełnie odwrotnie. Niskie stopy procentowe sprzyjają kredytobiorcom, którzy wciąż czują się bezpiecznie płacąc niską ratę i chętnie sięgają po kolejne, większe nieruchomości. Utrzymy- wanie stóp procentowych na tak niskim poziomie przypomina mi ryzyko kursowe jakie podejmowały osoby biorące kredyt we frankach szwajcarskich. Liczyły one na to iż uda się zarobić na ryzyku kursowym i kupić mieszkanie dużo taniej niż zwykle. Dziś widzimy jak bardzo mylili się ci, którzy spekulowali iż kurs franka albo spadnie albo przynajmniej utrzyma się na podobnym poziomie. (…) W momencie gdy Rada Polityki Pieniężnej poniesie stopy procentowe raty kredytów mogą wzrosnąć nawet o 25%, a wtedy dla wielu osób może się okazać to zbyt dużym obciążeniem. Naturalnym będzie chęć sprzedaży tej nieruchomości, której nie są zdolni spłacać. Ale wtedy może być już za późno, ponieważ nie będą jedyni. A ceny nieruchomości poprzez zwiększenie podaży na rynku spadną drastycznie i nie będzie się opłacało tych mieszkań sprzedawać.” Inny, choć w pewnym sensie powiązany z poprzednim wątek dotyczy determinant koniunktury w branży budowlanej, branży, która ze względu na bardzo wysoką wrażliwość na zmiany koniunktury ma wręcz barometryczny charakter. Jeden z respondowanych przedstawicieli tego sektora zwraca uwagę na bardzo istotne zagrożenia wynikające zarówno z regulacji prawnych, jak i z problemów rynku pracy. Jak sugeruje P. Kwapis, w branży budownictwa można mówić dzisiaj o bardzo silnym zagrożeniu kryzysem18: „…Bazując na branży, w której pracuję (budownictwo) i obserwując wzrost zatrudnienia na przełomie ostatniego roku o 40 do 50% przy jednoczesnym spadku zapytań inwestycyjnych w IV kwartale 2018 stwierdzam, że przełamanie i kryzys nastąpi bardzo szybko – tym samym faza rozkwitu w tym cyklu koniunkturalnym będzie trwała bardzo krótko. Budownictwo jest bardzo specyficzną branżą, która bardzo nerwowo reaguje na wszelkie zmiany gospodarcze.

15 https://businessinsider.com.pl/finanse/inwestowanie/wartosc-inwestycji-zagranicznych-w-polsce-dane-paih/8f7rljr (dostęp: 14.02.2019). 16 M. Bobik, Czy Polsce grozi kryzys? , Esej zaliczeniowy niepublikowany. 17 P. Trajadecki, Czy Polsce grozi kryzys? , Esej zaliczeniowy niepublikowany. 18 P. Kwapis, Czy Polsce grozi kryzys?, Esej zaliczeniowy niepublikowany.

12 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) O detonatorach kolejnego kryzysu w polskiej gospodarce – na tle poglądów słuchaczy Programu Executive MBA

Przykładowo: w ubiegłym roku wprowadzono odwrócony VAT, który spowodował konsolidację na rynku mniejszych wykonawców budowlanych. Firma, w której pracuję bezpośrednio doświadczyła problemów z pozyskaniem podwykonawców na zakontraktowane inwestycje w formule generalnego wykonawcy. Zmuszeni byliśmy korzystać z większych firm, posiadających większe struktury i zaplecze finansowe zdolne podołać wymogom odwróconego VAT-u. Działanie to miało bezpośredni wpływ na wzrost kosztów, a co za tym idzie przy realizacji kolejnych kontraktów na wzrost naszych cen. Z pozoru zmiana polityczna, a w rzeczywistości poważna zmiana dla całej gospodarki.” Spora grupa analizowanych słuchaczy Programu MBA, w swoich wypowiedziach akcentuje rolę defi- cytów na rynku pracy jako czynnika destymulującego wzrost gospodarczy, a tym samym jako potencjalnego zapalnika kryzysu gospodarczego. O ile samo stwierdzenie stanu niedoborów siły roboczej nie jest zaskaku- jące, o tyle poszukiwanie przyczyn takiego stanu rzeczy w polityce społecznej aktualnego rządu może być zaskoczeniem. Oto, w wielu wypowiedziach odnotowuje się bardzo krytyczne stanowisko wobec polityki socjalnej, wskazując na jej negatywne oddziaływanie na rynek pracy. Jedną z bardziej stanowczych opinii w tej sprawie przedstawia M. Kraczewski19: „…Polityka obecnego Rządu, nie promująca pracy tylko rozdawanie publicznych pieniędzy nie sprzyja wzrostowi gos- podarczemu. Powiem więcej, odnoszę wrażenie, że kupowanie głosów na przykład programem 500+ prowadzi do patologii. Część naszego społeczeństwa nie jest wystarczająco mądra aby pracować i powiększać dochód na członka rodziny, podnosząc sobie standardy życia. Woli zrezygnować z pracy i pobierać od Państwa pieniądze za „bycie”. Patrząc nawet na osoby, które straciły pracę wymagane jest od nich przepracowanie co najmniej 365 dni w okresie 18 miesięcy poprzedzających rejestrację i odprowadzanie składek odpowiednio wysokich. Jeśli osoba, która straciła pracę spełni wymogi otrzymuje zasiłek na okres 6 lub 12 miesięcy. Kwoty zasiłku są zbliżone do dodatku 500+. Dziś nie trzeba pracować, nie buduje się kultury pracy, codziennego rannego wstawania, obowiązkowości, dziś wystarczy zwiększać populację Polski aby móc przeżyć. Kolejnym aspektem związanym z rynkiem pracownika, jest zatrudnianie obcokrajowców. Obecne na polskim rynku szacunkowo pracuje 1,5 miliona osób z Ukrainy (dane NBP mówią o 900 tysiącach). Bolączką migrantów jest uzyskanie niezbędnych dokumentów do uzyskania legalnej pracy oraz długość terminu ich ważności. Odpowiedzią na problemy z „rękoma do pracy” naszych zachodnich sąsiadów jest przyjęty w Berlinie 19.12.2018 r. projekt dwóch ustaw dotyczących ułatwień w podejmowaniu pracy w Niemczech przez pracowników spoza Unii.20 Ustawa ta zaczyna obowiązywać od 01.01.2020 i napływowi pracownicy, bez większych problemów uzyskują pozwolenie na pracę na okres dwóch lat (w Polsce jest to 6 miesięcy, a procedura uzyskania dokumentów może trwać i do roku czasu), dodatkowo kursy języka niemieckiego i wynagrodzenia na poziomie obowiązującym w Niemczech. Ustawa ta prze- widuje także możliwość podjęcia pracy w każdym zawodzie. Raport firmy Work Service zakłada, że aż 59% badanych pracowników z Ukrainy deklaruje, że opuści nasz kraj”21. W końcu bardzo ciekawą i niezwykle celną, syntetyzującą diagnozę sytuacji gospodarczej w Polsce zarysowuje w swojej wypowiedzi W. Kropiewnicki, który stawia hipotezę, że polska gospodarka jest w fazie intensywnej absorbcji kapitału. Autor ten dość odważnie eksperymentuje używając do oceny kondycji gospodarki tzw. macierzy opłacalności biznesu, wprowadzającej kategorię generatora i absorbera kapitału. Jego wywód – choć musi być interpretowany z ostrożnością ze względu na metodykę – trzeba uznać za logiczny i krytycznie obiektywizujący stan rzeczy22: „…Czy Polska gospodarka może zostać uznana za rentowny „podmiot gospodarczy” czy wręcz odwrotnie? Czy ROE „Polski” jest większe czy mniejsze od zysku normatywnego? Analizę zacznijmy od udziału w rynku naszego „Przedsiębiorstwa Polska”. Tylko co należałoby rozumieć pod tym pojęciem w przypadku Państwa? Proponuję użyć w tym celu łatwo dostępny parametr – inwestycje zagraniczne w Polsce. Miernik naszej „wartości” dla inwestorów zagranicznych. I tu „zielono” niestety nie jest – ostatnie lata rządów „Dobrej Zmiany” nie napawają optymizmem w tym względzie. Narodowy Bank Polski w swoich danych za rok 2017

19 M. Kraczewski, Czy Polsce grozi kryzys…, op. cit. 20 https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2018-12-20/rfn-rzadowe-projekty-ustaw-o-migracji-zarobkowej-spoza-ue (do- stęp: 13.12.2018). 21 http://weekend.gazeta.pl/weekend/1,152121,24310961,wyjada-z-polski-a-moze-czekaja-az-w-naszych-urzedach-bedzie.html 13.12.2018). 22 W. Kropiewnicki, Polska gospodarka – generator czy absorber?, Esej zaliczeniowy niepublikowany.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 13 dr hab. Aneta Zelek, prof. ZPSB

podał: „Napływ inwestycji zagranicznych w 2017 r. spadł o 55 proc. rdr”. Dane te brzmią przerażająco i nie pozwalają spojrzeć z uśmiechem w przyszłość. Inwestorzy chyba nie dali się zmylić polityce „+”. Dodatkowo w świetle nadciągającego kryzysu w światowej gospodarce wygląda na to, że podążamy albo w kierunku przepaści albo zderzenia czołowego ze ścianą. Pozwalam sobie zatem uznać udział w rynku jako minus. Co natomiast z naszym „cash flow”? Tu też nie mamy się z czego cieszyć – w ubiegłym roku dzięki doskonałej koniunkturze mogliśmy sobie pozwolić jako Polska na wiele, natomiast ten czas bezpowrotnie minął i czeka nas albo zaciskanie pasa albo jeszcze większy wzrost zadłużenia (z wizją dołączenia do ligi zadłużonych – Włochy, Grecja itp.). Wątpliwe jest aby nasza gospodarka w perspektywie nadchodzącego kryzysu była w stanie sfinansować roz- budzone potrzeby suwerena (+500, +Mieszkanie itp.). Dług publiczny Polski w 2018 osiągnął rekordowy poziom i na nic zdadzą się tutaj telewizyjne zaklęcia o „nadwyżce budżetowej” przekazywane przez TVP. W świetle tych faktów i nadchodzących zdarzeń nasz narodowy „cash flow” musimy niestety określić jako ujemny. (…) Kończąc pozwolę sobie stwierdzić, że nasze Przedsiębiorstwo „Polska” to zdecydowanie absorber kapitału niż jego generator. Ostatnie 3 lata tylko pogłębiły ten stan wpędzając nas w otchłań niekontrolowanych wydatków socjalnych aby tylko utrzymać słupki poparcia na wysokim poziomie. W tym wszystkim, pomimo buńczucznych zapowiedzi, zapomniano o gospodarce i wyzwaniach stojących przed nami w świetle już trwającej Rewolucji Przemysłowej 5.0. „Plan Morawieckiego” okazał się PowerPoint`ową mrzonką a z 1 mln. Narodowych Elektrycznych Samochodów udało się zbudować jeden egzemplarz testowy (w dodatku w oparciu o zachodni egzemplarz samochodu elektrycznego). Nasza przyszłość maluje się w ciemnych barwach i w świetle postępujące robotyzacji przemysłu nawet nasz status „montowni” staje się zagrożony”.

Podsumowanie

Przedstawione w pierwszej części niniejszego artykułu dane makroekonomiczne oraz dane sygnalne dotyczące przewidywań co do koniunktury gospodarczej w roku 2019 i w latach kolejnych dość jednoznacznie wskazują na pojawienie się pierwszych, wyraźnych symptomów spowolnienia gospodarczego. I choć na tle tych danych nie można mówić o konkretnych detonatorach kryzysu, to jednak ich uwzględnienie prowadzi do pewnej konstatacji o istnieniu realnych zagrożeń recesyjnych. Doniesienia te znajdują swoje potwierdzenie w opiniach kadr kierowniczych (zaprezentowanych w drugiej części artykułu). Faktycznie, z sondażu opinii menedżerów wynika, że antycypują oni kryzys i oczekują perturbacji w gospodarce w perspektywie najbliższych 2–4 lat. Co ciekawe, za najistotniejsze potencjalne zapalniki kryzysu uznają faktory związane z gospodarką krajową. Obawy badanych menedżerów w mniejszym stopniu wynikają z zagrożenia transmisji kryzysu z zagranicy, a w znaczącym stopniu są związane z problemami krajowego rynku pracy oraz z kierunkami regulacji i polityki ekonomicznej państwa. To dość zaskakujący wniosek, bowiem w ocenie analityków gospodarczych, potencjalny kryzys ma mieć proweniencje międzynarodowe (globalne). Jeszcze większe zaskoczenie przynosi analiza poglądów badanych słuchaczy MBA (część trzecia artykułu), którzy zademonstro- wali bardzo krytyczną postawę wobec aktualnej polityki rządowej i tym samym w niej właśnie identyfikują potencjalne źródła nadchodzącego kryzysu. Podejmując próbę rekapitulacji zaprezentowanych w niniejszym opracowaniu wniosków badawczych, należy stwierdzić, że: (1) Nie ma większych wątpliwości, że polska gospodarka zmierza w kierunku poważnego spowolnienia, a w warunkach niesprzyjających zdarzeń w otoczeniu zewnętrznym może być nawet zagrożo- na kryzysem; (2) Nadchodzący kryzys prawdopodobnie nie będzie miał charakteru eksplozyjnego (wybuchowego) – będzie raczej efektem klasycznego przejścia z fazy rozkwitu do fazy recesji; (3) Najpoważniejszych zagrożeń należy oczekiwać w perspektywie średniookresowej – od 2 do 4 lat; (4) Główne źródła potencjalnego kryzysu tkwią w sytuacji i polityce wewnętrznej, ze szczególnym uwzględnieniem istotnych mankamentów w aktualnej polityce inwestycyjnej, finansowej i socjalnej państwa.

14 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) On the detonators of the next crisis in Polish economy – on the background of the Executive MBA program participants’ opinions

Bibliografia: Bobik M., Czy Polsce grozi kryzys? , Esej zaliczeniowy niepublikowany. Kraczewski M., Czy Polsce grozi kryzys / recesja? , Esej zaliczeniowy niepublikowany. Kropiewnicki W., Polska gospodarka – generator czy absorber ?, Esej zaliczeniowy niepublikowany. Kurkierewicz M., O błędach polskiej polityki ekonomicznej, Esej zaliczeniowy niepublikowany. Kwapis P., Czy Polsce grozi kryzys? , Esej zaliczeniowy niepublikowany. Lagarde Ch. (MFW), Kolejny kryzys finansowy może wybuchnąć lada moment. Analitycy wskazali “punkty zapalne”. Tooze A, Crashed. How a Decade of Financial Crises Changed the World, Penguin Random House, 2018. Trajadecki P., Czy Polsce grozi kryzys? , Esej zaliczeniowy niepublikowany. Zaremba Ł., O błędach polskiej polityki ekonomicznej, , Esej zaliczeniowy niepublikowany, Esej zaliczeniowy niepublikowany.

Netografia: Ghosh J., Durand C., The next financial crisis, https://newint.org/features/2018/07/01/the-next-financial- crisis, (dostęp: 8.10.2018). Rogoff K., Crash time, https://www.project-syndicate.org/onpoint/crash-time-by-kenneth-rogoff-2018- 09?barrier=accesspaylog (dostęp: 27.12.2018). https://www.forbes.pl/gospodarka/wybuchnie-kryzys-finansowy-sytuacja-na-swiecie/xd3l216 (dostęp: 05.10.2018). https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2018-12-20/rfn-rzadowe-projekty-ustaw-o-migracji- zarobkowej-spoza-ue (dostęp: 27.12.2018). http://weekend.gazeta.pl/weekend/1,152121,24310961,wyjada-z-polski-a-moze-czekaja-az-w-naszych- urzedach-bedzie.html (dostęp: 27.12.2018). http://ec.europa.eu/ecnpmy_finance/db_indicators/surveys/index_en.htm (dostęp: 27.12.2018). https://tradingeconomics.com/indicators (dostęp: 13.02.2019). https://tvn24bis.pl/z-kraju,74/koszt-programu-rodzina-500-plus-w-2018-roku-komentarz- rafalskiej,805410.html (13.12.2018). https://businessinsider.com.pl/finanse/makroekonomia/inflacja-w-polsce-prognozy-raport-zbp- wrzesien-2018/sptd3tb (13.12.2018). https://www.newsweek.pl/biznes/gospodarka/inwestycje-w-polsce-najnizszy-wynik-od-lat-raport- mbanku/xmegwe7 (13.12.2018). https://businessinsider.com.pl/finanse/inwestowanie/wartosc-inwestycji-zagranicznych-w-polsce-dane- paih/8f7rljr (dostęp: 14.02.2019). On the detonators of the next crisis in Polish economy – on the background of the Executive MBA program participants’ opinions

Summary: This article is already the third text, which has been elaborated in a series of debates with representatives of a young generation of managerial staff. The convention of this article is based on an experiment and it reports the demonstration of views and statements of the Executive Master of Business Administration participants, expressed in the form of essays in the field of contemporary macroeconomic problems. In the presented edition (beginning of 2019), the real threat of recession and even the crisis was recognized as the key issue regarding the condition of Polish economy. The article includes the results of a crisis anticipation survey and a report structured around key issues recognized by the cited authors as the main initiators of the economic crisis. These are: errors in the domestic economic and social policy, reduction of investments, deficits in the labor market and unfavorable legal regulations.

Key words: Economic crisis; detonators of the economic crisis; crisis initiators; anticipation of the crisis; crisis threats for the Polish economy

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 15

dr Leszek Bursiak, adiunkt ZPSB Zachodniopomorska Szkoła Biznesu w Szczecinie

Ensuring the survival of a business threatened with bankruptcy as the primary goal of allostatic action and its implications (case study)

Summary: The paper provides an overview of the research on ensuring the survival of a business threatened with bankruptcy (in the recent past) as the primary goal of allostatic action and its implications. There was implemented a very specific procedure of diagnosing and positioning organizational situation represented by Entrepreneur FOGT’s business during a particular period of time from 2014 to 2018. This research procedure is focused on year 2018, but years from 2014 to 2017 provide the necessary background for the whole study. The organizational situation of researched business is determined by a recognized level of organizational effectiveness or potential ineffectiveness caused by dysfunctions. The diagnosis is based on qualitative, long lasted depth analysis of the organizational situation of the researched company by means of the author’s own implement named „The Business Life Cycle Model of Organizational Effectiveness Influenced by Dysfunctions”. The measuring instrument (grading system) of this model is used to introduce the outcomes of the research work. All such way collected outcomes of each individual diagnosis gives the picture of overall organizational performance of given company annually, during the whole period of the research. The outcomes are adequately visualized on an appropriate scale, making the most of the model.

Keywords: homeostasis, allostasis, allostatic action, ensuring the survival, failure, bankruptcy, business life cycle, diagnosing, organizational situation, organizational effectiveness

Introduction

The paper is focused on the case of the business belonging to very experienced Entrepreneur FOGT1 (almost four decades in the businesses), who after a relatively long time of sustainable long-term business operations, without any significant business failure in his history, suddenly and unexpectedly found himself in a situation of direct threat of his business bankruptcy. In the face of this situation the only possible alternative was to survive or go bankrupt (it means “sink”). It was a surprise to be on the verge of bankruptcy. There were no signs of an impending bankruptcy and he had never experienced to be on the brink of bankruptcy. The business was going to wreck, getting closer and closer to bankruptcy and entire dramatic year 2016 was teetering on the verge of bankruptcy. The impending bankruptcy seemed to be intensifying. But the implications of impending bankruptcy were very dramatic (for instance, the owner had to sell his personal assets to support a failing business). Fortunately, the owner of the business has been taken adequate actions to counteract the collapse of his business and led it out of the danger zone. Thanks to a very effective business turnaround management the business has survived, and even in 2018 achieved spectacular success in the form of one of the best business results of its functioning on the free market. The period of time around bankruptcy and the countermeasures had already been the subject of research analysis and detailed investigation (2015–2017)2. Research

1 More detailed information about this entrepreneur’s business activities in 1982–2017 is available in the following articles: L. Bur- siak, A practical application of allostasis as a remedy for organizational homeostasis devastated by turbulent environment based on chosen example (case study), Firma i Rynek 1/2017, Zachodniopomorska Szkoła Biznesu, Szczecin 2017, pp. 17–30 and L. Bursiak, The vital role of early identification of the urgent need to take decisive allostatic action for business survival (case study), Wydawnictwo Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 2018/2 (54), pp. 105–118. 2 Ibidem.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 17 dr Leszek Bursiak, adiunkt ZPSB objective of this article is definitely different, because it comes to ensuring the survival of the company with a view to long-term successful functioning. But the results of previous studies will provide the necessary background for this study including not only period 2015–2017 of mentioned study, but also year 2014 when the two questioned contracts causing the later problems were concluded. The purpose of this article is to present the results of empirical research findings focused on the organizational situation of a business threatened with bankruptcy, struggling for survival, full recovery and potential growth. But first of all, every business have to survive. This is obviously the sine qua non condition for an even the illusion of permanent stability3. Gross certainly appreciated the importance of survival when coined his „the iron law of survival” stating that survival is the unwritten law of every business because “its survival is an absolute prerequisite for serving any interest whatsoever”4. “So fundamental is the goal of organizational survival that it underpins all other goals”5. The paper provides an overview of the research on ensuring the survival of a business threatened (in the recent past) with bankruptcy as the primary goal of allostatic action and its implications. The study was undertaken to get answers to the following research questions: (1) What factors Entrepreneur FOGT blamed for his business troubles (internal or external)? (2) Was he determined to deal with all his business problems? (3) What did he learn from the troubles? (4) Did he take allostatic action to ensure the survival of the business? (5) Was he able to perform turnaround action to regain business performance? (6) What are the far reaching implications of ensuring the survival of the researched business? All answers to the research question will be provided based on results obtained with the help of specialized research tool named as “The Life Cycle Model of Organizational Effectiveness Influenced by Dysfunctions6”. The model introduces the organizational situation created by activities undertaken by Entrepreneur FOGT over the period 2014–2018. Entrepreneur FOGT operates his business under a sole proprietorship. With regard to this form of conducting business activity it should be noted that a sole proprietorship is a very peculiar type of business entity. It is also the basic form of business organization7, which is relatively “easy to form and offers complete managerial control to the owner”. These facts have far-reaching consequences. “Besides the fact that a sole proprietorship is distinguished by being owned and run by one natural person, there is also no legal separation between the owner and the business. The owner bears direct responsibility for all elements of the business and is fully accountable for all of the finances of the business, including debts, loans, losses, etc”8. As such, the “ownership is exciting and challenging and the owner is fully responsible for all successes or failures”9. In order to run and manage a business effectively and to achieve success in business, the possibility of failure must also be taken into consideration. Defining failure “as deviation from the entrepreneur’s desired expectations”10, it must be said that is such situation “for economic reasons the business is unable

3 About the illusion of business stability see L. Bursiak, The transfer of knowledge for business survival, Zeszyt Naukowy No. 574, „Service Management”, Vol. 5 2009, The University of Szczecin, Szczecin 2010, p. 197. 4 B. Gross, Organizations and their managing, Free Press, New York 1968, p. 454 after J. G. Liebler, C. R. McConnell, Management Prin- ciples for Health Professionals, Jones & Bartlett Learning, Sudbury 2012, pp. 11–12. 5 Ibidem. 6 The conceptualisation of the model can be find in: L. Bursiak, Organizational effectiveness of Polish small business in years 1982– 2015 based on chosen example. Case study, Firma i Rynek 1/2016, Zachodniopomorska Szkoła Biznesu, Szczecin 1/2016, pp. 81–90 and L. Bursiak, Organizational situation of harbour transshipment PH Company in years 1989-2014. Case study, Firma i Rynek 1/2015, pp. 5–18, see also L. Bursiak, A practical application of allostasis as…, op. cit. 7 M. Carbajo, You’re in Business? Not So Fast. Choosing a Business Entity, www.thebalancesmb.com/you-re-in-business-not-so- fast-choosing-a-business-entity-393551 (last access 18.01.2019) and Choose Your Business Structure, www.entrepreneur.com/article/38822 (last access 18.01.2019). 8 M. Carbajo, Key Facts You Need to Know About a Sole Proprietorship, www.thebalancesmb.com/key-facts-you-need-to-know- about-a-sole-proprietorship-393542 (last access 18.01.2019). 9 D. B. Bradley III, C. Cowdery, Small Business: Causes of Bankruptcy, University of Central Arkansas. July 26, 2004, www.sbaer.uca. edu/research/asbe/2004_fall/16.pdf, p. 1 (last access 18.01.2019). 10 B. McKenzie, M. Sud, A Hermeneutical approach to understanding entrepreneurial failure, Academy of Entrepreneurship Journal 2008, Vol. 14 No. 2, pp. 123–148.

18 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Ensuring the survival of a business threatened with bankruptcy as the primary goal of allostatic action … to continue its operations. This provides a clear distinction vis-à-vis exit, which is a wider phenomenon not necessarily associated with poor performance”11. The researched business, like every other business organization, exists and operates in a particular reality determined by its increasingly complex, uncertain and disruptive environment. The contemporary business environment, as being very turbulent in its nature, is characterized by two different dimensions: dynamics and complexity. “The dynamism dimension measures the degree of movement in the external environment of an organization, while the complexity dimension assesses the structural nature in terms of in- tricacy and density of the aforementioned environment”12. What is more, “a turbulent environment consists in a situation that is subject to continuous and substantial changes which are uncertain and unpredictable13. These factors, as external influences, both directly or indirectly affect a given business and are- to some extend - beyond its control14. What is interesting, “one of the most common business phenomena is also one of the most perplexing: when successful companies face big changes in their environment, they often fail to respond effectively”15. This is why entrepreneurs have to be able to respond quickly and adequately to continuously changing organizational situations if they want to survive and thrive16. The last two expressions can be defined as follows: “to survive is to remain alive or in existence, to carry on despite hardships, or to persevere. In contrast, the definition of the word “thrive” is to prosper, to grow vigorously, and to flourish”17. “Business ventures hover some- where between the extremes of the success-failure continuum (…)”18. Sometimes this oscillation between extremes is based on a misunderstanding of the nature of the environment.. That is why “understanding the environment has a great importance in times where the changes occur quickly and unpredictably”19. It is obvious that nowadays, “business is inherently more complex than it has ever been”20. Business, in these circumstances, “is very rarely, if ever at all, a smooth-sailing venture. More often than not, a company will run into economic difficulty despite the precautions and experience of the directors”21. It has been proven that business “failure is closely linked to financial stability risks”22. “Financial fluctuations are part and parcel throughout the life of a business, so what separates the survivors from the sinkers?”23 In such circumstances, determination and faith in salvaging the business are essential. The distinguishing feature in this respect is the fact that survivors identify and investigate organizational problems and take adequate and effective cor-

11 D. A. Shepherd, J. Wiklund, Successes and failures at research on business failure and learning from IT, www.researchgate.net/ publication/228271838_Successes_and_Failures_at_Research_on_Business_Failure_and_Learning_from_It 38822 (last access 18.01.2019). 12 D. J. Kurtz, L. M. Menezes, G. J. V. Rados, Turbulent environments and SMEs: How to survive in a unpredictable world? XXXII Encontro Nacional de Engenharia de Producao, Desenvolvimento Sustentável e Responsabilidade Social: As Contribuições da Engenharia de Produção, Bento Gonçalves, RS, Brasil, 15 a 18 de outubro de 2012, p. 2. 13 Ibidem, pp. 4-5. 14 D. Stokes, N. Wilson, Small business management and entrepreneurship, SOUTH-WESTERN Cengage Learning, Hampshire 2010, p. 69. 15 D. Sull, Why good companies go bad? Harward Business Review, https://hbr.org/1999/07/why-good-companies-go-bad (last access 03.01.2019). 16 M. Zwilling, 10 Tips to Survive and Thrive as a Business Leader Today,www.inc.com/martin-zwilling/10-tips-to-survive-and-thrive-as- a-business-leader-today.html (last access 03.01.2019), see also S. Ward, 7 Ways to Make Your Business Thrive in Tough Economic Times, How to Make Your Business Recession-Proof, www.thebalancesmb.com/business-thrive-tough-economy, (last access 03.01.2019), as well as J. Ferrow, We live in uncertain times. How can businesses survive – and thrive? http://www.kinandco.com/we-live-in-uncertain- times-how-can-businesses-survive-and-thrive/ (last access 03.01.2019). 17 H. Mazur, Thrive or Survive? It’s Up to You, http://www.refresher.com/thrive-or-survive-its-up-to-you/ (last access 03.01.2019). 18 M. Pretorius, Defining business decline, failure and turnaround: a content analysis, SAJESBM NS Volume 2 Issue 1/2009, Depart- ment of Business Management, University of Pretoria, Pretoria 2009, p. 2. 19 D. J. Kurtz, L. M. Menezes, G. J. V. Rados, Turbulent environments and SMEs: How to survive in a unpredictable world? XXXII Encontro Nacional De Engenharia De Producao, Brasil 2012, p. 10. 20 T. Mauri, Survive or Thrive? 3 Rules For Success In The Age of Overload, www.inc.com/terence-mauri/survive-or-thrive-3-rules-for- success-in-age-of-overload_1.html (last access 03.01.2019). 21 E. Wade, How to survive and thrive in business? www.business2community.com/strategy/how-to-survive-and-thrive-in-business-02147556 (last access 03.01.2019). 22 R. Kenney, G. La Cava and D. Rodgers, Why Do Companies Fail? Research Discussion Paper, Economic Research Department, Rese- rve Bank of Australia, 2016, p. 1/7. 23 E. Wade, How…, op. cit.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 19 dr Leszek Bursiak, adiunkt ZPSB rective action to prevent bankruptcy while the sinkers do not. These measures should also prevent the problems from recurring in the long term. The lack of appropriate preventive measures makes many businesses unprepared for the disruption risks that they face and “therefore more vulnerable to unexpected negative shocks, and hence more likely to fail”24. In many cases “the most prevalent risks to small firms were customers who failed to pay for services or goods. (…) Smaller businesses are the most vulnerable to such risks due to their size and lack of resources”25. It is noticeable that today, entrepreneurship is associated with many challenges but still, all over the world, “depending on diverse factors, many firms have been created, bought by others and also unfortunately have gone bankrupt”26.

Characteristics of the factors influencing business bankruptcy

Filing bankruptcy is particularly painful because means a disaster for any business. Becker claims that “businesses turn to bankruptcy for many reasons. It could be anything from a struggling economy to poor business decisions”27. “The bankruptcy of business constitutes a permanent phenomenon of the economic system of every country with the free market economy”28 and is the most frequent and widely known outcome of business failure29.According to Bernstein’s Dictionary of Bankruptcy Terminology, such an economic phenomenon as bankruptcy “is fast becoming an everyday topic of conversation. Its impact on the lives of individuals and corporations can affect them in numerous ways. Like most specialties, bankruptcy law has a language of its own. Its unfamiliar words and phrases make it difficult to comprehend”30. “In everyday life, the expression ‘bankruptcy’ is associated with words having such negative meanings as failure, crash, ruin, disaster, depletion, deficiency, insolvency and liquidation”31. This association causes its pejoration, defined as the process by which its meaning becomes also negative (depreciated) over a certain period of time32. The pejoration occurs on many levels that intersect each other because failure is also associated with words having such negative meanings as liquidation, insolvency, crisis, closures, decline in performance, dissolution, collapse, crashing, accounting practices, project failure, exit, distress, trouble, systems failure, discontinuance, being non-successful, and so on33. However, Coad argue “that failure can indeed be taken to be a pejorative word because it implies that everything that happened during the life of a firm was futile”34. Bankruptcy is in itself not just a carrier of many highly pejorative connotations often associated with such negative feelings of guilt, failure, and shame35, but above all, stigmatizes these entrepreneurs who have decided to initiate the procedure of bankruptcy. Examples from business practice shows that still there is a stigma sur-

24 R. Kenney, G. La Cava, D. Rodgers, Why…, op. cit., p. 11/17. 25 Majority of small businesses unprepared for business interruption, www.fsb.org.uk/first-voice/majority-of-small-businesses- unprepared-for-business-interruption (last access 9.1.2019). 26 D. J. Kurtz at et., Turbulent environments, op. cit. 27 T. Becker, How Businesses Can Overcome the Stigma of Bankruptcy, https://tweakyourbiz.com/finance/how-businesses-can- overcome-the-stigma-of-bankruptcy, (last access 31.01.2019). 28 A. Tokarski, The phenomenon of bankruptcy of enterprises in the Polish economy in the years 2008–2015, XVI International Scien- tific Conference „The Optimization of Organization and Legal Solutions concerning Public Revenues and Expenditures in Social Inte- rest”, Conference Paper, January 2018, 403–420, p. 404. 29 Business failure, www.referenceforbusiness.com/encyclopedia/Bre-Cap/Business-Failure.html (last access 22.01.2019). 30 Bernstein’s Dictionary of Bankruptcy Terminology, https://bernsteinlaw.com/resources/dictionary-of-bankruptcy-terminology/ (last access 9.1.2019. 31 R. Fergusson, M. Manser, D. Pickering (Ed.), The Penguin Concise Thesaurus, Penguin Books, London 2002, p. 58 and J. Crozier, L. Gilmour, H. Hucker, Collins Thesaurus, Collins, Glasgow 2008, p. 59. 32 L.Bursiak, Business Expressions Exchange Campaign as the Remedy for Pejoration of Their Meaning in the Business Context, Zeszyt Naukowy No. 681 „Service Management”, Vol. 8, The University of Szczecin, Szczecin 2012, p. 73. 33 M. Pretorius, Defining business decline, failure and turnaround: a content analysis, SAJESBM NS Volume 2 Issue 1/2009, Depart- ment of Business Management, University of Pretoria, Pretoria 2009, p. 2 and J. Liao, Entrepreneurial failures: key challenges and future directions. [in:] Welsch, H.P. (ed.) Entrepreneurship: the way ahead. New York 2004, Routledge, pp. 133–150. 34 A. Coad, Death is not a success: reflections on business exit. International Small Business Journal, 32(7) 2014, p. 731. (pp. 721–732) 35 Bankruptcycanada https://bankruptcycanada.com/insolvency-blog/licensed-insolvency-trustees-a-new-name-for-trustees/ (last access 26.01.2019).

20 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Ensuring the survival of a business threatened with bankruptcy as the primary goal of allostatic action … rounding bankruptcy36. “In our culture, bankruptcy can have a stigma associated with it, and, as with many other stigmas, its close friends shame and guilt are not far behind”37. Considering all these facts, entrepreneurs’ fears of post-bankruptcy stigmatization are justified38. “Many business owners try to avoid bankruptcy in fear of the impact it will have on their reputation among clients, associates, even friends and family”39. That is why they do not want to live with the stigma of bankruptcy40. Probably it is the right answer for the following question: Why is bankruptcy treated with such avoidance and fear?41 However, stigmatization is particularly severe for entrepreneurs operating in good faith, who launch the bankruptcy procedure as the last resort. Bankruptcy as a legal process is regulated by the bankruptcy law. “Bankruptcy law is generally thought of as being purely economic in nature”42. The phenomenon of bankruptcy has been accompanying mankind since the beginning of maintaining business relationships and conducting business transactions43. “The concept of bankruptcy is a very old one, dating from Biblical times. Bankruptcy was recognized under Roman law, was also adopted by the English (…)”44. It means that bankruptcy as a legal process45 has been in existence since ancient times in a legal system46. But the “modern bankruptcy law has been formed from a number of distinct historical strands”47. Contemporary bankruptcy law is a common tool used by both individuals and businesses in order for them to get rid of problems48. White defines bankruptcy as “the legal process by which financially distressed firms, individuals, and occasionally governments resolve their debts”49. In addition, White states that “the bankruptcy process for firms plays a central role in economics, because competition drives the most inefficient firms out of business, thereby raising the average efficiency level of those remaining”50. Being on the brink of bankruptcy, it should be find out if declaring bankruptcy is the right option for a given business and then decided when to file for bankruptcy. In response to the question: “When should

36 T. Monosoff, Time to fold? Here’s a primer, Learn how to use bankruptcy as a tool if it’s time for your inventions-based business to close shop, www.entrepreneur.com/article/201072 (last access 31.01.2019), see also the stigma associated with bankruptcy, and more broadly with economic activity from a historical perspective: K. Gratzer, D. Stiefel (ed.), History of Insolvency and Bankruptcy from an International Perspective, Södertörns högskola, Södertörn academic studies 38, Huddinge 2008. 37 Bankruptcy and overcoming fear, https://steinerlawgroup.com/bankruptcy/bankruptcy-overcoming-fear/ (last access 31.01.2019). 38 S. Simmons, J. Wiklund, J. Levie, Stigma and business failure: implications for entrepreneurs’ career choices. Small Business Econo- mics, 42(3) 2013, 1–21. 39 T. Becker, How Businesses Can Overcome the Stigma of Bankruptcy, https://tweakyourbiz.com/finance/how-businesses-can- overcome-the-stigma-of-bankruptcy (last access 31.01.2019) and J. Cusin, V. Maymo, Post-bankruptcy stigmatization of entrepreneurs and bankers’ decisions to finance, www.cairn-int.info/abstract-E_MANA_194_0305--post-bankruptcy-stigmatization-of.htm (last access 31.01.2019). 40 P. Dyer, Why bankruptcy should be your last resort? www.getrichslowly.org/why-bankruptcy-should-be-your-last-resort/ (last access 31.01.2019), R. Sutton, A. Callahan, The stigma of bankruptcy: Spoiled organizational image and its management. Academy of Management Journal 30/1987, 405–436 41 C. Moran, Fear of bankruptcy misplaced, https://www.bankruptcysoapbox.com/fear-of-bankruptcy-misplaced/ (last access 31.01.2019). 42 T. J. Zywicki, Bankruptcy law as social legislation, George Mason University, School of Law, George Mason Law & Economics Rese- arch Paper No. 01–18, p. 2. 43 Bankruptcy Law and Legal Definition, https://definitions.uslegal.com/b/bankruptcy/ (last access 31.01.2019), S. Jurkowski, Ban- kruptcy, Cornell Law School, https://www.law.cornell.edu/wex/bankruptcy, (last access 31.01.2019) and The Bankruptcy Process, Ban- kruptcy Law Section of the Virginia State Bar, www.vsb.org/site/publications/the-bankruptcy-process (last access 31.01.2019). 44 J. J. Jurinski, Keys to filing for bankruptcy, Baron’s, New York 1990, p. 9. 45 See: M. Gamboa-Cavazos, F. Schneider, Bankruptcy as a Legal Process, June 1/2007. https://ssrn.com/abstract=979614 or http:// dx.doi.org/10.2139/ssrn.979614 (last access 31.01.2019). 46 Ch. Chesnutt, The Origin of Bankruptcy, www.chapter7-11.com/origin%20of%20bankruptcy.html (last access 31.01.2019), see also: EXM Partners, A History of Ancient Bankruptcy Laws, exmpartners.com.br/exmnewseng/a-history-of-ancient-bankruptcy-laws/ (last access 31.01.2019) and L. Duhaime, Bankruptcy law - from ancient origins, www.duhaime.org/LegalResources/Bankruptcy/LawArticle-142/Ban- kruptcy-Law--From-Ancient-Origins.aspx (last access 31.01.2019), as well as L. E. Levinthal, The early history of bankruptcy law, Law School, University of Pennsylvania, University Of Pennsylvania Law Review, pp. 223-250. https://scholarship.law.upenn.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=7663&context=penn_law_review (last access 31.01.2019) and What is Bankruptcy? www.hg.org/bankrpt.html, (last access 31.01.2019). 47 S. A. Riesenfeld, Bankruptcy, Encyclopædia Britannica, www.britannica.com/topic/bankruptcy, (last access 31.01.2019). 48 The bankruptcy site, The Differences Between Personal and Corporate Bankruptcy, NOLO, www.thebankruptcysite.org/resources/ bankruptcy/filing-bankruptcy/the-differences-between-personal-corporate-bankruptcy, (last access 31.01.2019). 49 M. J. White, Bankruptcy law, economics of corporate and personal, The New Palgrave Dictionary of Economics, 2nd edition, Palgra- ve Macmillan, London 2008, pp. 362-367, as well as M. J. White, Bankruptcy law, Handbook of Law and Economics, Volume 2, Elsevier B.V. 2007, p. 1016. 50 Ibidem.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 21 dr Leszek Bursiak, adiunkt ZPSB entrepreneur file a bankruptcy case?” Many say “only as a last resort”51. But Markus argues that it is nonsense and claims that “bankruptcy cases should be filed when they are necessary and most beneficial; not necessarily as a last resort. (…) A bankruptcy should be filed if and when the benefits of doing so outweigh the costs to the party or parties filing the case”52. Bennett boldly presents his very controversial opinion on bankruptcy, stating that it should be avoided “at all costs”53. But what to do when a company is in a hopeless financial situation? “Severe financial difficulties require a drastic response”54. “Bankruptcy is a legal proceeding which allows a debtor to obtain a discharge from some of his debts. This leaves many creditors wondering if they’ll ever be able to recover what is owed to them”55. Undoubtedly, bankruptcy is a legal right56, but it is a rather “drastic step, and the decision to file for it should not be made lightly”57. Specifically, it is imperative that the result of a business bankruptcy filing is liquidation of the business’s assets and closure of the business58. The bankruptcy of business should be treated and understand as a reason of unfavourable circumstances occurring in the business reality. Pass at el. in their statements combine bankruptcy with insolvency and describes them accordingly as follows: “Bank- ruptcy is a condition under which an individual or firm’s liabilities to creditors exceed assets. The individual or firm is therefore unable to discharge all accumulated liabilities from realizable assets. Insolvency occurs after a period in which an individual’s expenditure has exceeded his income, or a firm’s costs have exceeded its sales revenues (when losses are made)”59. “Frequently an insolvent individual or firm will become bankrupt and arrange for the liquidation of available assets, the proceeds being distributed amongst creditors”60. Identification of early warning signals predicting impending bankruptcy can be very helpful. “Forecasting bankruptcy on time and preventing default could allow for adopting some actions to getting restore firms’ financial situation”61.

Entrepreneurship in the face of a serious threat of bankruptcy

As previously discussed, bankruptcy is a serious and even drastic - not to mention emotionally dev- astating - decision. Bearing this in mind, it is quite clear that an entrepreneur affected by this misfortune should, above all, do everything possible to avoid it.62 The avoidance requires appropriate entrepreneurial features, determination and full involvement. The features are directly associated with entrepreneurship. “The self-confidence, energy flexibility and opportunism associated with entrepreneurial behaviour suggests that entrepreneurs are individuals who are accustomed to getting involved and that they expect positive results from their involvement. Entrepreneurial behaviour is guided by the entrepreneur’s expectations”63, which should be realistic in relation to the identified risk of bankruptcy.

51 M. Markus, When To File Bankruptcy – Filing Should Not Be a Last Resort? www.bklaw.com/bankruptcy-blog/2012/10/when-should-you-file-bankruptcy/ (last access 05.02.2019). 52 Ibidem. 53 R. Bennett, Small business survival, Pitman, London, 1991, p. 253. 54 Ibidem, p, 237. 55 J. Tam, What Is Bankruptcy? https://www.legalmatch.com/law-library/article/creditors-rights-in-bankruptcy.html (last access 31.01.2019). 56 M. J. Markus, Why is bankruptcy a last resort? www.bklaw.com/bankruptcy-blog/2014/08/bankruptcy-as-last-resort/ (last access 31.01.2019). 57 D. Yen, Why is bankruptcy a last resort? www.illinoislegalaid.org/about/our-work/blog/why-bankruptcy-last-resort (last access 31.01.2019). 58 P. Prakash, Business bankruptcy: What happens when you file, www.fundera.com/blog/bankruptcy, (last access 31.01.2019). 59 Ch. Pass, B. Lowes, A. Pendleton, L. Chadwick, D. O’Reilly, M. Afferson, Collins dictionary of Business, Collins, Glasgow 2005, p. 215 and Ch. Pass, B. Lowes, L. Davies, Collins dictionary of Economics, Collins, Glasgow 2005, pp. 258–259. 60 Ibidem, p. 259. 61 M. Bisogno, M. Restaino, A. Di Carlo, Forecasting and preventing bankruptcy: A conceptual review, African journal of business management, May 2018, p. 231. 62 D. Ramsey, The Truth About Bankruptcy, https://www.daveramsey.com/blog/the-truth-about-bankruptcy (last access 11.02.2019). 63 The Open University, www.open.edu/openlearn/ocw/mod/oucontent/view.php?id=1451&printable=1 (last access 11.02.2019).

22 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Ensuring the survival of a business threatened with bankruptcy as the primary goal of allostatic action …

Explaining the meaning of the expression “entrepreneurship” Ferreira states that it “involves an entrepreneur who takes action to make a change in the world”64. In a broad sense, entrepreneurs and entrepreneurship “are thought to act as catalysts for change in the economy through their capacity for innovation and risk-taking”65. Entrepreneurship, as defined in Collins Cobulid Dictionary, is “the state of being an entrepreneur, or the activities associated with being an entrepreneur”66. “Entrepreneurship is not easy and is full of difficulties”67. Characterising entrepreneurship there should be “considered the background and personalities of entrepreneurs (…) whose skills and characteristics play such a significant role in determining the fate of [their] businesses”68. Entrepreneurs face many challenges when running their businesses69, because each “business decision involves some risk and risk is an immanent part of doing business”70. Jenkins and McKelvie claim that failure is inherent to the entrepreneurship process”71. “Entrepreneurs seem to be achievement oriented, like to take responsibility for decisions, and dislike repetitive, routine work. Creative entrepreneurs possess high levels of energy and great degrees of perseverance and imagination, which, combined with willingness to take moder- ate, calculated risks enable them to transform what often began as a very simple, ill-defined idea into something concrete”72. “The personal attributes, skills and competencies of the individual owner-manager are crucial to how well the business faces up to the inevitable crises that arise”73. After all, hard times have a certain value. These are new opportunities that an entrepreneur as a good learner has not overlooked and completed business training in difficult operating conditions, gaining new skills to cope with unexpectedly hard business situations. From this point of view, it is important to note how entrepreneurs see a given business failure and what factors blame it for. Gustafsson at et. finding suggest that entrepreneurs that blame external factors have lower level of learning since they do not take responsibility of their own mistakes and can consequently learn less from them. In contrast entrepreneurs blaming internal factors have higher level of learning74. The heart of entrepreneurship is creating, shaping, recognizing, interpreting unformed opportunities followed by will, ability, desire, competences, and initiate to size and purpose these opportunities. Entrepreneurship includes both opportunities and actions. Actions are a general label for bundles, sets or sequences of behaviours aimed at resource mobilization and deployments, initiatives, responses, moves, deals, investments, and developments. (…) Entrepre- neurship is viewed as interactive, dynamic, learned, integrative, inventive, emergent and dialectical process; a network of relations, interactions, equifinality and multi-causality influences between people, opportunities and ventures. En- trepreneur thought and action is influenced by context, but inescapably influences context. (…) The organizational aspects of entrepreneurship are clearly interdependent with individual factors i.e. focus of control, cognitive style, need for achievement and flexibility, risk taking, proactiveness, innovativeness. (…) In short, entrepreneurship is some kind of dynamic creation and coordination where opportunities and action are reconciled. (…) In general, (…) challenges entrepreneurs face operate at several different levels (individual, group, organization, environment). Specially there are some environmental aspects, that are states, forces, developments important for entrepreneurial success. (…) The point being that how entrepreneurs thing making strategic transparency and decisions, overcome core rigidities, re-

64 N. M. Ferreira, What is Entrepreneurship? Entrepreneur Definition and Meaning, www.oberlo.com/blog/ what-is-entrepreneurship (last access 20.01.2019). 65 J. Armour, D. Cumming, Bankruptcy Law and Entrepreneurship, Published by Oxford University Press on behalf of the American Law and Economics, American Law and Economics Review V10 N2 2008 (303–350) p. 304. 66 Dictionary Collins Cobulid, www.collinsdictionary.com/dictionary/english/entrepreneurship (last access 14.02.2019). 67 S. Tomar, Being entrepreneur is not easy, It sucks! https://medium.com/@tomarsamar/part-1-being-entrepreneur-is-not-easy-it- -sucks (last access 14.02.2019). 68 D. Stokes, N Wilson, Small business management and entrepreneurship, SOUTH-WESTERN Cengage Learning, Hampshire 2010, p. 69. 69 By M. Sohail, 5 Business Challenges Entrepreneurs Face And How To Overcome Them, http://yfsmagazine.com/2018/06/05/5- business-challenges-entrepreneurs-face-and-how-to-overcome-them (last access 14.02.2019). 70 A. Pikos, Ł. Czarnecki, Botnet Strikes Back: Entrepreneurial Risk Management, [in:] S. Gudkova (ed.), Exploring entrepreneurship. Inspirations from the field, Kozminski University, Warsaw 2015, p. 66. 71 A. Jenkins, A. McKelvie, What is entrepreneurial failure? Implications for future research, International Small Business Journal, March 2016, p. 2. 72 M. F. R. Kets de Vries, The Dark Side of Entrepreneurship, https://hbr.org/1985/11/the-dark-side-of-entrepreneurship (last access 14.02.2019). 73 D. Stokes, N Wilson, Small business management and entrepreneurship, SOUTH-WESTERN Cengage Learning, Hampshire 2010, p. 226. 74 H. Gustafsson, M. Näs, N. Purohit, Entrepreneurs’ emotional responses to a bankruptcy, Jönköping International Business School, Jönköping University, January 2007, p. 47.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 23 dr Leszek Bursiak, adiunkt ZPSB

duced experimentation, reduced incentive intensity, and increased strategic transparency are at the heart of enterprise heterogeneity and sustainability but is insufficient for predicting its ultimate success or failure75. A business entity and its success or failure hinges not only on external factors but depends “both on internal and external factors to function smoothly”76. It means that except external environmental influences outside an entrepreneur’s control, there are also - at least equally important for a business - “the more control- lable, internal factors, arising from the personal attributes, technical skills, strategic management competencies and behaviours of the entrepreneur”77. It can be assumed that every business “is vulnerable to circumstances beyond its control as well as the possibility of internal mismanagement”78. This vulnerability can increase the likelihood of poor decisions, but “no one is immune to making mistakes”79. Poor management skills and mistakes can impact a business’s overall operations. Even common mistakes of improper management can significantly expose a business to the risk of falling. Both internal and external factors can lead to disturbance of business organizational homeostasis as a self-regulating mechanism. Homeostasis is a term that refers to the maintaining balance between major and minor internal factors that affect a business and its surroundings (external environmental influences)80.

Characteristics of decisive allostatic action based on effective business turnaround management as a remedy for lost homeostasis

Business homeostasis protects continuity of organizational life. Business continuity is having a blue- print to deal with major disruption. According to Sapienza homeostasis is the result of successful management and effective management can be seen as a homeostatic regulation that “allows the body (business) to function effectively in a wide range of environmental conditions. (…) Many diseases (business failures) a result of disturbance of homeostasis, a condition known as homeostatic imbalance (mismanagement)”81. In such circumstances, mismanagement should be eliminated and replaced by more effective business management connected with decisive allostatic action for business improvement. “Allostasis is a remedy for organizational homeostasis devastated by turbulent environment”82 or internal mismanagement. “When homeostasis represents the idea of achieving organizational stability through constancy, allostasis represents the idea of achieving stability through change”83. “An allostatic standard action is needed when a given business is in trouble and entirely lost its organizational homeostasis. However, much more dynamic and determined allostatic action is required when the survival of the business is directly threatened”84. Surely the lack of a strong and immediate response to the presence of hazards threatens a business survival and causes disruption in business operations. Controlling the risks threatening a business survival is one of the entrepreneur’s basic responsibilities. The final survival of a given business depends mainly on the entrepreneur’s respond to the identified threats. When the ability to maintain the required level of financial inflows dwindles significantly, making a business unsustainable, it becomes a serious threat to its survival and a warning signal of an impending bankruptcy. This does not mean, however, that this situation is irreversible. According to

75 M. Bratnicki, Next step toward a theory og organizational entrepreneurship: Conceptual advances, Journal of Economics & Mana- gement, Volume 1, The Karol Adamiecki University of Economics in Katowice, Katowice 2004, pp. 2732. 76 J. M. Pedraza, Morales Project Consulting www.researchgate.net/post/What_environmental_factors_affect_ business (last access 20.02.2019). 77 D. Stokes, N Wilson, Small business management and entrepreneurship, SOUTH-WESTERN Cengage Learning, Hampshire 2010, p. 69. 78 Ibidem. 79 K. E. Van Stuyvesant, No one is immune to making mistakes, https://medium.com/@kurtisvanstuyvesant/no-one-is-immune-to- -making-mistakes-dc2b143d3da9 (Last access 25.02.2019) 80 What is Homeostasis, https://managementmania.com/en/homeostasis (last access 21.02.2019) 81 J. Sapienza, Homeostasis: The Result of Successful Management, www.dbadaddy.com/blog/2013/10/12/ homeostasis-the-goal-of- -successful-managers (Last access 22.02.2019). 82 L. Bursiak, A practical application of allostasis as a remedy for organizational homeostasis devastated by turbulent environment based on chosen example (case study), Firma i Rynek 1/2017, Zachodniopomorska Szkoła Biznesu, Szczecin 2017, p. 17. 83 Ibidem, pp. 17–30. 84 L. Bursiak, The vital role of early identification of the urgent need to take decisive allostatic action for business survival (case study), Wydawnictwo Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 2018/2 (54), p. 112.

24 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Ensuring the survival of a business threatened with bankruptcy as the primary goal of allostatic action … studies conducted by Richardson at et., the businesses representing a relatively high level of indebtedness are heading straight for bankruptcy, “unless appropriate management actions are taken to effect a turnaround in [business] performance”85. These “appropriate management actions” are considered in present study as allostatic ones, aimed at restoring the lost business balance “Turnaround has occurred when the firm recovers adequately to resume normal operations, often defined as having survived a threat to survival and regained sustained profitability”86. “Turnaround management is a process whereby managers actively seek to save distressed firm from failure”87, it means that it is the action of reviving a company that is struggling88.

Characteristics of the model used to carry out the research89

This research procedure is carried out using “The Life Cycle Model of Organizational Effectiveness Influ- enced by Dysfunctions. The tool, as a business life cycle model is a theoretical construct which demonstrates the hypothetical - to a certain degree purposely reduced and simplified (but not reduced too much and not overly simplified) - synthetic picture of a given organizational reality. This construct based on appropriately selected parameters introduces organizational effectiveness of given company and its trends during a particular period. Constitutional construction of the model comes from the assumption that real business life is a cycle and consists of a predictable sequence of successive stages that an organization (company, firm) goes through. A business life cycle is the period that begins when a new company is born (and exists legally) and ends with its closure (dissolution of the company). “The Life Cycle Model of Organizational Effectiveness Influenced by Dysfunctions” helps recognize the manner, in which dysfunctions influence organizational effectiveness in companies doing business in an increasingly turbulent, complex and demanding environment90. Moreover, the model supports the organizational diagnosis and visualizes a synthesized picture of an organizational situation represented by the currently researched company. In this context, it should be noted that inevitably “(…) a modern business organization faces many formidable obstacles nowadays, caused by substantial changes of its most powerful but turbulent environment”91. Nevertheless, “in spite of these adverse circumstances, every single organization exposed to severe environmental changes has to cope with emerging difficulties daily in order to survive and being aware of risk creates better conditions for uncertain future”92. The same organizational challenge is to counteract the risks which are created inside a given business. The model seriously supports the procedure of organizational analysis and assessment. This helps thoroughly investigate the organizational situation in the researched firm and, finally, synthesizes all the results and situates them properly on its scale. The concept of the model is based on a radical paradigm shift, from conviction of the permanent stability of the organizational environment, to the permanent organizational instability. This state of affairs, causing instability is not only real, but also more and more common, and

85 B. Richardson, S. Nwankwo, S. Richardson, Understanding the causes of business failure crisis: Generic failure types: Boiled frogs, drowned frogs, bullfrogs and tadpoles, Management Decision 32(4) 1994, p. 9 (9–22) after M. Pretorius, Defining business decline, failure and turnaround: a content analysis, SAJESBM NS Volume 2 Issue 1/2009, Department of Business Management, University of Pretoria, Pretoria 2009, p. 6 (1–16). 86 F.T. Lohrke, A.G. Bedeian, T.B. Palmer, The role of top management teams in formulating and implementing turnaround strategies: a review and research agenda. International Journal of Management Reviews, 5/6(2) 2004, p. 65 (63–90) after M. Pretorius, Defining business decline, failure and turnaround: a content analysis, SAJESBM NS Volume 2 Issue 1/2009, Department of Business Manage- ment, University of Pretoria, Pretoria 2009, p. 6 (1–16). 87 W.B. Fredenberger, J. Bonnicic, Turnaround phases: extending the life cycle theory, American Business Review, January 1994, p. 59 (59–65). 88 S. Samoszuk, Turnaround Management: Definition & Process, https://study.com/academy/lesson/turnaround-management-definition-process.html (Last access 26.02.2019). 89 Quoted from L. Bursiak, A practical application of allostasis as…, op. cit. and L. Bursiak, Organizational effectiveness of …, op. cit., pp. 81–90, also L. Bursiak, Organizational situation of harbour transshipment…, op. cit., pp. 5–18. 90 See more L. Bursiak, Essentials of Organization Behaviour, podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 2013, p. 7. 91 Quoted from L. Bursiak, Essentials of…, op. cit. p. 105 as paraphrase originated from L. Clarke, The essence of change, Prentice Hall. New York, 1994, p. 6. 92 Quoted from L. Bursiak, Essentials of…, op. cit. p. 105 as paraphrase originated from J. Bray, K. Brooke. G. Litwin, Mobilizing the organization, Bringing strategy to life, Prentice Hall, New York, 1996, p. 277.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 25 dr Leszek Bursiak, adiunkt ZPSB in fact, almost ubiquitous phenomenon in the world of organizations, triggered by increasingly accelerating environmental changes or potential internal mismanagements. The adoption of this new paradigm has led to a complete reorientation of organizational priorities. Instead of senseless quest for perfect balance, when it is not possible to achieve a state of long-term stability, companies should concentrate their activities on reducing all identified deviations caused by organizational dysfunctions to an acceptable level and concurrently try to maintain optimal level of effectiveness93. Within the framework of the model, dysfunctional measurements are implemented with direct reference to attained level of organizational effectiveness or ineffectiveness, in harmony with principles govern- ing the model, regardless of the sources and locations of organizational disturbances. After evaluation of the level of intensity (the power of influence) represented by detected dysfunctions, appropriate procedures for positioning the measurement results are carried out. These procedures consist of a cross-sectional distribution of the company’s position on the scale of the model, within one of three explicitly dedicated phases (see figure 1). Each of these three phases contains six distinctive characteristics of intensity (see the description placed directly below the figure 1), which allows one to place and symbolically visualize an organizational situation of the given researched company in a manner consistent with the scope of the model validation94.

THE COMPANY’S LIFE CYCLE OF ORGANIZATIONAL EFFECTIVENESS INFLUENCED BY DYSFUNCTIONS PHASE I PHASE II PHASE III

COMPLETE INCREASED ACCELERATED ESCALATED ABSENCE OF DYSFUNCTIONS DYSFUNCTIONS DYSFUNCTIONS DYSFUNCTIONS ARRIVES AT ARRIVES AT LEADS BORDER OF BORDER OF TO EFFECTIVENESS SURVIVAL BANKRUPTCY

A B C D E F A B C D E F A B C D E F INCREASE ACCELERATION ESCALATION DYSFUNCTIONS

ORGANIZATIONAL LIMITLESS PROSPECTS FOR CONSIDERABLY LIMITED SUSPENSION WHICH MAKES ORGANIZATIONAL GROWTH PROSPECTS FOR SURVIVAL IMPROBABLE AND DEVELOPMENT WITHIN ORGANIZATIONAL GROWTH WITHOUT EXTRAORDINARY THE BOUNDS OF POSSIBILITY AND DEVELOPMENT MEANS

EFFECTIVENESS INEFFECTIVENESS WITH DISRUPTIONS REVERSIBLE IRREVERSIBLE A B C D E F A B C D E F A B C D E F

DENOTES BORDER OF BORDER OF MAXIMUM OF APPROVED ABILITIES TO BANKRUPTCY EFFECTIVENESS EFFECTIVENESS SURVIVE OF COMPANY

Characteristics of intensity: A very weak; B weak; C average; D strong; E very strong; F critical

Figure 1. The concept of “The Life Cycle Model of Organizational Effectiveness Influenced by Dysfunctions” Source: L. Bursiak, The vital role of early identification of the urgent need to take decisive allostatic action for business survival (case study), Wydawnictwo Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 2018/2 (54), p. 111.

The first phase within the model (look at phase I in figure 1) embraces the left part of the model, which symbolically represents the organizational situation regarded as safe, with relatively small and relatively be- nign disorders (the zone of effectiveness). However, even within this part of the model there is omnipresent concern affiliated with the threat caused by possible increase in the number of organizational dysfunctions, having quantitative character95 in a comparatively wide range of influential power of intensity (from very

93 L. Bursiak, Pozycjonowanie firm start-up na skali modelu cyklu życia organizacji – metoda eksperymentalna, [in:] A. Zelek (ed.), Nowoczesna inżynieria finansowa dla firm start-up w Polsce w latach 2009-2010 – raport z badań skreeningowych, Wydawnictwo Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 2013, p. 274. 94 Ibidem. 95 Within each phase of the model, any changes in the level of dysfunctions have quantitative character. Only a potential dislocation between phases brings qualitative change.

26 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Ensuring the survival of a business threatened with bankruptcy as the primary goal of allostatic action … weak to critical). All organizational activities within the zone of effectiveness seem to be relatively safe, without direct risks jeopardizing the existence of the given company. Nevertheless, organizational insensitivity to occurring and increasing unsolved disruptions (dysfunctions) may lead to the critical point, where increased dysfunctions arrive at the border of effectiveness96. When adverse changes creating dysfunctions go beyond the critical point located at the extreme position of the first phase, the company’s organizational situation is classified as related to the second phase of the model (look at phase II in figure 1). This dislocation brings qualitative change occurring between the first phase, where dysfunctions increase, and the second one, where they accelerate. Within the second phase of the model, even from the very beginning, the given researched firm enters the broader zone of organizational ineffectiveness which comprises two phases, the second and the third one. The second phase of the model, proclaims - throughout its whole range - that the company in question is ineffective, but its organizational situation is still reversible without using extraordinary solutions (emergency means). Unlike the second phase, the third location (look at phase III in figure 1) is totally irreversible without making the most of extraordinary solutions. Acceleration of dysfunctions, within the framework of the second phase, leads to cross its critical point, which marks the boundary line ending range of the phase. The crossing of the borderline brings about a radical rear- rangement of location and transition to the third phase of the model. This is a very dangerous situation, because uninterrupted escalation of dysfunctions can lead to start liquidation or even bankruptcy proceedings97. Within the scope of the second phase, in contrast to the third phase, diagnosed organizational ineffectiveness can be reduced and reversed exclusively on the basis of own management actions and return to phase I (effectiveness) without the use of extraordinary measures. Therefore, in phase III, identical procedure are not possible without the implementation of extraordinary means, which are qualitatively much deeper issues than conventional managerial interventions. These extraordinary ventures may include one of two groups of defensive actions. The first, and the most expanded, corrective and preventive action is undertaken to protect the given company against highly probable bankruptcy which includes: (1) regulated by law (a relevant legal act) insolvency or restructuring proceedings also possible is (2) a merger with another legal entity (firm), (3) split up into parts, as well as (4) sale or (5) liquidation. The second corrective and preventive action is performed to create a shield as protection against almost inescapable bankruptcy98. A further part of the considerations will concern some intended modifications within the model. Fig- ure 2 shows the central part of the model introduced in figure 1 with some vital textual changes (pay attention and compare the changes in the middle part of the model).

A B C D E F A B C D E F A B C D E F INCREASE ACCELERATION ESCALATION DYSFUNCTIONS

LIMITED AND RESTRICTED LIMITLESS POSSIBILITIES TO LIMITLESS POSSIBILITIES TO POSSIBILITIES TO RESTORE SUSTAIN EFFECTIVENESS RESTORE EFFECTIVENESS EFFECTIVENESS

EFFECTIVENESS INEFFECTIVENESS WITH DISRUPTIONS REVERSIBLE IRREVERSIBLE A B C D E F A B C D E F A B C D E F

Characteristics of intensity: A very weak; B weak; C average; D strong; E very strong; F critical Figure 2. Central part of the model introduced in figure 1 with some vital textual changes Source: L. Bursiak, The vital role of early identification of the urgent need to take decisive allostatic action for business survival (case study), Wydawnictwo Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 2018/2 (54), p. 112.

96 L. Bursiak, Pozycjonowanie…, op. cit., p. 274. 97 Ibidem, pp. 274–275. 98 Ibidem, pp. 275–276, see more S. Wrzosek, Upadłość i likwidacja przedsiębiorstwa, [in:] J. Lichtarski (ed.), Podstawy nauki o przed- siębiorstwie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1995, p. 63.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 27 dr Leszek Bursiak, adiunkt ZPSB

Figure 2 portrays a piece of the central part of the model shown in figure 1. Nevertheless, there are some significant changes in the contents located in the middle of the object of interest depicted in figure 2. These changes in the contents are as follows: (1) Within phase I; the phrase “Limitless possibilities to sustain effectiveness” from figure 2 replaces the phrase “Limitless prospects for organizational growth and development within the bounds of possibility” from figure 1. (2) Within phase II; the phrase “Limitless possibilities to restore effectiveness” from figure 2 replaces the phrase “Considerably limited prospects for organizational growth and development” from figure 1. (3) Within phase III; the phrase “Limited and restricted possibilities to restore effectiveness” from figure 2 replaces the phrase “Organizational suspension which makes survival improbable without extraordinary means” from figure 1. All introduced shifts in the contents between figures 1 and 2 are very important from an organizational point of view, because they redirect an organizational perception to the problem of organizational effectiveness99. The shifts reflect the way, and extend to which, an organizational effectiveness is under the influence of organizational dysfunctions. Taking this into account, it should not be questionable that within the scope of phase I of the model, possibilities to sustain organizational effectiveness are theoretically almost limitless. In phase II organizational prospects are relatively limitless, but only with clear reference to potential restoration of effectiveness. However, in the case of a firm where its business systematically goes downhill, being classified as situated within scope of phase III, restoration to complete organizational effectiveness is extremely difficult and requires compliance with strictly limited and restricted extraordinary means. To sum up this part of the discussion, it can be concluded that the changed and transferred textual contents introduced in the middle of the object depicted in figure 2 defines the extent to which organizational effectiveness can be sustained (within phase I) or restored (unconditionally within phase II, but with serious reservations within phase III - bordering on the impossible). The necessity, sufficiency and specificity of the research and presentation of synthesized organizational outcomes also requires some modification of graphics in the middle of the separated central part of the model introduced in figure 2. For this purpose, the space with textual description has been removed and evenly spaced for 3 horizontal row spaces. The rows have been created to symbolize three consecutive years of the period under research, from 2014 to 2018. Each row space is assigned to a specific year and are divided vertically into eighteen narrow columns. The intersection of a column and a row creates a small box. There are six boxes (cells) in every singular row per each particular phase of the business life cycle (together 18 cells within each row). Only one of the boxes (cells) within the horizontal space (marked with white background) represents a specified year in the model. This box shows the position of the researched company in a given year. Additionally, two black figures (two-digit number) presented upon a white box background, display a specific position of an organizational situation represented by the researched company in a given year. The two-digit number consists of two last digits of the year and is settled within one specific box with white background. The two-digit number “14” symbolize year 2014 and adequately “15” symbolize year 2015 and so on. The two-digit number “18” symbolize year 2018, the last year of the research. The two-digit numbers representing the year covered by the research are distributed horizontally along a row (line), and are respectively indicated as one of eighteen white boxes (cells) assigned to each subsequent year. There should be the same number of rows (lines) in the model as the number of years covered by the study. Vertically, the adequate white box (cell) is an intersection of the identified row space of the model for representing consecutive years of the research, with suitable column space which reflects a specific level of intensity classified as a distinguishing feature (see characteristics of intensity below figures 1 and 2). As it is depicted in figures 1 and 2, each specific level of intensity of a definite feature is represented by capital letters arranged alphabetically. The order begins with letter “A and finishes with letter “F”. Charac-

99 Read more about organizational perception and its management in: K. D. Elsbach, Organizational perception management, Law- rence Erlbaum Associate, Mahwah (New Jersey) 2006.

28 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Ensuring the survival of a business threatened with bankruptcy as the primary goal of allostatic action … teristics of intensity represented by the letters means adequately: “A” – very weak; “B” – weak; “C” – average; “D” – strong; “E” – very strong; “F” – critical. When intensity of the feature achieves critical level it shows such accumulation of negative quantitative changes (dysfunctions) that it can cause qualitative change which goes beyond the critical point and, quite possibly, be classified as related to the next phase of the model. However, such situation within the third phase of the model may lead to the initiation of liquidation or even bankruptcy proceedings. In accordance with the model’s structure and assumptions, intensity of every distinguishing feature should be symmetrically related to the level of organizational dysfunctions and organizational effectiveness or ineffectiveness. Each year, within the model, is treated as a separated business life cycle (from the beginning to potential closure). All consecutive years following year 2014 (until 2018 inclusively) are considered as separated life cycles. However, all outcomes gathered together within the model constitute a complete, clear and integrated picture of an organizational situation ascribed to the researched company during the period from 2014 to 2018.

The procedure of data collection and method employed to introduce the final results100

In accordance with the scope of this research procedure, interviewing was a key method of data collection. The extensive, in-depth interview was held with the owner of the business. The interview was fairly informal and the participant was engaged in a form of interactive, spontaneous communication, conversation or discussion rather than in a formal question and answer procedure. The benefits of this approach was that all obtained information and research data were richer, with a deeper insight into the phenomena under‐researched areas. The interview defined as unstructured, contained one single structured element. At the beginning adequate financial statements were introduced to discuss the state of the business’s financial situation and stability. The final evaluation of the financial situation as a first step in the procedure, enables to take another step towards considering the financial position of the researched entity on the scale of the model. This position is the starting point for further considerations because the established financial situation reflects only a part of an overall organizational situation. It is based on the own relevant research in this area which was accomplished by combining simultaneously (an integrated presentation) the model of a financial and organizational situation of a deliberately selected business organization. These studies have confirmed the possibility of significant discrepancies between the financial and organizational situation.101 This is why, the following discussion, during the interview was focused on all other remaining aspects of organizational performance. Taking into account their validity, all collected data had to be sufficient enough to allow the participants (interviewee and interviewer) to make a conclusive assessment of the entire organizational situation in the business referenced to each year over the period considered (from 2014 to 2018 inclusively). The conclusive assessment is crucial not only for the research purpose, but also for providing potential effective countermeasures against the organizational effects of dysfunctional economic activities. Proper ordering and interpretation of the obtained qualitative data allows to create a qualitative diagnosis of organizational effectiveness. The overall picture of the phenomenon is obtained by identifying the positioning path on the model scale of all individualized diagnoses assigned to subsequent years of the study. Due to the research method used, the subjective impact of the researcher and the respondent on the results of the research cannot be entirely ruled out. However, the degree of these subjective effects is so negligible, and the degree of generalization is so high that the synthesized results of conducted research correspond to established research objectives.

100 Retrieved from L. Bursiak, A practical application of allostasis as…, op. cit., pp. 17–30, which was elaborated from L. Bursiak, Orga- nizational effectiveness of …, op. cit., pp. 81–90. 101 See L Bursiak, Pozycjonowanie firm start-up na skali modelu…, op. cit., p. 313.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 29 dr Leszek Bursiak, adiunkt ZPSB

Organizational situation under the research depicted in the modified model

The organization chosen to study is diversified construction company owned by Entrepreneur FOGT, who has been running his business activities since 1982.102 There was implemented a very specific procedure of diagnosing and positioning organizational situation represented by Entrepreneur FOGT’s business during a particular period of time from 2014 to 2018. This research procedure is focused on year 2018, but years from 2014 to 2017 provide the necessary background for the whole study. For the purposes of this study, the model was modified by adding two additional columns, one external column “Bf” for “buffer” on the right side and another one on left side column “Cf” for “cushion” of the model (see figure 3).

A B C D E F A B C D E F A B C D E F INCREASE ACCELERATION ESCALATION DYSFUNCTIONS Cf Bf 0 14 0 0 15 0 0 16 0 0 17 0 0 18 2

EFFECTIVENESS INEFFECTIVENESS WITH DISRUPTIONS REVERSIBLE IRREVERSIBLE A B C D E F A B C D E F A B C D E F

Characteristics of intensity: A very weak; B weak; C average; D strong; E very strong; F critical external columns: the right side column “Cf” for “cushion” and left side column “Bf” for “buffer”

Figure 3. modified integrative model of life cycle depicting organizational effectiveness of FOGT’s business, as a consolidated view of its organizational situation in years 2014–2018 Source: Own elaboration on the basis of the results coming from the in-depth qualitative research.

Modifications of the model presented in figure 3 result from the intention of Entrepreneur FOGT to develop a financial surplus ensuring the smooth functioning of its company for at least three months without additional sources of financing. Financial institutions such as, for example, banks and International Monetary Fund recommend using an adequate financial cushion of safety against business difficulties. Among these difficulties they pointed to failure or losses103. The financial buffer is just as effective as the financial cushion. Both of these instruments represent financial resources that exceed current needs, which can be used in the occurrence of failure or to cover losses. They provide serious support for entrepreneurs experiencing financial hardship. Financial buffer is a means used as a instrument against the shock of fluctuations in business or fi-

102 All detailed substantive historical information about this business from the beginning of its operation are available in the following publication: L. Bursiak, Organizational effectiveness of …, op. cit., pp. 81–90. 103 R. E. Litan, Trillion Dollar Economists: How Economists and Their Ideas have Transformed Business, Wiley Bloomberg, Hoboken 2014, p. 286, H. Zhu, Capital Regulation and Banks’ Financial Decisions, International Journal of Central Banking Vol. 4 No. 1,March 2008, p. 167, T. W. Koch, S. S. MacDonald, Bank Management, Cengage Learning, Boston 2015, p. 450 and O. Nyawata, Treasury Bills and/or Central Bank Bills for Absorbing Surplus Liquidity: the Main Considerations, International Monetary Fund, Monetary and Capi- tal Markets Department, IMF Working Paper, January 2012, p. 24.

30 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Ensuring the survival of a business threatened with bankruptcy as the primary goal of allostatic action … nancial activity104. Clarke points out the importance of building a financial buffer. Once an appropriate buffer has been accumulated it can serve as a protective barrier in business105. The intention of the owner of the business under the study was to maintain a three-month buffer after the final allostatic action against the threat of bankruptcy, restoring the organizational balance and efficiency of its operations. Full restoration of the efficiency of the business took place in 2018, the business owner had been accumulated not three but two months-buffer (see figure 3 year 2018 external column “Bf”). As shown in figure 3, column Bf reflects the financial buffer status (accumulated amounts) at the end of each year. The financial resources collected in this way constitute specific business security measures reimbursed at the end of a given year. After the end of a given year, the funds collected are transferred to the beginning of the following year as a cushion constituting a security for the new year of operation (see figure 3 year 2018 external column “Cf”). In this way, business is financially secured throughout the year, from year to year. The collected funds will be topped up to reach the assumed level of the three months-buffer/cushion. The buffer level is a device of a reference nature. This means that all ventures aimed at maintaining the business financial security barrier will be directed to the device chosen. It is very important that the amount of transfer from the buffer to the cushion, despite its nominal equivalence, does not necessarily mean the same level of protection. The amount deposited in the buffer is evaluated in relation to the conditions ensuring an adequate level of financial security in the year, at the end of which its value was accumulated. After the funds will be moved to the cushion at the beginning of a new business year, the nominal value of this transfer will be calculated adequately to the new operating conditions. The picture of an organizational situation of FOGT’s business during the period under consideration covering the years 2014–2018 is introduced in figure 3. The figure occurs as the modified integrative model depicting organizational effectiveness of FOGT’s business, being a consolidated view of its organizational situation in years under research. At the beginning of the time period under consideration (2014) the organizational situation of the business was the best before the crash and the direct threat of researched business bankruptcy (2016). Its organizational and financial situation was relatively good (see white box “14” in figure 3). However, it has to be mentioned that precisely in year 2014 the two questioned contracts causing the later problems were concluded. They were signed under the pressure of time, in circumstances beyond entrepreneur’s control, without adequate due diligence and careful selection. The first effects of these neglects appeared already in the next year (2015). Due to the non-fulfillment of financial obligations resulting from concluded agreements, the researched business start to experience financial difficulties, which began to de- teriorate the overall organizational situation. After the deterioration of the company’s organizational situation in 2015, growing dysfunctions (with symmetrical distortion of effectiveness) reached a critical level but examined business was still remaining within the first phase of the model (see white box “15” in figure 3). The collected research material showed that very rapid organizational failure arose in 2016 when the first phase of the cycle was firmly and rapidly left by FOGT’s business. What was worse, the position of organizational effectiveness was located at the end of the third phase of the model (see white box “16” in figure 3). Such positioning of the surveyed business on the scale of the model, indicated the increased risk of an immediate bankruptcy. There was the real risk that the firm would be unable to meet its business obligations. To prevent this, Entrepreneur FOGT had to undertake extraordinary measures to protect his business. A very helpful, practical and effective but dramatic allostatic action in this area was the substantial sale of personal assets to support a failing business. Simultaneously, appropriate countermeasures were taken in a very drastic form of cost reduction, workforce reduction and reorganization of the business. A special emphasis was placed on finding a reliable trustworthy business partners as contractors. The results of all actions taken in order to achieve a desired outcome helped to overcome the risk of bankruptcy and began gradual improvement of the organizational situation. The 2017 brought more signifi-

104 Webster dictionary www.merriam-webster.com/dictionary/buffer (Last access 28.02.2019). 105 A. Clarke, The importance of building a financial buffer, https://stuffandnonsense.co.uk/blog/the-importance-of-building-a-financial-buffer (Last access 28.02.2019).

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 31 dr Leszek Bursiak, adiunkt ZPSB cant improvement. Within one year (in 2017), FOGT’s business was outside the phase III of the model, and thus (simultaneously) outside the immediate risk of bankruptcy zone (see white box “17” in figure 3). However, the organizational situation in question was still very serious because it was located at the very least frontier before entering the danger zone (at the very end of the second phase and just before entering the third phase of the model). A definite improvement in the organizational situation occurred in 2018 (see the white box “18” in figure 3), when the unit audited achieved not only excellent results, but also removed the direct bankruptcy risk and collected a two-month buffer. As it should be deduced from the interview conducted with the business owner FOGT, he is determined to increase the buffer stock to the level of three-month security and keep this level permanently. This also has a direct reference to buffer-cushion transfers. The spectacular final effectiveness of FOGT’s allostatic activities, preventing the oncoming bankruptcy, was possible thanks to the entrepreneur’s strong determination and consistency in implementation adequate remedial measures and efforts focused on the business survival. Successful corrective turnaround actions have been taken to restore business efficiency. Table 1 includes findings and undertakings to ensure the survival and success of the researched business coming from previous study106.

Table 1. Findings and undertakings to ensure the survival and success of the researched business

No. Findings and undertakings

1. The main problem was created by bad debts (unpaid invoices - accounts receivable).

The main source of the problem was in the negligence reaching 2014, when the financial and organizational situation of 2. the researched business was at a satisfactory level.

3. The exact cause of the problem was the lack of due diligence in concluding two contracts for construction works.

FOGT renegotiated the terms of payment of both questionable contracts, obtaining financial resources at the level of half 4. of the value of invoices. The remaining owners of companies who did not agree to communicate with debtors lost their entire receivables.

5. Providing financing based on own non-business (personal) resources.

6. Ensuring maximum profitability of other ongoing business activities.

Conclusion and implementation of carefully prepared and properly secured construction contracts with foreign 7. contractors having a built-in mechanism for ongoing financing of investments carried out by investors.

Conclusion of a large domestic contracts supported by an appropriate direct financial support enabling its use for all 8 business operations before full participation in this contract.

A categorical refusal to continue a given construction activity after termination of contracts when degraded business 9 conditions are proposed.

Source: Own elaboration based on: L. Bursiak, The vital role of early identification of the urgent need to take decisive allostatic action for business survival (case study), Wydawnictwo Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 2018/2 (54), pp. 105–118.

Findings and undertakings collected in table 1 are commented on as follows: Item No.1 the identification of the main problem - item No. 3 the cause of the problem and its solution item No. 4. Item 2 the source of the problem. Item No. 5 sale of personal property; item No. 6 - additional income; item No. 7 new foreign secure contracts; item No. 8 new domestic secure contracts; item No. 9 categorical refusal of unfavorable contracts.

106 L. Bursiak, The vital role of early identification of the urgent need to take decisive allostatic action for business survival (case study), Wydawnictwo Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 2018/2 (54), pp. 105–118.

32 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Ensuring the survival of a business threatened with bankruptcy as the primary goal of allostatic action …

Conclusion

This paper provided an overview of the research on ensuring the survival (in 2018) of the business directly threatened (in 2016) with bankruptcy as the primary goal of allostatic action and its implications. This survey is treated as a continuation of research studies covering years 2014-2017 (including 2014 from the research period from 1982 to 2014 of the same Entrepreneur FOGT). Although this research procedure is mainly focused on year 2018, years from 2014 to 2017 provide the needful background for the whole study. Thanks to this studies, allostasis once more has been proved to be a handy research tool for diagnosing organizational measures aimed at restoring homeostasis demolished by unfavourable circumstances related to running a business. Once more, this tool has been tested in real action for ensuring business survival. This time, dysfunctions were born outside of the business, but were provoked by an evident lack of due diligence on the part of the owner of the aggrieved business when concluding a construction contract (in 2014). In the course of the whole ongoing research procedure, the most probable causes of business troubles were determined. They were as follow: (1) The main problem was created by bad debts (unpaid invoices - accounts receivable). (2) The main source of problems was in the negligence reaching year 2014, when the financial and organizational situation of the researched business was at very satisfactory level. (3) The exact reason for the problems was the lack of due diligence in concluding two contracts for construction works. At the initiative of the owner, a set of undertakings was established to prevent further deterioration of the organizational situation of the business under investigation. The owner of the business took the following actions: (1) First of all, he renegotiated the terms of payment of both contracts, obtaining financial resources at the level of half of the value of his invoices. It should be noted that the remaining owners of companies who did not agree to communicate with debtors lost their entire receivables. (2) Providing financing based on own non-business resources. (3) Ensuring maximum profitability of other ongoing business activities. (4) Conclusion and implementation of carefully prepared and properly secured construction contracts with foreign contractors having a built-in mechanism for ongoing financing of investments carried out by investors. (5) Conclusion of a large contract supported by an appropriate direct financial support enabling its use for all business operations before full participation in this contract. (6) A categorical refusal to continue a given construction activity after termination of contracts when degraded business conditions are proposed. As part of this stage of the research procedure, the following questions were asked: (1) What factors Entrepreneur FOGT blamed for his business troubles (internal or external)? (2) Was he determined to deal with all his business problems? (3) What did he learn from the troubles? (4) Did he take allostatic action to ensure the survival of the business? (5) Was he able to perform turnaround action to regain business performance? (6) What are the far reaching implications of ensuring the survival of the researched business? The findings of FOGT’s examination aptly identified source and cause of business problems, allowed to take adequate remedial actions. This brave, determined and consistent allostatic action ensured full organizational success. The important point deserving attention is that Entrepreneur FOGT blames only himself for his own business problems not trying to shift responsibility to external factors. At the same time, he was absolutely determined to face the threat and to achieve concrete, well-defined goal which was to nullify the risk of bankruptcy and restore full organizational efficiency. The most important lesson FOGT learned when he struggled against threat of bankruptcy was the elimination of hasty decisions undertaken under risky circumstances, without adequate due diligence and careful selection. The significant turnaround would be impossible without FOGT’s taking proper allostatic action. When he performed successfully turnaround action, there was possible to regain business performance. Thanks to this, the consequences of ensuring the survival of the researched business have been far reaching. First of all, the threat of bankruptcy has been averted and there has been a vast improvement of the organizational situation of the business under study. Secondly, the undertaken allostatic action to ensure the survival of the business achieved the assumed goal. Thirdly, the experience gained from the lesson will help to avoid these types of threats in the future. Following this line of acquire by FOGT’s new valu- able business experiences, it has to be underline as very crucial that through described above properly synchro- nized and very dynamic remedial allostatic actions, he caused a qualitative improvement in the organizational performance of his business. This improvement has really been very significant.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 33 dr Leszek Bursiak, adiunkt ZPSB

FOGT was determined to keep the buffer stock at the level of three-month security. So far he accumulated not three but two months-buffer, which is a very good prognostic because he still interested in reaching a three-month financial buffer and keep this level permanently. This also has a direct reference to buffer-cushion transfers. The examination of the organizational situation of the surveyed business with use of modified a little bit “The Business Life Cycle Model of Organizational Effectiveness Influenced by Dysfunctions” provides reasonably objective diagnosis, despite many stipulations related to the applied research method and the research procedure itself. The modification of this model was forced by organizational solutions introduced by the owner of the business under study. Adequate arrangement and interpretation of the obtained qualitative data allows to create a more comprehensive diagnosis of demanded organizational situation of the surveyed business. This diagnosis contains information not limited only to identification of the location the searched organizational situation within the model, but also classifies organizational effectiveness and organizational dysfunctions. With such a handy diagnostic tool, it is relatively easy to get a synthetic picture of the current organizational situation of the researched business. Obtaining this kind of insight allows to recognize emerging threats and initiate appropriate preventive allostatic actions. The paper has provided an overview of the research on ensuring the survival of a business threatened with bankruptcy as the primary goal of allostatic action which has prevented the collapse of researched business. This study has detected a noticeable fact. During the interviews, the interlocutor never expressed a direct fear of potential stigmatization through expected bankruptcy, but it was possible that he simply tried to mask such a hidden fear, which certainly increased his motivation to stronger allostatic action. Probably this was the reason FOGT’s activity increased so much and he was so determined in his activities.

Bibliography: Armour, Cumming D., Bankruptcy Law and Entrepreneurship, Published by Oxford University Press on behalf of J. the American Law and Economics, American Law and Economics Review V10 N2 2008, pp. 303–350. Bankruptcy and overcoming fear, https://steinerlawgroup.com/bankruptcy/bankruptcy-overcoming-fear/ (last access 31.01.2019). Bankruptcy Law and Legal Definition, https://definitions.uslegal.com/b/bankruptcy/ (last access 31.01.2019). Bankruptcycanad, https://bankruptcycanada.com/insolvency-blog/licensed-insolvency-trustees-a-new- name-for-trustees/ (last access 26.01.2019). Becker T., How Businesses Can Overcome the Stigma of Bankruptcy, https://tweakyourbiz.com/finance/ how-businesses-can-overcome-the-stigma-of-bankruptcy, (last access 31.01.2019). Bennett R., Small business survival, Pitman, London, 1991. Bernstein’s Dictionary of Bankruptcy Terminology, https://bernsteinlaw.com/ resources/dictionary-of- bankruptcy-terminology/ (last access 9.1.2019. Bisogno M., Restaino M., A. Di Carlo, Forecasting and preventing bankruptcy: A conceptual review, African journal of business management, May 2018. Bradley D. B III, Cowdery C., Small Business: Causes of Bankruptcy, University of Central Arkansas. July 26, 2004, www.sbaer.uca.edu/research/asbe/2004_fall/16.pdf, p. 1 (last access 18.01.2019). Bratnicki M., Next step toward a theory og organizational entrepreneurship: Conceptual advances, Journal of Economics & Management, Volume 1, The Karol Adamiecki University of Economics in Katowice, Katowice 2004, pp. 27–32. Bray J., Brooke K.. Litwin G., Mobilizing the organization, Bringing strategy to life, Prentice Hall, New York, 1996. Bursiak L., A practical application of allostasis as a remedy for organizational homeostasis devastated by turbulent environment based on chosen example (case study), Firma i Rynek 1/2017, Zachodniopomorska Szkoła Biznesu, Szczecin 2017, pp. 17–30. Bursiak L., Business Expressions Exchange Campaign as the Remedy for Pejoration of Their Meaning in the Business Context, Zeszyt Naukowy No. 681 „Service Management”, Vol. 8, The University of Szczecin, Szczecin 2012, pp. 71–84.

34 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Ensuring the survival of a business threatened with bankruptcy as the primary goal of allostatic action …

Bursiak L., Essentials of Organization Behaviour, podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 2013. Bursiak L., Organizational effectiveness of Polish small business in years 1982-2015 based on chosen example. Case study, Firma i Rynek 1/2016, Zachodniopomorska Szkoła Biznesu, Szczecin 1/2016, pp. 81–90. Bursiak L., Organizational situation of harbour transshipment PH Company in years 1989–2014. Case study, Firma i Rynek 1/2015, pp. 5–18. Bursiak L., Pozycjonowanie firm start-up na skali modelu cyklu życia organizacji – metoda eksperymentalna, [in:] A. Zelek (ed.), Nowoczesna inżynieria finansowa dla firm start-up w Polsce w latach 2009–2010 – raport z badań skreeningowych, Wydawnictwo Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 2013. Bursiak L., The transfer of knowledge for business survival, Zeszyt Naukowy No. 574, „Service Management”, Vol. 5 2009, The University of Szczecin, Szczecin 2010, pp, 195–204. Bursiak L., The vital role of early identification of the urgent need to take decisive allostatic action for business survival (case study), Wydawnictwo Naukowe Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 2018/2 (54), pp. 105–118. Business failure, www.referenceforbusiness.com/encyclopedia/Bre-Cap/Business-Failure.html (last access 22.01.2019). Carbajo M., Key Facts You Need to Know About a Sole Proprietorship, www.thebalancesmb.com/key-facts- you-need-to-know-about-a-sole-proprietorship-393542 (last access 18.01.2019). Carbajo M., You’re in Business? Not So Fast. Choosing a Business Entity, www.thebalancesmb.com/you-re- in-business-not M. -so-fast-choosing-a-business-entity-393551 (last access 18.01.2019). Chesnutt Ch., The Origin of Bankruptcy, www.chapter7-11.com/origin%20of%20bankruptcy.html (last access 31.01.2019). Choose Your Business Structure, www.entrepreneur.com/article/38822 (last access 18.01.2019). Clarke A., The importance of building a financial buffer, https://stuffandnonsense.co.uk/blog/the- importance-of-building-a-financial-buffer (Last access 28.02.2019). Clarke L., The essence of change, Prentice Hall. New York, 1994. Coad A., Death is not a success: reflections on business exit. International Small Business Journal, 32(7) 2014, pp. 721–732. Cusin J., Maymo V., Post-bankruptcy stigmatization of entrepreneurs and bankers’ decisions to finance, www.cairn-int.info/abstract-E_MANA_194_0305--post-bankruptcy-stigmatization-of.htm (last access 31.01.2019). Dictionary Collins Cobulid, www.collinsdictionary.com/dictionary/english/entrepreneurship (last access 14.02.2019). Dyer P., Why bankruptcy should be your last resort? www.getrichslowly.org/why-bankruptcy-should- be-your-last-resort/ (last access 31.01.2019), R. Sutton, A. Callahan, The stigma of bankruptcy: Spoiled organizational image and its management. Academy of Management Journal 30/1987, pp. 405-436. Elsbach K. D., Organizational perception management, Lawrence Erlbaum Associate, Mahwah (New Jersey) 2006. EXM Partners, A History of Ancient Bankruptcy Laws, exmpartners.com.br/exmnewseng/a-history-of- ancient-bankruptcy-laws/ (last access 31.01.2019) and L. Duhaime, Bankruptcy law - from ancient origins, www.duhaime.org/LegalResources/Bankruptcy/LawArticle-142/Bankruptcy-Law--From-Ancient-Origins. aspx (last access 31.01.2019). Fergusson R., Manser M., Pickering D. (ed.), The Penguin Concise Thesaurus, Penguin Books, London 2002, p. 58 and J. Crozier, L. Gilmour, H. Hucker, Collins Thesaurus, Collins, Glasgow 2008. Ferreira N. M., What is Entrepreneurship? Entrepreneur Definition and Meaning, www.oberlo.com/blog/ what-is-entrepreneurship (last access 20.01.2019). Ferrow J., We live in uncertain times. How can businesses survive – and thrive? http://www.kinandco.com/ we-live-in-uncertain-times-how-can-businesses-survive-and-thrive/ (last access 03.01.2019). Fredenberger W.B., Bonnicic J., Turnaround phases: extending the life cycle theory, American Business Review, January 1994, pp. 59–65.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 35 dr Leszek Bursiak, adiunkt ZPSB

Gamboa-Cavazos M., Schneider F., Bankruptcy as a Legal Process, June 1/2007. https://ssrn.com/ abstract=979614 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.979614 (last access 31.01.2019). Gratzer K., Stiefel D., (ed.), History of Insolvency and Bankruptcy from an International Perspective, Södertörns högskola, Södertörn academic studies 38, Huddinge 2008. Gross B., Organizations and their managing, Free Press, New York 1968. Gustafsson H., Näs M., Purohit N., Entrepreneurs’ emotional responses to a bankruptcy, Jönköping International Business School, Jönköping University, January 2007, p. 47. https://scholarship.law.upenn.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=7663&context=penn_law_review (last access 31.01.2019) Jenkins A., McKelvie A., What is entrepreneurial failure? Implications for future research, International Small Business Journal, March 2016, p. 2. Jurinski J. J., Keys to filing for bankruptcy, Baron’s, New York 1990. Jurkowski S., Bankruptcy, Cornell Law School, https://www.law.cornell.edu/wex/bankruptcy, (last access 31.01.2019). Kenney R., La Cava G., Rodgers D., Why Do Companies Fail? Research Discussion Paper, Economic Research Department, Reserve Bank of Australia, 2016. Kets de Vries M. F. R., The Dark Side of Entrepreneurship, https://hbr.org/1985/11/the-dark-side-of- entrepreneurship (last access 14.02.2019). Koch T. W., MacDonald S. S., Bank Management, Cengage Learning, Boston 2015. Kurtz D. J., L. Menezes M., Rados G. J. V., Turbulent environments and SMEs: How to survive in a unpredictable world? XXXII Encontro Nacional de Engenharia de Producao, Desenvolvimento Sustentável e Responsabilidade Social: As Contribuições da Engenharia de Produção, Bento Gonçalves, RS, Brasil, 15 a 18 de outubro de 2012. Levinthal L. E, The early history of bankruptcy law, Law School, University of Pennsylvania, University Of Pennsylvania Law Review, pp. 223–250. Liao J., Entrepreneurial failures: key challenges and future directions. [in:] Welsch, H.P. (ed.) Entrepreneurship: the way ahead. New York 2004, Routledge, pp. 133–150. Liebler J. G., McConnell C. R., Management Principles for Health Professionals, Jones & Bartlett Learning, Sudbury 2012. Litan R. E., Trillion Dollar Economists: How Economists and Their Ideas have Transformed Business, Wiley Bloomberg, Hoboken 2014. Lohrke F.T., Bedeian A.G., Palmer T.B., The role of top management teams in formulating and implementing turnaround strategies: a review and research agenda. International Journal of Management Reviews, 5/6(2) 2004, pp. 63–90. Majority of small businesses unprepared for business interruption, www.fsb.org.uk/first-voice/majority-of- small-businesses-unprepared-for-business-interruption (last access 9.1.2019). Markus M., When To File Bankruptcy – Filing Should Not Be a Last Resort? www.bklaw.com/bankruptcy- blog/2012/10/when-should-you-file-bankruptcy/ (last access 05.02.2019). Markus, Why is bankruptcy a last resort? www.bklaw.com/bankruptcy-blog/2014/08/bankruptcy-as-last- resort/ (last M. J. access 31.01.2019). Mauri T., Survive or Thrive? 3 Rules For Success In The Age of Overload, www.inc.com/terence-mauri/ survive-or-thrive-3-rules-for-success-in-age-of-overload_1.html (last access 03.01.2019). Mazur H., Thrive or Survive? It’s Up to You, http://www.refresher.com/thrive-or-survive-its-up-to-you/ (last access 03.01.2019). McKenzie B., Sud M., A Hermeneutical approach to understanding entrepreneurial failure, Academy of Entrepreneurship Journal 2008, Vol. 14 No. 2, pp. 123–148. Monosoff T., Time to fold? Here’s a primer, Learn how to use bankruptcy as a tool if it’s time for your inventions-based business to close shop, www.entrepreneur.com/article/201072 (last access 31.01.2019). Moran C., Fear of bankruptcy misplaced, https://www.bankruptcysoapbox.com/fear-of-bankruptcy- misplaced/ (last access 31.01.2019).

36 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Ensuring the survival of a business threatened with bankruptcy as the primary goal of allostatic action …

Nyawata O., Treasury Bills and/or Central Bank Bills for Absorbing Surplus Liquidity: the Main Considerations, International Monetary Fund, Monetary and Capital Markets Department, IMF Working Paper, January 2012. Pass Ch., Lowes B., Pendleton A., Chadwick L., O’Reilly D., Afferson M., Collins dictionary of Business, Collins, Glasgow 2005, p. 215 and Ch. Pass, B. Lowes, L. Davies, Collins dictionary of Economics, Collins, Glasgow 2005, pp. 258-259. Pedraza J. M., Morales Project Consulting www.researchgate.net/post/What _environmental_factors_ affect_ business (last access 20.02.2019). Pikos A., Ł. Czarnecki, Botnet Strikes Back: Entrepreneurial Risk Management, [in:] S. Gudkova (ed.), Exploring entrepreneurship. Inspirations from the field, Kozminski University, Warsaw 2015. Prakash P., Business bankruptcy: What happens when you file, www.fundera.com/blog/bankruptcy, (last access 31.01.2019). Pretorius M., Defining business decline, failure and turnaround: a content analysis, SAJESBM NS Volume 2 Issue 1/2009, Department of Business Management, University of Pretoria, Pretoria 2009, pp. 1-16. Ramsey D., The Truth About Bankruptcy, https://www.daveramsey.com/blog/the-truth-about-bankruptcy (last access 11.02.2019). Richardson B., Nwankwo S., Richardson S., Understanding the causes of business failure crisis: Generic failure types: Boiled frogs, drowned frogs, bullfrogs and tadpoles, Management Decision 32(4) 1994, pp. 9–22. Riesenfeld S. A., Bankruptcy, Encyclopædia Britannica, www.britannica.com/topic/bankruptcy, (last access 31.01.2019). Samoszuk S., Turnaround Management: Definition & Process, https://study.com/academy/lesson/ turnaround-management-definition-process.html (Last access 26.02.2019). Sapienza J., Homeostasis: The Result of Successful Management, www.dbadaddy.com/blog/2013/10/12/ homeostasis-the-goal-of-successful-managers (Last access 22.02.2019). Shepherd D. A., Wiklund J., Successes and failures at research on business failure and learning from IT, www.researchgate.net/publication/228271838_Successes_and_Failures_at_Research_on_Business_ Failure_and_Learning_from_It 38822 (last access 18.01.2019). Simmons S., Wiklund J., Levie J., Stigma and business failure: implications for entrepreneurs’ career choices. Small Business Economics, 42(3) 2013, 1–21. Sohail M., 5 Business Challenges Entrepreneurs Face And How To Overcome Them, http://yfsmagazine. com/2018/06/05/5-business-challenges-entrepreneurs-face-and-how-to-overcome-them (last access 14.02.2019). Stokes D., Wilson N., Small business management and entrepreneurship, SOUTH-WESTERN Cengage Learning, Hampshire 2010. Sull D., Why good companies go bad? Harward Business Review, https://hbr.org/1999/07/why-good- companies-go-bad (last access 03.01.2019). Tam J., What Is Bankruptcy? https://www.legalmatch.com/law-library/article/creditors-rights-in- bankruptcy.html (last access 31.01.2019). The Bankruptcy Process, Bankruptcy Law Section of the Virginia State Bar, www.vsb.org/site/publications/ the-bankruptcy-process (last access 31.01.2019). The bankruptcy site, The Differences Between Personal and Corporate Bankruptcy, NOLO, www. thebankruptcysite.org/resources/bankruptcy/filing-bankruptcy/the-differences-between-personal- corporate-bankruptcy, (last access 31.01.2019). The Open University, www.open.edu/openlearn/ocw/mod/oucontent/view.php?id=1451 &printable=1 (last access 11.02.2019). Tokarski A., The phenomenon of bankruptcy of enterprises in the Polish economy in the years 2008-2015, XVI International Scientific Conference “The Optimization of Organization and Legal Solutions concerning Public Revenues and Expenditures in Social Interest”, Conference Paper, January 2018, 403-420. Tomar S., Being entrepreneur is not easy, It sucks! https://medium.com/@tomarsamar/part-1-being- entrepreneur-is-not-easy-it-sucks (last access 14.02.2019).

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 37 dr Leszek Bursiak, adiunkt ZPSB

Van Stuyvesant K. E., No one is immune to making mistakes, https://medium.com/@kurtisvanstuyvesant/ no-one-is-immune-to-making-mistakes-dc2b143d3da9 (Last access 25.02.2019) Wade E., How to survive and thrive in business? www.business2community.com/strategy/how-to- survive-and-thrive-in-business-02147556 (last access 03.01.2019). Ward S., 7 Ways to Make Your Business Thrive in Tough Economic Times, How to Make Your Business Recession-Proof, www.thebalancesmb.com/business-thrive-tough-economy, (last access 03.01.2019) Webster dictionary, www.merriam-webster.com/dictionary/buffer (Last access 28.02.2019). What is Bankruptcy? www.hg.org/bankrpt.html, (last access 31.01.2019). What is Homeostasis, https://managementmania.com/en/homeostasis (last access 21.02.2019) White M. J., Bankruptcy law, economics of corporate and personal, The New Palgrave Dictionary of Economics, 2nd edition, Palgrave Macmillan, London 2008, pp. 362-367, as well as M. J. White, Bankruptcy law, Handbook of Law and Economics, Volume 2, Elsevier B.V. 2007, p. 1016. Wrzosek S., Upadłość i likwidacja przedsiębiorstwa, [in:] J. Lichtarski (ed.), Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1995. Yen D., Why is bankruptcy a last resort? www.illinoislegalaid.org/about/our-work/blog/why-bankruptcy- last-resort (last access 31.01.2019). Zhu H., Capital Regulation and Banks’ Financial Decisions, International Journal of Central Banking Vol. 4 No. 1, March 2008. Zwilling M., 10 Tips to Survive and Thrive as a Business Leader Today,www.inc.com/martin-zwilling/10- tips-to-survive-and-thrive-as-a-business-leader-today.html (last access 03.01.2019). Zywicki T. J., Bankruptcy law as social legislation, George Mason University, School of Law, George Mason Law & T. J. Economics Research Paper No. 01–18.

Zapewnienie przetrwania przedsiębiorstwa zagrożonego bankructwem jako główny cel działania allostatycznego i jego implikacje (studium przypadku)

Streszczenie: Artykuł zawiera przegląd badań nad zapewnieniem przetrwania firmy zagrożonej bankructwem jako głównego celu działania allostatycznego. W toku badań prowadzono bardzo specyficzną procedurę diagnozowania i pozycjonowania sytuacji organizacyjnej reprezentowanej przez firmę FOGT w okresie od 2014 do 2018 roku. Przedmiotowa procedura badawcza koncentruje się w szczególności na roku 2018, jednak zaprezentowane wyniki badań obejmujące lata 2014–2017 stanowią niezbędne tło dla podkreślenia empirycznych walorów całego badania. Sytuacja organizacyjna badanego biznesu jest zdeterminowana przez osiągany (zdiagnozowany) poziom skuteczności organizacyjnej lub potencjalną nieskuteczność spowodowaną dysfunkcjami. Diagnoza opiera się na jakościowej, długotrwałej, dogłębnej analizie sytuacji organizacyjnej badanej firmy za pomocą autorskie- go narzędzia o nazwie „Model sprawnościowo-dysfunkcyjnego cyklu życia organizacji”. Przyrząd pomiarowy (system oceny) tego modelu jest wykorzystywany do wprowadzania wyników realizowanych prac badawczych. Tak zebrane wyniki każdej indywidu- alnej diagnozy dają obraz ogólnego poziomu sprawności organizacyjnej danej firmy rocznie, przez cały okres badań. Wyniki te są wizualizowane na odpowiedniej skali, co pozwala w pełni wykorzystać możliwości diagnostyczne model.

Słowa kluczowe: homeostaza, allostaza, działanie allostatyczne, zapewnienie przetrwania, niepowodzenie, bankructwo, cykl życia organizacji, diagnoza, sytuacja organizacyjna, dysfunkcje, sprawność organizacyjna

38 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Marta Wiącek Politechnika Białostocka dr Urszula Widelska Politechnika Białostocka

Determinanty aliansu strategicznego jako formy kooperacji

Streszczenie: Celem niniejszego artykułu jest systematyzacja wiedzy na temat aliansu strategicznego jako formy kooperacji oraz identyfikacja czynników go determinujących. W realizacji celu posłużono się metodą case study. Przedmiotem rozważań jest kooperacja w postaci aliansu strategicznego oraz prezentacja tej formy współpracy jako działania umożliwiającego poprawę pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa w warunkach gospodarki hiperkonkurencyjnej.

Słowa kluczowe: hiperkonkurencja, alians strategiczny, determinanty współpracy w ramach aliansu

Wprowadzenie

Współczesne otoczenie konkurencyjne oraz warunki w jakich muszą funkcjonować przedsiębiorstwa w różnych sektorach można zdefiniować jako hiperkonkurencyjne. Hiperkonkurencyjność jako koncepcja zakłada, że globalizacja, deregulacja i prywatyzacja zmieniły znacząco dynamikę konkurowania organizacji. Wzrost przewagi konkurencyjnej, jakościowo-cenowej zwiększa się, co prowadzi do synergicznego wzrostu innowacyjności, poziomu jakości oraz presji na obniżenie ceny1. Sytuacji przedsiębiorstw nie poprawia tak- że fakt postępującej globalizacji gospodarki. Konkurowanie w otoczeniu, które cechuje dynamiczna, szybka zmiana mająca na celu zbudowanie przewagi konkurencyjnej wobec innych firm-rywali działających w sektorze jest wyzwaniem2 . Aspekty rywalizacji tego typu to; koszty, jakość, wiedza, czas oraz płynność finanso- wa3. Konsekwencją jest istnienie zauważalnej tendencji do nawiązywania specyficznego rodzaju współpracy. Organizacje częściej niż kiedyś decydują się na zawieranie porozumień nazywanych aliansami. Celem arty- kułu jest identyfikacja czynników determinujących alians strategiczny. Przedmiotem badania metodą case study jest porozumienie strategiczne funkcjonujące pomiędzy producentem napojów, a siecią dyskontów. Na podstawie analizy przypadku zdefiniowano czynniki, które zdeterminowały powstanie kooperacji w formie aliansu strategicznego.

Alians strategiczny – analiza teriopoznawcza

Pierwsze udokumentowane alianse powstały w na przełomie XIV i XV wieku w Anglii. Były tam tworzone spółki joint ventures w ramach współpracy podczas eksploatacji złóż naturalnych pozyskiwanych

1 K. Matzel, F. Bailom, M. Anschober, S. Richardson, Hypercompetition, customer-value competition, and the new role of market research, “Innovative Marketing” 2009, vol. 5, s. 6; A. Kriz, R. Voola, U. Yuksel, The dynamic capability of ambidexterity in hypercompetition:qualitative insights, “Journal of Strategic Marketing”, 2014, vol. 22, no 4, s. 287; J. Połowczyk, Strategic management at the beginning of the XXI century: the impact of crisis turbulences, “Poznań University of Economic Review”, vol.2, no 3, s. 93. 2 J. Połowczyk, Przewaga konkurencyjna- trwała czy tymczasowa?, „Przegląd organizacji” 2011, nr 6, s. 6. 3 M. Moszkowicz, Strategia przedsiębiorstwa okresu przemian, PWE, Warszawa, 2000, s. 37.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 39 dr Urszula Widelska w różnych częściach świata. Według R.P. Lyncha pierwowzorem współczesnych aliansów było porozumienie zawarte w 1783 roku pomiędzy firmami brytyjskimi i amerykańskimi działającymi w sektorze przewo- zów morskich. Od około połowy XIX wieku zaczęły powstawać alianse w formie udziałów jednej organizacji w drugiej. Za jeden z pierwszych tego typu uważany jest w literaturze przedmiotu międzynarodowy alians zawarty pomiędzy General Electric, a Tokyo Electric w roku 1904. W nowożytnej literaturze naukowej Romanowska M. zdefiniowała alians strategiczny jako „formalną lub nieformalną formę współpracy firm działających w tym samym sektorze”4. Według Cygler J., która jako kryterium ustanawia w swoich badaniach rodzaj współpracy, alians jest „umową zawartą pomiędzy obecnymi lub potencjalnymi konkurentami”5. Alianse strategiczne posiadają następujące cechy6: • są zawierane na zasadach partnerstwa; • mają charakter długofalowy, ale z wyznaczonym horyzontem czasowym; • posiadają cel wiodący którym jest najczęściej wzmocnienie, lub utrzymanie, pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa; • zaangażowanie partnerów, ponoszone ryzyko oraz czerpane korzyści są na ogół proporcjonalne. W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele klasyfikacji przesłanek wywołujących potrzebę pod- jęcia tego typu partnerskiej współpracy. Najczęściej spotykane to globalizacja, rosnące koszty, innowacje technologiczne, aspekty polityczne7. W tabeli 1, na podstawie analizy literatury przedmiotu oraz badań rynkowych przeprowadzonych, we współcześnie funkcjonujących w gospodarce organizacjach, przez fir- mę konsultingową Ernst&Young8, zaprezentowano zebrane, najczęściej pojawiające się przesłanki podejmowania współpracy z wykorzystaniem filozofii aliansu strategicznego.

Tabela 1. Wybrane przesłanki zawierania aliansów strategicznych

Przesłanka Krótka charakterystyka

Globalizacja przekształcenie firmy w organizację globalną doprowadza do powstania zagrożeń o charakterze politycznym i gospodarczym co dla firm działających na zjednoczonym i powiązanym rynku jest szczególnie niebezpieczne

Postęp techniczno-technologiczny umożliwia transfer wiedzy i umiejętności

Aspekty polityczne organy antymonopolowe bardziej liberalnie traktują porozumienia strategiczne jakimi są alianse niż podmioty powstające poprzez połączenia lub przejęcia

Wzrost poziomu kosztów pogorszenie wyników operacyjnych

Skrócenie cyklu życia produktu prowadzi do konieczności wprowadzania na rynek produktów coraz bardziej innowacyjnych. Zatem przesłanka ta często powoduje lub ściśle wiąże się z rosnącymi kosztami typu R&D oraz koniecznością ich zmniejszenia

Wzrost kosztów zarządzania umożliwia redukcję kosztów przez ich podział pomiędzy podmioty biorące udział we współpracy

Przekształcenie firmy w organizację globalną pozwala rozszerzyć zakres działania oraz unowocześnić kulturę biznesu

4 M. Romanowska. Alianse strategiczne przedsiębiorstw, PWE, Warszawa, 1997, s.14. 5 J. Cygler, Kooperacja przedsiębiorstw. Czynniki sektorowe i korporacyjne, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, 2009, s. 17. 6 J. Cygler, Alianse strategiczne, Difin, Warszawa, 2002, s. 56. 7 B. Aryasa Komang., S. Wahyuni, L. Sudhartio, S. Wyanto H. Setyo, The impact of absorptive capacity, organizational inertia on Alliance ambidexterity and innovation for sustained performance, “Academy of Strategic Management Journal”, University of Indonesia, vol 16 issue 3, 2017. 8 Raport Ernst&Young, Alianse strategiczne –współpraca czy rywalizacja?, E&Y, 2004, s. 85.

40 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Determinanty aliansu strategicznego jako formy kooperacji

Przesłanka Krótka charakterystyka

Zmniejszenie ryzyka działalności związek biznesowy dwóch organizacji stwarza możliwość dywersyfikacji ryzyka powstającego w działalności

Zwiększenie kompleksowości umożliwia lepsze zaspokajanie potrzeb nabywców; często przesłanka ta świadczonych usług/dostarczanych dóbr ma związek z koniecznością pozyskania dostępu do surowców co może zapewnić współpraca z wykorzystaniem struktur aliansu

Zminimalizowanie kosztów inwestycji możliwa jest dywersyfikacja kosztów inwestycji lub czasowe całkowite ich kapitałowych zlikwidowanie

umożliwia uzyskanie dostępu zarówno do nowych dostawców jak i Zwiększenie udziału w rynku odbiorców

Poznanie doświadczeń w zarządzaniu innej umożliwia wprowadzenie często innowacyjnych zmian na bazie rozwiązań firmy/zagranicznej zaobserwowanych w strukturze współpracującej organizacji

Pokonanie barier wejścia na nowy rynek lub stwarza możliwość rozszerzenia sieci odbiorców; likwiduje regionalizm uzyskanie dostępu do niego

Zwiększenie lub optymalizacja wykorzystania wzajemna współpraca stwarza możliwość dostępu i wykorzystania mocy mocy produkcyjnych produkcyjnych kooperanta w celach optymalizacyjnych

Uzyskiwanie korzyści z efektu synergii umożliwia uniknięcie ograniczeń inwestycyjnych; może warunkować polegającego na łączeniu środków i dzieleniu zwiększenie lub optymalizację wykorzystania mocy produkcyjnych się specjalistyczną wiedzą

Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Romanowska, Alianse strategiczne przedsiębiorstw, PWE, Warszawa, 1997; H. Chwistec- ka-Dudek, W. Sroka, Alianse strategiczne. Problemy teorii i dylematy praktyki; Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków, 2000; B. Kaczmarek, Współdziałanie przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej, wyd. Uniwersytet Łódzki, Łódź 2000; J. Cygler, Alianse strategiczne, Difin, Warszawa, 2002; Raport Ernst&Young, Alianse strategiczne – współpraca czy rywalizacja?, E&Y, 2004.

Współpraca przedsiębiorstw nawiązywana w formie aliansów strategicznych oprócz potencjalnych ko- rzyści niesie również zagrożenia. Sroka W. klasyfikuje je w następujący sposób9: • działania o charakterze wywiadu gospodarczego; • nierówny podział korzyści, • konkurencja pomiędzy partnerami aliansu, • zmniejszenie elastyczności działania • obciążenie organizacyjne; • problemy funkcjonowania wynikające z odmienności kulturowej; różnic w procesach zarządzania. Alianse strategiczne są taką formą rynkowej kooperacji, w której dwa odrębne podmioty współdziałają razem poprzez wspólne wykonywanie działań. W wyniku tego powstaje pomiędzy nimi relacja, która umożli- wia zbudowanie trwałej przewagi konkurencyjnej oraz wzajemnych dalszych zależności i powiązań10. Współ- praca tego rodzaju niesie, oprócz mierzalnych korzyści oraz istotnej użyteczności w warunkach zmiennego konkurencyjnego otoczenia11, również istotne zagrożenia, które powinny być przedmiotem pogłębionej analizy zarządczej w celu ich zniwelowania. Kompetencje związane z możliwością ukształtowania relacji są defi- niowane w literaturze jako skłonność i umiejętność współdziałania podczas których organizacja wykorzystuje wiedzę, zdolności i postawy osób ją tworzących do zbudowania trwałej więzi będącej czynnikiem sukcesu przy tworzeniu przewagi konkurencyjnej12.

9 W. Sroka, Korzyści i zagrożenia uczestnictwa w sieci aliansów-analiza porównawcza, „Przegląd Organizacji”, Warszawa, 2010, nr 1, s. 78. 10 Nowak D., Ocena i pomiar relacji w międzyorganizacyjnej kooperacji, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu”, Wrocław 2012, s. 89. 11 J. Hohberger., P. Almeida., P. Parada, The dir4ection of firm innovation: The contrasting roles of strategic alliances and individual scientific collaborations, University of Technology, Research Policy 44(2015) 1473–1487, Elsevier, 2015. 12 U. Widelska, Zdolności relacyjne przedsiębiorstw sektora transportu oraz handlu i usług elektronicznych (na przykładzie województwa podlaskiego), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, nr 229/2015, s. 182.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 41 dr Urszula Widelska

Metodyka badań

Do realizacji celu zastosowano analizę „case study”. Zamiarem było oparcie się na realnie funkcjonu- jącym aliansie strategicznym, po to by móc na tej podstawie wyselekcjonować czynniki go determinujące. Case study jako metoda badawcza jest uznaną metodą w naukach o zarządzaniu. Pierwsza generacja badań wykonanych za pomocą tego typu metody miała miejsce w chicagowskiej szkole socjologicznej. Aktualnie pozwala ona na odwzorowanie szerokiej perspektywy badanego problemu13. Koncentracja na określonym, zdeterminowanym podmiocie badań nie stanowi w jej przypadku ograniczenia. Przeciwnie stwarza możli- wość analizy wielu czynników i właściwości oraz objaśnianie określonych zjawisk z wielu punktów widzenia14. Antropolodzy praktykowali tę metodę badań terenowych na współczesnym społeczeństwie w otoczeniu uniwersyteckim15. W celu rozpoznania i wyselekcjonowania determinant, które doprowadzają do tworzenia aliansów strategicznych dokonana została tą metodą analiza długoterminowej współpracy pomiędzy firmą produkcyjną Krynica Vitamin S.A., a grupą kapitałową Jeronimo Martins – dokładnie siecią dyskontów spo- żywczych należących do niej na rynku polskim. Umowa handlowa o współpracy została podpisana przez obie firmy w październiku 2010 roku i trwa do chwili obecnej. Całościowy okres jej trwania możemy podzielić na różne etapy. Ze względu na zmienne hiperkonkurencyjne otoczenie warunki współpracy obu organizacji ulegały odpowiednim modyfikacjom.

Analiza wyników badań

Celem artykułu jest identyfikacja czynników determinujących alians strategiczny. W latach 2010–2012 nawiązana współpraca pomiędzy obiema organizacjami była aliansem strategicznym, bezudziałowym, międzysektorowym. Powstał on na podstawie umowy o współpracy. Było to partnerstwo międzysektoro- we o charakterze wertykalnym. Oznacza to, że nawiązana została współpraca pomiędzy przedsiębiorstwa- mi działającymi w różnych sektorach rynku i nie będącymi bezpośrednimi konkurentami. Wniesiony został aport w formie niematerialnej. Jeronimo Martins przekazało Krynicy Vitamin receptury napojów, z wykorzystaniem których producent – Krynica Vitamin – miał produkować napoje będące przedmiotem umowy. W latach 2012–2017 alians nadal miał charakter strategiczny, bezudziałowy, międzysektorowy. Oba podmioty, w zakresie nawiązanej współpracy, działają na terytorium Polski oraz Europy Środkowo-Wschodniej.

Charakterystyka podmiotów aliansu – uwarunkowania i cele współpracy

Spółka Krynica Vitamin S.A. jest wiodącym producentem kontraktowym bezalkoholowych napojów różnego typu – energetycznych, izotonicznych, CSD – w Europie Środkowo – Wschodniej. Działalność na rynku rozpoczęła w roku 1993 jako dystrybutor odżywek węglowodanowo – białkowych. Firma posiada wła- sny dział R&D. Spółka Krynica Vitamin S.A. jest wiodącym producentem kontraktowym bezalkoholowych napojów różnego typu – energetycznych, izotonicznych, CSD – w Europie Środkowo – Wschodniej. Dzia- łalność na rynku rozpoczęła w roku 1993 jako dystrybutor odżywek węglowodanowo – białkowych. W tym samym roku Zarząd podjął decyzję o rozbudowie i modernizacji posiadanego zakładu produkcyjnego. W 2003 roku nastąpiło uruchomienie linii produkcyjnych do rozlewu napojów do butelek szklanych i pu- szek o pojemności 250 ml. Rozpoczęto produkcję napojów na zamówienie oraz dla marek własnych. Lata 2006 – 2007, to dalsze inwestycje w infrastrukturę zakładu produkcyjnego, których efektem było uruchomienie linii do rozlewu w butelki plastikowe tak zwane „PET”. 2014 rok to dalsza modernizacja procesu i technologii produkcji oraz inne inwestycje w aktywa. Jeronimo Martins S.A., to portugalskie przedsiębior-

13 Ibidem. 14 Ibidem. 15 R. Johansson, Case study methodology; A key note speech at the International Conference “Methodologies in Housing Research” or- ganized by the Royal Institute of Technology in cooperation with the International Association of People–Environment Studies”, Stockholm, 22–24; September 2003.

42 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Determinanty aliansu strategicznego jako formy kooperacji stwo będące właścicielem między innymi sieci handlowej Biedronka. Grupa kapitałowa posiada 2500 skle- pów i 15 centrów dystrybucyjnych na terenie Polski. Zatrudnia w Polsce ponad 47 tysięcy pracowników. W Portugalii zarządza trzema sieciami hipermarketów i supermarketów, a także hurtowniami i zakłada- mi produkcyjnymi. W 1995 roku zakupiła polską sieć sklepów o nazwie Biedronka. Obecnie współudzia- łowcem w firmie jest firma holenderska Ahold. Posiada około 49% udziałów. W Polsce firma rozpoczęła działalność w 1995 roku pod nazwą Jeronimo Martins Dystrybucja S.A. W 2005 obchodziła dziesięciolecie działania na polskim rynku. W tym okresie zainwestowała około 1,7 mld złotych rozbudowę i modernizację sklepów sieci Biedronka. W grudniu 2007 firma stała się właścicielem wszystkich sklepów pod szyldem Plus na terenie Polski i Portugalii. Od 5 czerwca 2012 spółka nosi nazwę Jeronimo Martins Polska S.A.. Przycho- dy przedsiębiorstwa w roku 2012 wyniosły około 29 mld złotych, przychody z sprzedaży wyniosły ponad 28,9 mld złotych. Inwestycja w Polsce okazała się wielkim sukcesem Jerónimo Martins. Aktualnie firma jest w pierwszej setce największych sieci handlowych świata, a przychody całej grupy w ostatnich pięciu latach podwoiły się z 5 do ponad 10 mld euro. Polska na mapie jest dla firmy terenem strategicznym. Tutaj wy- pracowuje około 60 % swoich przychodów. Za dobre wyniki odpowiada sieć Biedronka, zakupiona w 1995 roku (zakupiono wtedy 250 marketów działających pod takim szyldem). Markę wymyślił w latach 90. biz- nesmen Mariusz Świtalski, szef Elektromisu. Współpraca pomiędzy firmami Krynica Vitamin S.A. i Jeronimo Martins Sp. z o. o. została rozpoczęta w roku 2012. W ramach zawartej umowy oba podmioty realizują wła- sne cele. W latach 2010–2012 Jeronimo Martins poprzez nawiązanie współpracy z producentem napojów Krynicą Vitamin – zrealizowało następujące cele: produkowanie napojów na podstawie swoich receptur; brak konieczności posiadania wyspecjalizowanych zawodowo pracowników (techników produkcyjnych; laborantów; chemików) oraz zakładu produkcyjnego W latach 2012–2017 Jeronimo Martins poprzez kon- tynuację współpracy z Krynicą Vitamin w ramach aliansu zrealizowało następujące cele: • tworzenie nowych receptur i produkowanie z ich wykorzystaniem napojów, których konsumenci nie kupią w innych dyskontach na rynku bez jednoczesnej konieczności posiadania wyspecjalizo- wanej bazy produkcyjnej, ponoszenia kosztów związanych z zatrudnieniem wykwalifikowanych pracowników. • przeniesienie kosztów projektowania i testowania na producenta – zarówno kosztów osobowych jak i technologicznych. Koszty te powstawały po stronie partnera aliansu Krynicy Vitamin i z powodu zapisów wprowadzonych do umowy o współpracy na lata 2012 – 2017 nie mogły być prze- niesione w żadnej formie ( na przykład refaktury ) na partnera aliansu Jeronimo Martins; • przeniesienie kosztów utylizacji, wyrobów gotowych oraz komponentów stosowanych do ich wyprodukowania; na producenta i partnera aliansu Krynicę Vitamin SA. Koszty te powstawały jako efekt uboczny produkcji testowych oraz utrzymywania stoku wyrobu gotowego co wynikało z umowy o współpracy; • optymalizacja przepływów pieniężnych po stronie Jeronimo Martins. Cel został zrealizowany przez otrzymanie długiego terminu płatności od producenta ( 60 dni ). Umożliwiło to – nie wprost, ale pośrednio – przeniesienie kosztu kredytu kupieckiego na partnera aliansu Krynicę Vitamin. Partner otrzymał od dyskontu zgodę na cesję należności z kontraktu do faktoringu. Kosztem są odsetki faktoringowe i różnego typu opłaty, które powstają po stronie Krynicy Vitamin i obciążają rachunek wyników oraz wypracowywane zyski; • przeniesienie kosztu magazynowania i utrzymywania stoku magazynowanego na partnera aliansu. Konsekwencją było zniwelowanie ryzyka związanego z terminowaniem się wyrobów gotowych; dostawa do magazynów własnych od Producenta realizowana w trybie „just-in-time”. Cel został zrealizowany przez wprowadzenie do umowy o współpracy zapisów, które obligują partnera aliansu do ponoszenia tych kosztów. W latach 2010–2012 Krynica Vitamin SA realizowała poprzez współpracę z Jeronimo Martins nastę- pujące cele: realizowanie stabilnej sprzedaży do rozpoznawalnego odbiorcy. Cel zrealizowany przez nawią- zanie współpracy z Jeronimo Martins, która w tamtym momencie była jedną z największych i najbardziej rozpoznawalnych sieci dyskontów spożywczych. Zapewniała pewność i stabilność zbytu oraz zapłaty na- leżności; otrzymanie know-how w formie gotowych receptur z wykorzystaniem których możliwa była reali-

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 43 dr Urszula Widelska zacja produkcji i powstawanie przychodów. W latach 2012–2017 Krynica Vitamin realizowała następujące cele: • poprawa przepływów pieniężnych. Cel zrealizowany został przez podpisanie umowy zapewnia- jącej refinansowanie należności z wykorzystaniem faktoringu jako elementu długoterminowej umowy o współpracy podpisanej z partnerem aliansu; • dalsza stabilizacja sprzedaży i poprawa wizerunku firmy. Było to szczególnie ważne we współ- pracy z instytucjami finansowymi takimi jak banki, ale miało także znaczenie przy nawiązywaniu współpracy z innymi kontrahentami na rynku. Wraz ze wzrostem rozpoznawalności sieci dyskon- tów należącej do partnera aliansu wzrastał prestiż Krynicy Vitamin S.A. Spółka zaczęła być postrzegana jako podmiot „produkujący dla Biedronki”; • rozwój działu R&D. Projektowanie i testowanie prototypów napojów dla partnera aliansu. Koniecz- ność wymyślania nowych receptur na życzenie Klienta wymagała ciągłego podnoszenia specjalistycznych kwalifikacji pracowników działu. Po przetestowaniu rozwiązania wdrożone specjalnie dla Jeronimo Martins mogą, po modyfikacjach, być użyte dla innych Odbiorców. W ten sposób budowana jest marka firmy innowacyjnej, elastycznej i nowoczesnej. Podnosi się konkurencyj- ność rozlewnika w ramach sektora producentów; • unowocześnienie i rozwój parku maszynowego. Rozbudowa końcówek ciągów produkcyjnych umożliwiających innowacyjny, niestandardowy sposób pakowania wymagany przez partnera aliansu. Cel został zrealizowany za pomocą finansowania ze środków Jeronimo Martins.

Partnerzy w ramach porozumienia realizują także cel wspólny. Jest nim optymalizowanie rozwią- zań technicznych i technologicznych w celu uzyskania wyższej marży u obu stron aliansu oraz optyma- lizowania mocy produkcyjnych i kosztów produkcji. Partner Jeronimo Martins, który w ramach aliansu kupuje wyprodukowane dla niego towary wymusza, w celu maksymalizacji własnej marży, obniżanie cen zakupu w określonych okresach. Stymuluje to dążenie do pracy z nowymi technologiami, które nie powodują powstawania wysokich kosztów. Dla partnera produkującego – Krynicy Vitamin S.A. – oznacza ciągłe doskonalenie procesu produkcji. Celem wspólnym jest więc wzrost przychodów i minimalizacja kosztów. Jednakże alians cechuje asymetria, ponieważ po stronie Jeronimo Martins wraz ze wzrostem przychodów powstaje synergiczny efekt minimalizowania kosztów. Spółka osiąga go za pomocą prze- rzucania ich na partnera aliansu Krynicę Vitamin (koszty badań rozwojowych; koszty magazynowania, koszty utylizacji) lub poprzez wynegocjowanie obniżenia ceny sprzedaży oferowanej przez Krynicę Vi- tamin. Po stronie partnera wraz z rosnącym rok do roku poziomem przychodów powstają koszty prze- niesione przez Jeronimo Martins na mocy umowy oraz spada marża własna, ponieważ konieczne jest pokrycie z niej kosztów. Jedynym możliwym działaniem do podjęcia jest renegocjowanie cen zakupu surowców i opakowań wykorzystywanych do produkcji napojów dla partnera aliansu Jeronimo Martins. Niekiedy – ale dość rzadko – zdarza się, że przy takich negocjacjach partner Jeronimo Martins pomaga Krynicy Vitamin uzyskać niższe koszty i dochodzi do negocjacji trójstronnych z dostawcą (na przykład aromatu lub puszki) dzięki którym dany składnik partner Krynica Vitamin może kupować później w cenie specjalnej „dla Biedronki”. Na początku współpracy Jeronimo Martins jako partner aliansu wniósł „know- how”. Spółka udostęp- niła producentowi receptury zawierające skład chemiczny napojów. Z ich wykorzystaniem przez pierwsze 2 lata produkowane były napoje dla Jeronimo Martins. Po tym okresie od początku roku 2013 rozpoczęła się ścisła współpraca technologów Krynicy Vitamin S.A. z działem marketingu i zakupów partnera aliansu – Jeronimo Martins. Celem jej było opracowanie nowych receptur, akceptowalnych dla partnera aliansu oraz zaprojektowanie i wytworzenie nowych opakowań zbiorczych, które byłyby lepiej postrzegane przez Klientów. Pośrednio miały więc doprowadzić do wzrostu popularności oferowanych marek oraz przycho- dów obu partnerów aliansu. Zostało to zrealizowane. W latach 2013–2016 powstało 240 nowych technologii produkcji specjalnie dla partnera – Jeronimo Martins. Konsekwencją wprowadzania ich do obrotu handlowego był wzajemny wzrost przychodów o około 10–12% rok do roku.

44 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Determinanty aliansu strategicznego jako formy kooperacji

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza case study pozwoliła na wyodrębnienie następujących determinant kooperacji w oparciu o alians strategiczny w warunkach hiperkonkurencyjnego otoczenia: (1) Postępująca innowacyjność oraz przekształcenie w organizację globalną – te czynniki spowodo- wały i umożliwiły rozwój przedsiębiorstwa pełniącego rolę partnera aliansu przez udostępnienie know-how oraz zainwestowanie środków kapitałowych w aktywa. Zmniejszone zostały także koszty i ryzyko inwestycji; (2) Globalizacja oraz uzyskanie dostępów do nowych rynków zbytu i zaopatrzenia – to doprowa- dziło do zbudowania i umocnienia wizerunku producenta Krynicy Vitamin jako solidnego i stabilnego partnera biznesowego oraz wyspecjalizowanego, nowoczesnego producenta napojów. (3) Postęp techniczno-technologiczny, w tym optymalizacja mocy produkcyjnych oraz podniesienie kompleksowości dostarczanych wraz z towarem usług wpłynęły na rozwój i zwiększenie inno- wacyjności w całym sektorze producentów napojów. Spowodowały to, iż inne przedsiębiorstwa z sektora zmuszone zostały do oferowania podobnej jakości produktów jak Krynica Vitamin i za- częły korzystać z jej doświadczeń wdrażając podobne rozwiązania technologiczne. (4) Skrócenie cyklu życia produktu doprowadziło do zaostrzenia konkurencji pomiędzy sieciami dyskontów powodując wykreowanie i utrwalenie trendu w segmencie detalicznej sprzedaży FMCG, polegającego na indywidualizowaniu oferowanego wyrobu gotowego i dostosowywaniu go dla konsumenta w taki sposób, aby miał on przekonanie, że kupuje dobro unikatowe wytwo- rzone w celu zaspokojenia jego indywidualnych potrzeb. Przeprowadzona analiza pozwala również na wskazanie negatywnych aspektów kooperacji w ramach aliansu. Należy do nich zaliczyć: • przenoszenie kosztów na partnera aliansu, który ma słabszą w nim pozycję; • „psucie rynku” dostawców – skutkiem przenoszenia kosztów jest wymuszanie u dostawców ob- niżenia oferowanych cen na surowce i opakowania do produkcji często do granicy kosztu ich wy- tworzenia; • wydłużanie terminu płatności będące skutkiem optymalizacji przez Jeronimo Martins własnych przepływów kapitałowych. W celu ich poprawy firma wymusza bardziej odległy termin zapłaty swoim dostawcom co może w konsekwencji doprowadzić do tego, że oni sami będą mieć problemy z płynnością lub będą zmuszeni tak jak Krynica Vitamin do stosowania instrumentów wspo- magających takich jak faktoring, które powodują powstawanie kosztów; • zaostrzenie konkurencji w zakresie poziomu oferowanej ceny – dyskonty chcąc przyciągnąć Klien- tów oferują atrakcyjne ceny. W celu podtrzymania własnej marży stale dążą do obniżenia kosztu zakupu oferowanych towarów co dla dostawcy oznacza uzyskiwanie bardzo niskich marż ze sprzedaży do tego typu sieci. W szerszej perspektywie powyższe negatywne aspekty współpracy przekładają się na cały segment producentów napojów i prowadzą do pogorszenia ich rentowności. To zaś może prowadzić do bankructw przybierających formę reakcji łańcuchowej (przykład Alma lub Bomi). W sytuacji, jeżeli producent oprze większość swoich przychodów na współpracy z taką siecią dyskontową i będzie ona chciała ją zakończyć pozostanie bez środków na sfinansowanie działalności lub znajdzie się w sytuacji w której wypracowywane marże będą tak niskie, że nie pokryją generowanych przez jego podmiot kosztów. Podsumowując przeprowadzone i opisane w niniejszym artykule case study znajduje potwierdzenie także w innych badaniach prowadzonych w związku z funkcjonowaniem na rynku wertykalnych alian- sów strategicznych. Poniższa tabela 2 prezentuje przekrojowo determinanty aliansów strategicznych, wraz z przykładowymi przeprowadzonymi badaniami, w zależności od motywu źródłowego zawarcia niezależ- nie od sektora handlowego w którym funkcjonują partnerzy:

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 45 dr Urszula Widelska

Tabela 2. Motywy zawierania aliansów strategicznych

Motyw Uzasadnienie teoretyczne i przykładowe badania

Strategia wejścia na rynki Zawiązanie umowy licencyjnej lub spółki JV z lokalnym partnerem wymogiem władz lokalnych wschodzące (Contractor, Lorange, 2002)

Zagrożenie wygaśnięcia Producenci innowatorzy którzy chcą czerpać zyski po wygaśnięciu ochrony patentowej stosują ochrony patentowej strategię autoryzowanych produktów generycznych

1.w wyniku podziału kosztów rozwoju produktu pomiędzy dwie firmy spada ryzyko finansowe dla firmy centralnej Zarządzanie ryzykiem 2.zawiązanie wielu aliansów jednocześnie powoduje, że firma może rozłożyć ryzyko, obniżyć i niepewnością niepewność i uzyskać większe korzyści z aliansów (George i in 2001, Hoffmann 2007, Wessmer 2010)

Wpływ na koszty Zarządzanie portfelem aliansów oferuje szanse ograniczenia kosztów transakcyjnych przez transakcyjne standaryzację procesów portfela aliansów (Schreiner, Kale, Corsten 2009)

Teoria sieci społecznych dowodzi że firmy mające doświadczenie bezpośredniej lub pośredniej Dopasowanie strukturalne współpracy będą skłonne tworzyć kolejne alianse na bazie zbudowanego kapitału powiązań (Goerzen 2007, Gulati 1995; Gulati i Gargiulo 1999; Walker, Kogut, Shan 1997) Posiadanie równoległych aliansów (Teoria organizacji uczącej) pomaga budować bazę Korzyści z posiadania doświadczeń i przyśpieszyć efekt uczenia, a także projektować alianse i nimi zarządzać (Anand, portfela aliansów Khana 2002)

Motywy odpowiedzialności Badania nad patent tools pokazują że taka forma aliansu może być użyta do rozwiązania społecznej problemu chorób zaniedbanych i rzadkich w biednych krajach (Herling 2010)

Współdzielenie i ograniczanie kosztów badań i rozwoju (Buckley, Gleister 2002) Outsourcing Ograniczenie kosztów produkcji lub funkcji wspierających w celu optymalizacji kosztów (Brilman 2002; McIvor 2006)

Możliwość pozyskania innowacji których firma nie byłaby w stanie rozwinąć sama w krótkim Możliwość pozyskania czasie (Chesnais 1988; Hagedorn 1996; Lyles w Contractor, Lorange 1988; Osborn Baughn 1995; innowacji Walker 1988; Teoria zasobowa firmy określa alianse jako jeden ze sposobów dostępu do komplementarnych Dostęp do zasobów zasobów będących w posiadaniu partnera (Chung, Singh, Lee 2000; Das, Teng 2000; Dyer, Singh partnera 1998; Wessmer Dussauge 2011)

Uzyskanie przewagi Możliwość wspólnego rozwoju produktu poszerzenia i wzmocnienia marki, współdzielenia marketingowej kosztów promocji, aż po pełniejsze wykorzystanie istniejących marek (Sznajder 2012)

Równoległy dostęp do zasobów wielu partnerów może przyczynić się do wzbogacenia kapitału Charakter rent zasobów i uzyskania rent relacyjnych (Ahuja 2000, Gulati 2007, Hofamann 2007, Lavie 2006) a nawet rent synkretycznych (Światowiec Szczepańska 2012); czy sieciowych (Niemczyk 2013)

Źródło: M. Gorynia, M. Kasprzyk, (...) Ewolucja i zdolności adaptacyjne aliansów strategicznych; Przegląd Organizacji 2/2014.

Korzyści osiągane z pojedynczego aliansu lub utrzymywania całego portfela aliansów mogą być strategicznym narzędziem wykorzystywanym do pozyskiwania aktywów różnego typu, podnoszenia efek- tywności produkcji i dystrybucji produktów, wypracowywania i podtrzymywania strategicznej przewagi rynkowej. Stwarza możliwość równoważenia decyzji biznesowych – inwestycje w aktywa czy eksploatacja aktywów już rozwiniętych to zaś pozwala na podtrzymanie przewagi konkurencyjnej w dłuższym okresie czasu.

46 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Reasons for the strategic aliances as a form of companies’ business cooperation

Bibliografia: Aryasa Komang B., Wahyuni S., Sudhartio L., Wyanto Setyo H., The impact of absorptive capacity, organizational inertia on Alliance ambidexterity and innovation for sustained performance, Academy of Strategic Management Journal, University of Indonesia, vol 16 issue 3, 2017. Chwistecka-Dudek H., Sroka W., Alianse strategiczne. Problemy teorii i dylematy praktyki; Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków, 2000. Cygler J., Alianse strategiczne, Difin, Warszawa, 2002. Cygler J., Alianse strategiczne – atrakcyjna broń w działalności ponadnarodowej, “Przegląd organizacji”, 1995, nr 4. Cygler J., Kooperacja przedsiębiorstw. Czynniki sektorowe i korporacyjne, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, 2009. Cygler J., Korzyści kooperencji – oczekiwania i efekty, „Organizacja i Kierowanie”, nr 5(158), 2013. Gorynia M., Kasprzyk M.; Ewolucja i zdolności adaptacyjne aliansów strategicznych; Przegląd Organizacji 2/2014 Hohberger J., Almeida P., Parada P, The dir4ection of firm innovation: The contrasting roles of strategic alliances and individual scientific collaborations, University of Technology, Research Policy 44(2015) 1473–1487, Elsevier, 2015. Johansson R., Case study methodology; A key note speech at the International Conference “Methodologies in Housing Research” organised by the Royal Institute of Technology in cooperation with the International Association of People–Environment Studies, Stockholm, 22–24; September 2003. Kaczmarek B., Współdziałanie przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej, wyd. Uniwersytet Łódzki, Łódź 2000. Kriz A., Voola R., Yuksel U., The dynamic capability of ambidexterity in hypercompetition:qualitative insights, “Journal of Strategic Marketing”, 2014, vol. 22. Matzel K., Bailom F., Anschober M., Richardson S., Hypercompetition, customer-value competition, and the new role of market research, “Innovative Marketing” 2009, vol. 5. Moszkowicz M., Strategia przedsiębiorstwa okresu przemian, PWE, Warszawa, 2000. Nowak D., Ocena i pomiar relacji w międzyorganizacyjnej kooperacji, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2012. Połowczyk J., Przewaga konkurencyjna– trwała czy tymczasowa?, „Przegląd organizacji” 2011, nr 6. Polowczyk J., Strategic management at the beginning of the XXI century: the impact of crisis turbulences, “Poznań University of Economic Review”, vol.2, no 3. Raport Ernst&Young, Alianse strategiczne –współpraca czy rywalizacja?, E&Y, 2004. Romanowska M., Alianse strategiczne przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 1997. Sroka W., Korzyści i zagrożenia uczestnictwa w sieci aliansów – analiza porównawcza, „Przegląd organizacji”, Warszawa, 2010, nr 1. Widelska U., Zdolności relacyjne przedsiębiorstw sektora transportu oraz handlu i usług elektronicznych (na przykładzie województwa podlaskiego), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, nr 229/2015. Reasons for the strategic aliances as a form of companies’ business cooperation

Summary: The aim of the article is to analyse reasons for the business cooperation in strategic alliance between two companies. Under consideration are taken theoretical matters of cooperation in strategic alliance and presentation this form of cooperation as a practical solution which allows increasin of enterprises’ competitivness under hypercompetitive conditions market economy.

Key words: hipercompetition, strategic alliance, causes of business cooperation in alliances

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 47

Przemysław Sawicki dyrektor Oddziału PKO BP Szczecin

Rozwój MSP w kontekście unijnego wsparcia w perspektywie 2014–2020 – dylematy i wyzwania

Streszczenie: Wnioski z obserwacji, badań naukowych i ekonomicznych analiz prowadzonych w ciągu kilku ostatnich dekad wskazują, że kraje w ktorych małe i srednie przedsiebiorstwa stanowia oś gospodarki, charakteryzuja sie wieksza odpornoscia na kryzysy ekonomiczne. W krajach tych notuje sie rzadsze załamania koniunktury i wieksza dynamike wzrostu gospodarczego. Coraz częciej to własnie firmy z sektora MSP sa motorem postepu i jako pierwsze wdrazaja nowe standardy pracy zdobywając przewagi konkurencyjne związane z innowacyjnością oraz pod względem posiadanego kapitału intelektualnego. Obecnie jednym z istotniej- szych czynników wpływających na rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw jest obecność Polski w Unii Europejskiej oraz zgodna z Polityką Spójności subsydiarność wspólnoty państw w zakresie wyrównywania regionalnych potencjałów. Dla- tego prowadzenie działalności gospodarczej przez rodzime przedsiębiorstwa winno charakteryzować efektywne pozyskiwanie zewnętrznego kapitału w ramach m.in. celowanych funduszy europejskich. Celem niniejszego opracowania było przedstawienie dylematów i wyzwań jakie w związku z przedmiotowym wsparciem unijnym stoją przed krajowym sektorem MSP w kontekście ich dalszego rozwoju i wpływu na gospodarkę.

Słowa kluczowe: rozwój MSP, wyrównywanie potencjałów, konkurencyjność gospodarki, fundusze unijne, Umowa Partnerstwa, Strategia na Rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju

Wprowadzenie

W rezultacie zachodzących zmian w gospodarkach, reorientacji postindustrialnej opartej na wiedzy, informacjach i innowacjach zaczęto mówić o zmierzchu gospodarki zarządzanej zdominowanej przez wielkie korporacje, a powstaniu gospodarki przedsiębiorczej1 w której kluczową rolę odgrywają małe i średnie przed- siębiorstwa2. Gospodarka przedsiębiorcza odeszła od prymatu dominacji przedsiębiorstwa jako głównego podmiotu gospodarczego na rzecz potencjalnego przedsiębiorcy, którego należy wspierać3. Zainteresowanie małymi i średnimi przedsiębiorstwami rosło systematycznie od lat 70. XX wieku na początku głównie w krajach Europy Zachodniej oraz w Stanach Zjednoczonych. Zwrócono wówczas uwagę na ich potencjał gospodarczy i pozytywny wpływ na stosunki społeczno-gospodarcze. We wcześniejszych latach uwaga badaczy skupiała się głównie na dużych przedsiębiorstwach, w których powszechnie upa- trywano głównej siły rozwoju gospodarczego. Niektórzy ekonomiści (K. Marks, J. Robinson, J.K. Galbraith) przewidywali zanik sektora drobnych przedsiębiorstw, a J. Schumpeter autor teorii rozwoju gospodarczego

1 D.B. Audretsch, A.R. Thurik, What is new about new economy: Sources of the growth in the managed and entrepreneurial economies, “Industrial and Corporate Change” 2001, no.19, s. 795–821. 2 Definicje sektora małych i srednich przedsiebiorstw w Polsce reguluje Ustawa o swobodzie działalnosci gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 roku (Dz..U. z 2004 r. Nr 173, poz. 1807, art. 104–106), ktora wyrónia pojecia mikro, małych i srednich przedsiebiorstw. Głowne warunki kwalifikujace przedsiebiorcow do sektora MSP, ktore moga byc stosowane alternatywnie, według Ustawy to: – mikro przedsiebiorca: zatrudnienie srednioroczne – 0–9; obrot netto ze sprzedazy – 2 mln €; suma aktywow bilansu – 2 mln € – mały przedsiebiorca: zatrudnienie srednioroczne – 10–49; obrot netto ze sprzedazy – 10 mln €; suma aktywow bilansu – 10 mln € – sredni przedsiebiorca: zatrudnienie srednioroczne – 50–249; obrot netto ze sprzedazy – 50 mln €; suma aktywow bilansu – 43 mln €. 3 D.B. Audretsch, Enterpreneurship, Innovation and Economic Growth, Edward Elgar Publishing, Chaltenham 2006, s. xiii

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 49 Przemysław Sawicki zdeterminowanego działaniem przedsiębiorców w późniejszym okresie swojego życia przewidywał przejęcie inicjatywy gospodarczej przez duże korporacje wielkich przedsiębiorstw4. Dopiero trudna sytuacja krajów uprzemysłowionych Europy i Ameryki Północnej (wysokie bezrobocie, wysoka inflacja, zawodność polityki ożywiania gospodarki5) wywołała u ekonomistów refleksję i nagły powrót zainteresowania działalnością drobnych przedsiębiorstw. Współcześnie sektor małych i srednich przedsiebiorstw (MSP) pełni kluczowa role w rozwoju przedsiebiorczosci rozwiniętych gospodarek świata generujac średnio między 60–65% PKB. W tym zakresie ma ogromne znaczenie dla kształtowania nie tylko poziomu podstawowych wskaźników ekonomicznych (m.in. PKB, DNN, PMI, itp.), ale co istotne – dobrostanu i poziomu życia społeczeństw. W niniejszym opracowaniu autor stawia tezę, że wykorzystanie dostępnego budżetu środków unijnych w ramach najnowszej perspektywy na lata 2014 – 2020 to szansa na jakościowy rozwój firm z segmentu MSP, a w konsekwencji państwa. Celem artykułu jest wskazanie wyzwań i dylematów jakie mogą czekać MSP w obszarze pełnego wykorzystania unijnego wsparcia. W artykule dokonano analizy syntetycznej zebranej monografii, dostępnych dokumentów, opracowań branżowych i eksperckich oraz danych statystycznych z wykorzystaniem prognozy subiektywnej.

Przykłady definicji i typologizacji MSP

Z uwagi na dualną naturę MSP tj. specyfikę i zróżnicowanie wynikające z heterogenicznej struktury zbio- rowości małych i średnich podmiotów gospodarczych nie jest mozliwe przedstawienie wszystkich definicji MSP stosowanych w krajach na całym swiecie6. Zasadniczy trend badawczy związany z poszukiwaniem specyfiki MSP koncentruje się na jakościowym (merytoryczny/niemierzalny) oraz ilościowym (statystyczny/mierzalny) odróż- nieniu firm (rozpoczętym przez szkołę astońską7, a współcześnie precyzowanym w raporcie Boltona8). W literaturze przedmiotu występują często definicje mieszane. W różnych obszarach świata przyjmuje się odmienne definicje MSP. Wielkości graniczne różnią się w za- leżności od poziomu gospodarczego danego kraju. Dla przykładu Unia Europejska definiuje małe i średnie przedsiębiorstwa stosując wyłącznie kryteria jednoznaczne tj. ilościowe: obligatoryjne kryterium liczby zatrudnionych i kryterium niezależności oraz fakultatywnie jedno z dwóch pozostałych, tzn. roczny obrót lub wysokość sumy bilansowej: wyboru kryterium dokonuje zainteresowane przedsiębiorstwo9. Oprócz wyżej wymienionych w nazewnictwie niektórych państw stosuje się niekiedy zamiennie tzw. definicje narodowe. Analogicznie do pojemności definicyjnej MSP istnieje szereg kompensujących się typologizacji kategorii rozwoju przedsiębiorstwa. Do najistotniejszych, klasycznych należy zaliczyć endogeniczne, autogenne, orga- niczne, naturalne, wewnątrzpodmiotowe oraz egzogeniczne, alogenne, interorganiczne, interpodmiotowe, ze- wnętrzne. W przedmiocie publikowało wielu ekonomistów i naukowców m.in. N. Foss wymienił izolacjonizm/in- tegracjonizm; C.K. Prahard i R.A. Bettis wyróżnili rozwój mieszany organiczno/pozaorganiczny; M. Gulcz określił endo i egzogeniczne czynniki rozwoju, H.-J. Cho i V. Pucik uporządkowali podejście badawcze do relacji innowa- cyjność-rozwój (im wyższa innowacyjność tym wyższy rozwój); A. Nalepka podkreślił rozwój m.in. przez Schum- peterowskie postrzeganie innowacji, np. przez ekspansję na nowe rynki czy wprowadzanie nowych produktów; P. Drucker wprowadza pojęcie planowanego, celowego i jakościowego (w odróżnieniu do ilościowego, które określa jako „otłuszczenie”). Rozwój z punktu widzenia ekspansji rynkowej rozpatrywał Z. Pierścionek, a M.L. Pet- tus wyróżnił w tym kontekście rozwój krajowy oraz rozwój międzynarodowy. Rozwijając i uszczegółowiając

4 J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1960, s. 260. 5 P.H. Kotler, J.A. Caslione, Chaotyka. Chaos. Zarządzanie i marketing w erze turbulencji, 2009, s. 9. 6 Opisowa definicja MŚP P.A. Juliena oparta o continuum cech mierzalnych i niemierzalnych, P.A. Julien Introduction, W: P.A. Julien, The State of the Art in Small Business and Entrepreneurship, Ashgate Publishing, Brookfield 2000, s.14. 7 S. Lachiewicz, A. Zakrzewska-Bielawska, Kierunki zmian w strukturach organizacyjnych, Acta Universitatis Lodziens, Łódź 2002, s. 25. 8 J.E. Bolton, i in., Raport of Committee of Inquiry on Small Firms, London 1971, s. XIX. 9 W 1996 roku Komisja Europejska przyjęła zalecenie ustanawiające pierwszą wspólną definicję MŚP. Zalecenie Komisji 96/280/WE z dnia 3 kwietnia 1996 r. dot. definicji MSP, Dz.U. nr 107 z 30.41996, s. 4–9. Definicja ta była powszechnie stosowana w UE do 6 maja 2003 roku kiedy Komisja przyjęła nowe zalecenie uwzględniające rozwój gospodarczy po 1996 roku. Zalecenie weszło w życie 1 stycznia 2005 roku.

50 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Rozwój MSP w kontekście unijnego wsparcia w perspektywie 2014–2020 – dylematy i wyzwania w perspektywie marketingowej należałoby tę klasyfikację rozszerzyć o rozwój mikro i makroekonomiczny, lokalny, regionalny i ponadregionalny, inwestycyjny i bezinwestycyjny, oddolny i spontaniczny, o słabej i silnej orientacji rozwojowej. W przypadku kiedy przedsiębiorstwo znajduje się w złej kondycji mówi się o koncepcji rozwoju restrukturyzacyjnego R. Agarwala i C. Helfata wyróżniającej dwa typy odnowy strategicznej prowadzą- cej do rozwoju przedsiębiorstwa. Pierwsza z nich to dyskontynuacyjna transformacja druga to inkrementalna.

Znaczenie MSP dla rozwoju gospodarki

O strategicznej roli MSP w rozwiniętych gospodarkach przesadza ich znaczący udział w tworzeniu PKB – ok. 60%. W Polsce ten wskaźnik wynosi blisko 50%10 co oznacza, że rodzime MSP generują co drugą złotówkę PKB. Analizę udziału przedsiebiorstw w tworzeniu PKB ze wzgledu na sektor gospodarki pokazują dane w tabeli 1. Widoczne są istotne rónice pomiedzy duzymi przedsiebiorstwami a MSP. W przypadku MSP najwieksze znaczenie ma sektor usług, ktorego udział w tworzeniu PKB wynosi 42,8%, podczas gdy w duzych firmach – 27,6%. Drugi w kolejnosci jest handel (26,8% – MSP; 9,8% – duze firmy). Z kolei w duzych przedsiebiorstwach widocznie wiekszy wkład w tworzenie PKB w porownaniu z sektorem MSP ma przemysł (58,7% – duze firmy; 18,1% – MSP), najmniejszy zas budownictwo (4,0% – duze firmy; 12,3% – MSP). Łączny wkład MSP w PKB wynosi 50% (versus 30% duże podmioty).

Tabela 1. Udział w tworzeniu PKB grup przedsiębiorstw według liczby pracujących w Polsce (wykres – rok 2015, tabela – lata 2008–2015)

Żródło: opracowanie na podstawie danych GUS opracowanych na potrzeby niniejszego Raportu

Jakkolwiek w teorii ekonomii nie ma obiektywnie potwierdzonych dowodów na istnienie bezpośred- niej zależności pomiędzy sektorem MSP a wzrostem gospodarczym to w literaturze przedmiotu znaleźć moż- na szereg przykładów dynamicznego (versus statyczne) podejścia w ocenie roli, jaką małe i średnie przedsię- biorstwa pełnią w gospodarce. Dla przykładu R. Thurik na podstawie danych statystycznych udowodnił, że wzrost liczby małych i średnich przedsiębiorstw w 12 krajach europejskich w latach 1988–1993 miał pozytywny wpływ na wzrost gospodarczy11.

10 Źródło danych: Raport o stanie sektora MSP w Polsce, PARP 2017. 11 R.Thurik, Small Firms, Entreprenership and Economic Growth, W: Small Business in Modern Economy, (red.) Z.J. Acs, B. Carlsson, R. Thurik, Blackwell Publishers, Oxford 1996, s. 145–149.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 51 Przemysław Sawicki

W tym kontekście P. Dominiak konstruuje własny nieco szerszy model zależności wskazując na otoczenie prawne, społeczne, przedsiębiorczość i kulturę przedsiębiorczości jako ściśle powiązane z efektami makroeko- nomicznymi12. A. Bielawska, D. Tłoczyński, K. Safin wskazują mniejszą wrażliwość na dekoniunkturę, upowszech- nienie przez MSP innowacji, absorpcje rozproszonych kapitałów, wpływ na ekologie, decentralizację regionalną, które w efekcie wywołują pozytywny wpływ na gospodarkę13. W jezyku niemieckim istnieje okreslenie Mittelstand14 (stan sredni). Pojecie Mittelstand obejmuje nie tylko srednie (Mittel), lecz takze małe (Klein) i mikro (Kleist) przedsiebiorstwa. Małe i średnie przedsiębiorstwa zyskały w tym kraju znaczenie ogólnogospodarcze i z tego powodu znajdują się w centrum licznych inicjatyw i interesów politycznych, o czym świadczy wielka liczba związków i zrzeszeń tzw „stanu średniego” (Mittelstand). Według Eurostatu (2017), MSP w Niemczech stanowią 99,5% wszystkich funkcjonujących w tym kraju przedsiębiorstw. Wyższy wskaźnik jest tylko we Francji wynosi 99,9%, ale tam struktura MSP jest nieco inna (87,7% MSP to firmy zatrudniające od 1 – 10 pracowników, podczas gdy w Niemczech wskaźnik ten wynosi 81,3% i jest mniej rozdrobniony). W każdym przypadku małe i średnie podmioty odgrywają znaczącą rolę jako oferent miejsc pracy. Dla przykładu ich udział w zatrudnieniu ogółem w dwóch wiodących państwach UE wynosi (wg Eurostatu 2017) odpowiednio w Niemczech – 62,9%, a we Francji – 61,4%. Jak ważne miejsce w gospodarkach poszczególnych krajów Unii Europejskiej zajmuje MSP świadczy komunikat Komisji Europejskiej z 2007 roku15. Już w pierwszych zdaniach Komisja zaznaczyła rolę MSP w gospodarce, a sektor ten został nazwany trzonem gospodarki europejskiej. Na bazie doświadczeń zrzeszonych państw Komisja dostrzegła, że wzrost wskaźników jakościowej oceny MSP znacznie przyczynia się do wzrostu gospodarczego i zatrudnienia przez co polityka wobec małych i średnich stała się priorytetowym elementem partnerstwa lizbońskiego16. Czynnikiem silnie wpływajacym na rozwoj firm jest konkurencja17, ktorą okresla się jako rywalizacje przedsiebiorstw o rynki zbytu, siłę robocza, rynki surowcow czy wdrazanie innowacji. Podstawowym celem przedsiebiorstwa jest zdobycie przewagi konkurencyjnej na rynku oraz osiagniecie najwiekszych korzysci. Kon- kurencja jest silnym czynnikiem oddziałujacym na przedsiebiorstwo i jego rozwoj pośredni na gospodarkę i do- brostan obywateli, społeczeństwa. Sprostanie wyzwaniom konkurencyjności wymaga od przedsiebiorcy podejmowania strategicznych i organizacyjnych decyzji, intuicji i szybkosci działania. W dobie globalizacji, cyfryzacji i Internetu Rzeczy przedsiębiorstwa innowacyjne mają olbrzymi wpływ na aspekty organizacyjno-zarządcze, modelowe, funkcjonowanie innych firm, całej branży, sektora, rynku i całego państwa18.

Rozwój MŚP w Polsce

Analizujac rozwoj sektora małych i srednich przedsiebiorstw w Polsce mozna wyrónic trzy głowne etapy19: wstepna faze rozwoju (faza przedtransformacyjna), faze „eksplozji” przedsiebiorczosci oraz faze samoregulacji rynkowej (zwolnienia). W okresie powojennym znaczenie sektora małych i srednich przedsiebiorstw, a zwłaszcza firm prywatnych, było bardzo małe. Ich udział w wytwarzaniu produkcji i dochodu narodowego

12 P. Dominiak, Sektor MSP we współczesnej gospodarce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 65. 13 A. Bielawska, Znaczenie małych i średnich podmiotów dla rozwoju regionalnego, Ekonomista nr 3/1992, s. 463, szerzej: D. Tłoczyń- ski, Charakterystyka małych i średnich przedsiębiorstw, „Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw”, nr 6/1998, s. 10, zob.także: K. Safin, „Zarządzanie małą firmą” Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 2003, s. 53–60. 14 Według definicji IfM (Institut für Mittelstandsforschung Bonn Instytut Badań Stanu Średniego w Bonn). 15 The European Charter of the Small and Middle Enterprises, Brussels 2001, s. 2. 16 Małe i średnie przedsiębiorstwa – kwestią kluczową dla zapewnienia wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Przegląd śródokre- sowy nowoczesnej polityki w zakresie MŚP, Komunikat Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekono- micznego-Społecznego i Komitetu Regionów, Komisja Europejska, 4.10.2007, KOM(2007) 592 wersja ostateczna, s. 3. 17 R. Wolański, Wpływ otoczenia finansowego na konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw, Warszawa 2013, s.19. 18 A. Pachura, Wiedza technologiczna jako czynnik konkurencyjnosci przedsiebiorstw, [w:] Budowanie przewagi konkurencyjnej przez podmioty na rynku krajowym i zagranicznym, (red.) M. Sipa, Wydawnictwo Politechniki Czestochowskiej, Czestochowa 2012, s. 20–30. 19 B. Piasecki, Dylematy polityki wspierania rozwoju sektora MSP w okresie transformacji, W: Uwarunkowania rozwoju sektora MSP w krajach Centralnej i Wschodniej Europy, (red.) B. Piasecki i Z. Konieczny, Łodz: Wydawnictwo Uniwersytetu Łodzkiego 1995, s. 10.

52 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Rozwój MSP w kontekście unijnego wsparcia w perspektywie 2014–2020 – dylematy i wyzwania był znacznie nizszy niz w krajach wyzej rozwinietych, co w szczegolnosci było widoczne w takich wskaznikach, jak: wielkoś produkcji, zatrudnienie oraz potencjał techniczny20. Pierwsze zmiany nastapiły na poczatku lat 80. XX w., kiedy w ramach łagodzenia skutkow narastajacego kryzysu gospodarczego i społecznego rozpoczęto reformy polskiej gospodarki. Na zasadnicza zmiane pozycji i mozliwosci rozwojowych sektora MSP w polskiej gospodarce pozwoliły: ustawa o działalnosci gospodarczej oraz ustawa o działalnosci gospodarczej z udziałem podmiotow zagranicznych21. Przedmiotowe akty przez zniesienie prawnych barier wejscia na rynek (takich, jak m.in. limity zatrudnienia, zezwolenia admi- nistracyjne na prowadzenie działalnosci gospodarczej) oraz stworzenie mozliwosci wspołpracy sektora prywatnego z sektorem panstwowym i otwarcie gospodarki na inwestycje zagraniczne, rozbudziły i zdynamizo- wały ilosciowy rozwoj sektora małej i sredniej przedsiebiorczosci22. W połowie lat 90. sektor MSP wszedł w kolejna faze rozwoju, nazywana faza samoregulacji lub faza restrukturyzacji. Na tym etapie zostały juz wyczerpane wszystkie mozliwosci tego sektora, co w sytuacji braku efektywnej polityki wsparcia firm spowodowało spadek dynamiki zakładania nowych przedsiebiorstw przy jednoczesnym wzroscie liczby przedsiebiorstw. Dopiero integracja Polski z Unia Europejska (2004) i zmiany, ktore zaszły w polskiej gospodarce spowodowały, ze coraz częciej zaczeto wyróniac czwarta i piata faze rozwoju sektora małych i srednich przedsiebiorstw – faze przedakcesyjna oraz faze poakcesyjna23. Intensyfikacja działań na rzecz integracji z UE, takich jak dostosowanie polskiego prawodawstwa, systemow regulacyjnych, metod certyfikacji oraz standaryzacji do wymogow wspólnotowych w zasadniczy sposob zmieniło warunki prowadzenia działalnosci gospodarczej przez przedsiebiorstwa sektora MSP24. Zmiany te rozpoczęły długoterminowy rozwój firm w obszarach rodzimej przedsiębiorczości, konkurencyjno- ści, innowacyjności i europeizacji (internacjonalizacji)25.

Wykres 1. Liczba przedsiębiorstw aktywnych w Polsce w latach 2008 – 2016 (w tys.)

Źródło: opracowanie własne na podstawie publikacji GUS Działalność przedsiębiorstw niefinansowych (lata 2008–2016).

Analiza danych wskazuje, ze liczba przedsiębiorstw w ww okresie systematycznie rosła. W 2016 r. w Polsce działało 2,01 mln przedsiębiorstw niefinansowych, okreslanych jako aktywne, podczas gdy w 2008 r. było ich niespełna 1,8 mln (wzrost o 12,6%). Szczegolnie dynamiczny wzrost liczby firm odnotowano w 2016 r.

20 K. Krajewski, Determinanty rozwoju małych i srednich przedsiebiorstw, W: Małe i średnie przedsiębiorstwa na tle przeobrażeń systemowych w polskiej gospodarce, Warszawa 1999, s. 16. 21 J. Targalski, Podstawy przedsiebiorczosci, AE w Krakowie, Krakow: 1995, s. 12. 22 A. Masny, J. Targalski, Czynniki i warunki rozwoju przedsiebiorczosci w Polsce, W: Przedsiebiorczoś w okresie transformacji ustrojowej. Materiały z konferencji naukowej – Janowice’94, Politechnika Krakowska, Krakow: 1995, s. 95. 23 G. Sobczyk, Przedsiebiorczoś w warunkach konkurencji W: Procesy dostosowawcze w gospodarce do nowych warunkow rynkowych, (red.) G. Sobczyk, Lublin: Wydawnictwo UMCS 1995, s. 135. 24 A. Rogut, Małe i srednie przedsiebiorstwa w integracji ekonomicznej. Doswiadczenia Unii Europejskiej. Lekcje dla Polski, Łodz: Wydawnictwo Uniwersytetu Łodzkiego 2002. s. 46. 25 S. Piocha, R. Gabryszak, Zastosowanie zdolności menedżerskich w systemie funkcjonowania przedsiębiorstwa W: Ekonomia mene- dżerska dla MSP, (red.) S.Piocha, R. Gabryszak, Difin, Warszawa 2008, s.116.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 53 Przemysław Sawicki

– o 5,2% r/r. Sektor MSP stanowi przewazająca wiekszoś przedsiębiorstw w Polsce – 99,8%. Wsrod nich najliczniejsza grupa (96,2%; 1,94 mln) sa mikroprzedsiębiorstwa. Udział firm małych w strukturze polskich przedsiębiorstw wynosi 2,8% (57,2 tys.), srednich – 0,8% (15,4 tys.), zas duzych – tylko 0,2% (3,6 tys.).

Akcesja Polski do Unii Europejskiej

Wstąpienie Polski w struktury Unii Europejskiej spowodowało, ze wiekszego znaczenia nabrał wzrost konkurencyjności polskich firm na rynkach unijnych. Rozwoj działalnosci na arenie międzynarodowej jest jednym ze sposobów budowania silnej i stabilnej pozycji firmy, która będzie miała szanse ekspansji na rynki szersze niz tylko rynek regionalny. Wymaga to jednak odpowiednich zasobow, które nie zawsze znajduja sie w posiadaniu mikro i małych czy nawet srednich przedsiebiorstw26. Do podstawowych problemów, z jakimi borykaja sie firmy sektora MSP, nalezy zaliczyc ograniczony dostep do kapitału niezbędnego do realizacji zadan inwestycyjnych majacych na celu m.in. podnoszenie innowacyjnosci produkcji, oferowanie nowych bądz ulepszonych produktow. Alternatywnym rozwiazaniem zasobowych problemow jest mozliwoś skorzystania przez przedsiębiorców z funduszy europejskich27. W ramach tej pomocy istnieje wiele priorytetów wchodzących w skład poszczególnych programów operacyjnych, których celem jest przede wszystkim podnoszenie konkurencyjności sektora MSP. Polska od momentu wstąpienia w 2004 r. do Unii jest jednym z największych beneficjentów pomocy unijnej. Tempo rozwoju MSP mierzone dynamiką przychodów ogółem, wartości dodanej, nakładów inwestycyjnych łącznie z wydatkami na zakup używanych środków trwałych i nakładów na innowacje w latach 2005 – 2015 (poza liczbą zatrudnionych) systematycznie, a w niektórych pozycjach dynamicznie rosło28.

Tabela 2. Udział w eksporcie przedsiębiorstw państw europejskich z uwagi na klasę wielkości (2014 r.)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=File:Figure_10_Distri- bution_of_exports_by_enterprise_size_class,_2014.png [dostęp: 19.11.2018].

26 P. Filip, R. Kata, Poszerzanie zrodeł kapitału a koszty finansowania zewnetrznego w małych i srednich przedsiebiorstwach. Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Nr 333, 2017, s. 39 27 M. Perkowski, A. Żołnierski, J. Kokot, MSP i fundusze Unii Europejskiej, Przewodnik beneficjenta po programach operacyjnych w perspektywie finansowej 2014–2020, Warszawa 2015, s. 19. 28 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce 2017 r., PARP, s. 7

54 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Rozwój MSP w kontekście unijnego wsparcia w perspektywie 2014–2020 – dylematy i wyzwania

Okresowa dobra koniunktura na światowych rynkach, przedsiębiorczość oraz wykorzystywanie unijnego wsparcia w pierwszej perspektywie na lata 2007 – 2013 stały się źródłem systematycznie realizowanych szans biznesowych przez sektor MSP. Potwierdzają to częściowo dane dotyczące internacjonalizacji podmio- tów – struktura eksportu polskiego sektora w 2014 r. nie odbiega znacząco od struktury reprezentowanej przez niektóre z wysoko rozwiniętych gospodarek europejskich potwierdzając pożądane tendencje. W świetle uzyskiwanych efektów gospodarczych należy wskazać, że dalszy rozwój MSP w Europie i w świecie traktowany jest priorytetowo. Kiedy w ramach unowocześniania oraz reformowania unijnej gospodarki jedno z głównych miejsc zajęła kwestia zwiększania dynamiki rozwoju przedsiębiorczości fakt ten budził powszechne zrozumienie i akceptację. Dała temu wyraz Strategia Lizbońska powstała w 2000 roku. Idea ta przewodziła pierwszej perspektywie finansowej na lata 2007–2013 w myśl traktatowej zasady, że „Eu- ropa powinna stać się najbardziej konkurencyjną i opartą na wiedzy gospodarką na świecie, zdolną do utrzymywania wzrostu gospodarczego, z większą liczbą, lepszymi miejscami pracy i większą społeczną spójnością”. To wówczas pojawił sie dylemat do dziś aktualny w przestrzeni społeczno-politycznej czy Unia winna w więk- szym zakresie wspierac bogate regiony, ktore maja lepszy potencjał rozwojowy, czy biedne, ktore sa na ogoł mniej efektywne i oddziałują spowalniająco na proces rozwoju Unii w ujęciu globalnym. Strategia Lizbonska była istotna także z innych powodów m.in. zapoczątkowała politykę konwergencji tj. zmniejszenia rónic miedzy regionami. Wzmocnienie słabszych regionow i krajow miało byc droga do wzrostu konkurencyjnosci i potencjału gospodarczego Unii. Aby zrealizować tak postawiony cel polityka regionalna Wspólnoty Państw została zdecentralizowana oddelegowując lokalnym władzom większy wpływ na rozwoj swojego regionu i planowane inwestycje. Tak pomyślana dystrybucja funduszy unijnych miała przyczynic sie do dynamizmu regionalnego z któ- rym wiązano wielkie nadzieje. Pierwsze badania (model HERMIN)29 sugerowały, ze wpływ na gospodarke bedzie istotny, ale kolejne badania pokazały, ze efekty były mniejsze od spodziewanych. Do powyższego stanu rzeczy mógł się przyczynić kryzys ekonomiczny z roku 2008, który plany SL zniweczył katalizując powstanie w 2010 roku nowego dokumentu tj Strategii Europa 2020 uwzględniającego perspektywę działań w rzeczywistości dotkniętej głęboką recesją gospodarczą w tym trwającym równolegle kryzysem zaufania do większości instytucji finansowych.

Nowa unijna perspektywa finansowa 2014–2020

Nowy okres programowania to ogromne wyzwanie dla przedsiebiorcow30. Kolejna szansa na dotacje w tej wysokości raczej sie nie powtorzy31. Tym bardziej przedsiebiorcy winni wykorzystac mozliwoś ubiegania sie o srodki finansowe z Unii Europejskiej. Przyszłoś nalezy do przedsiebiorstw silnych i wytrwałych, dobrze rozporzadzajacych zasobami i kapitałami32. Wraz z ujawnieniem sie negatywnych społecznych i gospodarczych skutkow kryzysu ekonomicznego z 2008 r. pojawiło sie wiele istotnych uwarunkowan procesu realizacji polityki regionalnej w UE. Kryzys wyostrzył nierozwiazane problemy fiskalne panstw unijnych, po raz kolejny skłonił tez do dyskusji nad rola panstwa w gospodarce i stabilizacyjna funkcja polityki budzetowej33. Na kształt dyskusji o załozeniach polityki regionalnej UE w okresie 2014 – 2020 istotny wpływ miały działania Unii w kontekscie przeciwdziałania negatywnym skutkom kryzysu gospodarczego oraz te, ktore miały na celu realizacje przyjetej w 2010 r. stra-

29 Definicja podstawowej metody badawczej w Unii Europejskiej dotyczącej skutków dofinansowania, www.ewaluacja.gov.pl/strony/ badania-i-analizy/archiwum-2004-2015/ocena-przy-pomocy-modelu-hermin-efektu-makroekonomicznego-wplywu-srodkow-efrr- wraz-ze-srodkami-wspolfinansowania-na-gospodarke/ [dostęp: 28.02.2019]. 30 R. Pawlicki, Strategia finansowa dla Polski 2014-2020. Fundusze unijne dla przedsiebiorczych, Difin, Warszawa 2014, s. 215. 31 Budzet dla Unii Europejskiej po 2013 roku: implikacje dla Polski, (red) E. Kawecka-Wyrzykowska, Katedra Integracji Europejskiej im. J. Monneta, Kolegium Gospodarki Swiatowej, Warszawa 2013, s. 51. 32 B. Bartkowiak, S. Flejterski, P. Pluskota, Fundusze i usługi pozyczkowe dla mikro, małych i srednich przedsiebiorstw, Difin, Warszawa 2006, s. 25. 33 B. Baran, Koordynacja polityki budzetowej w UE a spojnoś gospodarcza, [w:] Konkurencyjnoś i spojnoś w polityce rozwoju Unii Europejskiej, (red.) M. Klamut, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław 2011, s. 31.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 55 Przemysław Sawicki tegii „Europa 2020”34. Zadaniem strategii było skorygowanie niedociagnię europejskiego modelu wzrostu gospodarczego oraz stworzenie warunkow dzieki ktorym mozliwy jest zrownowazony rozwoj gospodarczy sprzyjajacy inkluzji społecznej. W celu osiagniecia tych załozen zaproponowano trzy podstawowe, wzajemnie wzmacniajace sie priorytety35: • wzrost inteligentny, rozwoj oparty na wiedzy i innowacjach, • wzrost zrownowazony, rozwoj niskoemisyjnej gospodarki, • wzrost sprzyjajacy właczeniu społecznemu. Istotna role w realizacji strategii „Europa 2020” przypisano instrumentom polityki regionalnej. Ze wzgledu na to, ze Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Społeczny i Fundusz Spojnosci stanowia łacznie ponad jedna trzecia budzetu UE, stały sie one głownymi narzedziami realizacji strategii „Europa 2020”. Komisja Europejska podkresliła role polityki regionalnej we wdrazaniu strategii w obszarze inteligentnego wzrostu, a szczegolnie w realizacji projektu przewodniego „Unia innowacji”36. Polityka regionalna stała sie podstawowym srodkiem przełozenia priorytetow UE na działania praktyczne w regionach. W czerwcu 2011 roku Komisja Europejska przedstawiła komunikat zawierajacy propozycje budzetowe na ww okres, a w marcu 2012 roku określiła Wspolne Ramy Strategiczne, ktore miały za zadanie ułatwic panstwom członkowskim przygotowanie wdrozenia najważniejszego postulatu na lata 2014–2020 tj. Poli- tyki Spojnosci37. Strukturę alokacji środków przeznaczonych na realizację WRSwedług polityki UE zawiera poniższa tabela. Unijne środki pomocowe miałyby być dystrybuowane i zarządzane na poziomie centralnym/ krajowym, regionalnym oraz bezpośrednio przez KE38.

Tabela 3. Źródła środków włączonych w realizację UP dla Polski na lata 2014–2020

Alokacja w ramach funduszy objętych zakresem Wspólnych Ram Strategicznych Środki z programów zarządzanych bezpośrednio przez Polityka spójności Wspólna Polityka KE np. „Łącząc Europę” Wspólna Polityka Rolna (Europejski Fundusz Rozwoju Rybołówstwa (ang. Connecting Europe (Europejski Fundusz Rolny Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz (Europejski Fundusz Facility), COSME, Horyzont Obszarów Wiejskich) Społeczny, Fundusz Spójności) Morski i Rybacki) 2020,, ERASMUS+, LIFE

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Umowy Partnerstwa Programowanie perspektywy finansowej 2014–2020 (2017 r.)

Podstawowa kwote unijnego budżetu dla Polski wyliczono z uwzglednieniem maksymalnego puła- pu jaki moze osiagną alokacja dla panstwa członkowskiego39. Dla Polski wyznaczono poziom 2,35 proc. PKB. Oznacza to, ze Polska z budzetu Polityki Spojnosci na lata 2014–2020 otrzymała ponad 82,5 mld euro z czego w ramach programow operacyjnych do dyspozycji jest 76,8 mld euro. W programach Europejskiej Wspołpracy Terytorialnej do wykorzystania będzie ok. 700 mln euro. Dodatkowo Polska otrzymała na inwestycje w transport, telekomunikację i energetykę z instrumentu „Łącząc Europę” (CEF) 4,1 mld euro, a do wykorzystania m.in. w konkursach są środki z innych programow zarządzanych przez Komisje Europejska

34 Szerzej: https://ec.europa.eu/info/business-economy-euro/economic-and-fiscal-policy-coordination/eu-economic-governance- monitoring-prevention-correction/european-semester/framework/europe-2020-strategy_pl [dostęp: 02.03.2019]. 35 L. Oreziak, Finanse Unii Europejskiej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, szerzej; Materiał informacyjny dotyczacy programowania Nowej Perspektywy Finansowej 2014–2020 z uwzglednieniem Priorytetow Ministerstwa Gospodarki. Ministerstwo Go- spodarki, Departament Strategii i Analiz, Warszawa 2014, s. 118. 36 szerzej: http://www.europarl.europa.eu/factsheets/pl/sheet/67/polityka-innowacyjnosci [dostęp: 28.02.2019]. 37 szerzej: http://www.npf.rpo.lubelskie.pl/widget/file/get/1353500584482655.pdf/7/ [dostęp: 28.02.2019]. 38 J. Zawistowski, Ocena luki finansowej w zakresie dostepu polskich przedsiebiorstw do finansowania zewnetrznego. Wnioski i rekomendacje dla Polityki Spojnosci w okresie 2014–2020, Instytut Badan Strukturalnych, Warszawa 2013, s. 49. 39 M. Krasuska, Fundusze unijne w nowej perspektywie 2014–2020. Wiedza i Praktyka, Warszawa 2014, s. 39.

56 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Rozwój MSP w kontekście unijnego wsparcia w perspektywie 2014–2020 – dylematy i wyzwania m.in. COSME40 (inwestycje małych i średnich firm 2,3 mld euro), Horyzont 202041 (badania naukowe i innowacje 80 mld euro), LIFE (ochrona środowiska 3,4 mld euro) i ERASMUS+ (zagraniczne studia, staże 14,7 mld euro). W tym układzie znajduja sie obszary wspomagane przez fundusze unijne celem poprawy polskiej gospodarki zdefiniowane dla całej Polityki Spojnosci jako tzw. Cele Tematyczne (CT). Jest ich 11 kazdy składa sie z priorytetow interwencji na poziomie krajowym i regionalnym. Z punktu widzenia przedsiębiorstw najistotniejsze zakresy wsparcia zawierają się w Programie Operacyjnym Inteligentny Rozwój, są to: • CT1 Wzmacnianie badan naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji • CT3 Wzmacnianie konkurencyjnosci małych i srednich przedsiebiorstw, sektora rolnego oraz sektora rybołowstwa i akwakultury.

Cel Tematyczny 1 W ramach tego obszaru bedzie mozna otrzymac dotacje na wypromowanie działan inwestycyjnych czyli badania i innowacje. Dodatkowe środki zostana przeznaczone m.in. na centra badawczo-rozwojowe oraz wsparcie badan technologicznych. Dofinansowanie otrzymają projekty powiazane m.in. z umacnianiem infrastruktury badawczo-rozwojowej jak i rozwojem badan i innowacji.

Cel Tematyczny 3 W drugim zakresie przedsiebiorstwa otrzymają dotację na zwiekszenie atrakcyjnosci małych i srednich przedsiebiorstw oraz sektorow zwiazanych z rynkiem rolnym, rybołowstwem, akwakultura. Głównym celem POIR42 jest wzrost innowacyjności polskiej gospodarki sprzyjający przejsciu do gospodarki opartej na wiedzy. Program ma kontynuować proces konwergencji Polski z krajami UE przez m.in. inwestycje wsparte srodkami funduszy strukturalnych oraz wysokie tempo wzrostu gospodarczego. W latach 2007–2012 w Polsce wynosiło srednio 4,0% rocznie (wobec 0,4% w UE), a PKB na mieszkanca osiągnę- ło 68% sredniej unijnej (wzrost o 16 p. proc. ver. 2006 r.). Wraz ze wzrostem dobrobytu pojawia zagrozenie wejscia polskiej gospodarki na sciezke dryfu rozwojowego, tzw zjawisko „pułapki sredniego dochodu”. Unikniecie tego zagrozenia wymaga ewolucji krajowego modelu rozwoju gospodarczego – z imitacyjnego na innowacyjny. Dla dalszego ograniczenia dystansu pomiedzy Polska a wysoko rozwinietymi panstwami UE (do 2020 r. zakłada się wzrost śr. PKB na mieszkańca w Polsce do 74–79% sredniego poziomu PKB per capita w UE) planowane są za pośrednictwem POIR znacznie precyzyjniejsze, celowane branżowo i terytorialnie interwencje stymulujace innowacyjny rozwój sektora MSP. W zakresie zwrotnych instrumentów finansowych (pozadotacyjnych)43 UE uruchomiła cztery projekty na które przeznaczyła 10% Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój: • JASPERS i JASMINE, finansujace wsparcie techniczne duzych projektow infrastrukturalnych, • JEREMIE, finansujacy dostep małych i srednich przedsiebiorstw do mikrofinansowania, • JESSICA, finansujacy rozwoj obszarow miejskich.

40 Wsparcie firm w ramach COSME pełny program http://instrumentyfinansoweue.gov.pl/program-cosme/ oraz http://instrumentyfinansoweue.gov.pl/finansowanie-dla-beneficjentow/ [dostęp: 28.02.2019]. 41 Wsparcie firm w ramach programu Horyzont 2020 https://ec.europa.eu/programmes/horizon2020/sites/horizon2020/files/ H2020_PL_KI0213413PLN.pdf [dostęp:28.02.2019]. 42 Opis celów zadań i osi najważniejszego programu dla MSP www.funduszeeuropejskie.gov.pl/strony/o-funduszach/dokumenty/ program-inteligentny-rozwoj-dokument/ [dostęp: 28.02.2019]. 43 Opis instrumentów zwrotnych oferowanych przez UE w aktualnym budżecie dla Polski, www.poir.gov.pl/strony/wiadomosci/instrumenty-finansowe-czyli-pomoc-zwrotna/ [dostęp:28.02.2019].

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 57 Przemysław Sawicki

Tabela 4. Podział subwencji w ramach POIR na najważniejsze obszary wsparcia MSP w Polsce

w tym: Alokacja na fundusze strukturalne fundusze Cel tematyczny Fundusz poszczególne Fundusz regiony słabiej strukturalne PO Spójności rozwinięte Mazowsze Program operacyjny Euro wzmacnianie badań naukowych, rozwoju CT1 EFRR 6 116 056 353 5 572 928 320 543 128 033 technologicznego i innowacji wzmacnianie konkurencyjności MŚP, sektora rolnego

POIR CT3 EFRR 2 200 878 402 – 2 005 432 401 195 446 001 (w odniesieniu do EFRROW) oraz sektora rybołówstwa i akwakultury Pomoc Techniczna EFRR 296 994 259 276 204 661 20 789 598

łącznie 8 613 929 014 7 854 565 382 759 363 632

Źródło: Opracowanie własne na podstawie UP 2014 r.

W latach 2014–2020 w Polsce realizowanych będzie na poziomie krajowym 8 programów finansowanych odpowiednio z EFRR, EFS, FS, EFRROW, EFRM oraz programy EWT. Na poziomie regionalnym, podobnie jak w latach 2007–2013, będzie realizowanych 16 Regionalnych Programów Operacyjnych. Przyjęta struktura pro- gramów opiera się na ewaluacji ex-ante i pozytywnych doświadczeniach z okresu programowania 2007–2013.

Tabela 5. Rozkład zobowiązań unijnych w ramach UP w podziale na lata 2014 - 2020

Nazwa Fundusz Łącznie 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 programu

POIR EFRR 8 613 929, 014 1 058 137 013 1 116 101 876 1 176 880 543 1 232 334 304 1 288 050 281 1 343 523 246 1 398 901 751

EFRR 4 905 881 206 599 792 331 633 900 297 669 450 994 701 947 307 734 508 563 767 000 351 799 281 363 POIiŚ FS 22 507 865 679 2 736 849 595 2 902 366 345 3 074 306 616 3 226 935 618 3 374 103 853 3 527 206 757 3 666 096 895

POWER EFS 4 436 832 033 547 184 430 576 570 654 606 787 379 634 740 066 662 635 888 690 645 440 718 268 176

POPC EFRR 2 172 494 670 246 862 844 268 481 606 291 112 145 311 357 404 331 568 678 351 642 314 371 469 679

POPT FS 700 123 363 85 131 677 90 280 194 95 628 520 100 376 155 104 953 929 109 716 305 114 036 583

POPW EFRR 2 000 000 000 243 432 452 257 715 223 272 607 785 286 195 259 299 805 568 313 381 360 326 862 353

EFRR 22 521 565 345 2 760 818 110 2 914 849 538 3 075 358 256 3 222 249 194 3 369 462 810 3 516 399 343 3 662 428 094 RPO EFS 8 755 332 205 1 072 575 559 1 132 699 572 1 195 355 603 1 252 679 030 1 310 125 552 1 367 460 354 1 424 436 535

PROW EFRROW 8 697 556 814 1 569 517 638 1 175 590 560 1 193 429 059 1 192 025 238 1 190 589 130 1 189 103 987 1 187 301 202

PO RYBY EFMR 531 219 456 0 146 558 655 74 418 532 75 624 702 77 384 410 77 913 547 79 319 610 alokacja dla zatr. ludzi 252 437 822 141 819 001 110 618 821 – – – – – młodych

Łącznie 86 095 237 607 11 062 120 650 11 325 733 341 11 725 335 432 12 236 464 277 12 743 188 662 13 253 993 004 13 748 402 241

Źródło: Opracowanie własne na podstawie UP 2014 r.

Podobnie jak w poprzedniej perspektywie najwięcej środków w ogólnej kwocie zobowiązań unijnych ok. 70% przypada na programy dotyczące wsparcia MSP. Wdrażanie Funduszy Europejskich w latach 2014–2020 ma opierac sie na dokumentach przygotowa- nych przez poszczególne państwa członkowskie.

58 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Rozwój MSP w kontekście unijnego wsparcia w perspektywie 2014–2020 – dylematy i wyzwania

W Polsce najważniejszymi są Umowa Partnerstwa44, Programy oraz Kontrakt Terytorialny. Ich treś, zakres i najważniejsze założenia są ściśle ze sobą powiązane, wynikają m.in. z uspójnienia strategicznych unijnych dokumentów takich jak Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającemu włączeniu społecznemu Strategia Europa 2020 z krajowymi m.in.: • długookresową Strategią Rozwoju Kraju. Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności (DSRK), określają- ca główne trendy rozwojowe kraju oraz wyzwania sektorowe (MSP), • średniookresową Strategią Rozwoju Kraju SRK 2020 Aktywne społeczeństwo, konkurencyjna gospodarka, sprawne państwo; kluczowy dokument dla określenia działań sektorowych (ze szczególnym uwzględnieniem roli MSP) możliwych do sfinansowania w ramach perspektywy finansowej na lata 2014–2020, • Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju45(SOR) przyjęta w 2016 r. (aktualizacja SRK), • 9 ponadsektorowych strategii, służących realizacji założonych celów rozwojowych: Strategia inno- wacyjności i efektywności gospodarki – Dynamiczna Polska 2020 (SIEG), Strategia rozwoju kapitału ludzkiego (SRKL), Strategia Rozwoju Transportu (SRT), Strategia Bezpieczeństwo energetyczne i śro- dowisko (BEiŚ), Strategia Sprawne Państwo (SSP), Strategia rozwoju kapitału społecznego (SRKS), KSRR, Strategia rozwoju systemu bezpieczeństwa narodowego RP (SRSBN RP), Strategia zrównowa- żonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa (SZRWiR). Umowa Partnerstwa naświetliła kluczowe wyzwania rozwojowe kraju, formułowane w oparciu o anali- zę potrzeb rozwojowych i potencjałów terytorialnych. Przyjęto, że fundusze europejskie w latach 2014–2020 będą realizowały, w różnym stopniu, wszystkie trzy cele przyjętej przez rząd polski w SRK 2020 tj. zwiększenie konkurencyjności, zwiększenie spójności społecznej i terytorialnej oraz poprawę efektywności administracji. Cele tematyczne UP uspójnione zostały z celami SRK 2020, jednocześnie zachowując synergię ze Stra- tegią Europa 2020. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom KE, określonym w Position Paper (PP KE)46 w obrębie celów UP wyróżniono cztery priorytety finansowania ze środków europejskich: otoczenie sprzyjające przed- siębiorczości i innowacjom, spójność społeczna i aktywność zawodowa, infrastruktura sieciowa na rzecz wzrostu i zatrudnienia oraz środowisko i efektywne gospodarowanie zasobami. W najnowszej perspektywie finansowej zakłada się znacznie większą niż w poprzedniej, alokację środków zarządzanych przez województwa. Po raz pierwszy w okresie programowania 2014–2020 realizacja interwencji realizowana będzie z programów dwufunduszowych (EFS, EFRR). Doprecyzowanie kierunków wsparcia zawartych w UP przynosi opracowana i przejęta przez Radę Ministrów w połowie 2016 r. zaktualizowana SRK tj. Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju. SOR zakłada odchodzenie od dotychczasowego wspierania wszystkich sektorów/branż w kierunku zindywidualizowanych pakietów dla poszczególnych sektorów mogących stać się motorami gospodarki polskiej w przyszłości. Nowy model systemu wsparcia przedsiębiorczości i innowacyjności opierać się będzie na koncentracji w wymiarze branżowo-technologicznym, finansowym oraz terytorialnym (wyłonione mają być geograficzne centra specjalizacji wsparcia o określonym charakterze). SOR wyraźnie przenosi ciężar na sektor MSP jako wiodący w rozwoju państwa. Na pierwszym miejscu wymienia: • inteligentną reindustrializację, • zwiększenie innowacyjności polskich przedsiębiorstw.

Wyzwania i dylematy w kontekście unijnego wsparcia MSP

W cieniu dyskusji o przyszłości Wspólnoty Państw w kontekście koncepcji „elastycznej” i „inkluzyw- nej”, Unii „kilku prędkości”, Brexitu, otwartego kwestionowania idei współzależności, dalszej wspólnotowej ekspansji, plebiscytu narodowych populizmów, wzrastającego eurosceptycyzmu, w świetle głębokich dok-

44 Pełna treść zapisów UP www.funduszeeuropejskie.gov.pl/strony/o-funduszach/dokumenty/umowa-partnerstwa/ [dostęp: 28.02.2019]. 45 Pełna treść zapisów SOR www.miir.gov.pl/media/48672/SOR.pdf [dostęp: 28.02.2019]. 46 Dokument unijny w którym znajduja się wszystkie główne priorytety wsparcia funduszy UE 2014–2020 określone dla Polski https:// ec.europa.eu/commission/publications/position-paper-governance_pl [dostęp: 28.02.2019].

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 59 Przemysław Sawicki trynalnych sporów między unijnymi socjaldemokratami a liberałami47 trwa realizacja najnowszego unijnego budżetu dla państw członkowskich w tym Polski. Z formalnego punktu widzenia wstąpienie w roku 2004 Polski do Unii Europejskiej to wciąż szereg wyzwań stojących nie tylko przed MSP, ale także przed polskim rządem, dedykowanymi instytucjami administracji państwowej, w zakresie m.in. potencjału kadrowego, porządku i adekwatności legislacyjnej. Na poziomie państwa w zakresie absorpcji budżetu przyznanego Polsce na lata 2014–2020 głownym obszarem wyzwań pośrednio przekładającym się na przedsiębiorców jest zwiekszenie efektywnosci wykorzystania dostepnych srodkow UE poprzez wzmocnienie powiazania interwencji z krajowym systemem planowania i finansowania rozwoju oraz wprowadzenie dodatkowych mechanizmow premiujacych osiaganie rezultatow zakładanych w SOR w zakresie konkurencyjnosci, innowacyjnosci oraz właczenia społecznego i terytorialnego wszystkich mieszkancow Polski. Barierami w tym względzie są: • zbyt niski efekt rozwojowy projektow wybieranych do dofinansowania, • niska efektywnoś stosowanych form udzielanego wsparcia, • niewielkie efekty wsparcia w obszarze innowacyjnosci (Polska zajmuje jedno z ostatnich miejsc w Unii pod tym względem), • niewystarczajacy potencjał instytucji wdrazajacych oraz beneficjentow do planowania i realizacji strategicznych przedsiewzię rozwojowych wpływajacych na wzrost społeczno-gospodarczy i zatrudnienie, • stopnień niekompetencji kadry, konstruowanie niezrozumiałych wytycznych przez ministerstwa, brak merytorycznych szkoleń dla uczących się pisania projektów, • rozbieżność ocen tego samego projektu przedsiewziecie, ktore uzyskało promese banku na finansowanie jest zakwalifikowane przez ekspertow jako projekt nierokujacy powodzenia ekonomicznego, • brak systemu zachęt i szkoleń dla przedsiębiorców do udziału w konkursach europejskich, • opóźnienia w wypłatach dotacji skutkujące utratą płynności przedsiębiorcy, • nieefektywny mechanizm koordynacji srodkow Europejskiego Funduszu Strukturalnych Inwestycji (tzw.Plan Junckera) z innymi srodkami europejskimi (obecny udział polskich podmiotow w programach zarzadzanych centralnie przez KE (np. Horyzont 2020, COSME, a takze CEF) to zaledwie ok. 1 % (dane KE na koniec 2014 r., tendencja ta utrzymuje sie w 2017 r.), co stawia Polske, biorac pod uwage jej wielkoś, na jednym z ostatnich miejsc wsrod panstw UE48. • Wsrod przyczyn niewystarczajacego udziału Polski w programach horyzontalnych nalezy wskazac: • niechę do siegania po „trudniejsze” srodki w programach zarzadzanych centralnie przez UE w sytuacji „obfitosci” srodkow z EFSI i zazwyczaj dobrej, wsrod instytucji, znajomosci reguł ich wykorzystania, • brak spojnej krajowej strategii wykorzystania programow i projektow zarzadzanych centralnie przez KE, • niska zdolnoś polskich podmiotow do generowania projektow mogacych skutecznie ubiegac sie o srodki w warunkach konkurencji europejskiej, na ktora składaja sie: −− niski poziom realizowanych badan naukowych i prac rozwojowych – mała liczba grup badawczych prowadzacych badania na swiatowym poziomie, −− bariery jezykowe, −− niska mobilnoś naukowcow oraz mała liczba miedzynarodowych zespołow badawczych, −− brak doswiadczenia we wspołpracy miedzynarodowej, w tym działania w ponadnarodowych strukturach jak np.: Europejskie Platformy Technologiczne, a takze brak promocji polskich osiagniec w zakresie badan i innowacji za granica i niewykorzystanie potencjału polskiej diaspory. Drugi obszar wyzwań dotyczy przedsiębiorców. Jak wynika m.in. z przeprowadzonych badan ankie- towych49 przedsiebiorcy wyrażają potrzebę zewnętrznego zwłaszcza unijnego dofinansowania. Jednak poja-

47 Dyskusja wokół teraźniejszości i przyszłości Unii: moderator Charles Grant (and others), Relaunching the EU, 7.11.2017 www.cer.eu/ publications/archive/ report/2017/relaunching-eu [dostęp 03.03.2019]. 48 SOR Warszawa 2017, s. 254. 49 A. Szuszakiewicz-Idziaszek, Rozwoj małych i srednich przedsiebiorstw w obliczu nowej perspektywy finansowej 2014–2020; Han- del Wewnetrzny 2015; 3(356); s. 295–304.

60 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Rozwój MSP w kontekście unijnego wsparcia w perspektywie 2014–2020 – dylematy i wyzwania wiają się wątpliwości. Czy ubiegajacy sie o dotacje przedsiębiorcy sprostaja wymogom formalnym. Czy projekty beda wiarygodne i przekonywujace, a pomysły na tyle innowacyjne, ze znajda uznanie w oczach komisji oceniajacej. W trakcie aplikowania o wsparcie unijne pojawiają się bariery: • formalizm i złozonoś procedur aplikacyjnych, wnioski sa rozbudowane z czym nie radzą sobie zwłaszcza mikroprzedsiębiorcy, wymagana jest duża liczba załacznikow (promesy kredytowe, pozwolenia, decyzje, opinie, patenty, raporty badawcze, opinie o innowacyjnosci czy zabezpieczenie projektu itp.), ich kompletowanie zajmuje do kilkunastu miesiecy, • nierzetelność dokumentacji aplikacyjnej, nieuwzglednianie wytycznych dotyczacych opracowania poszczegolnych dokumentow, trudnosci w nadzorowaniu terminowosci realizacji umowy o wsparcie, brak nawyku czytania podpisywanych umow oraz trudnosci w ich rozumieniu, nieumiejetnoś planowania istotnych etapow realizacji projektu i przewidywania mozliwych scenariuszy rozwoju przedsiebiorstwa w wyniku realizacji przedsiewziecia, • niewystarczajaca iloś własnych srodkow wymaganych przy staraniu sie o dofinansowanie unijne. Częciowa refundacja poniesionych wydatkow z funduszy europejskich jest mozliwa przy za- pewnieniu pozostałej częci kapitału niezbednego na realizacje projektu. W przypadku wielu podmiotow jedynym zrodłem zapewnienia finansowania jest kredyt bankowy, leasing itp. co wiąe sie z koniecznoscia ponoszenia dodatkowych kosztow: odsetek, prowizji, opłat manipulacyjnych nie podlegajacych dofinansowaniu z funduszy europejskich, • uzyskanie pozytywnej decyzji o dofinansowanie nie konczy procesu zwiazanego z otrzymaniem srodkow. Przeszkoda jest brak jasno sprecyzowanych zasad rozliczania przyznanej dotacji oraz iloś i złozonoś dokumentacji, ktora musi byc przez przedsiebiorce gromadzona i dostarczona do instytucji rozliczajacej dany projekt. Kolejną płaszczyzną wyzwań są te leżące po stronie UE: • długie i skomplikowane procedury w celu pozyskania funduszy europejskich. Komisja Europejska okresliła scisłe wytyczne dotyczace zasad ubiegania sie o te srodki, ktore powinny byc rygorystycz- nie przestrzegane przez poszczegolnych odbiorcow, • coraz niższy poziom dofinansowania uzalezniony od lokalizacji projektu i wielkosci firmy średnio od 30–35% kosztow kwalifikowanych (od 01.01.2018 do 31.12.2020 dla obszaru m.st. Warszawy udział kosztow kwalifikowalnych wynosi 10%), • zagrożenie zwrotu wykorzystanych środków pomocowych w wyniku audytu przedstawicieli unijnego Europejskiego Trybunału Obrachunkowego, • wyśrubowane normy skorzystania z pomocy stwarzają zagrożenie niewykorzystania wszystkich do- stępnych środków unijnego dofinansowania przez przedsiębiorców (duża ilość aplikacji mała skala zatwierdzeń). Pierwszoplanowym zadaniem w obecnej perspektywie finansowej 2014–2020 jest wykorzystanie ca- łego dostepnego budzetu srodkow UE w możliwie najlepszy sposob pod wzgledem wpływu tych srodkow na zaplanowane w Strategii Europa 2020, SOR, Polityce Spójności i Umowie Partnerstwa cele społeczno-gospodarcze i terytorialne. W świetle przedstawionej analizy kluczem do sukcesu jest maksymalne, ale z drugiej strony jak najefektywniejsze wykorzystanie środków pomocowych m.in. przez pośrednio największego beneficjenta pomocy unijnej – sektor MSP. Uwzględniając pozostały czas, stosunkowo niski do upływającego czasu stopień wykorzystania unijnych środków oraz wciąż niewielką liczbę jakościowo dobrych i rentownych projektów nie jest to zadanie proste. Tymczasem od krótkoterminowych zdolności absorpcyjnych, jakości akwizycji sektora MSP oraz fi- nalnej efektywności pomocy zależy przeorientowanie, w dłużym horyzoncie, całej polityki rozwoju Państwa szczegółowo i kierunkowo wyznaczonej w SOR. Przedmiotowa strategia kreuje nowy model działan proro- zwojowych. Przy spodziewanie niższym w kolejnych perspektywach wsparciu unijnym nowy model sprzyjać ma pobudzaniu przemian strukturalnych przy znacznie większym udziale własnym.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 61 Przemysław Sawicki

Podsumowanie

Warunkiem rozwoju firm sektora MSP jest stały dostęp do zasobow kapitałowych50. Dostęp oznacza nie tylko faktyczne korzystanie z tych zasobow, ale w warunkach zmiennosci koniunktury gospodarczej rowniez otwarta mozliwoś korzystania z okreslonych zrodeł kapitału. Istotna role w procesie decyzyjnym zwiazanym z finansowaniem przedsiebiorstwa51 odgrywaja jakość zarządzania tzw kapitał intelektualny oraz źrodła i instrumenty determinujące montaż finansowy dla przyjetych celow rozwojowych. Firmy sektora MSP nalezy wspierac na każdym poziomie. Od ich responsywności gospodarczej zależą m.in. stan zatrudnienia, innowa- cyjność i konkurencyjność sektorowa decydująca np. o wejściu krajowych firm na jednolity rynek europejski. Analiza strategii finansowania małych i srednich przedsiebiorstw w Polsce wskazuje na wyrazne preferowanie funduszy własnych, kredytu kupieckiego i ostatecznie kredytu bankowego jako głownych zrodeł finansowa- nia52 tymczasem rozwoj MSP w duzej mierze warunkowany jest zracjonalizowaną łatwością pozyskiwania kapitału na finansowanie bieżcej działalnosci, a takze mozliwosciami finansowania inwestycji, w tym nabycia kapitałochłonnych srodkow trwałych. Wykorzystanie istniejącego w aktualnej perspektywie unijnego budże- tu dla Polski może stanowić ważne ogniwo realnego wsparcia tego sektora. W tym aspekcie rolą państwa na szczeblu krajowym i regionalnym winno być likwidowanie barier istotnie ograniczających właścicielom firm dostęp do alternatywnego zwłaszcza unijnego kapitału. W tym ostatnim zakresie państwo powinno wykazy- wać szczególną troskę przedkładającą proaktywność nad formalizm zachowań przedstawicieli administracji publicznej. Osiąganie trwałych efektów społeczno-gospodarczych zależy w równej mierze od przedsiębior- czości i innowacyjności jak i występującego między uczestnikami rynku kapitału społecznego. Zagadnienie te może stanowić ciekawy kierunek dla dalszych eksploracji naukowych.

Bibliografia: Audretsch D.B., Thurik A.R., What is new about new economy: Sources of the growth in the managed and entrepreneurial economies, “Industrial and Corporate Change” 2001. Audretsch D.B., Enterpreneurship, Innovation and Economic Growth, Edward Elgar Publishing, Chaltenham 2006. Baran B., Koordynacja polityki budzetowej w UE a spojnoś gospodarcza, [w:] M. Klamut (red.), Konkurencyjnoś i spojnoś w polityce rozwoju Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław 2011. Bartkowiak B., Flejterski S., Pluskota P., Fundusze i usługi pozyczkowe dla mikro, małych i srednich przedsiebiorstw, Difin, Warszawa 2006. Bielawska A., Znaczenie małych i średnich podmiotów dla rozwoju regionalnego, Ekonomista nr 3/1992. Bolton J.E., i in., Raport of Committee of Inquiry on Small Firms, London 1971. Brojakowska-Trzaska M., Kierunki kształtowania struktury kapitału w mikro, małych i srednich przedsiebiorstwach, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecin- skiego”, nr 854, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia”, 2015 nr 73. Dominiak P., Sektor MSP we współczesnej gospodarce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. Filip P., Kata R., Poszerzanie zrodeł kapitału a koszty finansowania zewnetrznego w małych i srednich przedsiebiorstwach. Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Nr 333, 2017. Hausner J. (red.), Raport: Konkurencyjna Polska: Jak awansować w światowej lidze gospodarczej? Kraków 2013. Julien P.A., Introduction, W: Julien, P.A., The State of the Art in Small Business and Entrepreneurship, Ashgate Publishing, Brookfield 2000.

50 Raport: Konkurencyjna Polska: Jak awansować w światowej lidze gospodarczej? (red.) J. Hausner, Kraków 2013, s. 39. 51 P. Filip, R. Kata, Poszerzanie zrodeł kapitału a koszty finansowania zewnetrznego w małych i srednich przedsiebiorstwach., Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, 2017 nr 333, s. 38. 52 M. Brojakowska-Trzaska, Kierunki kształtowania struktury kapitału w mikro, małych i srednich przedsiebiorstwach, „Zeszyty Nauko- we Uniwersytetu Szczecinskiego”, nr 854, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia” 2015 nr 73, s.16.

62 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) SME development in the context of EU support in the 2014–2020 perspective – dilemmas and challenges

Kawecka-Wyrzykowska E. (red.). Budzet dla Unii Europejskiej po 2013 roku: implikacje dla Polski, Katedra Integracji Europejskiej im. J. Monneta, Kolegium Gospodarki Swiatowej, Warszawa. 2013. Kołosowska B., Tokarski A., Tokarski M., Chojnacka E., Strategie finansowania działalnosci przedsiebiorstw, Oficyna Ekonomiczna, Krakow 2006. Kotler P.H., Caslione J.A., Chaotyka. Chaos. Zarządzanie i marketing w erze turbulencji, Warszawa 2009. Krajewski K., Determinanty rozwoju małych i srednich przedsiebiorstw, W: Małe i średnie przedsiębiorstwa na tle przeobrażeń systemowych w polskiej gospodarce, Warszawa 1999. Lachiewicz S., Zakrzewska-Bielawska A., Kierunki zmian w strukturach organizacyjnych, Acta Universitatis Lodziens, Łódź 2002. Masny A., Targalski J., Czynniki i warunki rozwoju przedsiebiorczosci w Polsce, W: Przedsiebiorczoś w okresie transformacji ustrojowej. Materiały z konferencji naukowej – Janowice’94, Krakow: Politechnika Krakowska 1995. Oreziak L., Finanse Unii Europejskiej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. Pachura A., Wiedza technologiczna jako czynnik konkurencyjnosci przedsiebiorstw, [w:] Budowanie przewagi konkurencyjnej przez podmioty na rynku krajowym i zagranicznym, (red.) M. Sipa, K. Wolniakowska, Wydawnictwo Politechniki Czestochowskiej, Czestochowa 2012. Pawlicki R., Strategia finansowa dla Polski 2014–2020. Fundusze unijne dla przedsiebiorczych. Difin, Warszawa 2014. Perkowski M., Żołnierski A., Kokot J., MSP i fundusze Unii Europejskiej, Przewodnik beneficjenta po programach operacyjnych w perspektywie finansowej 2014–2020, Warszawa 2015. Piasecki B., Dylematy polityki wspierania rozwoju sektora MSP w okresie transformacji, W: Uwarunkowania rozwoju sektora MSP w krajach Centralnej i Wschodniej Europy, (red.) B. Piasecki i Z. Konieczny, Wydawnictwo Uniwersytetu Łodzkiego, Łódź 1995. Piocha S., Gabryszak R., Zastosowanie zdolności menedżerskich w systemie funkcjonowania przedsiębiorstwa W: Ekonomia menedżerska dla MSP, (red.) S. Piocha, R. Gabryszak, Difin, Warszawa 2008 Rogut A., Małe i srednie przedsiebiorstwa w integracji ekonomicznej. Doswiadczenia Unii Europejskiej. Lekcje dla Polski, Łodz: Wydawnictwo Uniwersytetu Łodzkiego 2002. Safin K., Zarządzanie małą firmą, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 2003. Schumpeter J.A., Teoria rozwoju gospodarczego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1960. Szuszkiewicz-Idziaszek A., Rozwoj małych i srednich przedsiebiorstw w obliczu nowej perspektywy finansowej 2014–2020; Handel Wewnetrzny 2015, nr 3 (356). Targalski J., Przedsiebiorczoś i rozwoj firmy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Krakow 1999. Targalski J., Przedsiębiorczość i zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem, Difin, Warszawa 2014. Targalski J., Podstawy przedsiebiorczosci, Krakow: AE w Krakowie 1995. Thurik R., Small Firms, Entreprenership and Economic Growth, W: Small Business in Modern Economy, (red.) Acs Z.J., Carlsson B., Thurik R., Blackwell Publishers, Oxford 1996. Wolański R., Wpływ otoczenia finansowego na konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw, Warszawa, 2013. Zawistowski J., Ocena luki finansowej w zakresie dostepu polskich przedsiebiorstw do finansowania zewnetrznego. Wnioski i rekomendacje dla Polityki Spojnosci w okresie 2014–2020, Instytut Badan Strukturalnych, Warszawa 2013.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 63 Przemysław Sawicki

SME development in the context of EU support in the 2014–2020 perspective – dilemmas and challenges

Summary: The conclusions from observations, scientific research and economic analyzes conducted over the past few decades indicate that countries in which small and medium enterprises are the axis of the economy. They are characterized by greater resistance to economic crises. In these countries, there is a rare economic downturn and greater dynamics of economic growth. Increasingly, it is the companies from the SME sector that are the engine of progress and are the first to implement new work standards, gaining competitive advantages related to innovation and in terms of intellectual capital. At present, one of the most important factors affecting the development of the SME sector is the presence of Poland in the European Union and subsidiarity of the community of states consistent with Cohesion Policy in the field of leveling regional potentials. That is why running a business by domestic enterprises should characterize the effective acquiring of external capital within, among others, targeted European funds. The purpose of this article is to present dilemmas and challenges that the state-owned SME sector faces in the area of their support in the context of their further development and impact on the economy.

Key words: SME development, equalizing potentials, competitiveness of the economy, EU funds, Partnership Agreement, Responsible De- velopment Strategy

64 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) prof. Ignacy H. Chrzanowski

LE ROI EST MORT, VIVE LE ROI! On NAFTA and USMCA

Summary: The present paper is an essay that presents the author’ brief contribution to the discussion on the North American trade agreement, formerly known as NAFTA. It is written from an independent perspective and involves no political affiliation. NAFTA, which during its almost 25 years of existence, proved a successful mechanism of trade growth, came under attack by President Trump who judged it detrimental to the U.S. economy and threatened to dismantle it altogether. He subsequently retreated from his initial position and let NAFTA, now known as USMCA or the U.S.-Mexico-Canada trade agreement, survive the crisis with some lesser changes. However, the recent loss of the Conservative majority in the lower chamber of Congress, may render the President’s position with respect to economic policies more vulnerable in view of the majority for the Democrats. The new situation in the Congress may have a direct impact on USMCA as well. At the completion of the 20-odd-year period of its existence the North American Free Trade Agreement (NAFTA) had to be renegotiated, especially amidst President Trump’s repeated vows to dismantle it on the grounds of its detrimental impact on the American economy. The present paper is looking at this renegotiating process. It is describing its most salient points, including a concise description of what is going to change and what will remain as before. It points out to the advantages and disadvantages of what is now referred to as NAFTA 2.0 or USMECA (The US-Mexico-Canada trade agreement).

Key words: NAFTA Agreement, NAFTA 2.0, conflict of interest, country position, advantages and disadvantages, free trade, U.S., Canada, Mexico, tariffs, economic growth

Introduction

“Le roi est mort, vive le roi!‘’ This age-old exclamation perfectly fits into the melodrama surrounding the renegotiation of the North-American Free Trade Agreement (NAFTA), following President Donald Trump’s vow to dismantle, or at least completely restructure, the 20-odd – year – old agreement, which he was finding detrimental to America’s interests. After the initial vow to pursue his objective, President Trump had some- what mitigated his stance and let NAFTA survive the crisis albeit under a different name: United States-Mexi- co-Canada, or USMCA, trade agreement, which is also referred to as NAFTA 2.0. Yet NAFTA has proven extremely successful over a period of over 24 years of its existence. Trade among the three partners quadrupled and this greatly contributed to economic growth of the member countries. That NAFTA has been asymmetric in certain areas is beyond doubt, but overall the advantages of the agreement cannot be denied. It is now a $21 trillion-dollar regional market, accounting for only 7% of the world’s population but generating 28% of global GDP1. The present paper is an attempt to put NAFTA and its successor - USMCA into some perspective; what has actually changed and what remains as before. Plus ça change…

What was NAFTA hitherto fore?

NAFTA took effect on January 1, 1994 under President Bill Clinton, who pushed it through the US Congress. However, the ground for the pact was laid much earlier by Ronald Reagan and the Canadian

1 Th. F. McLarty, J. D. Negroponte, A NAFTA without Canada? Unthinkable. Detroit Free Press of September16, 2018.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 65 prof. Ignacy H. Chrzanowski

Prime Minister Brian Mulroney in Quebec City (1988), when the two leaders signed an agreement known as FTA or CUFTA2. President George H.W. Bush signed NAFTA on Oct. 7, 1992, setting the stage for the congressional approval of the agreement that came into effect on January 1, 1994. NAFTA has been successful right from the outset, but it was criticized from all sides for its failure to ad- dress, let alone solve, some critical issues, such as, for example, immigration, protection of the environment, cultural heritage, etc. However, the critics of NAFTA were all too easily disregarding the fact that it was just a trade agreement aimed, first and foremost, at reducing and then eliminating most of the tariffs and other obstacles to trade3. In the latter field the gains from NAFTA are undeniable. Intra-NAFTA trade grew exponen- tially, and the agreement quickly became the largest trade block in the world. The initial structure of the NAFTA agreement which, incidentally, had been modified several times during the quarter century of its existence4 included the following components5.

PREAMBLE

PART ONE: GENERAL PART

PART TWO: TRADE IN GOODS

PART THREE: TECHNICAL BARRIERS TO TRADE

PART FOUR: GOVERNMENT PROCUREMENT PART FIVE: INVESTMENT, SERVICES AND RELATED MATTERS PART SIX: INTELLECTUAL PROPERTY

PART SEVEN: ADMINISTRATIVE AND INSTITUTIONAL PROVISIONS

PART EIGHT: OTHER PROVISIONS ANNEXES

On the whole the Agreement was composed of 22 chapters and 7 annexes. It is noteworthy that NAFTA had been managed by a reduced number of bureaucrats whose number was a fraction of what the European Union represented. The Secretariat that included three national sections: the U.S. Section, Canadian Section and Mexican Section, permanently employed only a handful of people. That might have been a partial explanation of the success of NAFTA. However, the truth may not be that clear-cut. NAFTA benefited not only Mexico, but also, if not principally, the American consumers who were purchasing cheaper goods now available throughout North Amer- ica. Had it not been for NAFTA, the place of the Mexican exports to the U.S. would have been taken by China or other countries6. The staunchest critics of NAFTA wield the loss of jobs argument rather uncritically, adding fuel to a strongly politicized polemic aimed principally at scaring the populace at large who does not perceive the issue in global terms. An average American is averse to any transfer of his/her workplace to another country, and pays little or no attention to genuine economic argumentation. True, certain jobs might have gone south of the border, but scores of other jobs had been created, a large portion of which were high- paid jobs in the service sector, such as consultancy, design, financial sector, health care and the like. While

2 The Canada-U.S. Free Trade Agreement. Synopsis. Department of Foreign Affairs. Ottawa, December 1987. Vol.I-XII. 3 Anderson S., Cavanagh J., Lessons of European Integration for the Americas. Institute for Policy Studies. Washington. D.C., February 2004. 4 The Canada-U.S.: op. cit. 5 Ibidem. 6 NAFTA, 20 Years Later: Do the Benefits Outweigh the Costs? Wharton@Knowwledge. University of Pennsylvania, February 14, 2014. Anderson S., Cavanagh J.: Lessons 66 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) LE ROI EST MORT, VIVE LE ROI! On NAFTA and USMCA no one can precisely quantify the gains of NAFTA against the costs in-as-much as jobs are concerned, the macroeconomic indicators, such as for instance the overall growth of trade, low unemployment (at the time of writing this article- November 2018- the U.S. unemployment rate stood at 3.6%) and other indicators cannot be denied. A report by the U.S. Chamber of Commerce7 had been unequivocal. It stipulates among other things that since NAFTA entered into force in 1994, trade with Canada and Mexico has nearly quadrupled to $1.2 trillion annually, and the two countries buy more than one-third of U.S. merchandise exports. Trade with Canada and Mexico supports nearly 14 million U.S. jobs, and nearly 5 million of these jobs are supported by the increase in trade generated by NAFTA, according to a comprehensive economic study commissioned by the U.S. Chamber of Commerce8. But Robert Scott9 is unconvinced and claims that the Department’s data is skewed. He puts it in very straightforward terms: “The U.S. economy has grown in the past 20 years despite NAFTA, not because of it”, argu- ing that the claims by the Chamber of Commerce are misleading and the loss of the U.S. jobs to Mexico had been irreversible. It would be hard to prove Robert Scott right or wrong in a way that would leave no doubt in either. It is true that some jobs in the U.S. went to Mexican companies but the question remains: what would happen to these jobs had there been no free trade? At 40$/h or more of labour cost, a U.S. car manufacturer would not be competitive; neither on the internal market nor in export markets. U.S. consumer is the ultimate winner, after all. In order to tackle the question of whether NAFTA was beneficial to the three partners of the agreement one should refer to chart 1 below. It is a succinct presentation of pros and cons of NAFTA for the member countries.

1. Chart of NAFTA Pros and Cons

List Pros Cons Worth It?

Trade Increased. Yes 682,900 U.S. manufacturing jobs lost in some Jobs Created 5 million U.S. jobs. Yes states. Wages Average wages increased. Remaining U.S. factories suppressed wages. Yes Forced jobless Mexicans to cross the border Immigration No illegally. U.S. unions lost leverage. Mexican workers were Workers No exploited. Canada exploited shale fields. Mexican Environment No environment deteriorated. Oil Costs less in the United States. Improved Mexican economy. Yes

Food U.S. costs lower Mexican farmers went out of business. No U.S. finance and health care exports Services Put Mexican companies out of business. Yes increased. FDI Increased. None. Yes More competitive bidding on Government Spending Yes government contracts.

Source: K. Amadeo, Why NAFTA’s Six Advantages Outweigh Its Six Disadvantages. Updated October 02, 2018.

7 NAFTA Triumphant: Assessing Two Decades of Gains in Trade, Growth and Jobs of October 27, 2015. 8 Ibidem. 9 NAFTA 20 years, op. cit.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 67 prof. Ignacy H. Chrzanowski

Some comments on the contents of the chart above are worthwhile. While the figures we quote are known, they have the credit of detailing the issues, including those which may be controversial. All the figures presented below have been derived from K. Amadeo10.

Basically there are six advantages of NAFTA for the member countries: (1) The quasi-total elimination of tariffs has boosted the trade; it stood at some $ 1.14 trillion a year and quadrupled since the inception of the agreement. Every economics student knows that where there is trade there is growth. While the trade balances of the member states may well be asymmetric, but this is the result of the low competitiveness of the U.S. economy which finds it hard to compete on the international markets. Moreover, the U.S. trade deficit with Mexico is a fraction of its deficit with China and the latter might have been much bigger had there not been NAFTA. The comparative advantage of intra-NAFTA trade stems, among other things, from geography and lower transportation costs compared with the Far East countries. These lower transportation costs are the reason why the economies of the NAFTA member states are so complementary to each other. No wonder Mexico has taken over from Japan her role of the main supplier for the U.S. automotive market, while Canada is the major car parts supplier. To claim that Mexico has taken so many jobs from the U.S. manufacturing industry, and principally from its automotive sector, may appear tantamount to hypocrisy if this issue is analysed in isolation from the other macroeconomic factors. Between 1993, the year before NAFTA went into effect, and 2016, U.S. agricultural exports to Canada and Mexico rose by more than 400%, from $8.9 billion to $38.1 billion, according to a Washington Post report. Mexico and Canada are now the most important overseas markets for U.S.-grown produce including corn and soybeans, apples and high- fructose corn syrup, the report said. (2) NAFTA, according to K. Amadeo11, contributed to increased trade and a greater trade induced increased economic growth. He claims this growth was 0.5% higher on an annual basis. Three industries have benefited from this growth: agriculture, automotive sector and service sector, and in particular financial and health services. This stands in contrast with the view of R. Scott that economic growth in the U.S. occurred not thanks to NAFTA but despite it. (3) Stronger economic growth created jobs. U.S. exports to Mexico and Canada led to the creation of almost 5 million new American jobs. During the first four years of NAFTA’s existence (1994–1998), the U.S. manufacturing industry sector created 800,000 jobs. (4) Foreign direct investment (FDI) more than tripled its volume. The U.S. businesses invested $452 billion in the other two countries, while the Canadian and Mexican companies invested $240.2 billion in the United States. That helped U.S. manufacturing, insurance, and banking companies. (5) NAFTA lowered prices. U.S. oil imports from Mexico cost less, not only because NAFTA eliminated tariffs, but also because of lower shipping costs. The same relates to imports from Cana- dian oil sands. Combined, these factors reduced America›s reliance on oil from the very volatile Middle East oil fields. Low-cost oil reduces gasoline prices, which in turn reduces transportation cost for other economic sectors. As a result, consumers in all three countries enjoy lower food prices. (6) NAFTA helped with government spending across the board, because each nation’s government contracts became available to suppliers throughout NAFTA. That helped to increase competition and to reduce costs.

10 K. Amadeo, Why NAFTA’s Six Advantages Outweigh Its Six Disadvantages. Updated October 02, 2018. 11 Ibidem.

68 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) LE ROI EST MORT, VIVE LE ROI! On NAFTA and USMCA

But NAFTA also had its negative sides. These according to K. Amadeo could be summarized as fol- lows12: (1) NAFTA has led to the loss of 500,000-750,000 U.S. jobs. Most were in the manufacturing industries in California, New York, Michigan, and Texas. Many manufacturing companies moved to Mexico because of the cheaper labour there. The automotive, textile, computer, and electrical appliance industries were the most affected ones. (2) Job migration kept a lid on wage increases. Companies threatened to move to Mexico to keep workers from joining unions. Without the unions, workers were losing their bargaining power. This strategy was very successful and became standard operating procedure for companies. Between 1993 and 1995, half of all companies used it. By 1999, that rate had grown to 65 percent. (3) NAFTA put Mexican farmers out of business. It allowed U.S. government-subsidized farm products into Mexico. Local farmers could not compete with the subsidized prices of imported produce. As a result, 1.3 million farmers were put out of business, according to the Economic Policy Institute. It forced unemployed farmers to cross the border illegally to find work. In 1995, there were 2.9 million Mexicans living in the United States illegally. It increased to 4.5 million in 2000, most likely due to NAFTA. The recession drove that figure to 6.9 million in 2007. In 2014, it fell to 5.8 million, roughly double where it was before NAFTA13. (4) Unemployed Mexican farmers went to work in substandard conditions in the maquiladora system. Maquiladora designates United States-owned companies who employ Mexican workers near the border. They cheaply assemble goods for export back into the United States. The program expanded to employ 30 percent of Mexico’s labour force. (5) U.S. companies contributed to the degradation of the Mexican environment to keep costs low. Agribusiness in Mexico used more fertilizers and other chemicals. The result was $36 billion more per year in pollution costs. Rural farmers were forced into marginal land to stay in business. They cut down 630,000 hectares of forests per year. That deforestation contributes to global warming. (6) NAFTA allowed Mexican trucks access into the United States. Mexican trucks are not of the same safety standards as American trucks. Congress neither legislated this nor put the rules into effect. The above review of pros and cons of NAFTA, despite its simplified and succinct form, provides an objective insight into the problem. One could only add that some of the negative sides of NAFTA are the result of a limited nature of the agreement which focuses mostly on economic issues. By no means can it be compared to the highly regulated European Union, which fact will always contribute to the controversy around NAFTA and its successor- USMCA.

From NAFTA to USMCA

After months of negotiation and the impasse relating to the possible exclusion of Canada from the deal, pushed forward by President D. Trump, on September 30th 2018 a renegotiated agreement between the U.S., Mexico and Canada, now known as USMCA, was signed. To some observers it is a new type of a free trade agreement; to others little has changed, let alone giv- ing President Trump the feeling of having the upper hand in some areas. Needless to say the new agreement will take time to pass through all the legislatures in due form.

12 Ibidem. 13 NAFTA’s Impact on the U.S. Economy: What Are the Facts? Economic Policy Institute Sep 06, 2016.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 69 prof. Ignacy H. Chrzanowski

The most important changes between the old NAFTA and USMCA relate to several main areas14: International settlement dispute: A system that allows NAFTA countries to rely on an independent body to resolve disputes will remain intact. Canada on its part had insisted on keeping this provision, known as Chapter 19. Dairy: One of the main areas of contention that from the outset of negotiations affected the U.S’. and Canada’ positions. President Trump was accusing Canada of unfair trade practices and extremely high import duties levied by Canada on imported U.S. dairy products. In 2016, Canadian farmers received an average price of C$0.79 a litre for milk, compared with C$0.49 on average for US farmers15. United States will be allowed to increase dairy exports into Canada, a win for Mr. Trump, who had insisted on greater access for United States dairy farmers. It is noteworthy that this issue was one of the main areas of disagreement between U.S. and Canada which feared that cheaper agriculture products from U.S. would destroy Canadian dairy industry. The strongest opposition came from Quebec where dairy farmers survive thanks to quotas that keep high prices of dairy products. Obviously that hurts the consumers who have to pay more for these products as would be the case with imported goods. It remains to be seen how the new arrangements will actually work. Already there are critical voices against imported dairy U.S. products which are considered of a lower quality compared to domestic production. But President Trump had a very limited room for maneuver in this respect if one remembers that in 2017 US farmers dumped almost 100m gallons (close to a half billion litres) of surplus milk. Automobiles. The new agreement requires a higher percentage of a car to be manufactured in North America (75% as compared to 62.5% under the old NAFTA) to qualify for zero tariffs. For the first time, the deal requires that a percentage of any vehicle that qualifies for zero tariffs must be manufactured in a factory where the average production wage is at least $16 an hour. That provision will hurt the Mexican automotive plants, the few of which can pay such wages to their workers. Tariffs — steel and aluminum tariffs levied by U.S. remain in place on Canada and Mexico, pending further negotiations. Canada and Mexico secure at least a partial exemption from any potential future American tariffs on automobiles.

The battle of NAFTA – who is the winner?

It is perhaps too early to pick up the winners and losers in what one could colloquially term “a battle of NAFTA”. Despite the grim prospects for the renewed agreement at the start of negotiations earlier this year, especially with President Trump’s hardly veiled threats to scrap it, NAFTA survived in an almost unscathed form. This can be a good lesson for the others; how to eat the cake and still have it. Canada and Mexico pre- served their roles in the Agreement, at the price of certain concessions, of course, and President Trump could also claim a victory. But the essence of the deal remained basically intact, despite an odd new name which few people will retain at the first attempt. NAFTA survived because it well served its purpose despite open hostility of its adversaries and many unsolved problems as well as its asymmetric nature. It helped economic growth through increased trade and made good use of comparative advantages. Whatever its new name will be; NAFTA 2.0 or USMCA, it will probably be around for years to come. To put it simply; NAFTA survived because it serves well the consumers of North America. Yet there still remain uncertainties surrounding the new NAFTA, or USMCA. One of the most important ones relates to the legislative process, especially in the U.S. President Trump will no longer enjoy the majority in the lower house of Congress having lost it to Democrats in the mid-term elections of November 6, 2018. It is no secret that the Democrat-dominated House of Representative will not endorse many of Mr. Trump’s initiatives. And NAFTA will be in the centre of the congressional debate.

14 Ch. Riley, Trump decision to kill TPP leaves door pen to China. January 24, 2017. 15 J. Barber, Why Canadian milk infuriates Donald Trump. The Guardian, June 9, 2018.

70 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) LE ROI EST MORT, VIVE LE ROI! O porozumieniach NAFTA i USMCA

Some conclusions

There was a point of time when many observers thought President Trump would deliver on his elec- toral campaign promise to demolish NAFTA16. Never before was this threat closer to becoming reality than at the time when he pushed for a bilateral pact with Mexico in late summer of 2018. Combined with Prime Minister Trudeau’s staunch opposition to con- cede on several points17, and in particular on trade in dairy products regardless how insignificant in numeric terms it was, the threat for Canada of being left out was very real. Yet common sense prevailed and NAFTA is still there. No matter how much criticism it will draw from all the corners, it will continue. Of many advantages it has, keeping away China’s further expansion into North America, and the U.S. in particular, is of great significance. It will also provide a workable alternative to other trade pacts, such as for instance the Trans-Pacific deal, from which the U.S. had withdrawn at President Trump’s insistence18.

Bibliography: Amadeo K., Why NAFTA’s Six Advantages Outweigh Its Six Disadvantages. Updated October 02, 2018 Anderson S., Cavanagh J., Lessons of European Integration for the Americas. Institute for Policy Studies. Washington. D.C., February 2004 Barber J., Why Canadian milk infuriates Donald Trump. The Guardian, June 9, 2018 Blatchford A., Trudeau Says ‘No NAFTA Deal Is Better Than A Bad NAFTA Deal’. Canadian Press, August 2018 Donolo. P., NAFTA is dead and Canada should move on. The Globe and Mail. June 1, 2018 McLarty Th. F., Negroponte J. D., A NAFTA without Canada? Unthinkable. Detroit Free Press of September16, 2018 NAFTA’s Impact on the U.S. Economy: What Are the Facts? Economic Policy Institute Sep 06, 2016 NAFTA Triumphant: Assessing Two Decades of Gains in Trade, Growth and Jobs of October 27, 2015 NAFTA, 20 Years Later: Do the Benefits Outweigh the Costs? Wharton@Knowwledge. University of Pennsylvania, February 14, 2014 The Canada-U.S. Free Trade Agreement. Synopsis. Department of Foreign Affairs. Ottawa, December 1987 Trump’s decision to kill TPP leaves door open for China by Charles Riley, January 24, 2017 U.S. and Canada Reach Trade Deal to Salvage NAFTA. The New York Times of September 30, 2018

LE ROI EST MORT, VIVE LE ROI! O porozumieniach NAFTA i USMCA

Streszczenie: Z chwilą wygaśnięcia ponad 20-letniego okresu obowiązywania porozumienia NAFTA zaistniała konieczność renegocjacji jego postanowień, szczególnie w świetle powtarzanych wielokrotnie gróźb Prezydenta Donalda Trumpa unieważnienia go jako układu szkodzącego interesom amerykańskiej gospodarki.Niniejszy artykuł zwięźle charakteryzuje proces renegocjacji, wskazując na najbardziej istotne elementy porozumienia, z uwzględnieniem najważniejszych zmian jakie wprowadza NAFTA 2.0, nazywana również porozumieniem handlowym USA, Meksyku i Kanady. Prezentowany artykuł przedstawiony w formie eseju, odzwierciedla wyłącznie osobiste opinie autora.

Słowa klucze: Umowa NAFTA, NAFTA 2.0, konflikt interesów, pozycja kraju, zalety i wady umów międzynarodowych, wolny handel, USA, Kana- da, Meksyk, taryfy, wzrost gospodarczy

16 P. Donolo, NAFTA is dead and Canada should move on. The Globe and Mail. June 1, 2018. 17 A Blatchford, Trudeau Says ‘No NAFTA Deal Is Better Than A Bad NAFTA Deal’. Canadian Press, August 2018. 18 Ch. Riley, January 24, 2017.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 71

Milena Krymowska Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytet Szczeciński

Ekoinnowacje w sektorze budowlanym

Streszczenie: Artykuł ma na celu wyjaśnienie pojęcia ekoinnowacji, jej znaczenia w rozwoju współczesnych przedsiębiorstw oraz wymagań jakie stawia współczesna gospodarka w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego. Przytoczono główne korzyści wdrożenia ekoinnowacji do organizacji oraz opisano najczęściej pojawiające się bariery ich wprowadzenia. Tak samo jak w przypadku innowacji, pojęcie jest bardzo trudne do zdefiniowania. Ma ono na celu nie tylko działania zgodne z polityką proekologiczną, ale także obniżenie kosztów przedsiębiorstwa. Na przykładzie branży budowlanej zostały przedstawione działania jakie przedsię- biorstwa w niej działając podejmują postępując zgodnie z rozwojem gospodarczym i polityką proekologiczną.

Słowa kluczowe: ekoinnowacje, innowacje, rozwój gospodarczy, ochrona środowiska, polityka proekologiczna

Wprowadzenie

Analizując zmiany zachodzące w gospodarce należy zwrócić szczególną uwagę na problem ochrony środowiska naturalnego. Wiąże się to z coraz większym naciskiem na przedsiębiorstwa i koniecznością wdra- żania przez nie nowych systemów zarządzania środowiskiem oraz wprowadzania poszczególnych rodzajów ekoinnowacji. Współczesne przedsiębiorstwa dążą do uzyskania przewagi konkurencyjnej na rynku wdraża- jąc do swoich organizacji różnego rodzaju innowacje w postaci nowoczesnych produktów, usług, procesów, a także metod zarządzania. Ma to na celu wyróżnienie przedsiębiorstwa na tle konkurencji i osiągnięcie pozycji lidera w danej dziedzinie działalności. Podążając za zmieniającym się otoczeniem i preferencjami konsumen- tów współczesne przedsiębiorstwa zobowiązane są działać zgodnie z obowiązującą polityką proekologiczną. Takie funkcjonowanie przysporzy korzyści zarówno samej organizacji jak i również otaczającej ją gospodarce. Celem artykułu jest wyjaśnienie jak działania ukierunkowane na innowacyjność wpływają na poprawę przewagi konkurencyjnej organizacji. Skupienie się przedsiębiorstwa na problemach związanych z ochroną środowiska prowadzi do realizacji ekoinnowacji, co w perspektywie czasu może przyczynić się do poprawy jej pozycji konkurencyjnej. W pracy przedstawione zostały również typy innowacji z punktu widzenia ich przedmiotu i przeznaczenia, korzyści dla przedsiębiorstwa wynikające z działań zgodnych z polityką proeko- logiczną, a także bariery jakie napotyka przedsiębiorstwo starające się wdrożyć ekoinnowacje. Jako metodę badawczą zastosowano krytyczną analizę literatury przedmiotu.

Ekoinnowacje – charakterystyka i rodzaje

Od dawna wiadomo, iż znaczący wpływ na rozwój przedsiębiorstwa oraz wzmocnienie przewagi konkurencyjnej na rynku ma wdrożenie do organizacji innowacji. Pojawia się ona praktycznie w każdej dziedzinie naszego życia, pozwala na zdobywanie nowych rynków zbytu i zwiększenie lojalności klientów. W ostatnim czasie bardzo popularne i pożądane przez firmy stało się pojęcie ekoinnowacji. Ma ono na celu połączenie znaczenia innowacji (wdrożenia na rynek nowego, bądź znacznie udoskonalonego produktu lub usługi) z działaniami związanymi z przestrzeganiem zasad ochrony środowiska naturalnego. Poniżej

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 73 Milena Krymowska zostało przytoczonych kilka definicji pochodzących z literatury objaśniających naukowe podejście do ekoinnowacji. Ekoinnowacja jest interpretowana jako innowacja, która ma na celu redukowanie procesów gospodarczych, które negatywnie oddziałują na środowisko przyrodnicze1. B. Ziółkowski przedstawia ekoinnowację jako proces zmierzający do wprowadzenia i rozwoju przez organizację nowych produktów, procesów dostarczających korzyści nie tylko dla przedsiębiorstwa, ale także pozytywnie oddziałujących na środowisko naturalne2. Innowacje ekologiczne, inaczej zwane ekoinnowacjami należy definiować jako innowację ukierunko- waną na zapobieganie, minimalizowanie, ograniczanie, redukcję i poprawę zniszczeń w środowisku tj. powietrza, wody, zasobów naturalnych oraz gleby. Odnosi się to przede wszystkim do zniszczeń wynikających z nadmiernego hałasu oraz ekosystemu. W literaturze można spotkać wiele różnorodnych typów ekoinnowacji. Z punktu widzenia ich przedmiotu wyróżniamy3: • Ekoinnowacje produktowe – jest to wprowadzenie na rynek nowych bądź znacznie udoskonalo- nych produktów i usług w dziedzinie ekologii ukierunkowanych na realizację celów w tym obszarze. Bardzo dobrym przykładem jest zastępowanie wykorzystywanych dotychczas surowców materia- łami przyjaznymi dla środowiska, wykorzystywanie produktów o znacznie zmniejszonym poborze energii elektrycznej. Wymienić tutaj należy np. energooszczędne pralki, lodówki itp. • Ekoinnowacje procesowe – polega na wprowadzeniu do produkcji nowej bądź znacznie udoskona- lonej metody wytwarzania produktów lub usług. Są to wszelkie metody produkcji minimalizujące negatywne oddziaływanie na otaczające nas środowisko naturalne. • Ekoinnowacje organizacyjne – jest to ukierunkowanie organizacji, jej zasad i personelu na problemy ochrony środowiska. Przytoczyć tutaj należy przede wszystkim wdrożenie do przedsiębiorstwa systemu zarządzania jakością ISO 14000, powołanie zespołu pracowniczego realizującego zadania związane z polityką proekologiczną oraz uwzględnienie w przepisach i zasadach panujących w organizacji przestrzeganie zasad ochrony środowiska. • Ekoinnowacje marketingowe – jest to stosowanie się do zasad proekologicznych w działaniach marketingowych. Objawia się to w momencie wykorzystywania do produkcji opakowań surowców przyjaznych środowisku, promocji produktu z uwzględnieniem rozwiązań ekologicznych. Przykład: ekoopakowania, ekoetykiety.

Odmienny podział ekoinnowacji przedstawił w swojej literaturze K. Rennings. Są to następujące typy4: • Ekoinnowacje technologiczne – są to produkty i procesy technologiczne, które mają za zadanie ograniczyć powstawanie zanieczyszczeń. Opiera się to na wprowadzaniu do produkcji materiałów przyjaznych dla środowiska naturalnego, wykorzystywaniu w niej maszyn i urządzeń minimalizują- cych emisję spalin oraz wykorzystywanie energii elektrycznej. • Ekoinnowacje społeczne – są to wzorce konsumpcyjne, nawyki oraz zachowania społeczeństwa w kontekście ochrony środowiska. Polega to na zwiększeniu świadomości społeczeństwa na temat zagrożeń jakie czekają środowisko naturalne, jeżeli ludzie nie będą o nie dbali. • Ekoinnowacje organizacyjne – doskonałym przykładem są tutaj sfery „zielonych” prac badawczo- -rozwojowych, ekoaudyty. • Ekoinnowacje instytucjonalne – są to organizacje działające na całym świecie, które za główny cel mają ochronę środowiska w kontekście dążenia do zrównoważonego rozwoju.

1 M. Kanerva, A. Arundel, R. Kemp, Environmental Innovation: Using Qualitative Models to Identify Indicator for Policy, United Na- tions University Working Papers Series, Maastricht 2009. 2 M. Graczyk, L. Kaźmierczak-Piwko, Uwarunkowania dla tworzenia wiedzy i innowacji ekologicznych w przedsiębiorstwie, „Studia i Materiały Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą”, nr 45, 2011, s. 37. 3 Podręcznik Oslo, Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. Wydanie trzecie, OECD, Warszawa 2008, s. 19. 4 K. Rennings, Towards a Theory and Policy of Eco-innovation – Neoclassical and Co – Evolutionary Perspectives, ZEW Discussion Papers, 1998, s. 5–6.

74 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Ekoinnowacje w sektorze budowlanym

Główny Urząd Statystyczny przedstawia ekoinnowację jako nowy bądź znacznie udoskonalony produkt, usługę, proces lub metodę, które mają za zadanie przynosić korzyści dla środowiska naturalnego w po- równaniu do rozwiązań alternatywnych5.

Korzyści i bariery wdrażania ekoinnowacji

Wyraźne zmiany zachodzące w otoczeniu przedsiębiorstw, rosnące wymagania konsumentów oraz coraz większy nacisk na ochronę środowiska prowadzi do konieczności wdrażania przez organizację nowych metod produkcji, zarządzania środowiskiem naturalnym. Podstawowym celem innowacji stają się działania przysparzające korzyści dla środowiska naturalnego. Do podstawowych korzyści powstających podczas produkcji oraz użytkowania produktu zalicza się6: • Zmniejszenie materiałochłonności na jednostkę wyrobu; • Zmniejszenie energochłonności na jednostkę wyrobu; • Obniżenie emisji dwutlenku węgla przez organizację; • Wykorzystywanie materiałów bardziej przyjaznych dla środowiska; • Recykling odpadów, materiałów, surowców; • Obniżenie zużycia energii; • Redukcja zanieczyszczeń powietrza, gleby, wody; • Możliwość recyklingu produktu po okresie jego użytkowania. Jednakże wdrażanie ekoinnowacji przysparza korzyści nie tylko dla środowiska naturalnego, ale także dla organizacji je wdrażającej. Są to przede wszystkim korzyści wynikające z osiągnięcia przewagi konkurencyjnej na rynku, podniesienia prestiżu organizacji, zdobycia nowych certyfikatów oraz w wielu przypadkach stania się liderem na rynku w danej branży. W literaturze bardzo dużo mówi się o barierach wdrażania ekoinnowacji w przedsiębiorstwach. Można je podzielić na następujące typy7: • Bariery prawne – niejasne i niesprecyzowane przepisy prawne, ciągłe zmiany zasad i procedur, które zniechęcają inwestorów do podejmowania ryzyka. Dobrym przykładem, aby zachęcić przedsiębior- ców do inwestowania w innowacje ekologiczne byłoby stworzenia jasno sprecyzowanych wymo- gów i zasad dotyczących możliwości zdobycia wszelkich certyfikatów jakościowych oraz wymogów jakie firma powinna spełniać, aby otrzymać dofinansowanie na działania związane z polityką pro- ekologiczną. • Bariery ekonomiczne – brak odpowiedniego dofinansowania ze strony Państwa, zbyt niskie środki finansowe w przedsiębiorstwie, wysokie koszty ryzyka, niepewność inwestycji. • Bariery popytowe – zbyt mało widoczny popyt na rynku, rynek zdominowany przez lidera, problem w wypromowaniu produktu ekologicznego na rynku przez nieufność odbiorców. • Bariery technologiczne – zbyt mała dostępność technologii, wysokie koszty produkcji, przestarzała infrastruktura ograniczająca rozwój gospodarki. • Bariery sfery badawczo-rozwojowej – brak wsparcia instytucji naukowych, zbyt niskie dofinansowanie projektów, niesprecyzowane wymagania projektowe. • Bariery kadrowe – brak odpowiedniej wiedzy wśród pracowników, brak wykwalifikowanej kadry zajmującej się działem ochrony środowiska, niechęć do zmian i podejmowania ryzyka. • Bariery współpracy – brak odpowiednio dobranych współpracowników, dostawców. Utrudniony dostęp do informacji i wiedzy niezbędnej do realizacji projektów.

5 Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2006–2009, GUS, Warszawa 2010. 6 Ibidem. 7 A. Ryszko, Proaktywność przedsiębiorstw w zarządzaniu środowiskiem, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2007, s. 129–130.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 75 Milena Krymowska

Ekoinnowacje w branży budowlanej

Ekoinnowacje mają pozytywny wpływ na rozwój gospodarczy kraju. Ich zadaniem jest wprowadzanie na rynek zmian dotyczących produkcji i konsumpcji poprzez znaczne udoskonalanie dotychczasowych usług, technologii, wyrobów czy działań. Wszelkie te czynności są wykonywane w oparciu o dobro środo- wiska naturalnego i dążą zarówno do poprawy funkcjonowania współczesnej gospodarki jak i zwiększenia pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Od wielu lat innowacje ekologiczne bardzo dużą rolę odgrywają w branży budowlanej. W związku z postępującym rozwojem gospodarczym firmy w coraz większym stopniu dysponują sprzętem budowlanym opartym na najnowszych technologiach spełniających wszelkie normy związane z polityką proekologiczną, działają w oparciu o surowce pochodzące z lokalnych rynków, dążą do redukcji zanieczyszczeń i emisji ga- zów8. Do wymienionych wyżej zmian dotyczących podejścia sektora budowlanego do środowiska naturalnego w głównej mierze miały wpływ rosnące i ciągle zmieniające się wymagania konsumentów, rygorystycz- ne zmiany w przepisach i dyrektywach oraz zwiększone normy budowlane i jakościowe. Aby przełamać stereotyp o tym, iż budownictwo negatywnie oddziałuje na środowisko naturalne po- wstała koncepcja zrównoważonego budownictwa opierająca się głównie na wdrażaniu w omawianą bran- że innowacji ekologicznych. Koncepcja ta ma na celu wznoszenie budynków i budowli w oparciu o zasady ochrony środowiska naturalnego. Przejawia się to oszczędnością wykorzystywania surowców naturalnych, wykorzystywaniem materiałów przyjaznych środowisku, redukcją zanieczyszczeń oraz dbaniem o zapewnienie terenów zielonych. Zakres działań jakie firmy budowlane realizują w kontekście ochrony środowiska jest bardzo szeroki. Do głównych z nich zaliczyć należy przede wszystkim: • Pozostawienie terenu prac po zakończonej inwestycji w stanie sprzed rozpoczęciem budowy; • Ograniczenie do minimum konieczności niszczenia roślin, wycinki drzew. Jak tylko możliwe prze- sadzanie roślin w inne miejsca, tworzenie terenów zielonych; • Zabezpieczenie drzew i roślin przed możliwymi uszkodzeniami mechanicznymi związanymi z pro- wadzeniem budowy; • Ograniczenie do minimum przekształceń w powierzchni terenu; • Przerwanie robót budowlanych w momencie pojawienia się na placu budowy zwierząt objętych ochroną gatunkową oraz ptactwa w okresie lądowym; • Monitorowanie budowy od rozpoczęcia do momentu jej zakończenia przez odpowiednie służby (np. ornitologa); • Dążenie do wykorzystywania przy budowie surowców pochodzenia lokalnego; • Zabezpieczenie zbiorników wodnych znajdujących się w pobliżu placu inwestycji przed możliwo- ścią dostania się do nich środków zanieczyszczających, chemicznych; • Umieszczenie zaplecza budowy w możliwie dalekiej odległości od lokali i budynków mieszkalnych; • Transport materiałów na budowę w sposób najmniej utrudniający ruch innym użytkownikom ruchu drogowego; • Wykorzystywanie nowoczesnego sprzętu technologicznego; • Wykonywanie prac za pomocą maszyn budowlanych spełniających najwyższe kryteria norm spalin zawartych w dyrektywie unijnej 97/68/EC 2010/26/EU; • Praca w oparciu o nowoczesne systemy sterowania maszyn i urządzeń skracające znacząco czas pracy, a co za tym idzie zmniejszenie zużycia paliwa i emisji spalin; • Wykorzystywanie technologii zgodnej z polityką proekologiczną;

8 www.pi.gov.pl

76 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Ekoinnowacje w sektorze budowlanym

• Zmniejszenie do minimum prac urządzeń i maszyn napędzanych silnikami spalinowymi i zastępo- wanie ich maszynami elektrycznymi „zero emission”; • Głośne prace remontowe wykonywane w godzinach przyjaznych dla społeczeństwa; • Prace nocne wykonywane za pomocą wytłumionych maszyn i urządzeń; • Przenoszenie znajdujących się na placu budowy gadów i płazów w miejsce dla nich bezpieczne, wskazane przez odpowiednie służby (zachowanie naturalnych siedlisk). W aspekcie odpadów i recyklingu branża budowlana kładzie bardzo duży nacisk na ich segregację. Niezbędna do prac gleba, kamienie, ziemia oraz wszelkie surowce wydobyte podczas wykopów są ponownie wykorzystywane na otwartych placach budowy, bądź w miejscach gotowych do ich spożytkowania. Do tych surowców zaliczyć należy także: żużel, cement, drewno, stal, kruszywo oraz beton. Prowadzi to do minimalizacji odpadów, a co za tym idzie w bardzo dużym stopniu przyczynia się do ochrony środowiska naturalnego. Przykłady ekoinnowacji w praktyce: • Kolektory solarne, panele fotowoltaiczne – pobieranie darmowej energii elektrycznej pochodzą- cej ze słońca; • Systemy izolacji minimalizujące utratę ciepła z budynków; • Dachówka w zamian za blachodachówkę pozwalająca na wolniejsze nagrzewanie się ułatwiająca pracę klimatyzatorom; • Antysmogowa wentylacja okienna – są to czujniki kontrolujące warunki jakie panują w pomiesz- czeniu, w razie pojawienia się szkodliwych substancji odprowadza zanieczyszczone powietrze i filtruje te napływające z zewnątrz. • System izolacji nakrokwiowej pozwalający oszczędzić powierzchnię użytkową poddasza tworząc przy tym ciekawy wystrój i nowoczesne zastosowanie. • Klimatyzatory domowe pozwalające w szybki i łatwy sposób za pomocą telefonu komórkowego sterować usuwaniem bakterii znajdujących się w powietrzu. W dzisiejszych czasach wiele firm na rynku zarówno w Polsce jak i na świecie wprowadza do swojej oferty innowacyjne wyroby i usługi uwzględniające w swoich zastosowaniach ochronę środowiska naturalnego. Poświadczone jest to ciągle rosnącym popytem na produkty oraz zadowoleniem otoczenia.

Wnioski

Podsumowując należy wskazać, iż ekoinnowacje polegają na wdrożeniu do przedsiębiorstwa innowacyjnych produktów, usług bądź metod zarządzania z uwzględnieniem zasad polityki proekologicznej. Takie działania doprowadzą do osiągnięcia przez organizację przewagi konkurencyjnej na rynku, co pomo- że zdobyć nowych klientów i zwiększyć dotychczasowe zyski. Dzięki wdrożeniu do produkcji ekoinnowacji korzyści osiąga zarówno przedsiębiorstwo jak i środo- wisko naturalne. Do głównych z nich należy zaliczyć redukcję odpadów, recykling oraz zmniejszenie emisji spalin, zaś w przypadku organizacji prowadzi to do zwiększenia udziału w rynku i korzyści finansowych. W Polsce w dalszym ciągu istnieję wiele barier ograniczających wdrożenie innowacji na rynek. Są to przede wszystkim bariery finansowe, kadrowe oraz technologiczne. Przedsiębiorstwa nie chcą podejmo- wać ryzyka ze względu na wysokie koszty niepowodzenia oraz brak jasno sprecyzowanych zasad i procedur. Branża budowlana, zasady jej funkcjonowania oraz przestrzegane procedury są bardzo dobrym przykładem jak powinno postępować społeczeństwo w stosunku do środowiska naturalnego.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 77 Milena Krymowska

Bibliografia: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2006–2009, GUS, Warszawa: 2010. Graczyk M., Kaźmierczak-Piwko L., Uwarunkowania dla tworzenia wiedzy i innowacji ekologicznych w przedsiębiorstwie, „Studia i Materiały Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą”, nr 45, 2011. Kanerva M., Arundel A., Kemp R., Enviromental Innovation: Using Qualitative Models to Identify Indicator for Policy, United Nations University Working Papers Series, Maastricht: 2009. Podręcznik Oslo, Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, wydanie trzecie, OECD, Warszawa: 2008. Rennings K., Towards a Theory and Policy of Eco-innovation-Neoclassical and Co-Evolutionary Perspectives, ZEW Discussion Papers: 1998. Ryszko A., Proaktywność przedsiębiorstw w zarządzaniu środowiskiem, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice: 2007. www.pi.gov.pl

Eco-Innovations in the construction sector

Summary: The article aims to explain the concept of eco-innovation, its importance in the development of modern enterprises and the requirements posed by the modern economy in the field of environmental protection. The main benefits of implementing eco- -innovations to the organization were cited and the most frequently appearing barriers to their introduction were described. As with innovation, the concept is very difficult to define. It aims not only to act in accordance with the pro-ecological policy, but also to reduce the company’s costs. On the example of the construction industry, the activities undertaken by enterprises are undertaken in accordance with economic development and pro-ecological policy.

Key words: eco-innovations, innovations, economic development, environmental protection, pro-ecological policy

78 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Perspektywy rozwoju transportu morskiego w Polsce

dr Marcin Cywiński, adiunkt Akademia im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim

Perspektywy rozwoju transportu morskiego w Polsce

Streszczenie: Transport morski, obok transportu drogowego, jest bardzo istotny dla rozwoju gospodarki. Wykazuje ciągły rozwój, stając się jednostkowo, najbardziej optymalną kosztowo gałęzią transportu ładunków. Kluczowym ogniwem są porty morskie, gdzie odbywa się ich wymiana. Porty morskie łączą różne gałęzie transportu implikując intermodalność. Od ich zrównoważonego rozwoju, efektywnego wykorzystania infrastruktury logistycznej, budowania skutecznych sieci przepływów towarów i informacji zależy rozwój. Rozwój lokalnych przedsiębiorstw, rozwój regionów, rozwój makroregionów, w części również gospodarek ponad narodowych. Celem artykułu jest ocena i analiza perspektyw rozwoju transportu morskiego w Polsce, skupiając uwagę na kluczowych dla rozwoju gospodarki portów, bazując na analizach ilościowych, a także ich konfrontacja z rządowym programem rozwoju portów morskich.

Słowa kluczowe: Logistyka, optymalizacja procesów, rynek TSL, gospodarka morska, ekonomia

Wprowadzenie

Transport morski jest obecnie niezwykle istotnym zagadnieniem, szczególnie w postępującym procesie globalizacji na rynku oraz jego integracji w łańcuchach logistycznych. Statystyki wskazują, że ta gałąź transportu ma obecnie największe znaczenie w przewozach ładunków. Ze względu na dużą ładowność, efekt skali i cenę jednostkową, transport morski jest najbardziej ekonomicznie uzasadnionym rodzajem przesyłu towarów na duże odległości. Transport ten cechuje multiplikatywność, co umożliwia przewóz każ- dego rodzaju ładunku bez względu na gabaryty, przeznaczenie, tonaż, a także niebezpieczeństwo towaru. Jest to szczególnie istotne, jeżeli uświadomimy sobie fakt, iż logistyka znacząco wyewoluowała od zwykłe- go przemieszczania towarów na linii nadawca – odbiorca. Obecnie logistykę sprowadzono do skompliko- wanego procesu kierowania sprawnym oraz efektywnym przepływem surowców i materiałów gotowych, zaspokajając tym samym potrzeby klientów i wymagania kontrahentów, od procesu zaopatrzenia, poprzez produkcje, na dystrybucji kończąc. Tym samym, omawiana gałąź jest komplementarnym rozwiązaniem dla transportu intermodalnego, wykorzystującego znaczną część infrastruktury logistycznej w procesie przemieszczania ładunków różnego rodzaju. Mogą to być zarówno masowe i drobnicowe, suche i płynne, prze- strzenne i wagowe, cało-pojazdowe i zbiorowe, kurierskie i zwykłe, konwencjonalne i zjednostkowane1. Tak szeroki wachlarz możliwości wiążę się z wiedzą i umiejętnością zarządzania fizycznym przemieszczeniem towarów na odległych destynacjach. Jest to charakterystyczne dla zjawiska globalizacji. Działania na rozle- głych terytoriach, ponad granicami państw czy różnic kulturowych przyspiesza rozwijanie procesów logistycznych. Oczywiście proces globalizacji rozpoczął się lata temu, wskutek powstania ery wolnego handlu, ale za przejaw globalizacji, z punktu widzenia procesów logistycznych, uznaje się zwiększenie aktywności międzynarodowych organizacji i niemalże dwukrotny wzrost udziałów eksportu w światowym dochodzie

1 T. Wierzejski, M. Kędzior-Laskowska, Transport i spedycja, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Olsztyn 2014, s. 7.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 79 dr Marcin Cywiński, adiunkt

(przełom XIX i XX wieku)2. Zwiększenie wymiany eksportowej pozwoliło na pokonywanie barier technicznych i technologicznych determinujących postęp, a tym samym rozwój nowoczesnych form urzeczywistnia- nia procesów logistycznych. Rozwinęły się technologie w przedsiębiorstwach – w obszarze przewozu, magazynowania, obsługi towarów, z uwzględnieniem warunków technicznych. Dzięki temu możemy oglądać rozwój portów morskich, w tym ich budowę i modernizacje. Celem niniejszego artykułu jest ocena i analiza tychże portów na terytorium RP, w oparciu o analizy subiektywne oraz próba diagnozy tendencji rozwojowych na rynku przepływów materiałów, towarów, produktów, komponentów i in., wykorzystujących zin- tegrowane łańcuchy logistyczne przy użyciu prognoz ilościowych opierających się o funkcje statystyczne i dane analityczne branży oraz bazy danych makroekonomicznych i regionalnych GUS.

Diagnoza gałęzi transportu morskiego w Polsce

Transport umożliwia przepływ towarów tworząc swoisty pomost między nabywcą a sprzedawcą. Dla sprawnych i efektywnych działań w przedsiębiorstwie znajomość systemu transportu ma podstawowe znaczenie. Transport dodaje produktom wartości, a w wyniku fizycznego przemieszczania towarów tworzy użyteczność miejsca i czasu3. To jedna z najstarszych gałęzi dotycząca przewozu osób i ładunków, w szcze- gólności o wymiarze międzynarodowym. Już w starożytności charakteryzowała się dynamicznym rozwojem. Długa historia tej gałęzi transportu pozwala zauważyć, w jej współczesnej formie, wiele rozwiązań funkcjo- nujących niemal niezmiennie od lat. Z drugiej strony widać jak duży postęp technologiczny odbył się w tej gałęzi transportu4. Przyjmując za miernik pracę przewozową można stwierdzić, iż przewóz drogą morską dominuje w obsłudze światowej wymiany handlowej5. Dominacja gałęzi morskiej wynika ze szczególnych cech transportu morskiego, z układu geograficznego międzynarodowej aktywności gospodarczej, etc. Zalicza się do nich głównie: • szeroki obszar struktury ładunkowej przewozów, • dopuszczalność transportu ładunków o niestandardowych gabarytach i bardzo dużej masie, • silną degresję jednostkową kosztów przemieszczania towarów, • łatwy dostęp do istotnych i światowych centrów gospodarczych, • zasięg pływania statków, który jest niemalże nieograniczony6. Wysoki stopień umiędzynarodowienia transportu morskiego powoduje, że istotne regulacje, przepisy oraz zwyczaje są zapisane w konwencjach międzynarodowych lub regulowane przez organizacje międzyna- rodowe7. Porty morskie są kluczowym elementem sieci transportowej. W szczególności tworzą one ważną gałąź transportową w ruchu międzynarodowym. Około trzydziestu portów morskich występuje wzdłuż polskiego wybrzeża. Odbywa się w nich zarówno ruch statków, obrót ładunków, a także ruch pasażerski. W 2016 roku w portach morskich obroty ładunkowe stanowiły 72 926,2 tys. ton, tj. o 4,9% więcej niż w 2015 r. oraz o 33,2% więcej w stosunku do 2005 r. Międzynarodowy obrót morski wynosił 97,1% obrotów ładunkowych w portach (w 2015 r. – 98,5%, a w 2005 r. – 98,1%). Międzynarodowy obrót morski w 2016 r. osiągnął poziom 70 776,3 tys. ton8.

2 E. Gołembska, Podstawowe problemy logistyki globalnej, międzynarodowej i euro logistyki, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Kupiec- kiej, Łódź 2006, s. 7. 3 J. J. Cole, E. J. Bardi, C. J. Langley Jr., Zarządzanie logistyczne, PWE, Warszawa 2002, s. 404. 4 Ibidem, s. 97. 5 Szacunki sięgają nawet 87%. Por., Międzynarodowy handel towarami, Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained (dostęp:10.02.2019). 6 J. J. Cole i in., Zarządzanie…, op. cit., s. 97. 7 T. Wierzejski i in., Transport …, op. cit., s. 98. 8 Gospodarka morska w Polsce w latach 2015 i 2016 [w:] Główny Urząd Statystyczny https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/transport-i-lacznosc/transport/gospodarka-morska-w-polsce-w-latach-2015-2016,8,3.html (dostęp: 15.05.2018).

80 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Perspektywy rozwoju transportu morskiego w Polsce

80 70,8 66,7 68,5 68,2 70 64,5

60 53,7 50

40 Porty morskie Kolej i porty lotnicze 30

0 2005 2015 2016

Rysunek 1. Międzynarodowy transport ładunków według wybranych rodzajów transportu ( w mln ton) Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS, Gospodarka morska w Polsce w latach 2015 i 2016, Urząd statystyczny w Szczeci- nie, Warszawa Szczecin 2017, s. 33.

Szczegółowe analizy i rozpoznania aktualnego stanu realizacji działalności gospodarczej, a także prognozy obsługi ładunków i pasażerów w polskich portach morskich, pozwoliły na sformułowanie ce- lów Programu rozwoju do 2020 roku, a w wielu przypadkach nawet do 2030. W założeniach, porty morskie pełniłyby rolę kluczowych węzłów globalnych łańcuchów dostaw dla Europy Środkowo-Wschodniej. Wzmocnienie konkurencyjności polskich portów morskich może doprowadzić do zwiększenia ich udziału w rozwoju społeczno-gospodarczym Polski, a także podniesienie ich rangi w międzynarodowej sieci trans- portowej9. W programie rozwoju polskich portów morskich głównymi priorytetami są: • rozbudowa infrastruktury portowej, a także infrastruktury zapewniającej dostęp do portów od strony morza, • przystosowanie infrastruktury portowej do zmieniającej się struktury ładunkowej oraz rozbudowy pozostałych funkcji gospodarczych, • powiązanie portów z innymi uczestnikami łańcuchów transportowych poprzez rozwijanie infrastruktury dostępu do portów morskich od strony lądu, • cyfryzacja polskich portów morskich, • zapewnienie ochrony dla uczestników ruchu portowego, • uwzględnianie rygorów środowiskowych w działalności portowej10. Przed polskimi portami morskimi najważniejszym wyzwaniem jest dostosowanie infrastruktury portowej i infrastruktury dostępu do tych portów od strony morza w celu obsługi większych statków. Stan morskiej floty transportowej przedstawiono na rysunku 2.

9 Założenia do Program rozwoju polskich portów morskich do roku 2020 (z perspektywą do 2030 roku), Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej, http://www.gov.pl/web/gospodarkamorska (dostęp: 10.02.2019). 10 Program rozwoju polskich portów morskich do roku 2020 (z perspektywą do 2030 roku), Ministerstwo Gospodar- ki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej, Warszawa 2018, s. 70. Program rozwoju polskich portów morskich do roku 2020 (z perspektywą do 2030 roku) jest dokumentem o charakterze operacyjno-wdrożeniowym, realizującym cele zawarte w „Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 z perspektywą do 2030 r.” oraz w „Strategii Rozwoju Trans- portu do 2020 roku (z perspektywą do 2030 roku)” w odniesieniu do problematyki rozwoju portów morskich, zgodnie z ustawą z dnia 6 grudnia 2006r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 81 dr Marcin Cywiński, adiunkt

90 80 Pozstałe 70 60 Drobnicowce 50 Ro-rowce 40 Kontenerowce 30 20 Masowce 10 0

Rysunek 2. Morska flota transportowa w 2017 roku (stan na 31.12 2016) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Gospodarka morska w Polsce 2016 – opracowanie sygnalne, GUS, Warszawa 2017.

Morska flota transportowa polskich armatorów i operatorów na koniec 2016 r. liczyła 96 statków (sta- nowiących polską własność lub współwłasność) o łącznej nośności 2385,1 tys. ton i pojemności brutto (GT) 1697,9 tys. (w 2015 r. – 102 statki o łącznej nośności 2514,7 tys. ton i pojemności brutto, GT 1778,3 tys.). W 2016 r., w porównaniu z rokiem poprzednim, w morskiej flocie transportowej przybyło 6 statków o łącznej nośności 145,7 tys. ton i pojemności brutto (GT) 103,0 tys., ubyło natomiast 12 statków o nośności wynoszącej 276,4 tys. ton i pojemności brutto (GT) 183,4 tys. (dodatkowe zmiany parametrów statków to efekt przeklasy- fikowań). Na koniec 2016 r. pod polską banderą pływały 22 statki o łącznej nośności 35,0 tys. ton i pojemności brutto (GT) 26,2 tys. Statki te stanowiły 22,9% ogólnej liczby jednostek morskiej floty transportowej oraz 1,5% nośności i 1,5% pojemności brutto. Średni wiek statku w morskiej flocie transportowej wyniósł 17,3 lat (dla statków pływających pod polską banderą – 35,7 lat, natomiast dla statków pływających pod banderą obcą – 11,8 lat)11. Dostosowywanie, w celu udoskonalania obsługi największych statków, dotyczy głównych portów morskich w Polsce. W przypadku portu Gdynia i portu zewnętrznego w Świnoujściu prace dotyczą głównie udrożnieniu głębokości basenu portowego tak, by na Bałtyk mogły wpłynąć statki przy zanurzeniu wyno- szącym nawet 15 m. Poprzez osiągnięcie takich parametrów oraz rozbudowę obrotnicy wewnątrzportowej, a także infrastruktury nabrzeżnej, również w porcie Gdańsk, możliwa będzie obsługa kontenerowców oce- anicznych przez gdyńskie terminale kontenerowe. W celu stworzenia optymalnych warunków rozwoju dla portu morskiego Świnoujście podjęte zostaną działania ukierunkowane na osiągniecie głębokości 17,5 m na torze podejścia. W przypadku portu Gdańsk potrzebna będzie modernizacja toru podejścia do Portu Pół- nocnego. Warunkować to będzie dalszym rozwojem baz przeładunkowych, w tym centrów logistycznych, jak również terminali kontenerowych. W porcie Szczecinie pogłębienie toru do 12,5 m stwarza możliwość na przyjęcie statków o zanurzeniu do ok. 11,0 m12. Zadania inwestycyjne, które są podejmowane w polskich portach morskich, a mające na celu dostęp do nich od strony wody obejmować będą przede wszystkim: • zmianę parametrów takich jak szerokość, promienie łuków, pogłębienie i utrzymanie torów podej- ścia, • modernizację urządzeń hydrotechnicznych, • pogłębienie kanałów oraz basenów portowych,

11 Gospodarka morska w Polsce 2016 – opracowanie sygnalne, GUS, Warszawa 2017, s. 3. 12 Program rozwoju polskich portów morskich do roku 2020 (z perspektywą do 2030 roku), Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Że- glugi Śródlądowej, Warszawa 2018, s. 70.

82 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Perspektywy rozwoju transportu morskiego w Polsce

• modyfikację nabrzeży do określonych parametrów, • przebudowę obrotnic, • budowę nowych i rozbudowę istniejących falochronów i budowli lądowych, • budowę nowych nabrzeży z infrastrukturą techniczną, infrastrukturą drogową i kolejową, która bę- dzie łączyć je z zapleczem logistycznym, • budowę nowoczesnego oznakowania nawigacyjnego13. Działania inwestycyjne w ramach tego priorytetu będą polegały przede wszystkim na: • budowie w Gdańsku, Portu Centralnego, rozszerzonego o nowe terminale z infrastrukturą intermo- dalną, szczególnie terminala uniwersalnego, • budowie w Świnoujściu terminala kontenerowego, • budowie w porcie Gdynia terminala promowego i rozbudowy istniejącej infrastruktury, szczególnie o falochrony terminala paliwowego, • modernizacji nabrzeży, które istnieją i nie są dostosowane do aktualnych oraz przewidywanych potrzeb rynkowych i eksploatacyjnych, • budowie stanowiska do eksportu LNG w porcie zewnętrznym w Świnoujściu,. Co ciekawe, w planach pojawiają się prognozy ekspercie, które polegają między innymi na zabudowy- waniu basenów portowych, które są niewykorzystane (tzw. zalądowienie), a także budowie nowych rejonów portowych, rozpoczynając od budowy tzw. pól refluacyjnych.

Perspektywy rozwojowe transportu morskiego w Polsce

Jednym z portów morskich w Polsce jest baza w Gdańsku. Położony w centralnej części południowego wybrzeża Morza Bałtyckiego, jest jednym z najszybciej rozwijających się portów Europy, mający pozycję mię- dzynarodowego węzła komunikacyjnego. Odgrywa znaczącą rolę jako ogniwo Transeuropejskiego Korytarza Transportowego nr I, zgodnie z obowiązującą w Unii Europejskiej strategią. Port ten łączy kraje skandynaw- skie z Południowo-Wschodnią Europą14. Port Gdańsk posiada szeroki wachlarz możliwości obsługi ładunków, które wymagają specjalistycznych technologii przeładunku i składowania. Drugim, równie istotnym z punktu widzenia branży TSL i szeroko rozumianej wymiany handlowej jest port morski w Gdyni. To nowoczesna baza o uniwersalnym charakterze, która specjalizuje się w obsłudze ła- dunków drobnicowych. Przeładowywane tu są również ładunki zjednostkowane, które przewożone w konte- nerach lub systemie ro-ro, opierają się o rozwiniętą sieć połączeń multimodalnych z zapleczem, połączeniami promowymi oraz regularnymi liniami żeglugi bliskiego zasięgu. Gdyński port jest istotnym ogniwem VI Kory- tarza Transeuropejskiej Sieci Transportowej TEN-T, posiadający bardzo korzystne warunki nawigacyjne. Port Gdynia jest portem, który nie zamarza, a także miejscem w którym nie występują pływy15. Ostatnimi dwoma, kluczowymi z punktu widzenia logistyki i wymiany międzynarodowej, portami morskimi w Polsce są port morski z Szczecinie i w Świnoujściu. Oba tworzą swoisty duopol na rynku, najda- lej wysunięte na zachód. Kierunki i możliwości rozwoju tych portów oraz całego regionu morskiego określa ważny czynnik, którym jest położenie geograficzne. Porty w Szczecinie i w Świnoujściu stwarzają, jeden z największych w obszarze Morza Bałtyckiego, zespół portowy. Zlokalizowane są na najkrótszej drodze, która łączy Skandynawię ze środkową i południową Europą. Łączą poprzez Bałtyk Finlandię, Rosję, oraz Litwę, Łotwę i Estonię z Niemcami i Europą Zachodnią, ponieważ znajdują się na najkrótszej drodze mor- skiej16. Duopol obu miast powoduje ich wzajemną komplementarność. Położenie portu Świnoujście nad samym morzem, zapewnia wysoką efektywność połączenia promowego, a także oferuje dostępność dla większych statków, o zanurzeniu do 13,5 m. Natomiast port w Szczecinie jest odległy od morza o 68 km oraz dostępny dla mniejszych statków, o zanurzeniu do 9,15 m. Dzięki temu możliwe jest dotarcie najtańszą

13 Ibidem, s. 72–73. 14 Port Gdańsk, http://www.portgdansk.pl/o-porcie, (dostęp: 14.01.2019). 15 Informacje o porcie Zarządu Morskiego Portu Gdynia S.A., https://www.port.gdynia.pl/pl/port/dane-portu (dostęp: 14.05.2018). 16 Port Szczecin-Świnoujście, (dostęp: 15.05.1018), http://www.port.szczecin.pl/pl/porty.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 83 dr Marcin Cywiński, adiunkt droga morską w głąb lądu, co powoduje, iż obsługiwane w nim ładunki są bliżej odbiorców i nadawców. Porty znajdujące się w Szczecinie i Świnoujściu są najbliższe dla obszaru zachodniej i południowo-zachodniej Polski. Skupiają one najistotniejsze rejony przemysłowe kraju, którymi są Górny Śląsk, rejon Wrocławia i Poznania. Duże znaczenie ma także bliskość wschodnich Niemiec, a w szczególności rejon Berlina. Poło- żony jest on zaledwie 140 km od Szczecina, Brandenburgii i Saksonii. Dodatkowo od wielu lat porty te są dla Czech i Słowacji najważniejszymi morskimi portami tranzytowymi17. Bazy w Szczecinie i Świnoujściu posiadają dobrze rozbudowany systemem połączeń z transportem drogowym i kolejowym. Porty skomu- nikowane są z europejskim systemem autostrad dzięki autostradom A11 i A20. Natomiast poprzez drogę krajową nr 3 (E65) połączone są z południem Polski, Czechami i Słowacją, a dalej z południem Europy. Oba porty posiadają również dogodne połączenia kolejowe dzięki odrzańskiej magistrali. Dla nich jednoznacz- nym atutem jest dostępność dla żeglugi śródlądowej. Została ona uznana przez Unię Europejską jako najbardziej przyjazna środowisku. Taki dostęp do systemu wodnych szlaków zachodniej Europy ma kluczowe znaczenie dla obsługi rynku niemieckiego. Do wielu znaczących centrów gospodarczych regionu Berlina i Brandenburgii dociera tranzyt barkowy bezpośrednio18. W porcie Gdańsk statystyki przeładunków ogółem i kontenerowych przedstawiają się następująco:

Tabela 1. Przeładunki w porcie Gdańsk w latach 2007–2018 (w tys. ton)

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

19826 17781 18863 27128 25305 26898 30259 32278 35914 37289 40614 49032

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Statystyki Zarządu Morskiego Portu Gdańsk S.A. [dostęp: 11.01.2019], https://www.portgdansk.pl/o-porcie/statystyki.

Przeładunki w porcie Gdańsk

60000

50000

40000

30000 Przeładunki

Liniowy (Przeładunki) 20000

10000

0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Rysunek 3. Przeładunki ogółem w porcie Gdańsk w latach 2007– 2018 (w tys. ton) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Statystyki Zarządu Morskiego Portu Gdańsk S.A., https://www.portgdansk.pl/o-porcie/ statystyki (dostęp: 11.01.2019).

Korzystając z danych o przeładunkach ogółem w latach 2007–2018 (rys. 3), można dokonać obliczenia liniowej tendencji rozwojowej na kolejny okres badany, 2019 rok. Korzystając z ilościowych miar dynamiki,

17 Ibidem. 18 Ibidem.

84 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Perspektywy rozwoju transportu morskiego w Polsce funkcji trendu liniowego, dla parametrów strukturalnych zweryfikowanych współczynnikiem indeterminan- cji19, który wynosi średnio 89%, można stwierdzić, iż na kolejny okres dla portu Gdańsk będzie zaskakujący. Pomimo, że tendencja ilości przeładunków jest wzrostowa (z niewielkimi wahaniami), średnio o 2530,4 tys. ton co roku, to prognozowany rok 2019 przyniesie lekki spadek obrotów globalnie i będzie oscylował na poziomie 46552,44 tys. ton. Podobne analizy należałoby dokonać dla pozostałych portów morskich w Polsce. Kolejnym jest port Gdynia. Dynamika przeładunków przedstawiona została na rysunku 4. Niestety z powodu niepełnych danych, możliwe jest jedynie częściowe porównania portów ze sobą.

Tabela 2. Przeładunki w porcie Gdynia w latach 2013–2018 (w tys. ton)

2013 2014 2015 2016 2017 2018

17659 19405 18198 19563 21225 23491

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Statystyki Zarządu Morskiego Portu Gdynia S.A., https://www.port.gdynia.pl/pl/port/ statystyki (dostęp: 11.01.2019).

Przeładunki w porcie Gdynia 25000

20000

15000 Przeładunki

Liniowy (Przeładunki) 10000

5000

0 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Rysunek 4. Przeładunki ogółem w porcie morskim Gdynia (w tys. ton) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Statystyki Zarządu Morskiego Portu Gdynia S.A., https://www.port.gdynia.pl/pl/port/ statystyki (dostęp: 11.01.2019).

Korzystając z danych o przeładunkach ogółem w latach 2013–2018 (rys. 4), można dokonać obliczenia liniowej tendencji rozwojowej na kolejny okres badany (2019). Korzystając z ilościowych miar, podobnie jak w przypadku portu Gdańsk20 można stwierdzić, iż kolejny okres dla portu Gdynia będzie rozwojowy, a rok 2019 przyniesie wzrost ilości przeładunków o 1028,14 tys. ton, a przy ujęciu łącznym prognoza wzrośnie do 23522 tys. ton. Obroty w granicach administracyjnych portów Szczecin i Świnoujście według grup towarowych za 12 miesięcy 2005–2018 rok przedstawiają się następująco:

19 M. Korol, Statystyka z demografią, EKSTAT, Szczecin 2000, s. 114. 20 Ibidem.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 85 dr Marcin Cywiński, adiunkt

Tabela 3. Przeładunki w duopolu portowym Szczecin – Świnoujście w latach 2005–2018 (w tys. ton)

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

16080,4 19206,8 18724,6 19215,9 16497,7 20842,8 21354,1 21266,7 22750 25418 25175,1 24122 25423,6 28614,2

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Statystyki Zarządu Morskiego Portu Szczecin-Świnoujście S.A. , (dostęp: 11.01.2019), https://www.port.szczecin.pl.

Korzystając z danych o przeładunkach ogółem w latach 2005–2018 (rys. 5), można dokonać prognozy dla portu Szczecin-Świnoujście. Szacunki pokazują, iż liczba przeładunków średnio wzrasta co roku o 817,25 tys. ton, ale prognozowane obroty łącznie osiągną niewielki spadek do poziomu 27893,12 tys. ton w roku 2019.

Przeładunki w porcie Szczecin-Świnoujście

35000

30000

25000

20000

15000 Przeładunki 10000

5000

0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Rysunek 5. Przeładunki w porcie morskim Szczecin-Świnoujście Źródło: Opracowanie własne na podstawie Statystyki Zarządu Morskiego Portu Szczecin-Świnoujście S.A., https://www.port.szczecin.pl (dostęp: 11.01.2019).

Obroty ładunkowe w morskich portach w Polsce, w 2018 r. wyniosły ponad 104 mln ton, z czego obroty w porcie gdańskim stanowiły 47%, w Gdyni – 22%, w porcie Szczecin-Świnoujście – 27,%. W strukturze obrotów ładunkowych największy udział miały ładunki masowe suche (w tym głównie węgiel), ładunki masowe ciekłe (w tym ropa naftowa i produkty ropopochodne) oraz ładunki kontenerowe. Wszystkie cztery głów- ne porty morskie w Polsce charakteryzują się relatywnie stabilną tendencją wzrostową i ciągłym rozwojem. Niestety widmo dekoniunktury pojawia się powoli na polskim rynku. Sygnałem mogą być prognozy spadku obrotów ładunkowych w porcie Gdańsk i Szczecin-Świnoujście. Nie ma pewności czy wzrostowa i stabilna prognoza dla portu Gdynia nie wynika z ograniczonej liczby danych empirycznych zaangażowanych w proces badawczy. Najpewniej, wyniki po pierwszym kwartale poszczególnych portów, pozwolą na dokładniejszą analizę i wstępne potwierdzenie wyników.

Podsumowanie

Transport wodny, podobnie jak transport lądowy, znany od lat, dzięki postępowi technicznemu wykazuje obecnie dynamiczny wzrost. Oceniając specyficzne cechy transportu w układzie gałęziowym takie jak: koszty, czas, podatność transportowa, dostępność, czy średnia odległość przewozu, możemy potwierdzić, że transport morski jest wyjątkowo efektywną formą przewozu ładunków i pasażerów, przy czym relatywnie tanią jednostkowo w stosunku do innych gałęzi transportu. Jest podstawowym elementem transportu obsłu- gującym międzynarodową wymianę handlową, szczególnie w procesie obrotu dużymi ilościami surowców mineralnych w większości państw rozwijających się. W Polsce, w 2018 roku nadal odczuwany jest spadek floty

86 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Perspektywy rozwoju transportu morskiego w Polsce transportowej, pomimo, że flota przybrzeżna uległa poprawie i odnotowała zwiększenie liczby przewozów ładunków, w porównaniu do lat poprzednich. Dodatkowo porty morskie odnotowały znaczące wzrosty ilości obrotów ładunkowych obcych operatorów transportowych. W portach o kluczowym znaczeniu dla gospodarki zwiększają się obroty rok do roku (z niewielkimi wahaniami). Prognozy potwierdzają jednak lekkie wy- hamowanie w portach Gdańsk, Szczecin i Świnoujście. Dla portu Gdynia prognozy są obiecujące. Zwiększył się również ruch pasażerski w portach morskich21. Na przestrzeni ostatnich lat polskie porty morskie odnotowywały wzrost obrotów przeładunkowych. Rok 2017 był wyjątkowo owocny dla omawianej gałęzi transportu, natomiast dane z roku 2018 tylko roz- budzają kolejne plany. Obroty ładunkowe w polskich portach, kluczowych dla gospodarki przekroczyły poziom 100 mln ton w skali całego roku. Najbardziej dominującą grupę w przeładunkach w głównych portach w Polsce stanowi drobnica, której udział plasuje się na poziomie 50%. Największe tempo wzrostu wykazuje port Gdańsk, zarówno pod kątem przeładunku drobnicy jak i paliw. Skutecznie lidera dogania port Świno- ujście (głównie za sprawą gazoportu). Wszystkie analizowane porty odnotowały wzrost ilości przeładunków kontenerów. Wyniki potwierdzają dodatkowo plany rozwoju zawarte w Programie Ministerstwa Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej. Dla portu Gdynia jedną z najbardziej newralgicznych inwestycji stanowi po- głębianie toru podejścia oraz akwenów wewnętrznych. Inwestycja pozwoli jednostkom charakteryzującym się większą pojemnością oraz większym zanurzeniem na zawijanie do tego portu. Projekt wpłynie również na podniesienie konkurencyjności terminali kontenerowych w porcie. Kolejną kluczową inwestycją jest budowa publicznego terminalu promowego, który zapewni profesjonalną obsługę pasażerów oraz ładunków. Port Gdańsk z kolei planuje rozbudowywać i zmodernizować część swojego nabrzeża. Zyska tym samym nowe miejsca cumownicze dla statków. W porcie Szczecin-Świnoujście będą prowadzone prace dotyczące przystosowania infrastruktury do obsługi transportu intermodalnego w terminalu promowym i rozbudowy terminala LNG o nowe stanowisko do redystrybucji gazu. Również nabrzeża mają zostać zmodernizowane i pogłębione do 12,5 m. Jeśli wierzyć w zapewnienia i pełną realizację planowanych inwestycji, drobne wahania, prognozowane w obecnym 2019 roku, nie powinny negatywnie wpłynąć na rozwój gałęzi transportu morskiego w Polsce.

Bibliografia: Cole J. J., Bardi E.J., Langley Jr L. C., Zarządzanie logistyczne, PWE, Warszawa 2002. Gołembska E., Podstawowe problemy logistyki globalnej, międzynarodowej i euro logistyki, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Kupieckiej, Łódź 2006. Gospodarka morska w Polsce 2016 – opracowanie sygnalne, GUS, Warszawa 2017. Gospodarka morska w Polsce w latach 2015 i 2016 [w:] Główny Urząd Statystyczny, https://stat. gov.pl/obszary-tematyczne/transport-i-lacznosc/transport/gospodarka-morska-w-polsce-w- latach-2015-2016,8,3.html, (dostęp: 15.05.2018) Informacje o porcie Zarządu Morskiego Portu Gdynia S.A., https://www.port.gdynia.pl/pl/port/dane- portu, (dostęp: 14.05.2018) Korol M., Statystyka z demografią, EKSTAT, Szczecin 2000. Międzynarodowy handel towarami, Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained, (dostęp: 10.02.2019) Port Gdańsk, http://www.portgdansk.pl/o-porcie, (dostęp: 14.01.2019) Port Szczecin-Świnoujście, http://www.port.szczecin.pl/pl/porty, (dostęp: 15.05.1018) Program rozwoju polskich portów morskich do roku 2020 (z perspektywą do 2030 roku), Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej, Warszawa 2018. Szpon J., Dembińska-Cyran I., Wiktorowska-Jasik A., Podstawy logistyki, Szczecin 2005. Wierzejski T., Kędzior-Laskowska M., Transport i spedycja, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Olsztyn 2014.

21 Nie było to przedmiotem badania, ale widać ożywienie na podstawie raportów rocznych i kwartalnych gospodarki morskiej Głów- nego Urzędu Statystycznego.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 87 dr Marcin Cywiński, adiunkt

Perspectives of maritime transport development in Poland

Summary: Maritime transport, near the road transport, is very important for global economy. Constantly growing is the most effective branch of cargo transports. The most important link in cargo transport is seaport, where the all cargo exchange is. Seaport`s are connect different branch of transport. They are intermodal. From their development in the field of sustainable development, effective use of the logistics infrastructure, making effective flow networks of cargo and information, depends development of all economy. Development local enterprises, development of regions, development of macro regions and in a big part, development of national economy. This article include analysis perspective of development maritime transport in Poland, on the most important things to economy develop, with statistics analysis and analysis of government documents for maritime growing points.

Key words: Logistics, process optimization, TSL market, maritime economy, economics

88 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) dr Yaroslav Chaikovskyi, docent w Katedrze Bankowości Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny w Tarnopolu

Payment cards as an innovative way of paying for transport services

Summary: This paper focuses on the issue of payment cards as an innovative way of paying for transport services in Ukraine. Evaluation of the share of cash outside the banks in the money supply in Ukraine in 2013–2017 has been analyzed, as well as the dynamics of the main indicators of functioning of the payment cards market of Ukraine during 2012–2017. The main tendencies of the development of the payment cards market in Ukraine are considered, in particular the dynamics of the number of holders of payment cards and their issuing banks, the development of electronic payment infrastructure, types of payment cards issued by Ukrainian banks and the dynamics of the structure of transactions using payment cards by volume and quantity. Based on the analysis, conclusions were made on the development of cashless payments by payment cards in Ukraine.

Key words: payment system, cash, cashless payments, payment card, innovations

Introduction

Rationalization of the payment system requires a significant reduction in cash transactions in favor of cashless settlements. The development of national cashless settlement systems is in the public interest of Ukraine. The development of payment systems by using plastic cards aims to reduce cash transactions in Ukraine and expand the scope of non-cash payments, attracting large amounts of cash to the banking system. Modern payment systems are an important part of the economic and financial infrastructure of any country. Efficient and secure payment systems are critical to the functioning of the economy. Ukrainian card- holders are increasingly moving away from cash withdrawals at ATMs to cashless payment for goods and services, in particular for transport services. This trend is correspondent to the experience of more developed markets, including Poland. In this context, the study of the use of a payment card as an innovative means of payment for services of transport organizations deserves special attention. The purpose of the article is to analyze the functioning of the domestic payment cards market, to determine its advantages and disadvantages and to substantiate the use of payment cards, in particular contactless, transport, as an innovative means of payment for transport services. The problem of payment cards in the ukrainian system of cashless settlements has been devoted many researches as well as studies of economists, such as: V. Kravchuk, O. Premierov, I. Smirnov and others. The majority of research are focused on the study of general trends in development and the current state of the payment cards market in Ukraine. Less attention is paid to the analysis of the problems of using the newest card payment instruments, in particular non-contact, transport cards, which determines the relevance of this research. Therefore, the subject of this article is relevant, and has an important theoretical and practical significance.

Cashless payment systems in Ukraine

Cashless payment systems are based on payment cards. Therefore, the development and implementation of high-tech card payment instruments with the purpose of dynamically developing the market of banking services and ensuring the functioning of the system of mass electronic payments is an important part of the strategy of banks development in Ukraine.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 89 dr Yaroslav Chaikovskyi, docent w Katedrze Bankowości

The electronic payment market is changing rapidly. The processes of globalization and changes in the structure of the financial services sector require the continuous improvement and development of the electronic payment market. The rates of distribution and use of non-cash payment instruments differ significantly by country according to the peculiarities of the electronic payment market. In particular, legal, economic, technological and social factors influence the readiness to accept and use cards as means of payment, as well as determine the level of innovation in this area. However, it is necessary to highlight the main features of modern electronic payment systems. Innovation and globalization are two of the main factors behind the emergence and change of payment instruments. Innovation is a major factor affecting the value of money transactions, costs and revenues from the use of new approaches to interaction between consumers and payment service providers, innovations that reduce the cost of consumers for payments for commercial, in particular transport, and financial transactions. Furthermore, innovations increase opportunities for conducting cashless operations in a more efficient and safer way, determine the demand and supply of new payment tools and services. At the same time, globalization and the expansion of cross-border activities create conditions for the rapid spread of these innovations around the world and lead to an increase in the interdependence of payment electronic systems of different countries1.

Development of cashless payment systems in Ukraine

The main results of the development of cashless payment systems are the growth of consumption, increase in productivity and employment, reduction of expenses for conducting payment transactions and reduction of the share of the shadow economy. At the same time, cash use is accompanied by significant costs for all ecosystem entities, including retailers, transport organizations and consumers. These advantages stimulate the use of electronic payment instruments. Payment cards, new types of electronic and mobile payments play an increasingly important role and actually replace cash. An increase in the number of transactions with payment cards, both in absolute terms and in percentage of GDP, is observed in most states, including Ukraine. One of the most characteristic features of modern payment systems is the decrease in cash use and the growing popularity of electronic payments. E-commerce offers significant benefits to both users and traders, transport organizations and may significantly alter economic activity and the social dimension in the future. Recent innovations in payment cards, in particular NFC PayPass, can become an important factor in the further expansion of cashless agreements2. In Ukraine, the infrastructure of payment cards, the amount and number of non-cash transactions have sharply increased in recent years. The achieved scope of the payment cards market of Ukraine can further facilitate the use of payment cards, mainly for cashless payments. In Ukraine, as in other countries, the development of the payment cards market is determined by competition with other types of mass payments, as well as investment in the infrastructure of the payment system. In addition, payment cards are the main retail non-cash payment instrument, and direct bank transfers, electronic money and PayBox payment terminals are used relatively often. However, cash remains the main means of conducting retail business operations and the main competitor of payment cards in the payment market. Thus, as of January 1, 2012, the share of cash in the total amount of money is 27.5% (Fig. 1). At the same time, the share of transferable accounts in banks that can be used for retail payments is relatively low at 22.2%3. The use of cash is stimulated by a high share of the shadow economy, as a significant proportion of contracts are currently made by the business unofficially. In addition, illegal payment of wages in cash is widespread and is carried out in en- velopes. Retail stores, and transport companies also prefer to use cash, as it allows them to evade taxes.

1 V. Kravchuk, O. Premierova, Card payment market of Ukraine: International experience and national regulation. Analytical report, Kyiv 2012, p. 4. 2 I. Smirnov, Y. Klymenko, Trends in the development of the payment card market in the banking sector, 2012. 3 Official site of the National Bank of Ukraine.

90 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Payment cards as an innovative way of paying for transport services

According to preliminary calculations of the Ministry of Economic Development and Trade of Ukraine in 2017, the shadow economy constituted 32% of the official GDP, which is 3% less compared to the indicator of 2016 (35%)4.

1400000 29,6 30 1208859 1200000 1102700 29 28,4 28,5 956728 1000000 994062 908994 28 27,5 800000 27 600000

26,2 26 400000 332546 282947 282673 314392 237777 200000 25

0 24 2013 2014 2015 2016 2017 Money supply (M3), mln. UAH. Money outside banks (M0), mln. UAH. The share of money outside banks (M0) in money supply (M3), % Figure 1. Money supply (M3), monetary aggregate M0 and its share in the money supply in Ukraine in 2013–2017 Source: own study based on statistical data from the official site of the National Bank of Ukraine5.

The high share of cash in money supply reflects the relatively low role of cashless payments in Ukraine. Nevertheless, there has been rapid growth of non-cash payments in the market of cards in Ukraine in recent years. Banks are increasingly offering cards under wage and social assistance projects, as well as marketing projects for the distribution of payment cards6. Over the past six years, the payment infrastructure has been varied (Fig. 2). Due to the crisis of 2014–2015, many banks cancelled or reduced credit limits for payment cards, and reduced their marketing efforts. Consumer demand has also fallen, and banks have restricted the issuance of payment cards, and consumers have ceased to use some of the cards. In 2016–2017, the number of active cards grew, as banks resumed marketing research in the area of distribution of bank payment cards.

36000 35622 232063 250000

35000 199796 34858 192331 178875 200000 34000 174293 33106 33042 33000 32389 150000 32000 133964 30838 31000 100000

30000 37003 36152 40350 36596 33334 33783 50000 29000

28000 0 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Payment cards, thousand pcs. (left scale) Payment terminals, pcs. (right scale) Banking self-service devices, pcs. (right scale)

Figure 2. Infrastructure of electronic payments in Ukraine Source: own study based on statistical data from the official site of the National Bank of Ukraine.

4 General tendencies of the shadow economy in Ukraine. Ministry of Economic Development and Trade of Ukraine, p. 3. 5 The official site of the National Bank of Ukraine. 6 V. Kravchuk, O. Premierova, op.cit., p. 41.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 91 dr Yaroslav Chaikovskyi, docent w Katedrze Bankowości

The number of payment terminals and banking self-service devices for the analyzed period changed in the same way as the number of payment cards (Fig. 2). By 2015, the number of payment terminals had decreased due to the economic crisis. The reason for this was7: −− the closure of many trading organizations; −− reduction of household incomes and suspension of the majority of bank credit programs; −− due to the economic downturn, some trade organizations began to work in the shadow economy, refusing to accept card payments. According to the NBU, in 2017 in Ukraine there were 752 thousand units (37.7%) more noncontact banking payment cards (in 2016 by 542 thousand and 37.4%) - their number as of January 1, 2018 amounted to 2,721 thousand items (Table 1).

Table 1. Types of payment cards issued by Ukrainian banks by types of stored information, thousand pcs

Total Total With a magnetic stripe With a magnetic stripe and a chip Contactless With a chip Contactless

2013 35622 33277 1536 – 623 17 2014 33042 30009 2370 1090 416 0 2015 30838 27586 2766 1406 194 45 2016 32389 27994 3876 1987 74 6 2017 34858 27202 7407 2721 24 24

Source: own study based on statistical data from the official site of the National Bank of Ukraine.

Thus, contactless cards are gaining in popularity. The participation of international companies “Mas- terCard”, “Visa”, and National Payment System “Ukrainian payment space” projects on introduction of cards for transport services payment promote this type of innovation. For 2013–2017, payment card holders withdrew much more cash than before. At the same time, the share of cash withdrawals from the card significantly decreased. As a result, in 2017, the share of cashless payments amounted to 39.3% in volume and 74.8% in number (Table 2).

Table 2. Dynamics and structure of the amount and number of transactions using payment cards issued by Ukrainian banks in 2012-2017 Number of transactions Number of transactions

Non-cash payments Cash Non-cash payments Cash Years Total Total Mln. Mln. % % Mln. pcs. % Mln. pcs % UAH. UAH. 2012 741480 91583 12,4 649897 87,6 1073 348 32,4 725 67,6

2013 916027 159138 17,4 756889 82,4 1339 584 43,6 755 56,4

2014 1019035 255194 25,0 763841 75,0 1573 879 55,9 693 44,1

2015 1232796 384795 31,2 848001 68,8 1965 1287 65,5 678 34,5

2016 1610260 571275 35,5 1038985 64,5 2513 1775 70,6 738 29,4

2017 2124678 834957 39,3 1289721 60,7 3091 2311 74,8 780 25,2

Source: own study based on statistical data from the official site of the National Bank of Ukraine.

7 V. Kravchuk, O. Premierova, op. cit., p. 42.

92 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Payment cards as an innovative way of paying for transport services

Payment for transport services: experience of Western European countries

Taking into account the experience of Western European countries, in particular Poland, the growth trend of non-cash transactions by payment cards will continue in the future, especially with the efforts of MasterCard, Visa and the National Payment System “Ukrainian Payment Area” to promote payments at outlets and in public transport8. In our opinion, the strategic direction for the development of cashless agreements is the transport infrastructure. Automation of payment for transport services is an important direction for the development of transport companies9. On the one hand, the use of cashless settlements enables cities to reduce their cash circulation by public transport, and, on the other hand, makes it easier for passengers to pay for transport services. Thus, in today’s economic and financial crisis, the implementation of electronic tickets for national transport operators, city public transport companies and the intellectual transport system of Ukraine is relevant. On May 7, 2017, the Verkhovna Rada of Ukraine adopted Law No. 1812-VІІІ “On Amending Certain Legislative Acts of Ukraine on the Introduction of an Automated Registration System for the Payment of Fares in Urban Passenger Transport”10. Most Ukrainian cities plan to introduce a system of automated collection of payment for transport services. At the same time there are cities, which have outbidded others in the implementation of electronic tickets11. However, both the authorities of Ukrainian cities and carriers in particular are not ready to introduce an automated fare collection. Therefore, it is necessary both to develop and implement an automated collection of transport services at the national level and the conceptual, technical and organizational support of local authorities is expected. The structure of tariffs and a system of subsidies should be revised and unified at the national level to simplify the scheme and direct subsidies to the recipients. Innovations enable transport organizations to provide better and more convenient transportation services to customers who can take advantage of new innovative technologies and solutions, including a precise timetable, such as in Poland, cost-effective tariffs, better forecast for vehicles, etc. On the other hand, transport service providers can optimize their activities to meet customer needs and be more cost-effective. Transport service providers can reduce their own costs and increase their revenues. Thus, an increase in revenues of transport organizations may be due to the better structure of tariffs, the automated collection of payment for transport services and the targeted system of distribution of subsidies to beneficiaries. True information on demand for transport services helps to optimize costs for both the state and mu- nicipal authorities for the transport sector of the economy, which will achieve better results at lower costs and improve the quality of transport services to customers. Considering the development of contactless technologies around the world, NFC mobile phones, vari- ous carrier devices and contactless bank cards, it seems advisable to use bank cards as an alternative to paying for transport services. The availability of infrastructure for accepting bank payment cards in public transport will be a catalyst for increasing the issue of contactless cards, which in the short term will allow the use of bank cards as a one-time trip. Moreover, cashless fares can act as a marketing tool in attracting tourists to cities. As transport cards will be widespread among city residents, it is wise to have the technical ability to use the card data for other purposes. These transport cards will be used to pay for parking, bicycles hire, museums, theaters and other services provided to the city residents and guests. In order to ensure compat- ibility not only between transport organizations, but also other participants of the ecosystem, in particular

8 Market of payment cards in Ukraine, 2018. 9 Pay a travel by contactless card MasterCard is now possible at all stations of the Kiev Metro, 2018. 10 On amendments to certain legislative acts of Ukraine regarding the introduction of an automated payment system for the payment of fares in urban passenger transport, http://zakon.rada.gov.ua/laws/show/1812-19. (28.01.2019). 11 E-ticket system in Ukraine, p. 10.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 93 dr Yaroslav Chaikovskyi, docent w Katedrze Bankowości transport service users, banking institutions, local and state authorities all sides of the ecosystem must adhere to the standards and global guidelines for the introduction of new services, including agreements by contactless payment cards12. For citizens who are entitled to privileged trips by public transport, transport cards should include special fares. An automated fiscal collection system should be built using contactless cards with adequate security against cards counterfeiting. This system should provide flexible ways to replenish transport cards. However, the cost of creating an additional transport card infrastructure should be minimized through the active use of remote service channels, in particular the Internet and mobile devices. Since there may be problems with the use of mobile communication channels, an automated payment system should decide when paying a fare, that is, the best way is to use transport cards as stand-alone transport purses. Disadvantages of using the system based on the principles of scanning QR-codes, which are intended to receive a one-time payment, are: 1) QR-based systems require on-line connections, and in view of the lack of stability of mobile communication channels in land transport, problems with the speed of the responses of transport servers may occur; 2) the cost of the equipment, which is capable of receiving QR-codes, much higher than the ana- logues that do not have this function; 3) tickets based on QR codes, without an on-line system, are easy to falsify. In order to check one- time paper tickets, it is also advisable to exclude different devices. Paper tickets use can neither verify the authenticity of the ticket, nor can it determine whether the document has been used. In the automated system of collecting fares with several carriers use of paper tickets does not allow to create a system of income distribution after the provision of services13. Thus, in 2012-2017, the dynamics of issue and use of payment cards in Ukraine significantly changed. The use of payment cards in Ukraine is growing despite the economic and banking crises of 2014-2015. Payment cards are one of the non-cash payment instruments in Ukraine. In 2012–2017, the balance of use of payment cards shifted towards cashless payments, as the number of cash withdrawal operations decreased in 2014-2015, and and amount of cash increased more slowly than the amount and number of cashless payments in 2012-2017. As a result, the share of cashless payments by the amount reached 39.3% on January 1, 2018, and by the number of non-cash payments since 2014 exceeded 50% and increased to 74.8% as of January 1, 2018. Currently, the payment instrument market is divided between international payment systems, in particular MasterCard (68.3%), Visa (30.4%), as well as the National Payment System “Ukrainian Payment Area” (1.3%). The launch of a joint project of the NBU together with MasterCard, Visa and “SPACE” for travel fares in public transport is another step towards widespread introduction of electronic agreements. The development of innovative convenient and interesting payment instruments for consumers will enable citizens to formulate cashless payments habits that are characteristic of developed countries, in particular Poland.

Conclusions

Proposals for the transition from cash use to the development of cashless payments for transport services would reduce the volume of cash. The directions of development of cashless settlements are the introduction of the latest innovative technologies and use of contactless payment cards for fare payment in public transport. Public transport in Ukraine is limited mainly to three traditional vehicles: trams, trolleybuses and buses in most urban areas. Public transport, taxis and buses in taxis mode are widely used. In the over-

12 For travel in the Kiev subway now you can pay by contactless payment cards “PROSTIR”. 13 Overview of the payment cards market and payment infrastructure of Ukraine for 2017. National Bank of Ukraine, 2018.

94 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Karty płatnicze jako innowacyjna metoda płatności usług transportowych whelming majority of cities of Ukraine payment for services of transport organizations is carried out by a paper ticket or cash. However, cards are used in Ternopil and other Ukrainian cities. So, in 2017, a system of electronic tickets was introduced in Ternopil. The introduction of Ternopil public transport payment, which is spread in the world, with the help of innovative systems, in particular an electronic ticket (Ternopil social card), contactless bank payment cards and NFC devices, is a progressive project for the community of Ternopil towards the creation of a city-based passenger transportation system.

Bibliography: E-ticket system in Ukraine. Retrieved from: https://mtu.gov.ua/files/Final%20Report%20e-ticket%20UA. pdf (dostęp: 10.03.2019) For travel in the Kiev subway now you can pay by contactless payment cards “PROSTIR” (2018). Retrieved from: https://www.bank.gov.ua/control/uk/publish/article?art_id=30227270 (dostęp: 10.03.2019) General tendencies of the shadow economy in Ukraine. Ministry of Economic Development and Trade of Ukraine. Retrieved from: http://www.me.gov.ua/Documents/List?lang=uk-UA&id=e384c5a7-6533-4ab6- b56f-50e5243eb15a&tag=TendentsiiTinovoiEkonomiki (dostęp: 10.03.2019) Kravchuk, V., Premierova. O., (2012), Card payment market of Ukraine: International experience and national regulation. Analytical report. Kyiv. ADEF-Ukraine (dostęp: 10.03.2019) Market of payment cards in Ukraine (2018). Retrieved from: https://bank.gov.ua/control/uk/publish/ category?cat_id=79219 (dostęp: 10.03.2019) (dostęp: 10.03.2019) On amendments to certain legislative acts of Ukraine regarding the introduction of an automated payment system for the payment of fares in urban passenger transport. Law of Ukraine 2017, May, 7. Retrieved from: http://zakon.rada.gov.ua/laws/show/1812-19 (dostęp: 10.03.2019) Overview of the payment cards market and payment infrastructure of Ukraine for 2017 (2018). National Bank of Ukraine. Retrieved from: https://bank.gov.ua/doccatalog/ document;jsessionid=7353924AAAC8FD789AF57A5B82879C0A?id=64347382 (dostęp: 10.03.2019) Pay a travel by contactless card MasterCard is now possible at all stations of the Kiev Metro (2018). Retrieved from: https://newsroom.mastercard.com/eu/uk/press-releases/.Monetary and financial statistics (2018). Retrieved from: https://bank.gov.ua/control/uk/publish/article?art_id=27843415 (dostęp: 10.03.2019) Smirnov I. V., Klymenko Y. (2012). Trends in the development of the payment card market in the banking sector. Issue 12, Part I. P. 57-63. Retrieved from: http://dspace.kntu.kr.ua/jspui/ bitstream/123456789/4659/1/14_2012-57-63.pdf (dostęp: 10.03.2019) The official site of the National Bank of Ukraine. Retrieved from: https://bank.gov.ua/ (dostęp: 10.03.2019)

Karty płatnicze jako innowacyjna metoda płatności usług transportowych

Streszczenie: Niniejszy artykuł koncentruje się na problematyce kart płatniczych jako innowacyjnej metody płatności za usługi transportowe. Przeprowadzono analizę udziału środków pieniężnych poza bankami w podaży pieniądza na Ukrainie w latach 2013–2017, jak również dynamikę głównych determinantów rozwoju rynku kart płatniczych na Ukrainie w latach 2012–2017. Zostały określone główne tendencję rozwoju rynku kart płatniczych na Ukrainie, w szczególności dynamika liczby posiadaczy kart płatniczych i ich banków wydających, rozwój elektronicznej infrastruktury płatniczej, rodzaje kart płatniczych wydawane przez ukraińskie banki, dynamika struktury transakcji z za pomocą kart płatniczych według objętości i ilości. Na podstawie przeprowadzonej analizy sformułowano wnioski dotyczące rozwoju płatności bezgotówkowych za pomocą kart płatniczych na Ukrainie.

Słowa kluczowe: system płatności, gotówka, płatności bezgotówkowe, karta płatnicza, innowacje

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 95

dr Anna Lachowska, adiunkt ZPSB Zachodniopomorska Szkoła Biznesu w Szczecinie

Metodyka pomiaru ekonomiczno-społecznej efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej

Streszczenie: Celem artykułu jest przedstawienie zastosowania opracowanego przez autorkę modelu pomiaru ekonomiczno - społecznej efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej w praktyce. Model ten przedstawiany we wcześniejszych artykułach posłużyć może jako praktyczne narzędzie analityczne wśród interesariuszy rynku opieki zdrowotnej. Użyteczność modelu zwe- ryfikowana została podczas badań własnych wśród publicznych i niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej w województwie zachodniopomorskim, w latach 2009 i 20101. Niniejsza publikacja skupia się na schemacie badania i kategoryzacji zakładów opieki zdrowotnej na efektywne i nieefektywne – tzw. „siatce efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej”.

Słowa kluczowe: efektywność ekonomiczna, efektywność społeczna, opieka zdrowotna, zakład opieki zdrowotnej

Wprowadzenie

Rynek opieki zdrowotnej w Polsce charakteryzuje się pewną polaryzacją zjawisk w obrębie opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych tj. wzrost nakładów na opiekę zdrowotną, nie przekłada się na wzrost dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej, a odbywa się to przy jednoczesnym wzroście zadłużenia zakładów opieki zdrowotnej. Dane ze sprawozdań finansowych Narodowego Funduszu Zdrowia, pokazują wyraźny trend wzrostowy jego przychodów, z których to finansowane są usługi opieki zdrowotnej sektora publicznego. W okresie 2007–2017 wzrost przychodów płatnika publicznego w ujęciu nominalnym wzrósł o ponad 80 procent, tj. z 43,4 mld. do 78,9 mld. zł2. Od roku 2011, NFZ odnotowuje rosnącą dynamikę przy- chodów. W samym okresie 2016–2017 wzrost ten wyniósł ok. 5,6 mld. zł. W analizowanym okresie konsekwentnemu wzrostowi przychodów NFZ przeznaczonych na finansowanie świadczeń opieki zdrowotnej, towarzyszył wysoki poziom świadczeniobiorców oczekujących na usługi opieki zdrowotnej finansowanych ze środków płatnika publicznego. I tak na przykład, dane ze sprawozdań z działalności NFZ pokazują, że w latach 2007–2017, jednymi z pięciu rodzajów raportowanych poradni od- notowujących największe liczby oczekujących, były poradnie kardiologiczne. Odnosząc się do poniższego rysunku (rys. 2), należy zauważyć iż liczba oczekujących do poradni kardiologicznej, w samej grupie przypadek „stabilny” w latach 2007–2013 wzrosła o 130 procent. Liczba oczekujących świadczeniobiorców spadła wprawdzie w okresie od 2013 r. do 2015 r. o niecałe 28 tys. osób, (płatnik nie podaj danych za 2014 r.) niemniej jednak w dalszym analizowanym okresie utrzymywała stabilny wysoki poziom – ok. 119 tys. (2016 r.) i ok. 118 tys. (2017 r.) w skali kraju. Analiza sprawozdań z działalności NFZ pozwala zauważyć, że problem wysokiego poziomu osób oczekujących na świadczenie zdrowotne w ramach środków publicznych odnosi się nie tylko do samej kardiologii3.

1 Zob. A. Lachowska, Efficiency of public and nonpublic primary health care providers in Poland, Engineering Management in Pro- duction and Services Journal, Volume 9, Issue 2, 2017 oraz A. Lachowska, Ekonomiczno-społeczna efektywność funkcjonowania zakła- dów opieki zdrowotnej w województwie zachodniopomorskim, Handel Wewnętrzny, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, 2018. 2 Sprawozdania finansowe NFZ za lata 2007–2017, http://www.nfz.gov.pl/bip/finanse-nfz/ (dostęp: 22.02.2019). 3 Zob. Sprawozdania z działalności NFZ w latach 2007–2017 http://www.nfz.gov.pl/bip/finanse-nfz/ (dostęp: 22.02.2019).

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 97 dr Anna Lachowska, adiunkt ZPSB

Rysunek 1. Wielkość przychodów NFZ w latach 2007–2017 (w mld zł) Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań finansowych NFZ za lata 2007–2017, http://www.nfz.gov.pl/bip/finanse-nfz/ (dostęp: 22.02.2019).

Rysunek 2. Liczba oczkujących na świadczenia w poradniach kardiologicznych w grupie „ przypadek stabilny” w latach 2007–2017 (w tys.) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ze sprawozdań z działalności NFZ w latach 2007–2013, 2015–2017, http://www. nfz.gov.pl/bip/finanse-nfz/ (dostęp: 22.02.2019).

Należy zaznaczyć iż wzrostowi finansowania publicznego sektora opieki zdrowotnej, oraz wysokiej liczbie oczekujących na świadczenie zdrowotne osób, towarzyszy zjawisko rosnącego zadłużenia samo- dzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej. W latach 2007–2017 zadłużenie ogólne tych podmio- tów wzrosło z 9,6 mld. do 11,8 mld, czyli o ponad 22 procent, przy jednoczesnym spadku zadłużenia wy- magalnego, oscylującego na stabilnym poziomie. Odwołując się do danych Ministerstwa Zdrowia z III kw. 2018 r. wysokość zadłużenia wynosiła już 12,7 mld, co oznacza prawie miliardowy wzrost w stosunku do roku poprzedniego.

98 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Metodyka pomiaru ekonomiczno-społecznej efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej

Rysunek 3. Zobowiązania ogólne i wymagalne SPZOZ w okresie od IV kw. 2007 do III kw. 2018 (w mld) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Zdrowia: zobowiązania ogólne i wymagalne SPZOZ, https://www. gov.pl/web/zdrowie/zadluzenie-spzoz (dostęp: 22.02.2019)

W związku z powyższym należy stwierdzić, że wzrost finansowania w sektorze opieki zdrowotnej nie przekłada się na trwały wzrost dostępności do świadczeń sektora opieki zdrowotnej czy spadek zadłużenia świadczeniodawców. Ważnym zatem aspektem staje się analiza efektywności świadczeniodawców operują- cych w ramach środków publicznych. Celem artykułu jest przedstawienie schematu kategoryzacji zakładów opieki zdrowotnej na efektywne i nieefektywne, zgodnie z zaproponowanym modelem pomiaru efektywności. W artykule dokonano analizy sprawozdań instytucji sektora opieki zdrowotnej oraz danych uzyskanych w badaniach literaturowych oraz empirycznych autorki. Badanie empiryczne przeprowadzone zostało w województwie zachodniopomorskim w latach 2009/2010. W badaniu wzięły udział podmioty publiczne jak i niepubliczne, posiadające kontrakt z Narodowym Funduszem Zdrowia w obrębie podstawowej opieki zdrowotnej. Badanie miało charakter pełny, zwrotność odpowiedzi w przypadku podmiotów publicznych wynosiła 38 procent, natomiast w wypadku podmiotów niepublicznych 8 procent. Okres badań nie wpływa na przedstawioną w artykule metodykę pomiaru efektywności, choć autorka zauważa potrzebę aktualiza- cji danych w celu weryfikacji wniosków odnoszących się do faktycznego stanu funkcjonowania podmiotów opieki zdrowotnej na rynku opieki zdrowotnej w województwie zachodniopomorskim.

Siatka ekonomiczno-społecznej efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej – aspekty teoretyczne

W przeprowadzonych przez siebie badaniach autorka, zaproponowała oraz zweryfikowała użytecz- ność modelu pomiaru ekonomiczno-społecznej efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej finansujących swą działalność ze środków publicznych4. Na potrzeby niniejszej publikacji przywołane zostaną najważniejsze założenia tego modelu. W zaproponowanej koncepcji autorka proponuje kompleksowe podej-

4 Zob. A. Lachowska, Efektywność funkcjonowania publicznych i niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej w województwie zachodniopomorskim, Uniwersytet Szczeciński, niepublikowana rozprawa doktorska, 2014.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 99 dr Anna Lachowska, adiunkt ZPSB

ście do pomiaru efektywności podmiotów opieki zdrowotnej poprzez uwzględnienie wskaźników efektyw- ności opracowanych w obrębie trzech filarów5: • Filara przychodowo-zasobowego (filar I), • Filara kosztowego (filar II), • Filara społecznego (filar III). Interpretacja uzyskanych przez świadczeniodawców wskaźników w poszczególnych filarach pozwala na określenie poziomu pochłaniania przez dane podmioty środków publicznych z systemu, osza- cowanie kosztu świadczonych przez nie usług oraz społeczno – ekonomiczną ocenę wykorzystania środ- ków publicznych. Komparatywna analiza efektywności funkcjonowania publicznych i niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej w ramach środków publicznych w województwie zachodniopomorskim przedstawiona została w poprzednich artykułach autorki6. Dodatkowym zastosowaniem dla propono- wanego modelu jest możliwość kategoryzacji podmiotów na efektywne i nieefektywne według schematu określanego przez autorkę jako „siatka ekonomiczno-społecznej efektywności funkcjonowania zakła- dów opieki zdrowotnej”. Jak już wspomniano wstępne założenia teoretyczne pomiaru efektywności według siatki ekonomiczno-społecznej efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej przedstawione zostały we wcze- śniejszej publikacji autorki, lecz ze względu na pewne modyfikacje przytoczone zostają poniżej7. Siatka ta przedstawia potencjalne interakcje zachodzące pomiędzy trzema wymienionymi filarami efektywności (I, II i III) w obrębie danego podmiotu. Kompleksowe zestawienie wyników każdego filara (ich interakcji) umoż- liwia ocenę ekonomiczno-społecznej efektywności działania podmiotu. Założono, że pożądany układ wyni- ków w obrębie trzech filarów efektywności podmiotu sprowadzać się powinien do8: • relatywnie niskiej absorpcji środków systemu przez podmiot (filar I), • relatywnie niskiego kosztu świadczonych usług w podmiocie (filar II), • relatywnie wysokiej zdolności do utrzymania i poprawy stanu zdrowia pacjentów, rozumianej tutaj jako wysoka dostępność oraz jakość usług (filar III). Powyższy wynik podmiotu należy uznać za optymalny tj. działanie świadczeniodawcy jest efektywne zarówno w aspekcie ekonomicznym jak i społecznym zgodnie z przyjętymi założeniami modelu. I odwrotnie, najmniej korzystny wariant zakłada współistnienie trzech następujących zjawisk: • relatywnie wysokiej absorpcji środków systemu przez podmiot (filar I), • relatywnie wysokiego kosztu świadczonych usług (filar II), • relatywnie małej lub braku zdolności do utrzymania i poprawy zdrowia pacjentów, spowodowanej ograniczonym dostępem do usług oraz ich niską jakością (filar III). Interpretacje powyższych wariantów wydają się nie budzić wątpliwości. Niemniej jednak w procesie badań empirycznych autorka napotkała mniej jednoznaczne interakcje w obrębie zdefiniowanych filarów w analizowanych podmiotach. Zdarzało się, że badane podmioty charakteryzowały się relatywnie wysokim poziomem absorbcji środków publicznych, wysokim kosztem świadczonych usług oraz wysoką dostępno- ścią jak i jakością usług. Sytuacja ta niesie ryzyko powstania niekorzystnej relacji przychody – koszty. W takim wypadku można będzie mówić o braku efektywności ekonomicznej współwystępującej z efektywnością społeczną. Jednakże utrzymanie tejże efektywności społecznej nie będzie możliwe w dłuższej perspektywie czasowej. Zestaw wszystkich możliwych interakcji pomiędzy trzema filarami efektywności modelu przedstawiony został w tabeli 1.

5 Ibidem oraz A. Lachowska, Efektywność w systemie opieki zdrowotnej, Studia i Materiały Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wie- dzą: Dylematy zarządzania podmiotami opieki zdrowotnej, Wyd. Polskie Stowarzyszenie Zarządzania Wiedzą, Bydgoszcz 2011, nr 38, s. 125 i nast. 6 Zob. A. Lachowska, Efficiency of public and nonpublic…, op. cit., s. 375 i nast. oraz A. Lachowska, Ekonomiczno – społeczna efektyw- ność…, op. cit., s. 140 i nast. 7 A. Lachowska, Efektywność w systemie…, op. cit., s. 119 i nast. 8 Ibidem, s. 173 i nast.

100 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Metodyka pomiaru ekonomiczno-społecznej efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej

Tabela 1. Zmodyfikowana siatka ekonomiczno-społecznej efektywno ści funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej

Filar III Filar I Filar II Zdolność do utrzymania i poprawy Wariant Absorpcja zasobów systemu Koszt świadczonych usług zdrowia pacjenta

↓ ↓ ↑ efektywny

↑ ↓ ↑ efektywny

↑ ↑ ↑ efektywny

↓ ↑ ↑ nieefektywny

↑ ↓ ↓ nieefektywny

↓ ↓ ↓ nieefektywny ↓ ↑ ↓ nieefektywny ↑ ↑ ↓ nieefektywny ↑ „wysoka wartość dla wskaźnika ogólnego zdefiniowanego filara” ↓ „niska wartość dla wskaźnika ogólnego zdefiniowanego filara”

Źródło: A. Lachowska, Efektywność w systemie…, op. cit, s. 119.

Siatka ekonomiczno-społecznej efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej – aspekty praktyczne

Jak wspomniano materiał empiryczny zebrany został podczas komparatywnych badań efektywności funkcjonowania publicznych i niepublicznych świadczeniodawców działających w ramach środków publicznych w województwie zachodniopomorskim w latach 2009–2010. Wskaźniki mierzące efektywność w obrębie każdego filara przedstawiono poniżej:

FILAR I Wskaźnik zasobochłonności pacjenta Z1

[1] gdzie: P CAŁ. – wielkość przychodów całkowitych (zł)9 L PACJ. – liczba przyjętych pacjentów (os.)

Wskaźnik zasobochłonności zatrudnionego Z2

[2] gdzie: P CAŁ. – wielkość przychodów całkowitych (zł) L ZATR. − liczba zatrudnionych (os.)10

9 Poprzez wielkość przychodów całkowitych w przypadku wskaźników Z1, Z2, Z3, Z4, K4, S3, rozumie się wielkość przychodów uzyskanych z kontraktu z NFZ wraz z programami profilaktycznymi. 10 Poprzez liczbę zatrudnionych w przypadku wskaźników Z2, K2, S4 rozumie się liczbę zatrudnionych na umowę o pracę jak i inne umowy cywilnoprawne w przeliczeniu na pełne etaty (gdzie pełny etat 40 h tyg.).

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 101 dr Anna Lachowska, adiunkt ZPSB

Wskaźnik zasobochłonności świadczenia Z3

[3] gdzie: P CAŁ. – wielkość przychodów całkowitych (zł) L SW – liczba wykonanych świadczeń (św.)11

Wskaźnik stawki na pacjenta Z4

[4] gdzie: – wielkość średnich miesięcznych przychodów całkowitych (zł) SPOP. – średni miesięczny stan populacji pacjentów (os.)

FILAR II Wskaźnik kosztochłonności pacjenta K1

[5] gdzie: C CAŁ. − wartość kosztów całkowitych (zł)12 L PACJ.– liczba przyjętych pacjentów (os.)

Wskaźnik kosztochłonności zatrudnionego K2

[6] gdzie: C CAŁ. – wielkość kosztów całkowitych (zł) L ZATR.– liczba zatrudnionych (os.)

Wskaźnik kosztochłonności świadczenia K3 [7]

gdzie: C CAŁ.– wielkość kosztów całkowitych (zł) L SW. – liczba wykonanych świadczeń (św.) Wskaźnik kosztów do przychodów K4 [8]

11 Zgodnie z ustawą ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (DzU 2008 r. Nr 164 poz. 1027, z późn. zm.) poprzez świadczenie zdrowotne w przypadku wskaźników Z3, K3, S1 rozumie się działanie służące profilaktyce, zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne działanie medyczne wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych regulujących zasady ich udzielania. 12 Poprzez koszty całkowite w przypadku wskaźników K1, K2, K3, K4 rozumie się koszty całkowite powstałe w wyniku realizacji kontraktu z NFZ.

102 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Metodyka pomiaru ekonomiczno-społecznej efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej gdzie: C CAŁ. – wielkość kosztów całkowitych (zł) P CAŁ. – wielkość przychodów całkowitych (zł)

FILAR III Wskaźnik dostępności świadczeń zdrowotnych S1

[ 9 ] gdzie: L SW. – liczba wykonanych świadczeń (św.) L PACJ. – liczba przyjętych pacjentów (os.)

Wskaźnik zadowolenia pacjenta S2

LWYP. S2 = ×100 [10] S POP. gdzie: L WYP. –liczba pacjentów wypisanych z podmiotu (os.) S POP. – średni miesięczny stan populacji pacjentów (os.)

Wskaźnik zdiagnozowania pacjenta S3

[11] gdzie: W BAD. – wartość zleconych badań diagnostycznych (zł)13 P CAŁ. – wielkość przychodów całkowitych (zł)

Wskaźnik obsługi pacjenta S4

[12] gdzie: L PACJ. – liczba przyjętych pacjentów (os.) L ZATR.– liczba zatrudnionych (os.)

Zebrane dane umożliwiły określenie wartości referencyjnych zaprojektowanych wskaźników pomiaru efektywności w obrębie każdego filara. Dzięki temu możliwe stało się zastosowanie siatki pomiaru efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej w praktyce. Za wartość referencyjną przyjęto średnią z wartości wskaźników otrzymanych w badaniu dla każdej podgrupy w populacji badanych podmiotów (filar przychodowo-zasobowy, filar kosz- towy, filar społeczny). Przyjęte na podstawie badań wartości referencyjne dla poszczególnych wskaźników prezentuje tabela 2.

13 Wraz z RTG i USG.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 103 dr Anna Lachowska, adiunkt ZPSB

Tabela 2. Wartości referencyjne dla wskaźników pomiaru efektywności zakładów opieki zdrowotnej

Wskaźnik j.m. Wartości referencyjne dla wskaźników 2009 r. 2010 r. Z1 zł/os. 80,1 77,2 Z2 zł/zatr. 101440,9 100826,6 Z3 zł/św. 39,4. 37,9 Z4 zł/os. 5,1 5,0 K1 zł/os. 63,7 62,0 K2 zł/zatr. 77429,9 78325,9 K3 zł/św. 31,2 30,4 K4 proc. 75,5 76,9 S1 św./os. 2,0 2,0 S2 proc. 1,6 1,5 S3 proc. 9,2 9,4 S4 proc. 1538,7 1532,5

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań empirycznych. W przeprowadzonej w ramach badań analizie dokonano określenia wartości referencyjnych dla każde- go roku, w przyszłości zaleca się jedna okresową aktualizację wartości referencyjnych w odstępie 3 lat (obecny okres obowiązywania umowy świadczeniodawcy POZ z NFZ). W celu uproszczenia analizy, dokonano ujednolicenia wskaźników, tak, aby zawierały się w przedziale (0–1). W ten sposób przyjęto, że dla wskaźników14: • będących destymulantami (wskaźniki Z1, Z2, Z3, Z4, K1, K2, K3, K4, S2) wartość wskaźnika równa lub niższa od wartości referencyjnej przyjmuje wartość 1, natomiast wyższa od wartości referencyjnej przyjmuje 0. • będących stymulantami (S1, S3, S5) wartość wskaźnika poniżej wartości referencyjnej przyjmuje wartość 0, a dla wartości równej lub wyższej od wartości referencyjnej przyjmuje 1. Zgodnie ze przedstawionym schematem siatki ekonomiczno – społecznej efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej, dla każdej grupy wskaźników szczegółowych wchodzących w skład danego filaru, obliczamy wskaźnik ogólny kF , aby na ich podstawie w oparciu o schemat określić efektywność danego zakładu opieki zdrowotnej. Wskaźniki ogólne Fk obliczono korzystając z następującej formuły:

, gdzie:

Fk – wskaźnik dla danego filaru (k = I, II, III.) ai – dla stymulant przyjmuje wartość 1 gdy oraz 0 dla dla destymulant przyjmuje wartość 1 gdy oraz 0 dla (i = 1,…4) Tak więc, wartości wskaźnika ogólnego w każdym filarze zawierają się w przedziale od 0 do 1. Przyjmu- je się, iż preferowane wartości wskaźnika to Fk = 0,5; Fk = 0,75 oraz Fk = 1. Wartości wskaźnika Fk = 0 oraz Fk = 0,25, świadczą o niekorzystnym układzie wartości wskaźników.

14 A. Lachowska, Efektywność funkcjonowania…, op. cit., s. 173 i nast.

104 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Metodyka pomiaru ekonomiczno-społecznej efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej

Tak więc, optymalny wynik zakładu, to: FI = 1; FII = 1; FIII = 1. Oznacza to, że zakład charakteryzuje się niską absorpcją środków z systemu, niskim kosztem leczenia i wysoką zdolnością do utrzymania i poprawy zdrowia pacjenta. Skrajnie niekorzystny wynik: FI = 0; FII = 0; FIII = 0 oznacza, że zakład charakteryzuje się wy- soką absorpcją środków z systemu, wysokim kosztem leczenia i niską zdolnością do utrzymania i poprawy zdrowia pacjenta. W celu określenia ekonomiczno-społecznej efektywności działania zakładu, wartości wskaźników dla każdego z trzech filarów, analizowane są zgodnie ze wspomnianą siatką ekonomiczno-społecznej efektywno- ści funkcjonowania zakładu opieki zdrowotnej. Wyniki powyższej analizy dla badanych zakładów opieki zdrowotnej w 2009 r. obrazuje tabela 3.

Tabela 3. Siatka ekonomiczno-społecznej efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej w 2009 r. – wyniki z badań

Absorpcja zasobów Zdolność do utrzymania Zakłady Koszt świadczonych usług FII Efektywność systemu FI i poprawy zdrowia FIII N1 0,75 1 0,5 efektywny N2 1 1 0,5 efektywny N3 0,75 1 0,5 efektywny N4 0,5 1 0,75 efektywny N5 1 1 0,75 efektywny N6 1 1 0,5 efektywny N7 0,75 1 1 efektywny N8 0,75 0,75 1 efektywny N9 1 1 0,75 efektywny N10 1 1 0,5 efektywny N11 1 1 0,75 efektywny N12 1 1 0,75 efektywny N13 0,75 1 0,5 efektywny N14 1 1 0,75 efektywny N15 1 1 0,75 efektywny N16 1 1 0,75 efektywny N17 1 1 0,75 efektywny N18 0,5 1 0,75 efektywny N19 0,75 1 0,75 efektywny N20 1 0,75 0,75 efektywny N21 0,25 0,75 0,5 efektywny N22 1 0,75 1 efektywny N23 0,5 0,75 0,25 nieefektywny P1 0 0 0 nieefektywny P2 0 0 0,25 nieefektywny P3 0 0 0,25 nieefektywny P4 0 0 0,25 nieefektywny P5 0 0 0 nieefektywny P6 0 0 0 nieefektywny P7 0 0 0 nieefektywny P8 0 0,25 0,25 nieefektywny

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań empirycznych (zakłady publiczne oznaczone zostały literą P1-8, natomiast zakłady niepubliczne literą N1-23). A. Lachowska, Efektywność funkcjonowania…, op. cit., s. 173.

I tak na przykład, w 2009 r. zakład N1 charakteryzuje się niską absorpcją środków z sytemu

(FI = 0,75), niskim kosztem świadczenia usług (FII = 1) oraz wysoką zdolnością do utrzymania poprawy zdrowia

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 105 dr Anna Lachowska, adiunkt ZPSB

pacjenta (FIII = 0,5), co przekłada się na jego ogólną ekonomiczno-społeczną efektywność działania. Zakład

P8 w 2009 r. charakteryzuje się wysoką absorpcją środków z systemu (FI = 0), wysokim kosztem świadczonych usług (FII = 0,25) oraz niską zdolnością do utrzymania i poprawy zdrowia pacjentów (FIII = 0,25), co świadczy o jego nieefektywności działania. Wyniki przeprowadzonej analizy efektywności ekonomiczno-społecznej zakładów opieki zdrowotnej w 2010 r. przedstawia tabela 4.

Tabela 4. Siatka ekonomiczno-społecznej efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej w 2010 r. – wyniki z badań

Absorpcja zasobów sys- Koszt świadczonych Zdolność do utrzymania Zakłady Efektywność temu FI usług FII i poprawy zdrowia FIII

N1 0,75 1 0,5 efektywny N2 1 1 0,5 efektywny N3 0,75 1 0,5 efektywny N4 0,5 1 0,75 efektywny N5 1 1 0,75 efektywny N6 1 1 0,5 efektywny N7 0,75 1 1 efektywny N8 0,75 0,75 1 efektywny N9 1 1 0,75 efektywny N10 1 1 0,5 efektywny N11 1 1 0,75 efektywny N12 1 1 0,75 efektywny N13 0,75 1 0,5 efektywny N14 1 1 0,75 efektywny N15 1 1 0,75 efektywny N16 1 1 0,75 efektywny N17 1 1 0,75 efektywny N18 0,5 1 0,75 efektywny N19 0,75 1 0,75 efektywny N20 1 0,75 0,75 efektywny N21 0,25 0,75 0,5 efektywny N22 1 0,75 1 efektywny N23 0,5 0,75 0,25 nieefektywny P1 0 0 0 nieefektywny P2 0 0 0,25 nieefektywny P3 0 0 0,25 nieefektywny P4 0 0 0,25 nieefektywny P5 0 0 0 nieefektywny P6 0 0 0 nieefektywny P7 0 0 0 nieefektywny P8 0 0,25 0,25 nieefektywny

106 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Metodyka pomiaru ekonomiczno-społecznej efektywności funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej

Wartym zaznaczenia jest fakt, że zarówno w 2009 jak i 2010 r. żaden badany zgodnie z założeniami modelu zakład publiczny, nie został uznany jako efektywny. Należy zwrócić uwagę, iż powyższa analiza, oprócz ogólnej efektywności zakładu, pokazuje mocne i słabe obszary (filary) działalności zakładu. I tak na przykład, pomimo, iż zakład N23 w 2010 r. odnotowywał relatywnie niskie przychody (FI = 0,5), ponosił niskie koszty (FII = 0,75), wykazywał niską zdolność do poprawy zdrowia pacjentów (FIII = 0,25). W celu poprawy efektywności zakład ten powinien skupić się zatem na obszarze trzecim, tak więc, na przykład, dostępności czy zadowoleniu pacjenta. W danym przypadku analiza powyższych wskaźników dostarcza również informacji, iż dany zakład dysponuje relatywnie niskimi środka- mi na leczenie pacjenta.

Konkluzje

Zaproponowane w niniejszym opracowaniu zastosowanie modelu pomiaru ekonomiczno-społecz- nej efektywności działania, służyć może nie tylko zakładom opieki zdrowotnej w ocenie efektywności ich działania, ale również innym podmiotom rynku opieki zdrowotnej, jako praktyczne narzędzie analityczne. Do podmiotów tych zaliczyć można: Ministerstwo Zdrowia, Narodowy Fundusz Zdrowia, instytucje wyceny świadczeń, oraz samego pacjenta. Narzędzie to wykorzystane może być przez Ministerstwo Zdrowia na przy- kład w decyzjach dotyczących utrzymaniu danej placówki, czy szerzej na przykład w decyzjach o przekazy- waniu pewnych zadań do sektora niepublicznego. Narodowy Fundusz Zdrowia, w procesie kontraktowania, może wykorzystać informacje dotyczące absorpcji środków (filar I) oraz zdolności do utrzymania i poprawy zdrowia pacjenta (filar III). Instytucje wyceny świadczeń zainteresowane mogą być wnioskami płynącymi z analizy kosztów leczenia (filar II). Sam pacjent, kierując się wyborem zakładu opieki zdrowotnej, wykorzystać może informacje dotyczące zdolności do utrzymania i poprawy zdrowia przez dany zakład (filar III). W związku z powyższym, należy stwierdzić, iż zaproponowany model pomiaru ekonomiczno-społecznej efektywności działania zakładów opieki zdrowotnej, może służyć jako praktyczne narzędzie analityczne podmiotom rynku opieki zdrowotnej.

Bibliografia: Lachowska A., Efektywność w systemie opieki zdrowotnej, Studia i Materiały Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą: Dylematy zarządzania podmiotami opieki zdrowotnej, Wyd. Polskie Stowarzyszenie Zarządzania Wiedzą, Bydgoszcz, 2011, nr 38. Lachowska A., Efektywność funkcjonowania publicznych i niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej w województwie zachodniopomorskim, Uniwersytet Szczeciński, niepublikowana rozprawa doktorska, 2014. Lachowska A., Efficiency of public and nonpublic primary health care providers in Poland, Engineering Management in Production and Services Journal, Volume 9 , Issue 2, 2017. Lachowska A., Ekonomiczno-społeczna efektywność funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej w województwie zachodniopomorskim, Handel Wewnętrzny, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, 2018. Sprawozdania finansowe NFZ za lata 2007 – 2017, http://www.nfz.gov.pl/bip/finanse-nfz/ (dostęp: 22.02.2019). Sprawozdania z działalności NFZ w latach 2007–2013, 2015–2016, http://www.nfz.gov.pl/bip/finanse-nfz/ (dostęp: 22.02.2019).

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 107 dr Anna Lachowska, adiunkt ZPSB

Methodology of measuring economic and social efficiency of health care providers

Summary: The aim of the article is to present the practical application of the model of measuring economic and social efficiency of health care providers, developed by the author. This model presented in earlier articles may serve as a practical analytical tool among stakeholders in the healthcare market. The usefulness of the model was verified during own research among public and non- -public healthcare providers in the West Pomeranian Voivodeship, in 2009 and 2010. This publication focuses on the scheme of categorization of healthcare facilities into efficient and inefficient, so-called „health care providers efficiency schedule”.

Key words: economic efficiency, social efficiency, health care, health care providers

108 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Weronika Kosek Politechnika Koszalińska

Funkcja handlowa małego portu morskiego w aktywizacji regionu na przykładzie Portu Morskiego Kołobrzeg

Streszczenie: Celem artykułu jest identyfikacja czynników wpływających na rozwój funkcji handlowej Portu Morskiego Kołobrzeg oraz okre- ślenie wpływu funkcji handlowej portu na rozwój gminy. Analiza porównawcza danych statystycznych obejmuje lata 2007–2016. W porcie Kołobrzeg w latach 2007–2016 zauważalny jest wzrost obrotów przeładunkowych oraz wzrost liczby przypływających statków z ładunkiem. Do głównych czynników rozwoju funkcji handlowej należy zaliczyć: politykę państwa i politykę samorządu lokalnego, stan obecnej infrastruktury portu, inwestycje realizowane w porcie i w jego otoczeniu, skuteczność pozyskiwania środków finansowych na rozwój portu przez samorząd lokalny, misję portu, plany rozwojowe portu oraz rozwój turystyki. Ro- snąca rola funkcji handlowej w badanym okresie wpłynęła korzystnie na rozwój funkcji turystycznej, co z kolei przełożyło się na poprawę sytuacji na lokalnym rynku pracy.

Słowa kluczowe: przeładunki, rozwój portu, samorząd lokalny, inwestycje

Wprowadzenie

W Polsce istnieje 28 małych portów morskich o różnych funkcjach gospodarczych i tym samym o zróż- nicowanym znaczeniu dla kraju, regionu oraz lokalnego samorządu terytorialnego. Małe porty morskie, bę- dące ośrodkami koncentracji różnego rodzaju działalności gospodarczej, stymulują rozwój zarówno bliższe- go, jak i dalszego otoczenia. Rozwój małych portów jest jednym z podstawowych czynników wpływających na ożywienie społeczno-gospodarcze małych miast i gmin. Port morski jako obszar intensywnej działalności gospodarczej sprzyja przyciąganiu kapitału z zewnątrz i lokowaniu na jego obszarze inwestycji1. Zdynamizo- wanie rozwoju małych portów morskich w Polsce i ich włączenie do procesu wzrostu gospodarczego miast i regionów nadmorskich, sprowadza się do potrzeby aktywizacji rozwoju wszystkich funkcji gospodarczych, jakie potencjalnie mogą pełnić te obiekty na bazie zasobów, jakimi dysponują oraz szeroko rozumianych po- wiązań z bliższym i dalszym otoczeniem2. Celem badawczym przyjętym w pracy jest ustalenie determinant rozwoju funkcji handlowej Portu Morskiego Kołobrzeg oraz określenie znaczenia tej funkcji dla rozwoju gminy. Część empiryczna pracy po- wstała na podstawie analizy porównawczej danych statystycznych za lata 2007–2016, udostępnionych przez Zarząd Portu Morskiego (ZPM) Kołobrzeg, Urząd Morski w Szczecinie, a także GUS.

1 H. Ćwikliński, G. Pawłowski, Uwarunkowania roli i znaczenia portów morskich w rozwoju regionalnym, Czas Morza 1 (8) 1997, s. 39–40. 2 A. S. Grzelakowski, Formy i kierunki aktywizacji rozwoju małych portów morskich w UE [w:] Dwa lata Polski Morskiej w Unii Euro- pejskiej, XXII Sejmik Morski Świnoujście – Ystad, Zeszyty Morskie 2007, s. 95–105.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 109 Weronika Kosek

Rozwój Portu Morskiego Kołobrzeg – rys historyczny

Znaczenie Portu Kołobrzeg było i jest bardzo duże zarówno w regionie, jak i w Polsce. Istnienie portu od początku związane jest z rozwojem miasta Kołobrzeg. Przyjmuje się, iż około 880 roku w tym regionie po- wstał gród kołobrzeski będący ośrodkiem rzemieślniczo – handlowym o cechach wczesnego miasta. Około 980 roku Mieszko I włączył Pomorze do swojego państwa i w ten sposób Kołobrzeg stał się głównym portem państwa pierwszych ziem Piastów, słynącym szczególnie z kontaktów ze Skandynawią. W latach 1361–1610 Kołobrzeg był członkiem średniowiecznej Hanzy i w tym okresie osiągnął szczyt swojego rozwoju. Upadek gospodarczy zarówno miasta, jak i portu nastąpił podczas wojny trzydziestoletniej 1618–1648. Ponowny in- tensywny rozwój portu miał miejsce dopiero po wprowadzeniu blokady kontynentalnej Anglii w 1806 roku3. Współcześnie Port Morski Kołobrzeg jest najważniejszym pod względem zakresu i skali pełnionych funkcji, a drugim co do wielkości zajmowanego terenu małym portem morskim polskiego wybrzeża. Port Ko- łobrzeg zlokalizowany jest między dwoma zespołami portów, od zachodu Portami Szczecin – Świnoujście od wschodu Portami Gdańsk – Gdynia. Lokalizacja ta sprawia, że znaczenie i potencjał gospodarczy portu stale wzrasta i daje duże możliwości rozwoju działającym tutaj przedsiębiorstwom. Port stanowi istotny element morskiego systemu transportowego na szlakach handlowych prowadzących między północną a południową Europą4. Port w Kołobrzegu usytuowany jest w ujściu rzeki Parsęty i bezpośredniej styczności z morzem, natomiast administracyjnie należy do miasta i powiatu Kołobrzeg. Obecnie port pełni wszystkie podstawowe funkcje gospodarcze: rybacką, przeładunkową, turystyczną i przemysłową5.

Funkcja handlowa w Porcie Kołobrzeg – lata 2007 – 2016

Port Kołobrzeg jest wielofunkcyjną strukturą gospodarczo-przestrzenną o znaczeniu regionalnym, pełniącą istotne dla rozwoju miasta i regionu funkcje związane przede wszystkim z gospodarką morską. Funkcjonowanie portów morskich w Polsce reguluje Ustawa o portach i przystaniach morskich z 1996 roku6. Wyróżnia ona dwie kategorie portów: o podstawowym znaczeniu dla gospodarki narodowej oraz po- zostałe, do których zalicza się małe porty i przystanie morskie. Ustawa szczegółowo reguluje formę organizacyjno-prawną podmiotów zarządzających pierwszą grupą. W przypadku małych portów, do których należy port w Kołobrzegu, wybór formy pozostawiono właściwym gminom portowym. Od 1999 roku kontrolę nad portem pełni Zarząd Portu Morskiego Kołobrzeg ustanowiony przez gminę miejską Kołobrzeg na podstawie zapisów ustawy portowej. Od 2009 roku kontrolę nad portem handlowym pełni Zarząd Portu Morskiego Ko- łobrzeg, natomiast dzierżawcą terenów portowych od 2008 roku jest Rentrans Cargo sp. z o. o7. Port handlowy w Kołobrzegu posiada pełną infrastrukturę, której najważniejszymi elementami są budowle hydrotechniczne, takie jak baseny portowe, nabrzeża portowe wraz z towarzyszącymi im drogami kołowymi, liniami kolejowymi, sieciami energetycznymi oraz wodno-kanalizacyjnymi. Do suprastruktury z kolei zalicza się przede wszystkim magazyny, urządzenia oraz sprzęt przeładunków8. Łączna powierzchnia terenów składowych wynosi ok. 50 tys. m2 zaś powierzchnia biurowa ok. 2 tys. m2. Na terenie portu handlowego znajdują się także 2 elewatory zbożowe, których pojemność wynosi ok. 6 tys. ton9. Wielkość jednostek handlowych, jakie mogą być obsługiwane przez Port Kołobrzeg, wynosi 100 metrów długości, 20 metrów szerokości oraz zanurzenie do 4,7 metra10.

3 H. Kroczyński, Dzieje Kołobrzegu. Kalendarium od czasów najdawniejszych do roku 1945, Kołobrzeskie Towarzystwo Społeczno- -Kulturalne, Kołobrzeg 2000, s. 10–150. 4 http://www.zpm.portkolobrzeg.pl/ (dostęp: 22.08.2018). 5 G. Leśniewski, B. Łuczak, B. Szwankowska, S. A. Szwankowski, A. Tubielewicz, D. Waldziński, Studium przygotowawcze do założeń rządowego programu aktywizacji małych portów i przystani morskich, Gdańsk 1999, s. 20. 6 Ustawa z dnia 20 grudnia 1996 r. o portach i przystaniach morskich (Dz. U. 1997, nr 9, poz. 44, ze zm.) 7 P. Nowaczyk, Funkcjonowanie portu morskiego w Kołobrzegu w oparciu o system nadzoru publicznego, Zarządzanie Publiczne, 4(38)/2016, ISSN 1898-3529, s. 85. 8 P. Nowaczyk, Funkcjonowanie portu morskiego w Kołobrzegu w oparciu o system nadzoru publicznego, op. cit., s. 83. 9 http://www.zpm.portkolobrzeg.pl/293 (dostęp: 22.08.2018) 10 http://www.zpm.portkolobrzeg.pl/ (dostęp: 22.08.2018)

110 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Funkcja handlowa małego portu morskiego w aktywizacji regionuna przykładzie Portu Morskiego Kołobrzeg

Funkcja handlowa małych portów morskich obejmuje przede wszystkim obroty ładunkowe będą- ce wynikiem działalności usługowej zarówno portowych przedsiębiorstw przeładunkowo-składowych, jak i firm przemysłowo – handlowych zlokalizowanych na terenie portu i przeładowujących głównie własne produkty, lub zakupione przez siebie towary11. W grupach poszczególnych ładunków obsługiwanych przez port Kołobrzeg znajdują się12: ładunki masowe luzem (torf, wapno rolnicze, nawozy luzem, palety drzewne, kruszywa budowlane), zboża i pasze (wszystkie zboża twarde, nasiona oleiste, śruta sojowa), ładunki drobnicowe (towary na paletach, brykiet drzewny, bloki granitowe, nawozy, elementy konstrukcyjne elektrowni wiatrowych). Do tego zagadnienia odnosi się rysunek 1.

350

300 312 264,2 250

200

150 147,2 154,2 117 129,1 143,1 100 96,9 107 102 50

0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

obroty ładunkowe w porcie Kołobrzeg

Rysunek 1. Obroty ładunkowe w porcie Kołobrzeg w latach 2007–2016 (w tys. ton) Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Gospodarki Morskiej, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warsza- wa – Szczecin 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016 oraz 2017.

Na ogół w latach 2007 – 2016 w obrocie ładunkowym w porcie Kołobrzeg obserwuje się tendencję skokową, która charakteryzuje się tym, że po kilkuletnich okresach wzrostu dochodzi do spadku wielkości przeładunków. Największy wzrost przeładunków nastąpił w latach 2009–2012 i osiągnął 312 tys. ton w 2012 roku. Z kolei najmniejsze obroty ładunkowe w badanym okresie odnotowano w 2008 roku i wyniosły one zaledwie 102 tys. ton. Należy podkreślić, iż port handlowy ma zdolność przeładunkową szacowaną na około 500 tys. ton rocznie jednakże tylko raz, w 1979 roku, udało się w nim przeładować 400 tys. ton ładunku13. Największy spadek przeładunków nastąpił w latach 2012–2015 i niewątpliwie był związany z postawą dzierżawcy portu handlowego, spółką Rentrans Cargo. Ustawa o małych portach i przystaniach morskich z 1999 roku ograniczyła działalność eksploatacyjną podmiotom zarządzającym małym portom. Rozdzieliła funkcje zarządcze, przypisując je podmiotom zarządzającym portom, od funkcji operatorskich, te zaś de- dykując podmiotom prywatnym. Zgodnie z umową dzierżawy Rentrans Cargo zobowiązany był do unowo- cześnienia portu handlowego poprzez budowę nabrzeży, dróg wewnętrznych, infrastruktury kolejowej oraz wyposażenia w urządzenia przeładunkowe. Dzierżawca zobowiązany był także do pozyskiwania ładunków. Ponieważ dzierżawca nie wywiązał się z ustaleń, w 2012 roku ZPM Kołobrzeg wypowiedział spółce umowę i znalazł się w sporze sądowym z powództwa Rentrans Cargo. Tak więc w wyniku braku działań rozwojowych spółki Retrans Cargo doszło do obniżenia przeładunków w porcie.

11 Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej, Warszawa – Szczecin 2007, s. 64. 12 Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Kołobrzeg, Urząd Miasta Kołobrzeg, Wydział Urba- nistyki i Architektury, wrzesień 2009 – maj 2012, s. 160. 13 A. Szwichtenberg, Turystyka szansą rozwoju społeczno-gospodarczego regionu nadmorskiego, Czas Morza, 2001, s. 10.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 111 Weronika Kosek

Wielkość przeładunków w badanym okresie uzależniona była także od inwestycji. Głównymi źródłami finansowania inwestycji w porcie były środki pochodzące z budżetu miasta Kołobrzeg, ZPM Kołobrzeg oraz środki pochodzące z programów unijnych. Gwałtowny przyrost obrotów w porcie Kołobrzeg nastąpił w latach 2009–2012, co związane było z uruchomieniem środków unijnych z budżetu Unii Europejskiej. Dużym problemem kołobrzeskiego portu było ograniczone, a w przypadku niekorzystnych warunków at- mosferycznych także bardzo niebezpieczne wejście, czyniące port niedostępnym dla większych jednostek. W 2010 roku zakończono trwającą 10 lat przebudowę wejścia do portu. Była to największa kołobrzeska inwestycja, w całości finansowana z budżetu państwa, która pochłonęła 144,452 mln złotych. Celem inwestycji było zwiększenie dostępności portu dla większych jednostek, poprawa bezpieczeństwa żeglugi oraz stworzenie nowych możliwości rozwojowych portu. Kolejną inwestycją związaną z poprawą stanu technicznego infrastruktury portowej był remont Nabrzeża Zbożowego w 2015 roku, w całości finanso- wany z funduszy unijnych. Koszt prac wyniósł 5 mln złotych14. Dużym problemem, z którym borykał się Port Kołobrzeg, była słaba dostępność portu od strony lądu, ponieważ drogi kołowe i kolejowe do portu prowadzą przez park nadmorski i tereny uzdrowiskowe. Drogi kołowe ponadto prowadzą przez zatłoczone w sezonie letnim centrum miasta. W 2017 roku miasto Kołobrzeg rozpoczęło realizację inwestycji drogowej, w ramach której wykonywana jest obecnie przebudowa drogi kolejowej do portu. Warto zaznaczyć, iż Kołobrzeg otrzymał dofinansowanie z Unii Europejskiej w ramach Regionalnego Programu Operacyjne- go Województwa, w związku z czym w perspektywie najbliższych lat sytuacja inwestycyjna portu handlowego najprawdopodobniej ulegnie poprawie. Długość i zróżnicowanie nabrzeży portowych wpływa na rodzaj i ilość towarów przeładowywanych w porcie oraz na dynamizację i rozwój działalności w porcie, tak więc z pewnością nabrzeże portowe to zasadnicza część każdego portu. Nabrzeże rozumieć należy, jako linię brzegową mola, pirsu lub kanału portowego wraz z najbliższymi terenami przyległymi, odpowiednio przygotowaną do postoju i obsługi statków15. Nabrzeże wyposażone jest w specjalne urządzenia umożliwiające postój statków oraz urządze- nia ułatwiające korzystanie z nabrzeża16. Przeładunek statku jest procesem ściśle związanym z innymi procesami portowymi, do których należą magazynowanie i przewóz towarów pojazdami lądowymi.

1200 1006 1000 822 800 719 719 600 743

400 220 200 150 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

długość nabrzeży przeładunkowych

Rysunek 2. Długość nabrzeży przeładunkowych w Porcie Kołobrzeg w latach 2007–2016 (w metrach) Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Gospodarki Morskiej, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warsza- wa – Szczecin 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016 oraz 2017.

14 https://miastokolobrzeg.pl/biznes/10439-trwa-remont-nabrzea-zboowego.html (20.09.2018) 15 https://stat.gov.pl/metainformacje/slownik-pojec/pojecia-stosowane-w-statystyce-publicznej/ (20.11.2018) 16 W. Szczurek, Działalność gospodarcza gmin w portach morskich, Fundacja rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002, s. 136.

112 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Funkcja handlowa małego portu morskiego w aktywizacji regionuna przykładzie Portu Morskiego Kołobrzeg

W porcie Kołobrzeg w 2008 roku długość nabrzeży przeładunkowych nadających się do eksploatacji wynosiła 1006 metrów. Następnie w latach 2008-2010 nastąpił gwałtowny spadek długości nabrzeży przeła- dunkowych, co było związane z działalnością spółki Rentrans Cargo (elementy techniczne portu handlowego ulegały dekapitalizacji, a Spółka nie modernizowała nabrzeży). W porcie Kołobrzeg w latach 2007–2016 zauważalny był przyrost liczby przypływających statków z ła- dunkiem (rys. 3). Do statków wchodzących z ładunkiem zalicza się statki towarowe przywożące ładunki do wyładowania w porcie, do którego zawijają, a także statki pasażerskie przywożące do portu pasażerów, dla których portem docelowym jest port wejścia statku17.

200 185 153 150 153

113 114 113 100 104 94

0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

liczba statków z ładunkiem

Rysunek 3. Liczba statków z ładunkiem wpływających do Portu Kołobrzeg w latach 2007 – 2016 Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Gospodarki Morskiej, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warsza- wa – Szczecin 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016 oraz 2017.

Wzrost ładunków i liczby statków handlowych w latach 2010–2012 związany był z inwestycjami realizowanymi w północnej Polsce i zapotrzebowaniem na kruszywo budowlane. Realizowane inwestycje w szcze- gólności dotyczyły budowy dróg oraz lądowych farm wiatrowych. Warto zaznaczyć, iż największy spadek liczby statków miał miejsce po 2012 roku, co prawdopodobnie związane było z ogólnoeuropejskim kryzysem i ograniczeniem inwestycji, a co za tym idzie – z brakiem zapotrzebowania na przewozy ładunków. Ważnym determinantem wpływającym na wielkość i cechy ładunków jest funkcja uzdrowiskowa miasta Kołobrzeg. Port ze względu na posiadany przez miasto statut uzdrowiskowy nie może obsługiwać wszystkich ładunków m.in. towarów sypkich, pylących i uciążliwych dla środowiska naturalnego. Funkcja uzdrowiskowa miasta ogranicza nie tylko działalność przeładunkową portu handlowego, ale hamuje również rozwój funkcji przemysłowej i transportowej. Z drugiej zaś strony wpływa na wzrost znaczenia międzynarodowych przewozów pasażerskich i rozwój turystyki morskiej. Można zauważyć, że w małych portach pełniących zadania przeładunkowo – składowe ładunków oraz obsługi ruchu pasażerskiego o zasięgu międzynarodowym należy liczyć się z ograniczonym rozwojem funkcji handlowej jako komplementarnej do funkcji transporto- wej18, o czym będzie mowa w dalszej części artykułu.

17 Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2017, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa-Szczecin 2017, s. 98. 18 G. Leśniewski, B, Łuczak, B. Szwankowska, S. A. Szwankowski, A. Tubielewicz, D. Waldziński, op. cit., s. 90.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 113 Weronika Kosek

Funkcja handlowa Portu Morskiego Kołobrzeg a aktywizacja regionu

W procesie aktywizacji małych portów za punkt wyjścia przyjmuje się możliwość lokalizacji w nich tych funkcji gospodarczych, dla których istnieją korzystne uwarunkowania i rozwijanie których przyniesie efekty zarówno portowi, jak i lokalnemu środowisku oraz regionowi19. W 2010 roku w Strategii Rozwoju Portu Mor- skiego Kołobrzeg przedstawiono misję portu, która brzmiała następująco: „Misją Zarządu Portu Morskiego Kołobrzeg jest zajęcie i utrzymanie silnej pozycji wśród małych portów południowego wybrzeża Bałtyckiego, tworząc przyjazny klimat dla przedsiębiorczości, dążąc do zrównoważonego rozwoju wszystkich funkcji portowych w celu osiągnięcia trwałego i komplementarnego rozwoju”. Przedstawiona misja portu zwraca uwagę na utrzymanie silnego uczestnictwa portu Kołobrzeg na konkurencyjnym rynku Morza Bałtyckiego. Wizja miasta Kołobrzeg natomiast podkreśla rolę Kołobrzegu jako miasta portowego i uzdrowiskowego, tworzące- go przyjazny klimat dla przedsiębiorczości20. Liczne inwestycje, współfinansowane ze środków unijnych, prowadzone w porcie Kołobrzeg, do któ- rych w głównej mierze należały poprawa dostępności do portu handlowego od strony lądu, modernizacja infrastruktury drogowo-kolejowej oraz modernizacja nabrzeży wpłynęły na zaktywizowanie działalności przeładunkowej w porcie, a także na zwiększenie ilości wpływających statków handlowych do portu. Z kolei rosnąca rola funkcji handlowej portu wpłynęła korzystnie na wzrost znaczenia przewozów pasażerskich.

40000 37336 32480 35000 34397 30000 31526 28300 27117 25000 25926 26491 20000 15000 10000 5000 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

liczba pasażerów

Rysunek 4. Międzynarodowy ruch pasażerów w Porcie Kołobrzeg w latach 2007 – 2016 Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Gospodarki Morskiej, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warsza- wa – Szczecin 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016 oraz 2017.

W porcie dokonuje się przewozów turystycznych w relacji krajowej i międzynarodowej. Warto zaznaczyć, że w porcie pasażerskim na stałe cumuje i obsługuje rejsy 6 statków pasażerskich. W rejsach bliskiego zasięgu bierze udział pięć jednostek pasażerskich, natomiast w przewozach międzynarodowych zaangażowany jest jeden statek pasażerski na trasie Kołobrzeg – Bornholm. Rocznie statki te obsługują łącznie ok. 250 tys. pasaże- rów21. Wzrost zapotrzebowania na usługi turystyczne można było zaobserwować także w postaci zwiększe- nia zainteresowania jachtingiem i połowów wędkarskich. W Kołobrzegu znajduje się Port Jachtowy, zwany

19 K. Misztal, Porty lokalne biegunami wzrostu gospodarczego gmin nadmorskich, Spedycja i Transport, 1998, s. 8. 20 Strategia rozwoju Portu Morskiego Kołobrzeg, Zarząd Portu Morskiego Kołobrzeg Sp. z. o. o, Kołobrzeg 2010, s. 22. 21 http://www.zpm.portkolobrzeg.pl/378,port-pasazerski (dostęp: 12.09.2018)

114 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Funkcja handlowa małego portu morskiego w aktywizacji regionuna przykładzie Portu Morskiego Kołobrzeg także Mariną Solną, nad którym nadzór sprawuje ZPM Kołobrzeg. Port jachtowy zlokalizowany jest w centrum miasta na wyspie Solnej przy ujściu rzeki Parsęty. Rocznie odwiedza go przeszło tysiąc jachtów z całego świata.

Dyskusja

Celem badawczym przyjętym w pracy, jak wspomniano, jest ustalenie determinant rozwoju funkcji handlowej Portu Morskiego Kołobrzeg oraz określenie znaczenia tej funkcji dla rozwoju gminy. Determi- nanty rozwoju funkcji handlowej Portu Morskiego Kołobrzeg można podzielić na: niezależne i zależne od portu. Wydaje się, że do kluczowych determinant niezależnych od portu Kołobrzeg wpływających na roz- wój funkcji handlowej należą: polityka państwa i unormowania prawne, polityka władz miasta Kołobrzeg, skuteczność pozyskiwania środków finansowych na rozwój portu przez samorząd lokalny oraz rozwój turystyki (w tym również turystyki morskiej). Podstawowym aktem prawnym regulującym funkcjonowanie portów morskich jest Ustawa z dnia 20 grudnia 1996 r. o portach i przystaniach morskich, zwana również ustawą portową. Port Morski Koło- brzeg został uwzględniony w wielu dokumentach zarówno rangi krajowej, regionalnej, jak i lokalnej. Wśród strategicznych dokumentów rangi krajowej znalazły się: Strategia rozwoju portów morskich do 2015 roku przyjęta w 2007 roku przez Ministerstwo Gospodarki Morskiej, Program rozwoju polskich portów morskich do roku 2020 przyjęty w 2013 roku przez Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej oraz Dokument implementacyjny do strategii rozwoju transportu do roku 2020 wydany w 2014 roku przez Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju. Dokumenty te widzą szansę na poprawę funkcjonowania portów morskich w modernizacji infrastruktury przeładunkowej oraz dostępowej22. Do kluczowych dokumentów o zasięgu regionalnym i lokalnym należy z kolei zaliczyć: Strategię rozwoju województwa zachodniopomorskiego przyjętą w 2010 przez Sejmik Województwa Zachodniopomorskiego oraz Strategię Rozwoju Kołobrzegu do roku 2020 przyjętą do realizacji w 2008 roku przez Urząd Miasta Kołobrzeg. Skuteczność pozyskiwania środków finansowych na rozwój portu przez samorząd lokalny to kolejny istotny czynnik wpływający na rozwój funkcji handlowej w porcie Kołobrzeg. Źródła finansowania inwestycji w małych portach i przystaniach, o czym była mowa wcześniej, pochodzą głównie z budżetu samorządów lokalnych oraz środków z funduszy unijnych. Opracowane strategie rozwoju portów są nie- zbędnym warunkiem do ubiegania się o środki z krajowych i regionalnych programów operacyjnych, w tym w szczególności z Regionalnego programu operacyjnego, programu operacyjnego Infrastruktura i środowisko oraz z programu operacyjnego Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich 2007–2015. Należy podkreślić, iż proces inwestycyjny w Porcie Kołobrzeg rozpoczął się po 2005 roku, co było związane z dostępnością środków na modernizację portu, pochodzących z funduszy unijnych. Najważniejszymi inwestycjami realizowanymi w Kołobrzegu w ostatnim czasie były modernizacja infrastruktury kolejowo-drogowej portu handlowego oraz inwestycje związane z poprawą dostępności do portu od strony lądu oraz z poprawą parametrów infrastruktury hydrotechnicznej. Dzięki licznym in- westycjom znacznie poprawiła się dostępność portu, co z kolei wpłynęło na wzrost liczby przeładunków w porcie oraz na zwiększenie ruchu turystycznego związanego z żeglugą wycieczkową. Wspomniane inwestycje stanowią więc przykład wykorzystywania funduszy na rozwój zarówno usług transportowych, jak i turystycznych. W ciągu ostatnich lat, wraz ze wzrostem znaczenia funkcji handlowej w porcie, bardzo dynamicznie rozwija się w Kołobrzegu turystyka morska związana przede wszystkim z funkcjonowaniem szeregu pod- miotów świadczących krajowe usługi rejsowe. Rośnie znaczenie Kołobrzegu jako portu żeglugi międzyna- rodowej. Funkcjonuje morskie przejście graniczne. Do głównych determinant rozwoju funkcji handlowej zależnych od działalności portu należy zali- czyć: istniejącą infrastrukturę portu, misję portu oraz plany rozwoju portu.

22 M. Pluciński, Cele, priorytety i zadania rozwoju polskich portów morskich. Problemy Transportu i Logistyki, 30, 2015, s. 105–118.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 115 Weronika Kosek

Pełne wykorzystanie potencjału struktur portowych wymaga wyposażenia ich w odpowiednią in- frastrukturę oraz utrzymanie jej właściwego stanu technicznego. Infrastruktura portowa stanowi niezbęd- ny element zapewniający prawidłowe funkcjonowanie małych struktur portowych. Jej najważniejszymi elementami są nabrzeża portowe23. Niestety elementy techniczne portu Kołobrzeg w badanym okresie ulegały stopniowej dekapitalizacji, w wyniku zaniedbań operatora portowego, który, o czym była mowa wcześniej, nie wywiązywał się z postanowień umowy dzierżawy. Świadczy o tym regres w działalności przeładunkowej, który był szczególnie widoczny w latach 2012–2015. Port w Kołobrzegu pilnie potrzebuje dokończenia modernizacji infrastruktury przeładunkowej, głównie nabrzeży. Dekapitalizacja urządzeń oraz niedostateczna wielkość i niska jakość potencjału produkcyjnego znajdującego się w granicach administracyjnych portu stanowi czynnik ograniczający i zagrażający procesom funkcjonowania portu oraz jego rozwoju. Port morski Kołobrzeg należy do małych portów morskich, które ze względu na walory swojego położenia, zasięg oddziaływania, zakres pełnionych funkcji oraz posiadany potencjał techniczny ma charakter ponadlokalny. Misją portów o ponadlokalnym oddziaływaniu jest osiągnięcie pozycji portu regionalnego, obsługującego zalewową względnie bałtycką żeglugę przybrzeżną – towarową i pasażersko-tu- rystyczną oraz pełniącego funkcję obsługi zaplecza rybołówstwa bałtyckiego. Wynika z niej, że działalność portu będzie się skupiać na dwóch funkcjach: handlowej i turystycznej. Warto zaznaczyć, iż wspólną misją wszystkich małych portów morskich polskiego wybrzeża jest osiągnięcie lokalnego ośrodka aktywno- ści gospodarczej wykorzystującego nadmorskie położenie dla rozwoju społeczno-gospodarczego miast (gmin) nadmorskich i ich bezpośredniego zaplecza. Ustawa o portach i przystaniach morskich wskazuje podmiot zarządzający portem jako jednostkę odpowiedzialną za programowanie i planowanie jego rozwoju. Stąd w przypadku Portu Morskiego Ko- łobrzeg – Zarząd Portu Morskiego Kołobrzeg Sp. z o. o – przygotowuje swoje strategie rozwoju. W 2010 roku ZPM Kołobrzeg opracował Strategię rozwoju Portu Morskiego Kołobrzeg, która precyzowała kierunki rozwoju portu, z uwzględnieniem wszystkich funkcji realizowanych przez port. Celem strategicznym Portu Kołobrzeg przedstawionym w Strategii, odnoszącym się do funkcji handlowej, było wzmocnienie i utrwalenie roli portu jako węzła transportowego i centrum dystrybucyjno-logistycznego łączącego mię- dzynarodowy transport lądowy z morskim. Za kluczowy priorytet wskazano zwiększenie udziału portu w przeładunkach w regionie Morza Bałtyckiego. Wśród głównych zadań prowadzących do realizacji celu strategicznego znalazły się: stworzenie warunków rozwoju usług dystrybucyjno-logistycznych, efektywne wykorzystanie terenów inwestycyjnych portu handlowego, poprawa dostępności transportowej portu od strony lądu oraz rozbudowa zaplecza transportu w porcie. Efektami tych działań zaprezentowanymi w Strategii były: zwiększenie przeładunków w porcie, zwiększenie możliwości obsługi środków transportu w porcie oraz pozyskanie kluczowych inwestorów portowych24. Małe porty morskie wywierają duży wpływ na gospodarkę lokalną. Rozwój funkcji handlowej w porcie Kołobrzeg wpłynął na rozwój innych jego funkcji, głównie funkcji turystycznej. Funkcja turystyczna z kolei może wpływać stymulująco bądź ograniczająco na działalność przeładunkową realizowaną w porcie. Rosnące zapotrzebowanie na usługi turystyczne można było zaobserwować w przypadku przewozów pasażerskich. Warto zaznaczyć, iż działalność rekreacyjno-sportowa obecnie stanowi perspektywiczny rodzaj działalności portu. Znaczenie portu kołobrzeskiego dodatkowo wzrasta ze względu na jego umiejsco- wienie wokół obszarów charakteryzujących się ponadprzeciętną stopą bezrobocia. Zależność między liczbą pasażerów a liczbą bezrobotnych zarejestrowanych w Kołobrzegu przedstawiono na rysunku 5.

23 K. Misztal, S. Szwankowski, Organizacja i eksploatacja portów morskich, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2001, s. 23–31. 24 Strategia rozwoju portu morskiego Kołobrzeg, op. cit., s. 19–23.

116 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Funkcja handlowa małego portu morskiego w aktywizacji regionuna przykładzie Portu Morskiego Kołobrzeg

100000 32480 34397 10000 31526 28443 27172 1963 1000 1310 1801 1777 1819 1674 1175

100

1 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 liczba pasażerów liczba bezrobotnych zarejestrowanych

Rysunek 5. Zależność między liczbą pasażerów w porcie a liczbą bezrobotnych zarejestrowanych w Kołobrzegu w latach 2007–2016 Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Gospodarki Morskiej, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warsza- wa – Szczecin 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016 ,2017 oraz https://bdl.stat.gov.pl/BDL (dostęp: 20.11.2018).

Ogólnie rzecz biorąc w latach 2007–2016 obserwuje się tendencję skokową w przewozach turystycznych z zauważalnym trendem rosnącym oraz spadek liczby bezrobotnych zarejestrowanych w Kołobrzegu. Najwięk- szy spadek liczby pasażerów nastąpił w latach 2008–2010. Wraz ze zwiększeniem ruchu turystycznego w 2012 roku można obserwować znaczny spadek bezrobocia rejestrowanego w Kołobrzegu, który rozpoczął się w 2013 roku. Z roku na rok w porcie zauważalne jest znaczne poszerzenie usług turystyczno-rekreacyjnych, wzrost ruchu turystycznego oraz popytu na usługi oferowane przez porty w zakresie przewozów pasażerskich.

10000 1777 1963

1000 1819 1310 1731 1674 1175 185 100 153 153 137 113 114 94 113

1 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

liczba statków z ładunkiem liczba bezrobotnych zarejestrowanych

Rysunek 6. Zależność między liczbą statków z ładunkiem w porcie a liczbą bezrobotnych zarejestrowanych w Kołobrzegu w latach 2007–2016 Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Gospodarki Morskiej, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warsza- wa – Szczecin 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016 , 2017 oraz https://bdl.stat.gov.pl/BDL (dostęp: 20.11.2018)

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 117 Weronika Kosek

Liczba statków z ładunkiem zawijających do portu Kołobrzeg w latach 2007–2016 wykazywała spore wahania przy dającym się zauważyć trendzie rosnącym. Warto nadmienić, iż liczba osób bezrobotnych zarejestrowanych w Kołobrzegu w tym samym okresie uległa zmniejszeniu. W latach 2010–2012 widać największy wzrost liczby statków handlowych, co jak już wcześniej wspomniano, związane było z licznymi inwestycjami drogowymi prowadzonymi w północnej Polsce. W 2012 roku nastąpił znaczny spadek liczby statków handlowych, co z kolei związane było z ogólnoeuropejskim kryzysem oraz brakiem zapotrzebowania na przewozy ładunków.

Podsumowanie

Małe porty morskie nie są portami o podstawowym znaczeniu dla gospodarki, jednakże są one ważne dla rozwoju poszczególnych regionów. Stanowią jeden z najważniejszych czynników stymulujących rozwój gospodarczy gmin portowych25. Ich znacznie szczególnie wzrasta, w obliczu ponadprzeciętnej stopy bezrobocia występującej w rejonach nadmorskich. W grudniu 2017 roku stopa bezrobocia rejestrowanego w Po- wiecie kołobrzeskim wynosiła 2,7%. Gminami o najwyższym wskaźniku bezrobocia w powiecie kołobrzeskim były Gmina Dygowo (3,3%), Gmina Rymań (3,2%) oraz Gmina Ustronie Morskie (3,1%)26. Wydaje się, że do głównych determinantów rozwoju funkcji handlowej w porcie Kołobrzeg należy zaliczyć: politykę państwa i politykę samorządu lokalnego, stan obecnej infrastruktury portu, inwestycje realizowane w porcie i w jego otoczeniu, skuteczność pozyskiwania środków finansowych na rozwój portu przez samorząd lokalny, misję portu, plany rozwojowe portu oraz rozwój turystyki (także turystyki morskiej). Warto nadmienić, iż ważną rolę w rozwoju funkcji handlowej portu Kołobrzeg odegrał operator portowy, któremu zostało przekazane świadczenie usług przeładunkowych. Nie wywiązał się on jednak z wielu obowiązków dotyczących rozwoju portu handlowego, czego skutkiem był regres w działalności przeładunkowej w latach 2012–2015. Rosnąca rola funkcji handlowej w badanym okresie wpłynęła korzystnie na rozwój funkcji turystycznej portu przejawiającej się nie tylko wzrostem znaczenia przewozów pasażerskich, ale także rozwojem żeglar- stwa i połowów wędkarskich. W porcie Kołobrzeg w latach 2007–2016 zauważalny był także wzrost liczby przypływających statków z ładunkiem. Wraz ze wzrostem ruchu pasażerskiego w porcie oraz zwiększeniem liczby statków handlowych widoczny był spadek liczby osób bezrobotnych zarejestrowanych w Kołobrzegu. W konsekwencji przełożyło się to na poprawę sytuacji na lokalnym rynku pracy. W badanym okresie potencjał przeładunkowy portu nie był w pełni wykorzystywany. Warto jednak zazna czyć, że zmodernizowano infrastrukturę kolejowo-drogową portu handlowego, poprawie uległa do- stępność portu, a także parametry infrastruktury hydrotechnicznej. Możliwości zwiększenia obrotów przeła- dunkowych w dalszym ciągu wymagają modernizacji infrastruktury portowej, zwiększenia aktywności operatora portowego w pozyskiwaniu ładunków, zaangażowania w przewóz transportu kolejowego oraz dalszej poprawy infrastruktury drogowej umożliwiającej dostęp do portu od strony zaplecza. Perspektywy rozwoju kołobrzeskiego portu są optymistyczne. W najbliższych latach należy spodzie- wać się wzrostu obrotów ładunkowych, co związane jest głównie z budową drogi S6, która ma być oddana do użytku w 2019 roku. Na przestrzeni lat wzrośnie również znaczenie funkcji turystycznej portu. Świadczy o tym utrzymywanie się na stałym, wysokim poziomie ruchu pasażerskiego oraz wzrost zainteresowania żeglarzy portem. Ponadto ZPM Kołobrzeg ma w planach budowę terminala promowego, który umożliwi stworzenie spójnej zabudowy związanej z obsługą funkcji portowych oraz usługowych. Następstwem tej inwestycji bę- dzie powstanie nowych podmiotów gospodarczych, świadczących usługi gastronomiczne oraz zaopatrujące turystów w produkty spożywcze i pamiątkarskie. Przyczyni się to do stworzenia nowych miejsc pracy oraz dochodu dla lokalnej społeczności.

25 J. Miszczuk, Problemy małych i średnich portów morskich z punktu widzenia administracji państwowej [w:] Małe porty morskie oraz ich otoczenie lokalne i regionalne, wyd. FOKA, Szczecin 1999, s. 67–74. 26 https://www.wup.pl/pl/dla-instytucji/statystyka-badania-i-analiza/bezrobocie-w-gminach/2017/grudzie%C5% (dostęp: 12.01.2019)

118 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Funkcja handlowa małego portu morskiego w aktywizacji regionuna przykładzie Portu Morskiego Kołobrzeg

Bibliografia: Ćwikliński H., Pawłowski G., Uwarunkowania roli i znaczenia portów morskich w rozwoju regionalnym, Czas Morza 1 (8), 1997. Grzelakowski A.S., Formy i kierunki aktywizacji rozwoju małych portów morskich w UE [w:] Dwa lata Polski Morskiej w Unii Europejskiej, XXII Sejmik Morski Świnoujście – Ystad, Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Christiana” Związek Miast i Gmin Morskich, Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007. Kroczyński H., Dzieje Kołobrzegu. Kalendarium od czasów najdawniejszych do roku 1945, Kołobrzeskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, Kołobrzeg: 2000. Leśniewski G., Łuczak B., Szwankowska B., Szwankowski S.A., Tubielewicz A., Waldziński D., Studium przygotowawcze do założeń rządowego programu aktywizacji małych portów i przystani morskich, Gdańsk: 1999. Misztal K., Porty lokalne biegunami wzrostu gospodarczego gmin nadmorskich, Spedycja i Transport 5/1998. Misztal K, Szwankowski S., Organizacja i eksploatacja portów morskich, Uniwersytet Gdański, Gdańsk: 2001. Miszczuk J., Problemy małych i średnich portów morskich z punktu widzenia administracji państwowej [w:] Małe porty morskie oraz ich otoczenie lokalne i regionalne, Wydawnictwo FOKA, Szczecin: 1999. Nowaczyk P., Funkcjonowanie portu morskiego w Kołobrzegu w oparciu o system nadzoru publicznego. Zarządzanie Publiczne, 4(38)/2016. Pluciński M., Cele, priorytety i zadania rozwoju polskich portów morskich. Problemy Transportu i Logistyki, 30, 2015. Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej, GUS Szczecin 2007. Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej, GUS Szczecin 2011. Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej, GUS Szczecin 2012. Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej, GUS Szczecin 2013. Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej, GUS Szczecin 2014. Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej, GUS Szczecin 2015. Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej, GUS Szczecin 2016. Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej, GUS Szczecin 2017. Strategia rozwoju portu morskiego Kołobrzeg, Zarząd Portu Morskiego Kołobrzeg, Kołobrzeg: 2010. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Kołobrzeg, Urząd Miasta Kołobrzeg, Wydział Urbanistyki i Architektury, Kołobrzeg: 2009–2012. Szczurek W.: Działalność gospodarcza gmin w portach morskich, Fundacja rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk: 2002. Szwichtenberg A.: Turystyka szansą rozwoju społeczno-gospodarczego regionu nadmorskiego, Czas Morza.10, 2001. Ustawa z dnia 20 grudnia 1996 r. o portach i przystaniach morskich (Dz. U. 1997, nr 9, poz. 44, ze zm.) http://www.zpm.portkolobrzeg.pl/ (dostęp: 22.08.2018). https://miastokolobrzeg.pl/biznes/10439-trwa-remont-nabrzea-zboowego.html (dostęp: 20.09.2018). https://bdl.stat.gov.pl/BDL (dostęp: 20.11.2018). http://www.polskawliczbach.pl/Kołobrzeg#rynek-pracy (dostęp: 20.11.2018). https://stat.gov.pl/metainformacje/slownik-pojec/pojecia-stosowane-w-statystyce-publicznej/ (dostęp: 20.11.2018). https://www.wup.pl/pl/dla-instytucji/statystyka-badania-i-analiza/bezrobocie-w-gminach/2017/ grudzie%C5% (dostęp: 12.01.2019).

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 119 Weronika Kosek

The commercial function of a small sea port in the region’s activation on the example of the Kolobrzeg Sea Port

Summary: The purpose of this article is to identify factors affecting the development of the commercial function of a seaport, on the Se- aport Kołobrzeg example, and to determine the impact of the commercial function of the port on the community. Comparative analysis of statistical data covers the years 2007–2016. Analysis of the data shows an increase in cargo turnover and an increase in the number of ships arriving with cargo. The main factors of the development of commercial function are: state policy and local government policy, the current port infrastructure, investments carried out in and around the port, the effectiveness of raising funds for port development by the local government, port mission, development plans of the port and tourism development. The growing role of the commercial function in the analyzed period had a positive impact on the development of the tourism function, which in turn translated into an improvement of the situation on the local labor market.

Key words: reloading, port development, local self-government, investments

120 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Daria Emilia Wrukowska Instytut Marketingu i Zarządzania, Uniwersytet Szczeciński

Pomiar jakości usług hotelarskich z zastosowaniem metody SERVQUAL

Streszczenie: Rosnąca liczba konkurentów działających na rynku usług hotelarskich implikuje zmiany, które poprzez wprowadzenie koncep- cyjnego modelu zarządzania jakością mogą zapewnić firmom osiągnięcie sukcesu. W niniejszym artykule przedstawiono wyniki pomiaru jakości usług hotelarskich z zastosowaniem metody SERVQUAL w trzy gwiazdkowym Hotelu Pozyton, działającym przy Centrum Onkologii im. prof. Franciszka Łukaszczyka w Bydgoszczy. Na podstawie badania rozważono związek, między jakością usług hotelarskich a zadowoleniem i satysfakcją klientów.

Słowa kluczowe: Servqual, jakość, pomiar jakości usług hotelarskich

Wprowadzenie

Rosnące potrzeby konsumentów sterują polityką zarządzania hoteli a jakość oferowanych usług decyduje o jej powodzeniu. Dlatego odpowiednie pojęcie jakości usług ma wpływ na zachowania konsumenckie. Najczęściej spotykanym stwierdzeniem określającym jakość usługi jest pojęcie dotyczące zaspokojenia wła- snych wymagań, a w procesie dotyczącym usług – oczekiwań klienta1. W tym wypadku jakość rozpatrywana jest w dwóch obszarach. Jeden dotyczy oczekiwań klienta. Drugi jest zapewnieniem, które ma na celu zaspokojenie potrzeb klienta przez usługodawcę. Właściwie i umiejętne zarządzanie jakością stało się fundamen- tem w osiągnięciu przewagi konkurencyjnej na rynku usług hotelarskich. Prawidłowa identyfikacja jakości usług, oczekiwań gości oraz efektywne zarządzanie to istotny czynnik w budowaniu pozytywnego wizerunku firmy. Nowoczesną gościnność w sferze obsługi gościa hotelowego wyróżnia ciągłość utrzymania wysokiej ja- kości świadczeń oraz wprowadzanie nowych rodzajów usług, które są charakterystyczne dla danego obiektu i stanowią jego wyróżnik. Lepsze warunki pracy, wzrost poziomu i długości życia, rosnące zapotrzebowanie i chęć przebywania w otoczeniu przyrody, większa potrzeba dbania o własne zdrowie (zdrowa żywność, strefy spa, wellness), chęć przeżywania emocji podczas wydarzeń sportowych, kulturalnych czy biznesowych to tylko niektóre eksploracje podróżnicze klientów hoteli. Celem artykułu jest przedstawienie wyników pomiaru jakości usług hotelarskich z zastosowaniem metody SERVQUAL oraz zdefiniowanie sposobów postrzegania jakości przez gości Hotelu Pozyton.

Charakterystyka jakości usług

J.M. Juran określa pojęcie jakości jako stopień, w jakim określony wyrób zaspokaja potrzeby określo- nego nabywcy lub stopień, w jakim określony wyrób znajduje u konsumenta pierwszeństwo przed innym wyrobem, w wyniku przeprowadzonych badań porównawczych2. Z kolei według modelu opracowanego przez A. Parasuraman’a, V.A. Zeithaml i L.L. Berry’ego, autorów metody pomiaru SERVQUAL, usługę jakości

1 R. Kolman, B. Pytko, K. Siedlikowski, Wpływ jakości usług na wartość firmy. Problemy Jakości, 2004 nr 2, s. 22–25. 2 J. M. Juran, 1962. Quality Control Handbook McGraw Hill Book Comp. Inc., New York, Toronto, London, 1962, s. 45–48.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 121 Daria Emilia Wrukowska determinują takie atrybuty jak dostępność, wiarygodność, wiedza, niezawodność, komunikacja, bezpieczeń- stwo, uprzejmość, reagowanie oraz elementy wizualne, które jako cechy niematerialne zaspakajają potrzeby klienta zgodnie z jego oczekiwaniami3. Jakość usług jest czynnikiem decydującym o zadowoleniu klienta, ponieważ usługa spełniająca oczekiwania klienta generuje jego satysfakcję. Lojalni klienci przynoszą firmie korzyści a wzajemne relacje zapewniają podstawę do ponownego skorzystania z usług. Usługę można de- finiować, jako wysiłek mający na celu zaspokojenie potrzeb i pragnień klientów. Według Kotlera, definicja usługi to dowolne działanie, jakie jedna strona może zaoferować innej. Jest ono nienamacalne i nie prowadzi do jakiejkolwiek własności4. Jakość świadczonej w Polsce usługi hotelarskiej interpretuje się w rozumieniu ustawy o usługach turystycznych z dnia 29 sierpnia 1997 roku oraz dzięki Rozporządzeniu Ministra Gospodar- ki z 13 czerwca 2001 roku, w którym to, jakość usług hotelarskich jest powiązana z kategoryzacją hotelu, która jest wyznacznikiem jakiego serwisu i udogodnień możemy się spodziewać w danym obiekcie hotelarskim. Usługa hotelarska razem z produktem materialnym tworzy standard hotelu. Dzięki nowoczesnej aranżacji pokoi zapewniającej gościom poczucie komfortu i bezpieczeństwa, hotele należące do określonych kategorii i świadczące wysoką jakość usług, skutecznie mogą zaspokoić oczekiwania najbardziej wymagających gości.

Metody pomiaru jakości

Wysoko cenioną metodą pomiaru jakości usług jest CTI – Technika Krytycznych Przypadków, która polega na analizie kluczowych interakcji, jakie zachodzą między klientem a pracownikami firmy usługowej. Uwagę w badaniu przywiązuje się do zdarzeń mających wydźwięk krytyczny, za który uważa się stany skraj- nej satysfakcji, jak i wyraźnego niezadowolenia. Przy stosowaniu tej metody korzysta się z techniki wywiadu otwartego w trakcie, którego klient musi opisać wszystkie skrajnie szczególne sytuacje, które odbyły się w trakcie świadczenia usługi i wpłynęły znacząco na jej postrzeganie. Mankamentem tej metody jest fakt, że opiera się ona na doświadczeniach związanych ze skrajnymi emocjami5. Inną metodą, w której ocenia się jakość usługi jest technika Importance-Performance. Jest to metoda dokładniejsza, ale też trudniejsza w za- stosowaniu. Została zaproponowana w latach 70. XX wieku przez zespół badaczy J.A. Martilla i J.C. Jamesa. Polega ona na dwukrotnej ocenie poprzez zestawienie istotności danej cechy usługi z poziomem jej rzeczywistej realizacji. W ten sposób ukazać można odpowiedź na pytanie, które elementy usługi warto ulepszać i modyfikować. Wyniki tej metody przedstawia się za pomocą macierzy (nazywanej macierzą istotność-realizacja, macierzą ważności/stopnia osiągnięcia kryterium, bądź też mapą Importance-Performance6. Metoda ta posiada podobieństwa do powstałej kilkanaście lat później metody SERVQUAL, która również dąży do wyróż- nienia ważnych dla konsumenta wymiarów jakości. SERVQUAL (Service Quality) to metoda oceny jakości usług opracowana w 1985 roku przez zespół amerykańskich naukowców pod kierownictwem profesora A. Parasuraman’a, na Uniwersytecie w Miami. Au- torzy tej metody założyli, że jakość usługi określana jest poprzez rozbieżności wynikające z postrzeżeń klienta po skorzystaniu z danej usługi a jego oczekiwań wobec oferowanych usług. Dzięki tej metodzie można zwe- ryfikować ocenę jakości wskazując na różnicę pomiędzy oczekiwaniami klientów a doznaniami. Przyjmując określone założenia można badać jakość usług zgodnie z wytycznymi uwzględniającymi koncepcję TQM ma- jącą na celu totalne i nieustanne zarządzanie jakością oraz koncepcję zarządzania relacjami z klientem CRM (Customer Relationship Management). Charakterystyczną cechą TQM jest niezakłócony dialog pomiędzy kie- rownikiem hotelu a pracownikami. Dzięki pracy zespołowej można osiągnąć efekty synergii, gdzie pracownicy utożsamiający się z przyjętą strategią działań, dokładają wszelkich starań w celu osiągnięcia zysku7. Wy-

3 A. Parasuraman, A. Valerie, V. A. Zeithaml & L. L. Berry, A Conceptual Model of Service Quality and Its Implications for Future Rese- arch, „Journal of Marketing”, 49:4 Fall 1985, s. 41–50. 4 P. Kotler, Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Wydawnictwo FELBERG SJA, 1999, s. 213–218. 5 M. Stoma, Modele i metody pomiaru jakości usług, Q & R Polska, Lublin, 2012, s. 78–91. 6 Ibidem, s. 90–94. 7 K. Bielecka, TQM Gwarantem sukcesu jednostki gospodarczej, M. Solerno-Kochana, (red.) Wybrane aspekty zarządzania jakością, Kraków, 2017, s. 15.

122 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Pomiar jakości usług hotelarskich z zastosowaniem metody SERVQUAL eliminowanie defektów i usterek oraz opracowanie właściwego procesu serwisowego pomaga pracownikom hotelu lepiej zrozumieć, w jaki sposób świadczyć usługi najwyższej jakości8.

Servqual jako metoda pomiaru jakości usług hotelarskich

Pomiar jakości usług hotelowych metodą SERVQUAL, wskazuje na pięć luk które powodują niezadowolenie klienta i skutkują niską oceną jakości. Pozwala to na sprawną identyfikację błędów w procesie tworzenia i świadczenia usług9. Autorzy w modelu przedstawionym na rysunku 1, określili pięć zakresów potencjalnych problemów – luki. Pierwsza luka wyraża sprzeczność między oczekiwaniami klienta, a wyobrażeniami zarzą- du na ich temat. Druga reprezentuje rozbieżność miedzy postrzeganiem przez zarząd oczekiwań klientów, a specyfiką tworzenia jakości. Trzecia obrazuje kontrast dostarczonych usług, w stosunku do kreowanej jako- ści, a czwarta dotyczy różnicy między obiecanymi a dostarczonymi usługami. Piąta luka to rozdźwięk między oczekiwaniami, a percepcją10.

informacje przekazywane potrzeby osobiste doświadczenia „z ust do ust”

usługa oczekiwana

LUKA 5

usługa otrzymana KLIENT

DOSTAWCA LUKA 4 dostawa usługi zewnętrzne formy (w tym także wcześniejsze komunikacji z klientem i póxniejsze kontrakty

LUKA 3 LUKA 1

przetworzenie postrzegania na wymagania co do jakości usługi

LUKA 2

postrzeganie przez kierownictwo oczekiwań klienta

Rysunek 1. Model luk Źródło: Parasuraman, Valerie A. Zeithaml & Leonard L. Berry A Conceptual Model… op. cit., s. 44.

Z upływem lat ilość wymiarów jakości wzrosła nawet do dziesięciu, jednakże początkowo skala pomiaru metodą SERVQUAL zawierała pięć obszarów11: 1. Wymiar materialny – wygląd miejsca, personelu, wyposażenie, 2. Niezawodność – rzetelna i prawidłowa realizacja usług, 3. Reakcja na oczekiwania klienta – pomoc klientom i szybkie świadczenie usług,

8 A. Gustafsson, M. Johnson, Competing in a Service Economy: How to Create a Competitive Advantage Trough Service Develop- ment and Innovation, Jossey-Bass, USA, 2003, s. 120–130. 9 R. Karczewski, SERVQUAL – metody badań jakości świadczonych usług. Problemy Jakości, 2001, nr 8, s. 4–5. 10 J. Łuczak, A. Matuszak, Metody i techniki zarządzania jakością: kompendium wiedzy, Quality Progress, Poznań, 2007, s. 187–188. 11 D. Chmielewski, Servqual – metoda badania jakości świadczonych usług zdrowotnych, Zarządzanie jakością , 2008, nr 3, s. 27.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 123 Daria Emilia Wrukowska

4. Kompetencja – wiedza i kwalifikacje personelu, wzbudzenie zaufania, wiarygodność, 5. Empatia – indywidualne traktowanie każdego klienta, utożsamianie się z jego potrzebami i dobra komunikacja. Jako narzędzie badawcze metody SERVQUAL wykorzystuje się dwuczęściową ankietę zbudowaną zgodnie z określonymi wyżej determinantami. Ankieta wypełniana jest przez klientów. Liczbę pytań uzależ- nienia się od stopnia szczegółowości badania. Do każdego pytania dołącza się kilkustopniową skalę Likerta, za pomocą której można dokonać pomiaru jakości usług z punktu widzenia klienta hotelu. W części pierwszej respondenci ujawnią swoje oczekiwania w stosunku do danej usługi. W części drugiej dzielą się swoimi od- czuciami po skorzystaniu z usługi12. Określenie postrzeganej jakości usług polega na obliczeniu różnicy po- między percepcją usługi a idealnym, pożądanym, oczekiwanym poziomem usług, co jednocześnie pozwala na wychwycenie luki, jaka pojawia się między oczekiwaniami (E), a percepcją (P) usługi. Można dzięki takiemu ujęciu wychwycić te elementy, na które należy zwrócić największą uwagę pod względem dostarczania satysfakcji klientom13. Zgodnie z Parasuramanem i jego współpracownikami, różnica między dwoma punktami to usługa jakości (Q). W pomiarze jakości usług główne znaczenie ma prawidłowe obliczenie wartości luki, czyli Q = P – E. Równanie obliczyć można po wcześniejszym nadaniu przez klienta punktacji wszystkim czynnikom badanych wymiarów. W przypadku kiedy: P > E – rejestruje się jakość zaskakującą (przekroczenie oczekiwań klienta); P < E – jakość niezadowalająca (oczekiwania klienta są niezrealizowane); P = E –jakość jest zadowalająca (zgodna z wymogami). Pozytywny wynik luki jest wówczas kiedy rejestrujemy przekroczenie oczekiwań klienta. Wartość ujemna oceny luk ujawnia niezadowolenie klientów. Na podstawie analizy wyników można uzyskać wiele cennych wskazówek mających na celu poprawę jakości usług w badanym obiekcie.

Charakterystyka metody badania jakości usług

Do pomiaru jakości usług hotelarskich wybrano trzygwiazdkowy Hotel Pozyton, który należy do Cen- trum Onkologii im. prof. Franciszka Łukaszczyka w Bydgoszczy. Hotel posiada 58 pokoi, z czego 40 to po- koje jednoosobowe. Łącznie do dyspozycji gości jest 76 miejsc noclegowych. W hotelu jest bar, restauracja serwująca dania kuchni polskiej i europejskiej. Przy hotelu znajduje się Park Aktywnej Rehabilitacji i Sportu, w którym można skorzystać między innymi z basenu i groty solnej oraz Poliklinika należąca również do byd- goskiego Centrum Onkologii. Badanie jakości usług hotelowych przeprowadzono wśród gości między majem a lipcem 2018 roku. W badaniach wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego. Narzędziem badawczym była ankieta, która składała się z dwóch części. Każda z części zawiera dwadzieścia pytań, po cztery badanych obszarów jako- ści (namacalność, niezawodność, reagowanie, zapewnienie i empatia). Pierwsza część ankiety miała na celu uzyskanie odpowiedzi na pytanie: Jak ważne są dla Pani/Pana poszczególne części usługi hotelowej? Z kolei w drugiej części odpowiadano na pytanie: Jak ocenia Pani/Pan ich jakość po skorzystaniu z usługi. Pierwszą część respondenci wypełniali w dniu przyjazdu i oceniali w niej stopień ważności swoich oczekiwań wzglę- dem danej usługi. Drugą część ankiety uzupełniano po skorzystaniu z usług hotelarskich oceniając jakość postrzeganą. Wyniki przeprowadzonego badania pozwoliły na przedstawienie udziałów procentowych dla grupy klientów liczącej 100 osób. Strukturę badanych z uwzględnieniem płci, wieku, poziomu wykształcenia, miejsca zamieszkania, celu wizyty w hotelu oraz ilości wizyt poprzedzających pobyt w hotelu przedstawiono na wykresach od 1 do 6.

12 B. Goranczewski, D, Puciato, Application of SERVQUAL Questionnaire in the Measurement of Quality of Hotel Services, Polish Jour- nal of Sport and Tourism, 2011, s. 4–5. 13 E. Rudawska, R. Kiecko, Servqual – metoda jakości usług i jej praktyczne zastosowanie, Marketing i Rynek, 2000, nr 5, s. 23-25.

124 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Pomiar jakości usług hotelarskich z zastosowaniem metody SERVQUAL

Płeć Wiek 52 49

42 29 18

1 3

mężczyzna kobieta brak odpowiedzi

Wykres 1. Płeć Wykres 2. Wiek Źródło: Badania własne Źródło: Badania własne

Wykształcenie Województwa 47 44 33 18 20 8 8 2 3 4 4 5 2 1 1

Wykres 3. Wykształcenie Wykres 4. Miejsce zamieszkana (województwo) Źródło: Badania własne. Źródło: Badania własne.

Powód przyjazdu Który raz korzysta Pan/i z usług tego

obiektu? 84 63

5 4 4 3 25 11 1

pierwszy raz po raz 2-3 jestem tu brak częśtym odpowiedzi gościem Wykres 5. W jakim celu odwiedził/a Pan/i obiekt? Wykres 6. Który raz korzysta Pani/i z usług tego obiektu? Źródło: Badania własne. Źródło: Badania własne.

Z danych umieszczonych na wykresie nr 1 wynika, iż większą część ankietowanych (to jest 52 osoby) stanowiły kobiety, 42 mężczyźni, a 6 respondentów na to pytanie nie udzieliło odpowiedzi. Ankiety wypełniły (patrz wykres 2) głównie osoby w wieku powyżej 45 lat, było ich łacznie 78%, z czego, aż 49% to osoby powy- żej 60 roku życia, trzy osoby nie udzieliły odpowiedzi. Wykształcenie (patrz wykres 3) średnie zadeklarowało 44% ankietowanych, wyższe 33%, zazadnicze 20%, podstawowe 2% ankietowanych, zaś 1% respondentów nie udzielił odpowiedzi. Najliczniejsi goście hotelowi biorący udział w badaniu (patrz wykres 4) przyjechali

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 125 Daria Emilia Wrukowska z województwa kujawsko-pomorskiego 47%, wielkopolskiego 8%, mazowieckiego 8%. Najmniej osób ankietowanych było z łódzkiego, małopolskiego i lubuskiego łącznie 6%. Bardzo istotnym faktem jest czynnik generujący powód przyjazdu do hotelu (patrz wykres 5). Na to pytanie, aż 84% ankietowanych udzieliło odpowiedzi, że lecznictwo. Wnioskować można, że Hotel Pozyton ze względu na swoją lokalizację jest obiektem goszczącym pacjentów, tudzież rodziny pacjentów pobliskiego Centrum Onkologii. Z kolei 5% osób odwiedziło hotel w sprawach zawodowych, po 4% ze względu na wypoczynek oraz udział w konferencji, zaś 3% odmówiło odpowiedzi. Na pytanie dotyczące ilości wizyt w obiekcie (patrz wykres 6), 63% ankietowanych udzieliło odpowiedzi, że przebywało w nim po raz pierwszy, 25% zadeklarowało, że nie była to ich pierwsza wizyta, lecz druga a nawet trzecia. Natomiast 11% respondentów przyznało się, że jest w hotelu częstym gościem. Wyniki pomiaru odnośnie do oczekiwanego i postrzeganego przez gości poziomu jakości usług w Hotelu Pozyton zostały przedstawione w tabeli 1 oraz tabeli 2. W ostatnich kolumnach znajduje się średnia arytmetycz- na przyznanych od 1–5 punktów. W celu określenia opinii respondentów użyto pięciostopniowej skali Likerta. W tabeli pierwszej: 1 – oznaczało zdecydowanie nieważne, 2 – nieważne, 3 – obojętne, 4 – ważne, a 5 – zdecydowanie ważne.

Tabela 1. Jak ważne są dla Pani/Pana poszczególne części usługi hotelowej?

Punkty 1 2 3 4 5 Średnia przyznanych Procentowy udział odpowiedzi % % % % % punktów 1 Pomieszczenia przystosowane dla osób niepełnosprawnych 5 3 8 35 49 4,2

2 Dostępność komunikacyjna obiektu 0 2 4 42 52 4,44

3 Nowoczesność wyposażenia 0 0 6 43 51 4,5

Namacalność 4 Dostępność materiałów informacyjnych 0 0 14 37 49 4,35

5 Poczucie bezpieczeństwa 0 0 1 31 68 4,67

6 Jakość posiłków 0 1 1 38 60 4,57

7 Czystość pomieszczeń 0 0 2 18 80 4,78

Niezawodność 8 Parking strzeżony 4 1 18 36 41 4,09

9 Dostępność personelu w razie potrzeby 0 0 3 42 55 4,52

10 Komunikatywność obsługi 0 0 2 46 52 4,5

11 Szybkość obsługi 0 0 1 37 62 4,61 Reagowanie 12 Reagowanie pracowników na sugestie klientów 0 0 0 51 49 4,49

13 Poświęcanie specjalnej uwagi klientowi 0 1 9 52 38 4,27

14 Wiedza pracowników na temat oferowanych usług 0 0 5 38 57 4,52

15 Standard obsługi 0 0 3 38 62 4,71 Zapewnienie 16 Uprzejmość 0 0 0 35 65 4,65

17 Rozpoznawanie stałych gości 0 5 18 38 39 4,11

18 Indywidualne podejście do gościa 0 0 7 41 52 4,45

19 Umiejętność niesienia pomocy 0 0 1 39 60 4,59 Empatia

20 Uczciwość 0 0 1 18 81 4,8

Źródło: Badania własne.

126 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Pomiar jakości usług hotelarskich z zastosowaniem metody SERVQUAL

W drugiej tabeli: 1 – oznaczało bardzo źle, 2 – źle, 3 – obojętnie, 4 – dobrze, 5 – bardzo dobrze.

Tabela 2. Jak ocenia Pani/Pan ich jakość po skorzystaniu z usługi?

Punkty 1 2 3 4 5 Średnia przyznanych Procentowy udział odpowiedzi % % % % % punktów

1 Pomieszczenia przystosowane dla osób niepełnosprawnych 0 1 13 51 35 4,16 2 Dostępność komunikacyjna obiektu 0 5 11 40 44 4,23 3 Nowoczesność wyposażenia 0 11 16 44 29 3,91

Namacalność 4 Dostępność materiałów informacyjnych 0 1 19 43 35 4,06 5 Poczucie bezpieczeństwa 0 0 1 38 61 4,6 6 Jakość posiłków 0 8 11 37 44 4,17 7 Czystość pomieszczeń 0 4 7 37 44 3,97

Niezawodność 8 Parking strzeżony 2 4 20 27 47 4,13 9 Dostępność personelu w razie potrzeby 0 1 0 39 60 4,58 10 Komunikatywność obsługi 0 0 1 39 60 4,59 11 Szybkość obsługi 0 0 5 31 64 4,59

Reagowanie 12 Reagowanie pracowników na sugestie klientów 1 2 6 37 54 4,41 13 Poświęcanie specjalnej uwagi klientowi 0 1 7 39 53 4,44 14 Wiedza pracowników na temat oferowanych usług 0 0 3 28 69 4,66 15 Standard obsługi 0 0 0 24 76 4,76

Zapewnienie 16 Uprzejmość 0 0 0 17 83 4,83 17 Rozpoznawanie stałych gości 0 0 10 33 57 4,47 18 Indywidualne podejście do gościa 0 0 1 36 63 4,62 19 Umiejętność niesienia pomocy 0 0 1 36 63 4,62 Empatia 20 Uczciwość 0 0 0 13 87 4,87

Źródło: Badania własne.

Wyniki powyższego badania (patrz tab. 1) wskazują, iż dla większości gości Hotelu Pozyton najważ- niejsze znaczenie i najwyższą wagę (przed skorzystaniem z usług hotelarskich) ma uczciwość personelu (81% ankietowanych oceniło to, jako aspekt zdecydowanie najważniejszy), niewiele mniej, bo 80% uznało, że czy- stość pomieszczeń ma dla nich bardzo duże znaczenie. Również wysoko oceniono poczucie bezpieczeństwa 68%, uprzejmość 65%. Zdecydowanie ważną ocenę dla szybkości obsługi i jej standardu deklarowało po 62% ankietowanych, a 60% odznaczyło jakość posiłków i umiejętność niesienia pomocy. Respondenci po skorzystaniu z hotelu najwyżej ocenili (patrz tab. nr 2) uczciwość (87%), uprzejmość (83%), standard obsługi (76%), wiedzę pracowników na temat oferowanych usług (69%), szybkość obsługi (64%), indywidualne podejście do gościa oraz umiejętność niesienia pomocy (po 63%), poczucie bezpieczeń- stwa (61%) oraz dyspozycyjność personelu w razie potrzeby i komunikatywność obsługi (po 60%). Dzięki temu pomiarowi możemy wnioskować, że najwyżej ocenione zostały obszary dotyczące empatii oraz kompetencji personelu. Takie składowe jak uczciwość, uprzejmość, standard obsługi, czy wiedza pracowników na temat oferowanych usług są bezpośrednio związane z pracownikami hotelu oraz jakością ich obsługi. Najmniej istotnymi w ocenie i postrzeganiu okazały się takie elementy jak nowoczesność wy- posażenia, parking strzeżony czy dostępność materiałów informacyjnych. Brak dużego znaczenia dla wyżej wymienionych usług może świadczyć o tym, iż goście hotelu to w większości pacjenci Centrum Onkologii

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 127 Daria Emilia Wrukowska i ze względu na specyfikę swojego pobytu nie przywiązują dużej uwagi do atrakcyjności pomieszczeń czy otoczenia. W zaprezentowanym poniżej rysunku przedstawiono zestawienie wyników badania według metody SERVQUAL, dla jakości usług oczekiwanych (O) i postrzeganych (P).

Postrzeganie Oczekiwania Uczciwość 4,87 Umiejętność niesienia pomocy 4,62 Indywidualne podejście do gościa 4,62 Rozpoznawanie stałych gości 4,47 Uprzejmość 4,83 Standard obsługi 4,76 Wiedza pracowników na temat oferowanych usług 4,66 Poświęcanie specjalnej uwagi klientowi 4,44 Reagowanie pracowników na sugestie klientów 4,41 Szybkość obsługi 4,59 Komunikatywność obsługi 4,59 Dostępność personelu w razie potrzeby 4,58 Istnienie parkingu strzeżonego 4,13 Czystość pomieszczeń 3,97 Jakość posiłków 4,17 Poczucie bezpieczeństwa 4,6 Dostępność materiałów informacyjnych 4,1 Nowoczesność wyposażenia 3,91 Dostępność komunikacyjna obiektu 4,23 Pomieszczenia przystosowane dla osób… 4,16

Rysunek 2. Zestawienie wyników z zastosowaniem metody SERVQUAL Źródło: Badania własne.

Rysunek 2 przedstawia różnice średnich arytmetycznych przy odpowiedziach dotyczących oczekiwań względem usługi a oceną jakości usługi, po jej skorzystaniu. Najwyraźniej widać rozbieżności oraz największe oczekiwania gości względem czystości pomieszczeń, nowoczesności wyposażenia i w standardzie posiłków. Największa różnica w ocenie postrzegania a ocenie oczekiwań dotyczy rozpoznawania stałych gości, uprzej- mości oraz poświęcania specjalnej uwagi klientowi. Najistotniejsze dla formułowania wniosków wynikających z pomiaru jakości usług hotelarskich meto- dą SERVQUAL jest dążenie do stanu, w którym jest najmniej rozbieżności. Na podstawie luk, menedżerowie mogą dokładnie określić, które wymiary muszą zostać poprawione, a które są ich siłą. Dowiadują się także, w jakim stopniu wywiązują się pracownicy z powierzonych obowiązków. Jest to także podstawa do alokacji zasobów oraz przeprojektowania świadczących usług.

128 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Pomiar jakości usług hotelarskich z zastosowaniem metody SERVQUAL

Tabela 3. Wartość luk dla poszczególnych czynników i obszarów

Jakość oczekiwana Jakość postrzegana Różnica między postrzeganiem Obszary Luka (E) (P) a oczekiwaniami

1 4,2 4,16 -0,04

2 4,44 4,23 -0,21

3 4,5 3,91 -0,59

Namacalność 4 4,35 4,1 -0,25 -0,27

5 4,67 4,6 -0,07

6 4,57 4,17 -0,4

7 4,78 3,97 -0,81

Niezawodność 8 4,09 4,13 0,04 -0,31

9 4,52 4,58 0,06

10 4,5 4,59 0,09

11 4,61 4,59 -0,02 Reagowanie 12 4,49 4,41 -0,08 0,01

13 4,27 4,44 0,17

14 4,52 4,66 0,14

15 4,71 4,76 0,05 Zapewnienie 16 4,65 4,83 0,18 0,14

17 4,11 4,47 0,36

18 4,45 4,62 0,17

19 4,59 4,62 0,03 Empatia

20 4,8 4,87 0,07 0,16

Źródło: Badania własne.

W tabeli 3 przedstawiono rezultaty badań za pomocą luk poszczególnych czynników wpływających, na jakość usług hotelarskich. W badanym przypadku nastąpiło powstanie luk z wynikiem negatywnym, czyli takim, w którym oczekiwania gościa nie zostały spełnione, oraz z wynikiem pozytywnym, który informuje, iż oczekiwania gości zostały przekroczone14. Największe luki dotyczące niezrealizowanych oczekiwań klienta w niniejszym badaniu wykryto w: • czystości pomieszczeń (-0,81); • nowoczesności wyposażenia (-0,59); • standardzie posiłków (-0,40); • dostępności materiałów informacyjnych (-0,25); • dostępności komunikacyjnej obiektu (-0,21). Na tej podstawie można stwierdzić, że percepcja czynnika dotyczącego czystości pomieszczeń, czę- ściowo łączy z czynnikiem nowoczesności wyposażenia, co pod katem atrakcyjności daje negatywną ocenę.

14 Wykorzystanie metody Servqual w procesie doskonalenia usług turystycznych, (red.) J. Dziadkowiec, A. Nowakowska, M. Przydział, WSiZ, Rzeszów 2005, s. 319–333.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 129 Daria Emilia Wrukowska

Dla gości hotelu będących w większości pacjentami Centrum Onkologii standard posiłków również nie spełnił oczekiwań. Sytuacja ta może wynikać z różnych zaburzeń smakowych, które są nieodzownym elementem choroby nowotworowej. Jeśli chodzi o dostępność materiałów informacyjnych oraz komunikacyjną obiektu, trudno stwierdzić skąd taki wynik. Być może osoby będące w Bydgoszczy po raz pierwszy mają problem z do- tarciem do hotelu ze względu na brak wystarczającego oznakowania, a nie wszyscy goście wiedzą, że hotel jest w bezpośrednim sąsiedztwie Centrum Onkologii. W tym celu można zalecić rejestrowanie i analizę skarg i zażaleń. Największe luki rejestrujące przekroczenie oczekiwań klientów wykryto w: • rozpoznawaniu stałych gości (0,36); • uprzejmości (0,18); • indywidualnym podejściu do gościa (0,17); • poświęcaniu specjalnej uwagi klientowi (0,17); • wiedzy pracowników na temat oferowanych usług (0,14). Jak widać duża dodatnia luka istnieje w rozpoznawaniu stałych gości przez obsługę hotelu. Według gości hotelu, to najmocniejsze strony personelu. Indywidualne podejście, uprzejmość, uważne wsłuchiwanie się w potrzeby gościa oraz wiedza i kompetencje pracowników każdego szczebla, niewątpliwie przyczyniają się do przekroczenia oczekiwań gości oraz zwiększenia ich zadowolenia. Wartość luk dla poszczególnych obszarów przedstawiono na rysunku 3.

0,2

0,1 -0,27 -0,31 0,01 0 0,14 0,16 -0,1

-0,2

-0,3

-0,4 Namacalność Niezawodność Reagowanie Zapewnienie Empatia Wymiary -0,27 -0,31 0,01 0,14 0,16

Rysunek 3. Wartość luk dla pięciu obszarów zdefiniowanych wg metody SERVQUAL Źródło: Opracowane własne na podstawie badań.

Rozbieżności pomiędzy oczekiwaniami klientów a postrzeganiem poziomu jakości usług hotelarskich według obszarów, prezentują się następująco: 1. Namacalność (tangibles) – wygląd miejsca, otoczenia (-0,27) 2. Niezawodność (reliability) – rzetelność i wywiązywanie się z relacji usługi (-0,31) 3. Reagowanie (responsiveness) – pomoc klientom i szybka usługa (0,01) 4. Zapewnienie (assurance) – wiarygodność, wzbudzanie zaufania (0,14) 5. Empatia (empathy) – utożsamiania się z potrzebami klienta (0,16). Jak wnioskujemy jakość usług związana z obszarem dotyczącym zapewnienia ma największe znaczenie dla klientów. W najmniejszym stopniu goście Hotelu Pozyton przywiązują wagę do obszaru udo- godnień związanych z wyglądem sprzętu i materiałów komunikacyjnych, a w szczególności nowoczesno- ścią wyposażenia.

130 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Pomiar jakości usług hotelarskich z zastosowaniem metody SERVQUAL

Zakończenie

Wynik przeprowadzonego badania pomiaru jakości usług hotelarskich przy użyciu metody SERVQU- AL wyniósł -0,05. Wartość ta została obliczona przez zsumowanie różnic SERVQUAL i podzielenie przez licz- bę 20 cech uwzględnionych w badaniu. Spośród trzygwiazdkowych hoteli 37, 5% obiektów świadczy usługi przewyższające oczekiwania klienta15. Mimo, że wszystkie zmienne dotyczące empatii, zapewnienia wykazały znaczące związek w wywieraniu wpływu na zadowolenie gości, to ogólny wynik świadczy o tym, że oczekiwania klientów dotyczące jakości usług w Hotelu Pozyton nie zostały spełnione. Stwierdzono, że namacalność i niezawodność w największym stopniu wpłynęły na postrzeganie jakości przez gości w Hotelu Pozyton. An- kietowani goście okazali uznanie w postrzeganiu u obsługi hotelu wysokich umiejętności interpersonalnych, dostępności w razie potrzeby i komunikatywności. Jednakże w większym stopniu wolą w trakcie pobytu w hotelu uzyskać pewien stopień osobistego uznania, indywidualnego podejścia i uwagi. Kluczowe na podstawie wyników badań jest podjęcie efektywnych działań mających na celu doskonalenie poziomu jakości usług hotelarskich. Analizując powyższe wyniki badania należy stwierdzić, że pomiar jakości usług hotelarskich ocenia się z punktu widzenia klienta, a w skład oceny wchodzi wiele czynników mieszczących się w zakresie atrybutów materialnych, niezawodności, odpowiednich reakcji, pewności oraz empatii, które przekładają się na zadowolenie i satysfakcję klienta. Postrzeganie klientów pokazuje, że goście cenią sobie bardzo wysoko nie tylko usługę noclegową i gastronomiczną, ale również takie elementy niematerialne jak zapewnienie i empatię personelu. Tworzenie długotrwałych relacji z gościem hotelowym oraz zaufanie jest podstawą budowania lojalności opartej nie tylko na więziach społecznych, ale przede wszystkim na korzyściach ekonomicznych.

Bibliografia Bielecka K., TQM Gwarantem sukcesu jednostki gospodarczej, Salerno-Kochana M., (red.) Wybrane aspekty zarządzania jakością, UE Kraków 2017. Borkowski S., Wszendybył E., Jakość i efektywność usług hotelarskich. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007. Burzyński T., Wołowiec T., Wybrane systemy zarządzania jakością stosowane w turystyce, hotelarstwie i gastronomi. Jedziemy do wód, nr 2–3/2008. Chmielewski D., Servqual – metoda badania jakości świadczonych usług zdrowotnych, Zarządzanie jakością, nr 3/2008. Goranczewski B., Puciato D., Application of SERVQUAL Questionnaire in the Measurement of Quality of Hotel Services, “Polish Journal of Sport and Tourism”, No. 18/2011. Gustafsson, A., Johnson, M., Competing in a Service Economy: How to Create a Competitive Advantage Trough Service Development and Innovation, Jossey-Bass, USA 2003. http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20010660665 [dostęp: 12.12.2018]. Juran J.M., Quality Control Handbook McGraw Hill Book Comp. Inc., New York, Toronto, London 1962. Karczewski R., SERVQUAL – metody badań jakości świadczonych usług. Problemy Jakości, nr 5/2001. Kolman R., Pytko B., Siedlikowski K., Wpływ jakości usług na wartość firmy. Problemy Jakości, nr 2/2004. Kotler P., Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Wydawnictwo FELBERG SJA, Warszawa 1999. Łuczak J., Matuszak A., Metody i techniki zarządzania jakością: kompendium wiedzy, Quality Progress, Poznań 2007. Parasuraman A, Valerie A. Zeithaml & Leonard L. Berry, A Conceptual Model of Service Quality and Its Implications for Future Research, „Journal of Marketing”, 49:4 Fall 1985. Rudawska E., Kiecko R., Servqual – metoda jakości usług i jej praktyczne zastosowanie, „Marketing i Rynek”, nr 5/2000. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 13 czerwca 2001 r. w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie (Dz.U. 2001 nr 66 poz. 665).

15 S. Borkowski, E. Wszendybył, Jakość i efektywność usług hotelarskich. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 79–81.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 131 Daria Emilia Wrukowska

Stoma M., Modele i metody pomiaru jakości usług, Q & R Polska, Lublin 2002. Wykorzystanie metody Servqual w procesie doskonalenia usług turystycznych, (red.) Dziadkowiec J., Nowakowska A., Przydział M., WSiZ, Rzeszów 2005.

Measurement of the quality of hotel services using the SERVQUAL method

Summary The growing number of competitors operating on the hotel services market implicates changes that, by introducing a conceptual quality management model, can ensure success for companies. This paper presents the results of the measurement of the quality of hotel services using the SERVQUAL method at the three-star Hotel Pozyton, which operates at the Prof. Franciszek Łukaszczyk Oncology Centre in Bydgoszcz. The study analysed the relationship between the quality of hotel services and customer satisfac- tion.

Keywords: Servqual, quality, measurement of the quality of hotel services

132 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Katarzyna Dąbrowska, doktorantka Wydziału Zarządzania i Ekonomiki Usług Uniwersytet Szczeciński

Zagrożenia na rynku nieruchomości mieszkaniowych w Polsce

Streszczenie: Rynek nieruchomości mieszkaniowych przeżywa obecnie boom przypominający ten sprzed światowego kryzysu. Polska gospodarka rozwija się w zadawalającym tempie, a perspektywy na przyszłość są nad wyraz optymistyczne co w połączeniu z niezaspokojonymi potrzebami mieszkaniowymi i sprzyjającą koniunkturą doprowadziło w szybkim tempie do wzrostu popytu w segmencie rynku nie- ruchomości i tendencji wzrostowej ich cen. Historia jak i teraźniejszość ukazują przed wyborem jakże trudnych decyzji w zmiennej i skomplikowanej rzeczywistości stają konsumenci, którzy ignorując przeszłość oraz lekceważąc przyszłość pod wpływem niedoskona- łej wiedzy, emocji, impulsów i pułapek czyhających we współczesnym świecie finansów, podejmują wybory irracjonalne, z konsekwencjami których mierzą się przez wiele lat czy nawet pokoleń. Poznanie i odpowiednie zinterpretowanie informacji płynących z otoczenia zewnętrznego dalszego, ale także najbliższego, w dzisiejszych czasach zdaje się być kluczem do właściwego podejmowania decyzji finansowych. Celem artykułu jest ukazanie zagrożeń płynących z rynku nieruchomości mieszkaniowych w Polsce. Na potrzeby artyku- łu zastosowano hipotezę z której wynika, iż rynek nieruchomości jest dobrym miejscem lokowania kapitału, ale też niesie za sobą wiele zagrożeń, o których konsument lokujący środki finansowe powinien wiedzieć i traktować z dużą atencją.

Słowa kluczowe: rynek nieruchomości mieszkaniowych, kryzys ma rynku nieruchomości, cykl koniunkturalny, konsumenci na rynku nieruchomo- ści, rynek pracy

Wprowadzenie

Na rynku nieruchomości mieszkaniowych w całej Polsce obserwować można znaczne ożywienie, któ- rego rynek nie pamięta od czasów światowego kryzysu finansowego zapoczątkowanego kredytami subprime w Stanach Zjednoczonych z lat 2008 – 2009, a następnie stopniowo opanowującego z większą lub mniejszą intensywnością pozostałe kraje1. Polska gospodarka rośnie w siłę na co wpływa między innymi konsumpcja prywatna i inwestycje. Impulsem stymulującym gospodarkę i rynek są rekordowo niskie utrzymujące się od 2014 r. stopy procentowe, spadająca cena pieniądza na rynku międzybankowym (WIBOR) oznacza dla konsu- mentów łatwiejszy dostęp do finansowania kredytem, niskie comiesięczne raty i tym samym przekłada się na wzrost sprzedaży nieruchomości mieszkaniowych. Celem artykułu jest ukazanie zagrożeń płynących z rynku nieruchomości mieszkaniowych w Polsce. Na potrzeby artykułu zastosowano hipotezę z której wynika, iż rynek nieruchomości jest dobrym miejscem lokowania kapitału, ale też niesie za sobą wiele zagrożeń, o których konsument lokujący środki finansowe powinien wiedzieć i traktować z dużą atencją. W artykule, w celu weryfikacji hipotezy i celu Autorka wykorzystuje eksperckie badania statystyczne, anali- zę literatury przedmiotu oraz własną dedukcję skonfrontowaną z ponad 20 letnim doświadczeniem zawodowym.

Nieruchomości – pojęcie i klasyfikacja

Nieruchomości pełnią kluczową rolę we wszystkich segmentach działalności państwa i jego obywateli, stanowią ponad 2/3 majątku narodowego w Polsce2 stale odnotowując wzrost. Nie tylko nasze życie

1 Sytuacja na rynku nieruchomości mieszkaniowych i komercyjnych w Polsce, Raport NBP 2016. 2 R. Strzelczyk, Prawo nieruchomości, Wydawnictwo C.H. Beck, Wydanie 5, Warszawa 2017, s. 2.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 133 Katarzyna Dąbrowska, doktorantka Wydziału Zarządzania i Ekonomiki Usług rodzinne związane jest z nieruchomościami (mieszkania, domy, sklepy, hotele), ale także działalność zawodowa (biura, zakłady pracy, fabryki), zdrowie (szpitale, przychodnie), od najmłodszych lat edukacja (przedszkola, szkoły, uczelnie), podróże (dworce, lotniska, porty), wypoczynek (teatry, kina, muzea, fil- harmonie), a nawet życie duchowe (świątynie, kościoły). Nieruchomości stanowią dla wielu obywateli przedmiot finansowego zabezpieczenia i stałe źródło dochodu, stąd koniecznym stało się uregulowanie ich prawnych aspektów w Kodeksie cywilnym i wielu ustawach obowiązujących w Polsce. Nieruchomość jako pojęcie złożone, składa się z wielu elementów, dlatego ich poznanie i zrozumienie an- gażuje wiele dziedzin nauki, ma zatem charakter wieloaspektowy i interdyscyplinarny. W aspekcie finansowym, mikroekonomicznym nieruchomość postrzegana jest jako element szeroko rozumianego kapitału, traktowana przede wszystkim jako przedmiot inwestycyjny i lokata kapitału stanowiąca zabezpieczenie inwestora na przy- szłość, w zależności od jej rodzaju postrzegana również jako źródło utrzymania przynoszące dochód jej właści- cielowi biorąc udział w procesie wynajmu, użyczenia oraz zamiany lub wymiany na gotówkę. W ujęciu makro- ekonomicznym nieruchomość na rynku powinno się traktować jako jedną z ważniejszych jak nie najważniejszą sferę gospodarki i z tego tytułu szczególnie narażoną na wahania koniunkturalne. Nieruchomość angażuje wiele dyscyplin zawodowych bezpośrednio i pośrednio z nią związanych, a stymulując inwestycje, popyt i podaż na tym rynku, zatrudnienie, zaangażowanie sektora budowlanego oraz finansowego jest wyznacznikiem kondycji całej gospodarki narodowej. Z punktu widzenia socjologicznego nieruchomość jest dobrem, które zaspokaja jedno z najważniejszych potrzeb człowieka, potrzebę bytową, a mieszkanie w rozumieniu lokalu jako elementu niezbędnego do godnej egzystencji we współczesnym świecie. Dlatego każda jednostka w ciągu swojego życia dąży do posiadania nieruchomości jako wyznacznika statusu i dobrobytu społecznego, natomiast jej brak powoduje dysfunkcję w relacjach z otoczeniem, odczucie nieporadności i porażki życiowej, a nawet wykluczenia społecznego. W ujęciu prawnym w obecności notariusza w kancelarii notarialnej dochodzi do sprzedaży w formie aktu notarialnego – ostatecznej umowy sprzedaży, nie fizycznie samej nieruchomości tylko prawa do dys- ponowania nieruchomością zgodnie z jej przeznaczeniem. Nieruchomość pozostaje natomiast w tym samym, stałym miejscu – zmianie ulega tylko i wyłącznie osoba nią władająca i zarządzając.3

Rodzaje nieruchomości mieszkaniowych

Tabela 1. Podział nieruchomości mieszkaniowych

PODZIAŁ NIERUCHOMOŚCI MIESZKANIOWYCH RODZAJE • domy jednorodzinne • domy wielorodzinne ze względu na przeznaczenie • lokale • mieszkania • prywatne ze względu na własność • publiczne • prawa własności • prawa użytkowania wieczystego ze względu na przysługujące do nich prawa rzeczowe • spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu • prawa odrębnej własności lokalu • prawa użytkowania • umowa najmu • umowa dzierżawy • umowa o zarządzanie ze względu na stosunek zobowiązaniowy (umowny) • umowa o użyczenie • umowa leasingu • umowa timeshare3 ze względu na rynek • wtórny pierwotny

Źródło: opracowanie własne na podstawie http://nieruchomosci.praktyczneprawo.pl/jakie-sa-rodzaje-nieruchomosci/ (dostęp:12.05.2013). 3 3 Uregulowana ustawą z 16 września 2011 r. o timeshare, zgodnie z artykułem 2 „Przez umowę timeshare rozumie się umowę, na podstawie której konsument, odpłatnie, nabywa prawo do korzystania, w okresach wskazanych w umowie, z co najmniej jednego miejsca zakwaterowania, zawartą na okres dłuższy niż rok”. https://pl.wikipedia.org/wiki/Timeshare (dostęp: 12.05.2013).

134 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Zagrożenia na rynku nieruchomości mieszkaniowych w Polsce

Stan rynku nieruchomości w Polsce

Polityka mieszkaniowa przez lata zaniedbywana, dopiero w ostatnim dziesięcioleciu nabrała realnego wymiaru poprzez różnego typu programy pomocowe i wspierające, które pobudziły gospodarkę. Dofinanso- wania do oprocentowania kredytów zaciągniętych w ramach programu RNS (Rodzina Na Swoim)4, który z po- wodzeniem funkcjonował na rynku od 2007 r., czy funkcjonujący od 2014 r. pierwotnie przeznaczony na rynek deweloperski z późniejszą modyfikacją i rozszerzeniem na rynek wtórny następca program MdM (Mieszkanie dla Młodych)5 oraz uchwalony przez rząd w 2016 r. Narodowy Program Mieszkaniowy, w tym Mieszkanie Plus6. Według Raportu REAS7 z IV kw. 2018 roku, istnieją jednak uzasadnione obawy, że w 2019 roku pojawią się czynniki nieznacznie osłabiające popyt na rynku nieruchomości mieszkaniowych. Wprowadzenie na rynek dużej ilości tańszych mieszkań musi mieć wpływ na spadek cen, a wyczerpanie środków z programu MdM, które utrudnią zaciągnięcie kredytu mieszkaniowego osobom nie posiadającym wkładu własnego, w rezultacie doprowadzi do mniejszego popyt ze strony osób kupujących swoje pierwsze mieszkanie8.

Sytuacja na rynku kredytów mieszkaniowych

Złagodzenie polityki kredytowej niektórych banków oraz obniżenie kosztów około kredytowych po- łączone z obniżeniem stóp procentowych spowodowało, że zarówno ilość jak i wartość udzielonych przez banki kredytów mieszkaniowych w ostatnim roku, pomimo dużej ilości transakcji gotówkowych, nadal jest wysoka. Jak wynika z danych Związku Banków Polskich (ZBP 2019) w czwartym kwartale 2018 roku odnotowano wzrost akcji kredytowej w segmencie mieszkaniowym. Kredytobiorców nie odstraszyła konieczność posiadania min. 20 proc. wkładu własnego (przy 15 proc. w roku 2016), oraz wprowadzona Nowelizacja Reko- mendacji S obowiązująca od I kw. 2017 roku9.

4 Program „Rodzina na Swoim” (2006–2012), program preferencyjnych kredytów mieszkaniowych w formie dopłat do oprocentowania kredytu mieszkaniowego przysługujących przez okres 8 lat od zaciągnięcia kredytu w wysokości do 50% należnych odsetek. Programem objęte były małżeństwa (od 2011 roku przynajmniej jeden z małżonków musiał mieć maksymalnie 35 lat) oraz osoby samotnie wychowujące dzieci, a także od 2011 roku, single do 35 roku życia. Cena 1 m2 nabywanej nieruchomości nie mogła być wyższa niż określona wskaźnikiem publikowanym przez BGK, a powierzchnia nie mogła przekraczać 50 m2 w przypadku mieszkania dla singli i 75 m2 w przypadku rodzin i osób samotnie wychowujących dzieci oraz 140 m2 w przypadku domu jednorodzinnego (dopłata do budowy domu jednorodzinnego nie obejmowała singli). 5 Program „ Mieszkanie dla Młodych” (2014–2018). Uczestnicy programu nie mogli posiadać innego mieszkania (także w przeszłości) – ten warunek nie dotyczył osób/rodzin z trojgiem dzieci. Należało mieć wiek do 35 lat (w przypadku małżeństw decydował wiek młodsze- go małżonka) – ten warunek nie dotyczył osób/rodzin z trojgiem dzieci. Trzeba było zaciągnąć kredyt, na co najmniej 50% ceny mieszkania, na co najmniej 15 lat i cena mieszkania nie mogła przekroczyć wskaźnika określonego dla danej lokalizacji. Dopłata była realizowana do powierzchni 50 m2 lub 65 m2 w przypadku osób/rodzin z trojgiem dzieci. Obowiązywało 10% dopłaty do wkładu własnego dla osób samotnych i małżeństw bez dzieci oraz kolejne 5% dopłaty na każde dziecko. Dodatkowo mieszkanie początkowo nie mogło przekraczać 75 m2, a dom 100 m2 i wymagany był wkład własny – początkowo w wysokości 10% kosztu nabycia mieszkania. 6 Głównym założeniem programu Mieszkanie Plus jest wynajem mieszkań. Inwestycje z rządowego programu mieszkań na wynajem będą realizowane na zasadach rynkowych na terenach, których właścicielem są obecnie samorządy, skarb państwa i spółki z jego udziałem, a również inwestorzy prywatni. Środki na realizację programu będą pochodzić z funduszu zarządzanego przez BGK Nieruchomości. Wsparcie z programu mogą otrzymać osoby, które nie posiadają zdolności kredytowej i nie mogą kupić mieszkania, nie posiadają również wystarczających dochód aby wynająć mieszkanie na rynku komercyjnym. Cena najmu mieszkania z programu Mieszkanie Plus z założenia mają być niższe niż rynkowe. 7 REAS to firma doradcza specjalizująca się w zagadnieniach związanych z rynkiem mieszkaniowym. Od 1997 roku świadczy usługi na rzecz deweloperów, banków, inwestorów, a także organów administracji rządowej i samorządowej oraz innych podmiotów, które są związane z rynkiem nieruchomości mieszkaniowych w Polsce. 8 Raport o rynku mieszkaniowym w Polsce, REAS, IV kwartał 2017. 9 Podwyższenie wymaganego wkładu własnego od 1 stycznia 2017 roku zgodnie z zapisami Rekomendacji S dotyczącej dobrych praktyk w zakresie zarządzania ekspozycjami kredytowymi zabezpieczonymi hipotecznie do 20% nie wpłynęło w znaczący sposób na rynek kredytów hipotecznych, wynika to z faktu pozostawienia możliwości dalszego udzielania kredytów z LtV w wysokości 90% w sytuacji, gdy część ekspozycji przekraczająca 80% LtV zostanie odpowiednio ubezpieczona lub kredytobiorca przedstawi dodatkowe zabezpieczenie.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 135 Katarzyna Dąbrowska, doktorantka Wydziału Zarządzania i Ekonomiki Usług

Rysunek 1. Liczba (w tys.) udzielonych kredytów mieszkaniowych w Polsce w latach 2012 –2018 Źródło: opracowanie własne na podstawie AMRON – SARFiN Ogólnopolski raport o kredytach mieszkaniowych i cenach transakcyjnych nieruchomości (4/2017), nr 34, 2017, s. 8.

Rysunek 2. Wartość udzielonych kredytów mieszkaniowych w Polsce w latach 2012 – 2018 w mld zł Źródło: opracowanie własne na podstawie AMRON – SARFiN Ogólnopolski raport… op. cit., s. 10.

Jak wynika z najnowszego Raportu AMRON – SARFiN10 prognozy za rok 2018 za sprawą niskich stóp procentowych (stopa referencyjna NBP utrzymująca się na poziomie 1,5%), kosztów obsługi kredytu hipo- tecznego i wysokiej rentowności inwestycji mieszkaniowych w porównaniu do lokat bankowych, jednych zachęcały do inwestowania wolnych środków w mieszkania na wynajem, drugich do zaciągania kredytu na jego zakup11. Zapowiedź stopniowego wygaszania rządowego Programu „Mieszkanie dla Młodych” oraz wznowienie przyjmowania wniosków o dofinansowanie wkładu własnego w jego ramach, z począt- kiem 2017 roku uruchomiło wzmożone zainteresowanie nabywców dopłatami, znacząco wspierając wyniki akcji kredytowej oraz sprzedaż mieszkań co skutkowało rekordowymi wynikami transakcyjnymi na rynku

10 Centrum AMRON to jednostka powołana do zarządzania Systemem Analiz i Monitorowania Rynku Obrotu Nieruchomościami, działająca w strukturze organizacyjnej Centrum Prawa Bankowego i Informacji Sp. z o.o. 11 Ogólnopolski raport o kredytach mieszkaniowych i cenach transakcyjnych nieruchomości (2/2018), AMRON-SARFiN nr 34, 2017, s. 28.

136 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Zagrożenia na rynku nieruchomości mieszkaniowych w Polsce wtórnym i pierwotnym w całej Polsce. Według prognoz AMRON – SARFiN (brak danych za ostatni kwartał ub. r.), banki w całym 2018 roku udzieliły ponad 210 tys. kredytów hipotecznych o łącznej wartości ponad 53 mld zł, co przekłada się na najlepszy wynik sektora bankowego od ponad siedmiu lat12.

Koniunktura na rynku pracy i jej wpływ na branżę budowlaną

Jak słusznie napisali P. Mudie i A. Cottam „żyjemy w społeczeństwie usługowym”13, w sektorze budowlanym co roku zatrudnianych jest coraz więcej osób, z drugiej strony jest on nad wyraz podatny na wszelkiego rodzaju modyfikacje i zmiany. Po akcesji Polski do UE doszło do wielu istotnych zmian w polityce zatrudnienia cudzoziemców w Polsce, które ułatwiły obcokrajowcom dostęp do krajowego rynku pracy. Obywatele więk- szości państw byłego ZSRR (Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy, Gruzinie i Mołdawianie) nie muszą już posiadać pozwolenia na pracę14, wymagane jest jedynie oświadczenie pracodawcy o zamiarze zatrudnienia cudzoziemca zarejestrowane w urzędzie pracy. Od 1 stycznia 2014 roku uproszczona procedura zatrudnienia dotyczy również obywateli Armenii15. Ponadto w 2014 roku wprowadzone zostały dalsze ułatwienia dla cudzoziemców chcących podjąć pracę w Polsce, m.in.: uproszczenie procedury wydawania zezwoleń w przypadku osób kontynuujących zatrudnienie, jak również obniżenie kosztów związanych z wydaniem pozwolenia na pracę.

Rysunek 3. Liczba wydanych zezwoleń na pracę z wyszczególnieniem obywateli Ukrainy w latach 2012–2018 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych pochodzących ze sprawozdania dot. rejestracji oświadczeń pracodawców o zamiarze powierzenia pracy cudzoziemcowi zbieranych w ramach statystyki publicznej na zlecenie MRPiPS-04, 2018, s. 4.

Coraz więcej firm budowlanych świadczących usługi na rzecz deweloperów ale także prywatnych in- westorów, bez względu na wielkość i renomę, napotyka na problemy braku wykwalifikowanych pracowni- ków. Ze sprawozdania Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej sporządzanego na koniec każdego

12 Raport Centrum AMRON-SARFiN O kredytach mieszkaniowych i cenach transakcyjnych nieruchomości, publikowany jest przez Związek Banków Polskich. Od 2009 roku, cyklicznie co kwartał prezentuje co dzieje się na rynku kredytów hipotecznych, na rynku inwestycji mieszkaniowych oraz o tym, jak zmieniają się ceny ofertowe i transakcyjne lokali mieszkalnych, a od 2016 roku także stawki czynszu najmu mieszkań. Najnowsza edycja Raportu nr 34 z lutego 2018 roku publikuje wyniki IV kw. i całego roku 2017 w odniesieniu do wyników z kilku poprzednich kwartałów oraz danych za rok 2016. 13 P. Mudie, A. Cottam A., Usługi. Zarządzanie i marketing, PWN, Warszawa 1998, s. 101. 14 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 28 listopada 2013 r. Dz. U. 2013, poz. 1507. 15 Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 r., Dz. U. 2008, poz. 69.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 137 Katarzyna Dąbrowska, doktorantka Wydziału Zarządzania i Ekonomiki Usług roku wynika, że w Polsce systematycznie wzrasta liczba rejestracji oświadczeń pracodawców o zamiarze zatrudnienia cudzoziemców, w tym aż 96 proc. stanowi zapotrzebowanie na pracowników z Ukrainy16. W 2018 roku obserwowano wzrost zarejestrowanych oświadczeń o zamiarze powierzenia pracy cudzoziemcowi pochodzącemu z bloku wschodniego. Trend ten rozpoczął się w Polsce już w 2015 roku i stale na- biera tempa. Zapotrzebowanie na pracę rośnie wprawdzie w większości branż, jednak szczególnie silny trend wzrostowy odnotowywano na rynku usług budowlanych, transporcie czy przetwórstwie przemysłowym17. Tym samym rośnie znaczenie agencji pracy tymczasowej jako podmiotów powierzających pracę cudzoziemcom.

Rysunek 4. Liczba wydanych zezwoleń na pracę obywateli Ukrainy, branża budowlana – lata 2012–2018 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych pochodzących ze sprawozdania dot. liczby wydanych zezwoleń na pracę zbiera- ne w ramach statystyki publicznej na zlecenie MRPiPS-04, 2018.

Liczba zezwoleń wydanych cudzoziemcom do końca 2017 roku wzrosła o ok. 85 proc. względem rekor- dowego roku 2016, kiedy to odnotowano wzrost względem poprzedniego roku o 94 proc. W dalszym ciągu, choć już nie w takim tempie, rośnie także udział obywateli Ukrainy w liczbie wydanych zezwoleń i wynosi podobnie jak w 2016 roku ok 80 proc r./r., czyli ponad 190 tys. na koniec 2017 roku i ponad 230 tys. na koniec 2018 roku. Atrakcyjność polskiego rynku dla pracowników z Ukrainy wynika m.in. z bliskości geograficznej, podobnego języka, mentalności, kultury i wyższych zarobków niż w rodzimym kraju.

Zagrożenia na rynku nieruchomości mieszkaniowych w Polsce – podsumowanie

Przed firmami w związku z ożywieniem w segmencie rynku nieruchomości coraz więcej zleceń, deficyt pracowników w branży budowlanej może przełożyć się na wzrost kosztów zatrudnienia, a tym samym wyższe koszty realizowanych inwestycji, ryzyko opóźnień i wzrost cen na rynku, w tym także rynku nieruchomości mieszkaniowych. W roku 2019 negatywne bodźce oddziaływać będą na podaż na rynku nieruchomości mieszkaniowych. Ograniczony dostęp do nowych, atrakcyjnych terenów inwestycyjnych doprowadzi w niedługiej perspektywie czasowej do wzrostu cen gruntów, deweloperzy natomiast będą starali się przerzucać ten wzrost

16 Rejestracja oświadczeń pracodawców o zamiarze powierzenia pracy cudzoziemcowi dotyczy cudzoziemców podejmujących krót- koterminowe zatrudnienie w Polsce, o których mowa w § 1 pkt. 22 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 20 lipca 2011 r. w sprawie przypadków, w których powierzenie wykonywania pracy cudzoziemcowi na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest dopuszczalne bez konieczności uzyskania zezwolenia na pracę (Dz. U. Nr 155, poz. 919). 17 Sprawozdania dot. rejestracji oświadczeń pracodawców o zamiarze powierzenia pracy cudzoziemcowi, MRPiPS-04, 2017, s. 5.

138 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Zagrożenia na rynku nieruchomości mieszkaniowych w Polsce kosztów na stronę popytową – klientów, co bezpośrednio przełoży się na wzrost cen oferowanych na rynku lokali18. Podobnie jak w okresie boomu mieszkaniowego z lat 2006–2007 oferty firm budowlanych wyprzedają się często na etapie ”dziury w ziemi”, gdzie oprócz projektu architektoniczno – branżowego, pozwolenia na budowę i rozkopanego placu budowy nie ma nic co dałoby przyszłemu nabywcy gwarancję realizacji inwestycji. Choć od czasów spektakularnych upadłości w branży budowlanej dużo się zmieniło, weszła w życie długo wyczekiwana Ustawa o ochronie praw nabywcy lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego19, dająca dodatkowe mechanizmy pozwalające zabezpieczyć środki wpłacone deweloperom poprzez przymus zakładania rachunków powierniczych, oraz określająca treści umowy deweloperskiej, w przeszłości niejednokrotnie kształtowanej jed- nostronnie, naruszającej przy tym zasady współżycia społecznego i zawierające nieuczciwe, godzące w interesy nabywców postanowienia umowne tzw. niezgodne z obowiązującymi przepisami prawa klauzule abuzywne20. Migracja zarobkowa pracowników z Ukrainy i w mniejszej ilości z innych krajów doprowadziła do wzrostu zainteresowania tej grupy ludności mieszkaniami na wynajem, rynek przeżywa obecnie prawdziwy boom, a ceny najmu szybują w górę. To z kolei powoduje, że inwestorzy idąc za trendem chętniej lokują swój kapitał w mieszkania przeznaczone na wynajem. Dopóki inwestorami są doświadczeni na rynku „gracze”, posiada- jący wiedzę finansową, gotówkę lub inne formy zabezpieczenia, dopóty nie ma w tym nic niepokojącego, natomiast jeżeli w inwestorów zaczynają bawić się laicy, którzy nie mając wystarczających informacji o rynku, prawach nim rządzących, odpowiednich oszczędności i zaplecza finansowego, posiłkując się kredytami bankowymi podążają za trendem kupując po kilka mieszkań na wynajem, to sytuacja jest poważna. Należy bezwzględnie pamiętać, że „stan dzisiejszy, nie musi być stanem jutrzejszym” i to co dzisiaj wydaje nam się inwestycyjnym „strzałem w dziesiątkę”, jutro może okazać się dla nas „kulą u nogi”. Należy wyciągać wnioski z historii i pamiętać, że „nic nie jest nam dane na zawsze” tak jak niskie stopy procentowe, podatki na stałym poziomie, po niski poziom bezrobocia, inflację i hossę na rynku lokali mieszkalnych, w tym na wynajem. Jeżeli inwestorzy zwłaszcza ci indywidualni przed podjęciem decyzji o loka- cie swojego kapitału w lokale mieszkalne prześledzą uważnie historie koniunktury na rynku nieruchomości w ostatnim dziesięcioleciu, wezmą pod uwagę wszystkie wymienione wyżej zagrożenia i zmiany mogące pojawić się w gospodarce to zminimalizują ewentualne straty w przyszłości. Nie bez wpływu na decyzje inwestycyjne, zwłaszcza inwestorów indywidualnych mają licznie działające we wszystkich większych miastach Polski biura obrotu nieruchomościami. Zatrudnieni w nich maklerzy, często bez doświadczenia, odpowiedniego szkolenia i wystarczającej znajomości branży i praw jakimi rządzi się ten niewątpliwie wymagający rynek, działający z chęci uzyskania wynagrodzenia (od 3 proc. do 5 proc. prowizji od ceny nieruchomości) i wyrobienia narzuconego przez przełożonych „limitu sprzedażowego” nie zawsze uczci- wie i rozsądnie doradzają mniej zorientowanym klientom. A ich niczym nie pokryte przewidywania i nadmierny optymizm co do dalszego wzrostu popytu i cen jako czynnik psychologiczny mogący zniekształcić racjonalny obraz rzeczywistości nie powinien wpływać na decyzję inwestorów na rynku nieruchomości. Optymistyczne wskaźniki i prognozy na przyszłość powinny być studzone, a decyzje o zakupie nie- ruchomości poprzedzone dogłębną analizą finansową „własnego portfela”. Analogicznie należałoby przypo- mnieć czasy boomu na rynku nieruchomości w latach 2006–2008, gdzie na masową skalę pośrednicy finanso- wi, których wynagrodzenie prowizyjne uzależnione było od kwot udzielonego kredytu (im wyższa kwota, tym wyższa prowizja), współpracujący z bankami proponowali kredytobiorcą kredyty „frankowe”, jako produkt bezpieczny, nieobarczony ryzykiem. Sytuacja na świecie i w Polsce w przeciągu kilku dosłownie lat uległa

18 Raport o rynku mieszkaniowym w Polsce, REAS, IV kwartał 2018. 19 Ustawa z dnia 16.09.2011 r. o ochronie praw nabywcy lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego. Rozdział 1. Przepisy ogól- ne (art. 1–4) , Rozdział 2. Mieszkaniowy rachunek powierniczy (art. 5–9), Rozdział 3. Wypłata środków z mieszkaniowego rachunku powierniczego (art. 10 - 14), Rozdział 4. Gwarancja bankowa i gwarancja ubezpieczeniowa (art. 15–16), Rozdział 5. Obowiązki dewe- lopera przed zawarciem umowy deweloperskiej (art. 17–21), Rozdział 6. Umowa deweloperska (art. 22–28), Rozdział 7. Odstąpienie od umowy deweloperskiej (art. 29–31), Rozdział 8. Przepisy karne (art. 32–34), Rozdział 9. Zmiany w przepisach obowiązujących, przepisy przejściowe i przepis końcowy (art. 35–41). 20 Klauzule abuzywne to postanowienia wzorców umów (np. ogólnych warunków umowy itp.), które kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób niezgodny z powszechnie obowiązującym prawem.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 139 Katarzyna Dąbrowska, doktorantka Wydziału Zarządzania i Ekonomiki Usług diametralnej zmianie, spadły ceny nieruchomości a kurs szwajcarskiej waluty poszybował w górę na niespo- tykaną dotąd skalę co doprowadziło do nadmiernego zadłużenia i problemów finansowych kredytobiorców. Stąd dla małych/ indywidualnych inwestorów zalecana jest szczególna ostrożność i rozwaga w podejmowaniu decyzji, pamiętając jednocześnie, że emocje i pośpiech nie są dobrymi doradcami. Na tle przeprowadzonej analizy w artykule udało się udowodnić hipotezę założoną we wstępie oraz skatalogować zagrożenia płynące z rynku nieruchomości, których należy upatrywać: • w załamaniu rynku pracy i rynku najmu w sytuacji nagłej zmiany polityki Niemiec względem mi- grantów zza wschodniej granicy i nagła migracji pracowników z Ukrainy na inne, konkurencyjne rynki pracy, • we wzroście stóp procentowych o „x” niewiadomą punktu bazowego, co bezpośrednio podniesie koszty obsługi comiesięcznych zobowiązań kredytowych, • w przegrzaniu rynku, czyli nadmiarze mieszkań na rynku powodującym spadek cen zarówno transakcji kupna – sprzedaży jak i najmu, • w nieprecyzyjnej polityce podatkowej państwa, braku interpretacji podatkowych przychylnych przedsiębiorcom, • w niepewnej / niestabilnej sytuacji politycznej na świecie, co jak pokazała historia może odbić się na całej gospodarce światowej spowalniając jej rozwój i dotrzeć także do Polski, • w niejasnych przepisach prawa dotyczących ochrony właścicieli przed nieuczciwymi wynajmujący- mi, ochrony lokatorów, najmu okazjonalnego, • w realizacji przez rząd programu wsparcia Mieszkanie +, oraz Tanie Mieszkanie Na Wynajem, co spowoduje przesyt na rynku mieszkaniowym, spadek popytu, nadpodaż mieszkań i w rezultacie spadek cen, • ze strony małych i średnich firm, które w okresie bessy szczególnie narażone są na bankructwa i któ- rych nie obejmuje ustawa deweloperska, • wyzwaniem dla pracodawców będzie też obniżenie wieku emerytalnego od 1 października. Nie- wykluczone, że będą oni zmuszeni zachęcać pracowników, by pozostali na rynku pracy oferując im większą płacę.

Bibliografia: Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2016, (red.) M. Nowicki, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2016. Biuletyn Statystyczny Szczecina IV kw. 2017 r., Urząd Statystyczny w Szczecinie, Biuletyn Informacyjny GUS 2017. Bylicki L., Nieruchomość rolna i gruntowa w Polskim porządku prawnym, Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku, Płock 2015. Budownictwo mieszkaniowe w okresie I – XII 2017 roku, GUS 18 stycznia 2018. Doganowski R., Obrót nieruchomościami w teorii i praktyce, PWN, Warszawa 2012. Dydenko J., Nieruchomość definicje i pojęcia, w: Szacowanie nieruchomości, red. J. Dydenko, Wydawnictwo Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2006. Foryś I., Wykorzystanie analizy wielowymiarowej do oceny potencjału rozwoju lokalnego rynku nieruchomości mieszkaniowych, Studia i Materiały Towarzystwa Naukowego Nieruchomości nr 2, Olsztyn 2009. Gołąbeska E., Rynek nieruchomości i jego podmioty, Wydawnictwo WSFiZ, Białystok 2007. http://www.rp.pl/Kadry/308199986-Zatrudnianie-obywateli-Ukrainy-na-nowych-zasadach.html, Zatrudnienie obywateli Ukrainy na nowych zasadach, publikacja 20 sierpnia 2017, (dostęp: 27.03.2018). http://www.rp.pl/Kadry/308199986-Zatrudnianie-obywateli-Ukrainy-na-nowych-zasadach.html, Zatrudnienie obywateli Ukrainy na nowych zasadach, publikacja 20 sierpnia 2017, (dostęp: 27.03.2018). http://www.rynekinfrastruktury.pl/wiadomosci/drogi/brakuje-rak-do-pracy-by-zrealizowac-kluczowe- inwestycje--61740.html, źródło: RynekInfrastruktury.pl, 14 marca 2018, (dostęp: 29.03.2018). Kisilowska H., Nieruchomości, Zagadnienie Prawne, Lexis Nexis, Warszawa 2004. Małkowska A., Marona B., Podstawy gospodarowania nieruchomościami, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012.

140 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Treats to the residential real estate market in Poland

Mudie A., P., Cottam A., Usługi. Zarządzanie i marketing, PWN, Warszawa 1998. Ogólnopolski raport o kredytach mieszkaniowych i cenach transakcyjnych nieruchomości (4/2017), AMRON – SARFiNnr 34, z dnia 28 lutego 2018. Prystupa M., Rygiel K., Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008. Raport o cenach ofertowych i transakcyjnych na rynku nieruchomości mieszkaniowych w Szczecinie w 2017 r., NBP 2017. Raport o rynku mieszkaniowym w Polsce, REAS, IV kwartał 2017. Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 20 lipca 2011 r. (Dz. U. Nr 155, poz. 919). Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 28 listopada 2013 r. Dz. U. 2013, poz. 1507. Rygiel K., Nieruchomość jako przedmiot wyceny, w: Ile jest warta nieruchomość, red. Mączyńska E. , Strzelczyk R., Prawo nieruchomości, Wydawnictwo C.H. Beck, Wydanie 5, Warszawa 2017. Rynek Nieruchomości Mieszkaniowych w Polsce, IV kw. 2017 roku, REAS. Śmietana K., Ekonomiczne podstawy rynku nieruchomości, referat, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, http://webcache.googleusercontent. com/search?q=cache:4ZtfllbAcXwJ:www.ae.katowice.pl/ images/user/ File/kolegium_zarzadzania/nieruchomosci/ Ekonomiczne%2520podstawy%2520rynku%2520nierucho mosci. doc+%C5%9Amietana+l.,+Ekonomiczne+podstawy+rynku+nieruchomo%C5%9Bci&cd=1&hl= pl&ct=clnk&gl=pl&client=firefox-a (dostęp: 29.03.2019). Sytuacja na rynku nieruchomości mieszkaniowych i komercyjnych w Polsce, Raport NBP 2016. Wycena nieruchomości, praca (red.) E. Kucharska-Stasiak, (Wydanie polskie), Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, oryginał: The Appraisal of Real Estate,The Apprisal Institute, a Not – For Profil Corporation, 875 North Michigan Avenue, Chicago: 28, 2000.

Akty prawne: Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r., Kodeks cywilny, Dz. U. z 1964.Nr 16, poz. 93 ze zm. Ustawa z 16 września 2011 r. o timeshare. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r., Kodeks cywilny, Dz. U. z 1964, Nr 16, poz. 93 ze zm. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jednolity), Dz. U., z 2004 r., Nr 261, poz. 2603 ze zm. Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 r., Dz. U. 2008, poz. 69.

Treats to the residential real estate market in Poland

Summary: Currently, all over Poland, one can observe a significant recovery in the residential real estate market, the situation of which has not been present on the market since the global financial crisis that was initiated in the United States by 2008–2009 subprime mortgages, and which then gradually gained control over other countries with greater or lesser intensity. Polish economy is growing in strength, which is influenced by, among others, private consumption and investments. The record low interest rates maintained at the same level since 2014 constitute the impulse stimulating the economy and the real estate market. To consumers, the declining price of money on the Polish Interbank Market (WIBOR) results in an easier access to loan financing than previously, low monthly installments, which, to a large extent, translates into the growth in the sales of residential real estate and a recovery in the construction sector. The aim of the article is to portray the threats attributed to the residential real estate market in Poland. For the purpose of the article, the hypothesis was proposed that the real estate market is a good place for investing one’s capital, yet it also carries a lot of risk, which the investing consumer should be aware of and treat such hazard with great deference.

Key words: real estate market, real estate crisis, business cycle, consumer in the real estate market, labor market

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 141

Ireneusz Marzoch Uniwersytet Szczeciński

Pracownik i przedsiębiorstwo wobec aktualnego rynku pracy

Streszczenie: Gospodarka Polska obecnie podąża za trendami obowiązującymi na świecie. Główne procesy zachodzące to: globalizacja i integracja świata, wobec swobodnego przepływu informacji. Takie nurty mają wpływ na relacje pomiędzy pracownikami i podmiotami gospodarczymi, które reagują na zmiany oddziałując wzajemnie na siebie. Artykuł ma za zadanie scharakteryzować zachowania pomiędzy przedsiębiorstwami, a pracownikami na współczesnym rynku pracy. Autor przedstawiając własne ujęcie zależności pomiędzy opisywanymi podmiotami realizuje zamierzony cel artykułu poprzez studium literatury, danych statystycznych oraz obserwację opisywanych podmiotów. Obecnie mamy wyjątkową sytuację na rynku pracy, ponieważ jest to rynek pracownika, co zmusza pracodawców do olbrzymiej konkurencji między sobą lub możliwie zastępowania pracy ludzkiej innymi rozwiązaniami technicznymi.

Słowa kluczowe: pracownik, zróżnicowanie rynku pracy, relacje pracownik a przedsiębiorstwo, pokolenia

Wprowadzenie

„W czasach burzliwych przedsiębiorstwo musi utrzymać formę iście sportową – musi być szczupłe i muskularne, zdolne zarówno do podźwignięcia obciążeń, jak do szybkiego ruchu i wykorzystania szans”1. Peter F. Drucker

Przytoczone słowa trafnie porównują jednostkę gospodarczą do wysportowanego ciała ludzkiego, ponieważ niezależnie od sektora działania firmy kapitał ludzki zawsze jest jego istotną częścią. Odnosząc się dalej do słów Peter’a Drucker ukazuje on synergię pomiędzy zachowaniami bezpośrednio czynnika ludzkiego wraz działaniem biznesu, które będąc spójne pozwoli zwielokrotnić zyski i zadowolenie obu stron. Zdrowy tryb życia, który odnosi się de facto do człowieka i jest bardzo mocno popularyzowany wśród społeczeństwa, w istocie rzeczy bardzo dobrze opisuje elastyczny podmiot gospodarczy, który jest w stanie odpowiedzieć współczesnym wyzwaniom rynkowym. W dobie globalizacji i współzależności gospodarczej przedsiębiorstwa zmuszone są do szybkiego reagowania na dane zachowania rynkowe w swojej branży, tak aby były ciągle konkurencyjne, nie traciły przewagi i bezustannie rozwijały się budując swoją stabilizację. Dodatkowym obciążeniem jest konkurowanie o pracow- ników, których aktualnie brak odczuwalny jest w każdej gałęzi gospodarki. Podmioty gospodarcze muszą w takich warunkach nie tylko dostosowywać się do otoczenia biznesowego planując swoją ekspansję, ale przede wszystkim muszą swoje istnienie planować w oparciu o możliwe do zagospodarowania zasoby ludzkie. W ten sposób w kulturze przedsiębiorstwa powstają komórki HR (od ang. Human Resources – zasoby ludzkie), które mają za zadanie rekrutować pracowników z pożądanymi kwalifikacjami i kompetencjami zgodnymi z misją, celami i kulturą organizacyjną firmy. Po rozpoczętej transformacji w latach 90. w Polsce wysokość bezrobocia od

1 P.F. Drucker, Zarządzanie w czasach burzliwych, Kraków 1995, s. 47.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 143 Ireneusz Marzoch stanu zerowego w 1990 roku do 1992–1994 roku ustabilizowało się na poziomie około 14%2. Pracodawcy przez dwadzieścia pięć lat nie musieli myśleć o pracownikach jako zasoby ograniczone lub niedostępne, ponieważ stan bezrobocia na poziomie kilkunastu procent (minimum 9,5%) utrzymywał się, aż do roku 2015, gdzie radykalnie poziom bezrobocia zaczął spadać do obecnego 6,2% odnotowanego w styczniu 2019 roku3. Zachodzące zmiany na rynku pracy wymusiły przez ostatnie lata nową relację pomiędzy pracownikami, a pracodawcami. Obecna sytuacja na rynku pracy nie istniała dotychczas w Polsce, a wymaga zmiany sposobu myślenia wśród osób zarządzających personelem. Również trudne jest prognozowanie zachowań osób wchodzących na rynek pracy i ukierunkowywanie osób będących na nim. Celem artykułu jest scharakteryzowanie zależności przedsiębiorstwa od pracowników na współcze- snym rynku pracy w Polsce poprzez studium literatury, danych statystycznych oraz obserwację opisywanych podmiotów.

Rynek pracy

Praca jako wyjątkowy towar podlega podstawowym prawom rynku, czyli popytowi i podaży, gdzie wynagrodzenie pracownika (pracownik występuje jako oferent ze sprzedażą własnej pracy) płacone jest przez pracodawcę (pracodawca to klient – kupujący), który wynagradza go adekwatnie do ilości i jakości oferowanej pracy. Wpływ na cenę za pracę ma zarówno stopień zapotrzebowania na nią i rzadkość wymaganych kwalifikacji4. Ze względu na oferowany towar rynek pracy jest jednym ze szczególnych rynków w ekonomii, a roz- patrywany również jest w ujęciu filozoficznym, socjologicznym, psychologicznym czy społecznym, ponieważ czynnik ludzki występujący po obu stronach transakcji kupna-sprzedaży wytwarza szczególne koniunkcje między sobą. Praca w ujęciu socjologicznym to cel bezpośredni lub pośredni do pozyskiwania środków, słu- żących do podtrzymywania egzystencji gatunku ludzkiego i świata, który stworzył i przyswoił, zwiększania szans przeżycia w danym środowisku przez jego opanowanie i przetworzenie5. Przy szybkim tempie rozwoju oraz procesie globalizacji ludność współcześnie to społeczeństwo informacyjne, które funkcjonuje dzięki przekazywanej wiedzy na pożądany przez siebie temat. Z tego powodu trafniejszym określeniem dla współczesnej cywilizacji jest nazwanie jej społeczeństwem wiedzy6. Jest to kolejna cecha rynkowa, która ma wpływ na rynek pracy. W wyniku złego przepływu informacji bądź braku zbie- rania wiedzy z danego obszaru przedsiębiorstwo może odnieść porażkę, a pracownicy nie tylko stracić pracę, ale ich umiejętności mogą się zdewaluować. Przykładem takiego zdarzenia może być zbyt długie stosowanie technologii produkcji, czy nieużywanie najnowszych języków do programowania. Na rynku pracy występuje biegunowość interesów pomiędzy pracodawcą a pracownikiem. Tendencja- mi przedsiębiorców jest wymaganie jak największej elastyczności od człowieka, a pracowników do optymalizacji swojego bezpieczeństwa zatrudnienia w firmie. Wypracowanie kompromisu pomiędzy nimi sprowadza się do modelu flexicurity, który „godzi wartości liberalne z aspektem socjalnym polityki gospodarczej i dobrze wpisuję się w ideę społecznej gospodarki rynkowej”7. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku miało ogromny wpływ na życie Polaków. Przy trwa- jącym postępie globalizacyjnym otworzenie granic, możliwość swobodnego podróżowania po Europie, podejmowania legalnie pracy (początkowo głównie w Wielkiej Brytanii i Irlandii) w krajach zrzeszonych spowodowało obniżenie stopy bezrobocia wynoszącej w lutym 2004 roku z 20,6% do 8,9% na koniec 3 kwartału 2008 roku8.

2 M. Góra, Instytucjonalne źródła bezrobocia w Polsce, Polski rynek pracy w latach 1990–1996, Warszawa 1997, s. 9. 3 http://stat.gov.pl/podstawowe-dane/ (dostęp: 28.02.2019). 4 Red. nauk. H. Domański, W. Morawski, J. Mucha, M. Ofierska, J. Szacki, M. Ziółkowski, Encyklopedia socjologiczna, PAN i ON, Warsza- wa 2000, Tom 3, s. 178. 5 Ibidem, s. 174. 6 D. Kwiecińska, Postęp technologiczny i przemiany gospodarcze jako czynniki kształtujące warunki pracy oraz stymulatory powstania nowych profesji zawodowych, Niech zmiana będzie szansą, WNEiZ US, Szczecin 2006, s. 85–86. 7 Red. nauk. M. Kiełkowska, Rynek pracy wobec zmian demograficznych, Warszawa 2013, s. 181. 8 Red. M. Noga, M.K. Stawicka, Rynek pracy w Polsce w dobie integracji europejskiej i globalizacji, Warszawa 2009, s. 15–19.

144 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Pracownik i przedsiębiorstwo wobec aktualnego rynku pracy

Odnotowywany jest w tym czasie spadek osób długotrwale bezrobotnych powyżej 2 lat (spadek o 3% do 31,2%) oraz stały wzrost poziomu zatrudnienia (wzrost o 15,2%)9. Pobudzenie gospodarcze w kraju spowodował roz- wój sektora prywatnego, który zwiększył swój udział w zatrudnianiu osób. Innym następstwem otwarcia granic dla Polski jest napływ obcego kapitału, który poprzez przenoszenie swoich firm wytworzył nowe miejsca pracy, jak również wytworzył zapotrzebowanie na nowe kwalifikacje i kompetencje wśród pracowników oraz umożli- wił im rozwój kariery międzynarodowej. Po zniesieniu ruchu bezwizowego wzrósł poziom emigracji, ale również imigracji Polaków do kraju. Niestety saldo migracji zagranicznych jest saldem ujemnym, dla przykładu w 2004 roku przyjechało 9 495 osób, a wyjechało 18 877 osób (saldo - 9 382 osób), a w 2007 roku imigracja równa była 14 995 osób, a emi- gracja 35 480 osób (saldo -20 485 osób)10. Polska jako członek Unii Europejskiej stała się krajem atrakcyjnym dla obcokrajowców, przede wszystkim dla obywateli byłych krajów Związku Radzieckiego. Na podstawie rejestrowanych oświadczeń o zamiarze powierzenia pracy cudzoziemcowi widać wzrost zainteresowania Polską. W 2007 roku było zarejestrowanych około 22 tys. oświadczeń, w 2014 roku już 387 tys., natomiast w kolejnych latach jest olbrzymi przyrost: w 2015 roku – 782 tys., w 2016 roku – 1,314 mln., w 2017 roku – 1,8 mln11. Jest to odnotowana sama chęć zatrudniania oraz podjęcia pracy, jednak po nasileniu liczby widać jak ważną rangą należy obdarzyć to zjawisko do kształtowania się rynku pracy w Polsce. Kolejny wpływ na uwarunkowania na rynku pracy ma ujemny przyrost naturalny, który wynosił w grudniu 2018 (-2,5) na 1000 ludności12. Prognozy demograficzne pokazują dwa niekorzystne aspekty dla rynku pracy: spadek liczby ludności o 5,6% do 2035 roku w porównaniu z rokiem 2007 oraz coraz szybsze procesy starzenia się społeczeństwa13. Czynniki te powodują wzmacnianie się pozycji pracownika, który swobodniej może decydować o swoim miejscu pracy, stawiać warunki co do wysokości wynagrodzenia, niejako stając się partnerem dla pracodawcy, a nie podwykonawcą czy zleceniobiorcą w rozumieniu kodeksu cywilnego lub pracownikiem w oparciu o kodeks pracy.

Pracownik

Osoba, która uzyskuje pełnoletność (18 lat) może podjąć pracę i kontynuować swoją aktywność zawo- dową teoretycznie do przejścia na emeryturę w wieku 60 lat w przypadku kobiet oraz 65 lat dla mężczyzn. Patrząc na rozpiętość wiekową wśród uczestników rynku pracy możemy mieć do czynienia z różnicą 42 lat (lub więcej), co powoduje ścieranie się różnych pokoleń w tym samym otoczeniu. Obecnie mamy do czynienia z pięcioma pokoleniami: −− baby boomers (BB) – urodzeni 1946–1964, −− pokolenie X – urodzeni 1965–1979, −− millenialsów (Y) – urodzeni 1980–1989, −− generacja Z (C) – urodzeni 1990–1999, −− pokolenie R – urodzeni od 200014. Lata urodzeń przyjmuje się umownie, ponieważ osoby urodzone w tych samych latach mogą mieć cechy innego pokolenia. Decyduje sposób wychowania, wartości prezentowane w domu rodzinnym, które mają wpływ na jego stosunek do pracy.

9 Ibidem, s. 20. 10 Ibidem, s.137–140. 11 A. Górny, P. Kaczmarczyk, M. Szulecka, M. Bitner, M. Okólski, U. Siedlecka, A. Stefańczyk, Imigranci w Polsce w kontekście uproszczonej procedury zatrudniania cudzoziemców, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2018, s. 26. 12 http://stat.gov.pl/podstawowe-dane/ (dostęp: 28.02.2019). 13 Rynek pracy wobec zmian demograficznych, (red. nauk.) M. Kiełkowska, Warszawa 2013, s. 223. 14 K. Piojda, Nie tylko X, Y i Z, czyli pokolenia na rynku pracy – co to za grupy i czym się charakteryzują, www.gratka.pl, link: https:// gratka.pl/regiopraca/portal/rynek-pracy/wiadomosci/nie-tylko-x-y-i-z-czyli-pokolenia-na-rynku-pracy-co-za-grupy-i-czym-sie-chara (dostęp: 28.02.2019).

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 145 Ireneusz Marzoch

Pokolenie wyżu powojennego (urodzeni 1946–1964) charakteryzuje się wiarą w ciężką pracę, która daje gwarancje osiągnięcia sukcesu. Są to osoby, które wykazują chęć pracy w jednej firmie, angażują się i myślą optymistycznie. Wierzą w stabilizację oraz osiąganie sukcesu krok po kroku bez radykalnych zmian15. Pokolenie X to generacja: −− ceniąca sobie elastyczność i formę pracy, −− chcąca zachować wolność, mieć rozwój i równowagę w życiu, −− podejmująca się ambitnych zadań wywołujących w nich zapał do ich rozwiązania, −− która oczekuje jasnych ścieżek kariery, −− domagająca się feedback’u z powierzonych zadań, zarówno poprawnie jak i źle wykonanych, −− woląca komunikację bezpośrednią niż internetową, −− preferująca pieniądze niż szkolenia lub urlop w sposobie wynagradzania i premiowania za pracę, −− nie mająca problemów z posługiwaniem się technologią16. Generacja Y jest określana jako ludzi wychowanych w dobrobycie, którzy byli rozpieszczani przez rodziców, są rządni sukcesu i biorą udział w wyścigu szczurów nie spostrzegając w tym nic złego. Zmianę pracy spostrzegają jako możliwość zarabiania więcej, ale również jako zdobywanie doświadczenia, samo- realizację i satysfakcję. Nie mają obaw przed jej zmianą. Dobrze wykorzystują technologię, która pozwala im pracować. Jeszcze lepiej są oni przygotowani do funkcjonowania w społeczeństwie od „Iksów”, gdzie rozwinęła się technologia w każdym elemencie ich życia17. Najbardziej liczną grupą wśród bezrobotnych jest pokolenie Z. Są to osoby urodzone w latach w 90. poprzedniego wieku, które mają nieodłączną chęć uczestniczenia w życiu rzeczywistym, jak i wirtualnym. Przede wszystkim cenią sobie wolność i swobodę wyboru, dopasowują one rzeczy do swoich potrzeb, chcą zarówno w pracy, jak i poza nią dobrze się bawić, „szybkie tempo jest dla nich normą a innowacyjność-nieod- łączną cechą życia”18. W ten sposób zmieniają oni sam charakter pracy w stosunku do pozostałych pokoleń. Są oni przyzwyczajeni do chaosu komputerowego i przeskakiwania z jednego działania na drugie19. Generacja ta bezustannie podąża za zmianami, ma problemy z bezpośrednią komunikacją i utrzymaniem koncentracji na jednym zadaniu20. Tabela 1 przedstawia bezrobotnych zarejestrowanych według wieku w okresie październik – gru- dzień 2015 roku wraz z październikiem-grudniem 2018 roku. W tym okresie ogółem było bezrobotnych: 1 563 339 w 2015 roku oraz 968 888 w 2018 roku.

Tabela 1. Porównanie liczby bezrobotnych według wieku w IV kwartale roku 2015 i 2018

Wiek Liczba Liczba Udział procentowy ogółu Udział procentowy ogółu bezrobotnych bezrobotnych bezrobotnych bezrobotnych bezrobotnych w latach w 2015 roku w 2018 roku w 2015 roku w 2018 roku 18–24 236 837 118 577 15,15 12,24 25–34 429 799 271 669 27,49 28,04 35–44 332 887 230 053 21,29 23,74 45–54 287 907 173 944 18,42 17,95 55–59 185 599 111 430 11,87 11,50 60 i więcej 90 310 63 215 5,78 6,52

Źródło: http://swaid.stat.gov.pl/RynekPracy_dashboards/Raporty_predefiniowane/RAP_DBD_RPRA_16.aspx, odczyt 28.02.2019.

15 J. Szymczyk, Baby Boomers – charakterystyka pokolenia, https://poradnikprzedsiebiorcy.pl/-pokolenia-w-pracy-baby-boomers (dostęp: 28.02.2019). 16 Pokolenia na rynku pracy, (red.) A. Rogozińskiej - Pawełczyk, Łódź 2014, s. 59–61. 17 Ibidem, s. 69. 18 D. Tapscott, Cyfrowa doskonałość. Jak pokolenie sieci zmienia nasz świat, Warszawa 2010, s. 46. 19 Ibidem, s. 21. 20 A. Dolot, Zawodowy alfabet pokolenia, czyli młodzi w pracy, Raport Grupa Aterima, Kraków 2017, s. 3.

146 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Pracownik i przedsiębiorstwo wobec aktualnego rynku pracy

Porównując przedstawione okresy ze względu na ilość osób bezrobotnych w danej grupie wy- padają one tak samo w każdym roku: najwięcej jest bezrobotnych w wieku od 25 do 54 lat (3 pierwsze grupy), następnie na 4 miejscu jest grupa najmłodsza 18–24 lata, a najmniej jest osób powyżej 55 lat. W ciągu trzech lat udział danej grupy wiekowej w liczbie osób bezrobotnych istotnie zmienił się tylko wśród najmłodszych (18–24 lata) spadając o niecałe 3% oraz wzrósł o 2,45% wśród osób w wieku 25–34 lata. Zmiany wśród pierwszej grupy mogą wynikać np. ze zmian reformy edukacji czy też spadku urodzeń, natomiast wśród drugiej grupy jest to niepokojący wzrost, ponieważ ta grupa z racji wieku powinna być najbardziej produktywna. Wzrost osób bezrobotnych może być przyczyną niedopasowania sytemu edukacji do zgłaszanego zapotrzebowania pracodawców. Mimo spadku ogółu liczby bezrobotnych pomiędzy rokiem 2015 a 2018 o 38%, pozostałe przedziały wiekowe osób bezrobotnych radykalnie się nie zmieniły. W tabeli 2 przypisane zostały odpowiednio grupy wiekowe do wyszczególnionych wcześniej po- koleń.

Tabela 2. Liczba bezrobotnych danego pokolenia w IV kwartału 2015 i 2018 roku

Udział procentowy Udział procentowy Liczba bezrobotnych Liczba bezrobotnych Pokolenie Wiek w latach ogółu bezrobotnych ogółu bezrobotnych w 2015 roku w 2018 roku w 2015 roku w 2018 roku

Baby boomers 18–34 666 636 390 246 42,64 40,28

Pokolenie X 35–44 332 887 230 053 21,29 23,74

Pokolenie Y 45–54 287 907 173 944 18,42 17,95

Generacja Z 55 i więcej 275 909 174 645 17,65 18,03

Źródło: opracowanie własne.

Przy powyższym zestawieniu danych widać, że w każdym porównywalnym okresie grupa do 34 lat ma udział ponad 40%, z tym, że widoczny jest w niej spadek w 2018 roku o 2,36%, zarazem jest nieznaczny wzrost wśród najstarszej grupy bezrobotnych o 0,38%. Kolejne pokolenia mają bardziej wyrównany udział w rynku pracy: „Igreki” – 23,74%, „Iksy” – 17,95% oraz „BiBi” – 18,03%. Przy tak zróżnicowanym rynku pracy pojawia się trudność zaspokojenia wszelkich potrzeb każdego pracownika, dlatego każda organizacja powinna znaleźć cechy wspólne, przydatne dla siebie na podstawie kompetencji i kwalifikacji aplikanta na dane stanowisko pracy.

Przedsiębiorstwo

W czasach hiperkonkurencji oraz szybko zmieniającego się i trudnego do przewidzenia otoczenia rynkowego przedsiębiorstwa muszą z wyprzedzeniem dostosowywać posiadane zasoby materialne, niematerialne i kompetencje do zmieniających się wymagań rynkowych. O przewadze konkurencyjnej firmy decyduje w dzisiejszych czasach jakość zarządzania, stworzenie unikalnego, wydajnego modelu funkcjonowania organizacji, który będzie efektywniejszy niż „przeciętna” rynkowa. Przedsiębiorstwo działa w sekwencjach krótkookresowych przewag konkurencyjnych, a nie stabilnej przewagi długookre- sowej. Nie należy zapominać, że działania firmy są zależne od ponoszonych inwestycji, a jedną z nich jest inwestowanie w zasoby ludzkie. Zróżnicowanie pokoleniowe w przedsiębiorstwach wymusza zmianę dotychczasowej organizacji pracy, która jest nieadekwatna, ponieważ to co motywuje osoby młode, nie ma wpływu na osoby 50+. W wyniku tego w organizacji przedsiębiorstwa należy wprowadzić zarządza-

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 147 Ireneusz Marzoch

nie wiekiem21. Mając zespół różnorodny należy wykazywać się ogromną cierpliwością w indywidualnym podejściu do jednostki, jak i do danej grupy wiekowej. Podstawowymi celami zarządzania wiekiem jest stworzenie odpowiedniego środowiska pracy i możliwości wykonywania przez pracowników powierzonych zadań. W ten sposób łącząc różnorodność doświadczeń wraz z zróżnicowanym sposobem myślenia osób w wieku od 18 do 65 lat uzyskujemy elastyczny zespół, który może osiągać sukcesy. Menedżerowie zarządzający określając profil pracowników stwarzają kapitał ludzki w oparciu o który firma jest w stanie prężnie rozwijać się oraz konkurować w szybko zmieniającym się otoczeniu. Kwalifikacje zawodowe rozumiane są przede wszystkim jako wiedza nabyta w drodze kształcenia potwierdzona odpowiednio certyfikatami wraz z umiejętnościami do ich zastosowania22. W definiowaniu kompetencji nacisk przesuwa się na praktyczne zastosowanie nabytej wiedzy, czyli skupieniu się na po- stawie pracownika, wrodzonych predyspozycjach23. Wprowadza się indywidualne podejście do pracobiorcy jako jednostek mających w sobie niepowtarzalne zestawienie zdolności, umiejętności i wiedzy. Kierowanie kompetencjami powoduje dopasowanie zadań do człowieka, a nie odwrotnie24. Firma konkuruje w każdym obszarze swojego działania, dlatego chcąc mieć najlepsze zasoby ludzkie walczy również o talenty na rynku pracy. Przedsiębiorstwa wzmacniając swoją markę jako pracodawca świadomie inwestują w wizerunek firmy. W ten sposób przyciągają do siebie absolwentów szkół, stając się dla nich pierwszymi pracodawcami, ukazując im możliwość budowania kariery. Przez kształtowanie takiego obrazu przyciągają nie tylko aplikantów bez doświadczenia, ale również specjalistów z wieloletnim stażem pracy25.

Korelacje pracownik i pracodawca na rynku pracy

Rozbieżności pomiędzy oczekiwaniami pracowników a wymaganiami pracodawców są ciągłym problemem na rynku pracy: różnice pokoleniowe, błędna wizja danej pracy czy zawodu, brak odpowiednich kompetencji miękkich, jak również wygórowane oczekiwania pracowników wobec realiów płacowych. Jest to spowodowane czynnikami zarówno społecznymi jak i ekonomicznymi. To wszystko ma wpływ na dużą fluktuację zatrudnienia na niektórych stanowiskach oraz niechęć do zatrudniania pracownika, który nie jest „idealny”. Jaka jest możliwość zaradzenia pogłębianiu się tego typu zdarzeniom w przyszłości? Czy jest możliwe znalezienie wspólnego mianownika ich obustronnego zaspokojenia potrzeb? Zagrożeniem nie jest bezrobocie w granicach 4–6% ludności zawodowo czynnej, kiedy bezrobocie długookresowe nie przekracza 3%26. W Polsce według GUS mamy obecnie 6,2%, a według BAEL stopa bezrobocia wynosiła w IV kwartale 2018 roku 3,8% (według GUS w tym czasie była 5,8%)27. Z powyższego wynika, iż pojawia się brak odpowiedniej ilości dostępnych zasobów do pracy. Również problemem jest „jakość” pracownika, która jest niedostosowana do oczekiwań rynkowych między innymi ze względu na zły program edukacyjny. W szkołach średnich przyjęto formułę kształcenia 80/20 (80% to uczniowie liceów ogólnokształcą- cych, 20% to uczniowie szkół zawodowych), dlatego mamy niedobór absolwentów specjalistów. W gospodarkach rozwiniętych przyjmuje się model 30/70 (30% stanowią szkoły ogólnokształcące, 70% szkoły zawodowe i techniczne). Natomiast w szkolnictwie wyższym nastąpił nadmiar absolwentów na niektó- rych kierunkach, a niedobór na innych28. Aby zapobiec pojawiającemu się deficytowi zawodów wprowadza się dualny system kształcenia wraz kierunkami zamawianymi przez pracodawców. Firmy wraz ze szkoła- mi średnimi bądź uczelniami podpisują porozumienia, na mocy których zdobywają przyszłych potencjal-

21 Ibidem, s.19. 22 Nowa Encyklopedia Powszechna, Warszawa 1995-1996. 23 M. Juchnowicz, Ł. Sienkiewicz, Jak oceniać pracę? Wartość stanowisk i kompetencji, Warszawa 2006, s. 122. 24 Ibidem, s. 123. 25 Raport płacowy 2018 trendy na rynku pracy, Warszawa 2018, s. 14. 26 Encyklopedia biznesu t. 1, Fundacja Innowacja, Warszawa 1995, s. 73. 27 www.stat.gov.pl, Monitoring Rynku Pracy Informacje o rynku pracy w czwartym kwartale 2018 roku. 28 Człowiek Obywatel Pracownik na rynku pracy, (red. nauk.) C. Plewka, H. Bednarczyk, WSH TWP, Szczecin 2011, s. 108.

148 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Pracownik i przedsiębiorstwo wobec aktualnego rynku pracy nych pracowników. W trakcie nauki uczniowie/studenci odbywają praktyki/staże w określonych firmach poznając swojego przyszłego pracodawcę. Jest to korzyść obustronna, gdzie pierwsi mogą sprawdzić się w warunkach rzeczywistych jak będzie wyglądał ich przyszły zawód, a drudzy mogą dokonać weryfikacji kompetencji młodej osoby wraz z poznaniem jego oczekiwań. Zróżnicowany rynek pracy ze względu na występujące generacje ludzi wymaga od pracodawcy bycia szefem wielopokoleniowego zespołu. Oznacza to, że podstawowe pojęcie pracy czy kariery, jest inaczej spostrzegane przez danych przedstawicieli pokoleń, dlatego firmy muszą docierać do nich na różne spo- soby. „Praca” była rozumiana, tak jeszcze niedawno, jako jeszcze jako przede wszystkim fizyczny wysiłek, obecnie jest ona spostrzegana jako wartość wiedzy, a nie wartość pracy ludzkiej, a przypisywane pojęcie „etosu pracy” współcześnie nie istnieje29. Poprzez zmiany rynkowe słowo kariera zmienia swoją definicję. W początkowym ujęciu kariera odnosiła się jako rozwój zawodowy w jednej organizacji. Współcześnie jest rozumiana jako zestawienie zajmowanych stanowisk, pełnionych roli, działań oraz zbieraniem doświad- czeń przez okres całego życia pracobiorcy30. Reasumując nabywanie doświadczenia jest kapitałem kariery, a wynika to „zastępowania tradycyjnego kryterium kapitału ludzkiego, jakim były kwalifikacje, nowym ka- pitałem – jakim głównie są kompetencje”31. Nowymi pojęciami, które pojawiły się w środowisku pracy są: work-life balance i lifelong learning. Work life balance ma zadanie zachować równowagę pomiędzy życiem osobistym a zawodowym. Są to główne założenia polityki społecznej i zatrudnienia UE32. Uwarunkowaniem tego ma być brak zaburzeń po- między obszarami: czasu dla siebie, dla rodziny (przyjaciół), pracy zawodowej i innych ludzi/społeczności33. Pojęcie lifelong learning również jest związane z programem UE. Dotyczy ono ciągłego doskonalenia się, poszerzania wiedzy we własnym zakresie w ciągu całego życia. Postępująca informatyzacja oraz szybkość zmian otoczenia rynkowego powoduje rozwój samego sposobu świadczenia pracy, jakim są elastyczne formy zatrudnienia. Występują one wśród osób starszych na przykład z powodu stanu zdrowia czy ograniczeń ruchowych, a dla osób młodych ze względu na pełnioną prze siebie funkcje rodzicielską. Charakteryzuje się ona możliwością wykonywania 8-go- dzinnego dnia pracy nie w sztywnych godzinach „od do”, tylko rozbicia go na kilka bloków godzinowych. Telepraca jest formą elastycznego zatrudniania, która charakteryzuje się rozliczeniem pracownika z osią- ganych efektów34.

Podsumowanie

Aktualny rynek pracy mimo tych samych głównych uczestników, pracobiorcy i pracodawcy, poddał się wpływom postępu technologicznego i informatycznego. Obecny Polak to osoba, która nie rozstaje się z urządzeniami elektronicznymi, monitoruje ciągle informacje i jest poddawana ogromnej ilości bodźcom zewnętrznym. Współczesny pracownik i pracodawca dostosował się do tego otoczenia, aby móc funkcjo- nować. Procesy zachodzące na rynku pracy wzajemnie się przenikają i oddziałują pozostając w wzajemnej korelacji. Niejednolity rynek pracownika wymaga różnorodnych rozwiązań. Podnosząc kwalifikacje pracownikom należy dostosować tematykę i formę szkolenia odpowiednio dla określonej grupy wiekowej. Można zastosować rozwiązania dedykowane co zindywidualizuje odbiorcę i będzie skuteczniejsze, a ostatecznie zwiększy rezultat szkolenia „szytego na miarę”. Sytuacja demograficzna zmusi właścicieli firm do zatrudniania osób starszych. Dlatego warto pamiętać, aby inwestować w szkolenia również dla pracowników

29 Etos pracy, (red.) ks. M. Włosińskiego, , WSHE, Włocławek 2014, s. 35–40. 30 Problemy współczesnego rynku pracy, (red. nauk.) D. Kisperskiej-Moroń, M. Pietras, Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach 2016, s. 208. 31 A. Bańska, Rola poradnictwa zawodowego w integracji osób niepełnosprawnych z rynkiem pracy, Warszawa 2003, s. 5. 32 A. Szmoder, Elastyczne formy pracy jako instrument work-life balance, Polityka społeczna, styczeń 2012, nr 1, s. 1–44, s. 15. 33 D. Clutterbuck, Równowaga między życiem zawodowym a osobistym, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005, s. 26–27. 34 Rynek pracy wobec zmian demograficznych, (red. nauk.) M. Kiełkowska, Warszawa 2013, s. 242.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 149 Ireneusz Marzoch z wieloletnim stażem. Ma to na celu przede wszystkim wyrównanie szans wśród pracowników w różnym wieku35. Ze względu na wiek można przypisywać dojrzałym pracownikom nowe funkcje wymagające cier- pliwości i szerszej wiedzy. Mogą oni być mentorami dla nowo zatrudnianych osób, tak aby szybciej i skuteczniej nowe osoby zaznajomiły się z kulturą przedsiębiorstwa, co przyspieszy ich opłacalność na danym stanowisku pracy. Jest to dobre rozwiązanie dla osób będących w okresie ochronnym przed emerytalnym, ponieważ ze względu na ograniczenia w możliwości wykonywanych prac mogą oni już nie osiągać zada- walających rezultatów dla pracodawcy. W ten sposób zwiększy się ich zaangażowanie w życie organizacji, a jednocześnie podniesie rentowność etatu. Pracodawcy mając do czynienia z różnorodną grupą pracowników powinni tak nimi koordynować, aby mogła nastąpić między nimi wymiana doświadczeń i wiedzy. Wzajemne uczenie się pozwoli na zbudowanie właściwej bazy wiedzy, która umożliwi firmą być elastycznym przedsiębiorstwem reagującym na potrzeby rynkowe efektownie i efektywnie. Niezależnie od opisywanego czasu i wysokości odnotowywanego bezrobocia najliczniejszą gru- pę stanowią osoby wchodzące na rynek pracy. Oznacza to, iż system edukacyjny ciągle jest niewydajny w stosunku do potrzeb rynkowych. Należałoby stworzyć instrumenty monitorujące potrzeby pracodaw- ców (rynku pracy), które zbierałyby takie informacje, dzięki którym system edukacyjny mógłby elastycznie i szybko (tak jak reagują rynki) dostosowywać się do ich wymagań. Za 10 lat nastąpi wymiana pokoleniowa i obecne pokolenia będą starsze i zastępowane przez inne. Ze względu na niż demograficzny wydłuży się czas pracy najstarszych pokoleń, dlatego zróżnicowanie wiekowe może się rozwarstwiać. Rozwiązaniem jest obserwowanie potrzeb danej generacji, aby mogli wykorzystywać swój potencjał w pracy. Równocze- śnie można rozwijać w nich określone kwalifikacje i kompetencje, aby były spójne z rynkiem pracy. Aktualnie dostrzega się tendencje do tworzenia wszystkiego wielofunkcyjnego, „multi” i jednocze- śnie są oczekiwania, aby móc przypisać określoną specjalność czy indywidualizm każdemu zjawisku. Po- szukuje się wsparcia do rozważań nad próbą znalezienia poziomu mediacyjnego pomiędzy oczekiwaniami firmy wobec pracownika, co jest niesłychanie trudne.

Bibliografia: Bańska A., Rola poradnictwa zawodowego w integracji osób niepełnosprawnych z rynkiem pracy, Warszawa 2003. Clutterbuck D., Równowaga między życiem zawodowym a osobistym, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005. Człowiek Obywatel Pracownik na rynku pracy, (red. nauk.) Plewka C., Bednarczyk H., WSH TWP, Szczecin 2011. Drucker P.F., Zarządzanie w czasach burzliwych, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1995. Encyklopedia biznesu t. 1, Fundacja Innowacja, Warszawa 1995 Encyklopedia socjologiczna, (red. nauk.) Domański H., W. Morawski J. Mucha, M. Ofierska, J. Szacki, M. Ziółkowski, PAN i ON, Warszawa 2000, Tom 3. Etos pracy, (red.) Włosińskiego M., WSHE, Włocławek 2014. Góra M., Instytucjonalne źródła bezrobocia w Polsce, Polski rynek pracy w latach 1990–1996, Warszawa 1997. Górny A., P. Kaczmarczyk, M. Szulecka, M. Bitner, M. Okólski, U. Siedlecka, A. Stefańczyk, Imigranci w Polsce w kontekście uproszczonej procedury zatrudniania cudzoziemców, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2018. Juchnowicz M., Ł. Sienkiewicz, Jak oceniać pracę? Wartość stanowisk i kompetencji, Warszawa 2006. Kwiecińska D., Postęp technologiczny i przemiany gospodarcze jako czynniki kształtujące warunki pracy oraz stymulatory powstania nowych profesji zawodowych, Niech zmiana będzie szansą, WNEiZ US, Szczecin 2006. Nowa Encyklopedia Powszechna, Warszawa 1995–1996.

35 Ibidem, s. 241.

150 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Employee and enterprise in relation to the current labor market

Oxford Słownik socjologii i nauk społecznych, (red.) Gordona Marshalla, PWN, Warszawa 2004. Pokolenia na rynku pracy, (red.) Rogozińskiej A.- Pawełczyk, Łódź 2014. Problemy współczesnego rynku pracy, (red. nauk.) Kisperskiej-Moroń D., M. Pietras, Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach 2016. Rynek pracy w Polsce w dobie integracji europejskiej i globalizacji, (red.) Noga M., Stawicka M.K., Warszawa 2009. Rynek pracy wobec zmian demograficznych, (red. nauk.) Kiełkowska M. Warszawa 2013. Tapscott D., Cyfrowa doskonałość. Jak pokolenie sieci zmienia nasz świat, Warszawa 2010. Artykuły w czasopismach dostępne w wersji elektronicznej: Szmoder A., Elastyczne formy pracy jako instrument work-life balance, Polityka społeczna, styczeń 2012, nr 1.

Strony internetowe:

http://stat.gov.pl/podstawowe-dane/ (dostęp: 28.02.2019). www.stat.gov.pl, Monitoring Rynku Pracy Informacje o rynku pracy w czwartym kwartale 2018 roku (dostęp: 28.02.2019). http://swaid.stat.gov.pl/RynekPracy_dashboards/Raporty_predefiniowane/RAP_DBD_RPRA_16.aspx (dostęp: 28.02.2019). Piojda K., Nie tylko X, Y i Z, czyli pokolenia na rynku pracy – co to za grupy i czym się charakteryzują, www.gratka.pl, link: https://gratka.pl/regiopraca/portal/rynek-pracy/wiadomosci/nie-tylko-x-y-i-z-czyli- pokolenia-na-rynku-pracy-co-za-grupy-i-czym-sie-chara (dostęp: 28.02.2019). Szymczyk J., Baby Boomers – charakterystyka pokolenia, https://poradnikprzedsiebiorcy.pl/-pokolenia-w- pracy-baby-boomers (dostęp: 28.02.2019).

Raporty:

Dolot A., Zawodowy alfabet pokolenia, czyli młodzi w pracy, Raport Grupa Aterima, Kraków 2017. Raport płacowy 2018 trendy na rynku pracy, Warszawa 2018.

Employee and enterprise in relation to the current labor market

Summary: The Polish economy is currently following the trends in force in the world. The main processes taking place are: globalization and integration of the world, towards the free flow of information. Such trends influence the relations between employees and economic entities that react to changes interacting with each other. The article aims at characterizing the behavior between enterprises and employees in the modern labor market. By presenting his own approach to the relationship between the subjects described, the author achieves the desired result of the article through studying literature, analyzing statistical data and observing the entities described. At present, we can observe an exceptio- nal situation on the labor market where an employee’s market forces employers to compete fiercely with one another or possibly substitute human work with other technical solutions.

Key words: employee, diversification of the labor market, employee and enterprise relations, generations

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 151

Kinga Joanna Wiatrowska, absolwentka International Business, Global Management oraz International Master of Business Administration ZPSB Zachodniopomorska Szkoła Biznesu w Szczecinie

Uczestnictwo młodych ludzi na rynku pracy

Streszczenie: Artykuł przedstawia sytuację młodych ludzi na rynku pracy prezentując temat od strony teoretycznej, która w dalszej części poparta jest badaniami – analizą przypadków. Jest wiele powodów dlaczego młodzi ludzie bardziej narażeni są na bezrobocie niż inne grupy wiekowe. Spowodowane jest to głównie brakiem pewności do czego dąży się w życiu, ale także brakiem doświad- czenia i niedopasowania umiejętności do rynku pracy. Często jest to spowodowane nieefektywnym przejściem od edukacji do zatrudnienia, które spowodowane jest brakiem powiązania między dziedzinami studiowanymi, a realiami rynku pracy.

Słowa kluczowe: rynek pracy, młodzi na rynku pracy, bezrobocie, edukacja, niedopasowanie umiejętności, doświadczenia

Wprowadzenie

Kluczowym elementem jest wyjaśnienie pojęcia rynku pracy i określenie jego funkcjonowania. Podsta- wą rynku pracy jest kapitał ludzki, czyli ludzie wraz ze swoimi umiejętnościami, zdolnościami i kwalifikacjami. Jest to znaczna część gospodarki, która opiera swoją działalność na ludziach, a aktywne uczestnictwo na rynku pracy określa się mianem zatrudnienia. Rynek pracy funkcjonuje tak samo, jak inne rynki w gospodarce. Opiera się na popycie i podaży regulowanych przez zmieniające się ceny, które w przypadku rynku pracy, to płace. Istnieje wiele czynników, które wpływają na rynek pracy, gdzie jednym z głównych jest wzrost lub spadek liczby osób dostępnych na rynku, które odpowiednio zwiększają lub zmniejszają ceny – płace1. Inne czynniki, które mają wpływ na popyt i podaż, są następujące2: • elastyczność płac, • swoboda umów, • mobilność siły roboczej, • bezrobocie, • niedobory siły roboczej. Następnym czynnikiem, który ma ogromny wpływ na funkcjonowanie rynku pracy jest rozwój, a do- kładniej doskonalenie technologii. Innowacje mogą powodować redukcje poszczególnych stanowisk pracy, co może prowadzić do wzrostu bezrobocia. Nawet jeśli zatrudnienie osób może być niskie, wzrost technologii spowoduje zwolnienia, co jest spowodowane zwiększoną efektywnością. Przedsiębiorstwo nie potrzebuje żadnych dodatkowych kosztów jeśli istnieją możliwości przewidywanych cięć kosztów. Oprócz technologii, również wykorzystanie surowców w okolicy może przyczynić się do zatrudnienia w skali lokalnej3. Rynek pracy jest obszarem, w którym istnieje potrzeba współpracy pracodawców i pracowników i to jest punkt, który może prowadzić do konfliktów spowodowanych kolizją pomysłów. Niektóre działania podejmowane przez pracodawcę mogą nie mieć odzwierciedlenia w umyśle pracowników. Z drugiej strony rynek pracy może również powodować konflikty między różnymi grupami pracowników, którzy mają odmienne

1 F. Lewis Abbott, Theories of the labour market and employment: A review, Industrial Systems Research, Manchester 2013, s. 1–2. 2 Ibidem. 3 Ibidem.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 153 Kinga Joanna Wiatrowska, absolwentka International Business, Global Management oraz International Master… nastawienie do warunków pracy, wymagań lub własnych praw. Konflikty te mają wpływ nie tylko na potencjał rynku pracy, ale również powodują tarcia społeczne. Z tego powodu rynek pracy jest bardzo często postrzegany jako miejsce, które jest społecznie ugruntowane, ale politycznie zarządzane w celu jego ukształtowania i ograniczenia konfliktów4. W ostatnich latach rynek pracy przeszedł przez wiele zmian, które spowodowały wiele niestabilności dla wielu grup wiekowych. Niestety najbardziej odczuwalne były one dla młodych, którzy dopiero rozpo- czynają swoją przygodę na nim. Stopa bezrobocia wśród młodych jest najwyższa wśród grup wiekowych zdolnych do pracy. Chociaż sytuacja młodych na rynku pracy różni się w zależności od kraju to można jednak jednoznacznie stwierdzić, że w każdym regionie ta grupa napotyka problemy związane z rynkiem pracy. Ta grupa wiekowa niestety jest mniej doświadczona profesjonalnie i emocjonalnie i bezrobocie wśród mło- dych może zakończyć się konsekwencjami natury społecznej, ale także psychologicznej co niestety może być tragiczne w skutkach. Problemy, które młodzi ludzie napotykają na rynku pracy mogą być podsumowane w formie poniż- szych hipotez: (1) Grupa wiekowa młodych ludzi na rynku pracy wystawiona jest na bardzo wysokie bezrobocie. (2) Młode kobiety są bardziej narażone na bezrobocie niż mężczyźni. (3) Miejsca pracy młodych ludzi nie są powiązane z obszarem ukończonych studiów. (4) Im wyższe wykształcenie, tym krótszy jest czas bycia narażonym na bezrobocie po ukończeniu stu- diów. Celem pracy jest zweryfikowanie powyższych hipotez na podstawie przeanalizowania źródeł wtórnych, jaki i za pomocą badania – analizą przypadków.

Przeskok od edukacji do zatrudnienia

Przejście ze środowiska szkolnego do środowiska pracy od zawsze kształtowało wybory dokonane na drodze ścieżki edukacyjnej. Kluczem edukacji było przygotowanie młodej osoby do przejścia na rynek pracy. Przez lata był to bardzo udany system, aż do lat 80-tych, kiedy okazało się, że tak już nie jest. Doszło do tego, że w większości rozwiniętych krajów gospodarka nie była już w stanie zintegrować absolwentów szkół wyższych z rynkiem pracy, zapewniając im pozycję na rynku pracy. Od lat 80-tych ten proces transformacji stał się wielką walką dla wielu krajów rozwiniętych i spowodował wiele problemów, na przykład w nadmiernym bezrobociu wśród młodych ludzi5. W uproszczeniu, przejście od edukacji do zatrudnienia można uznać za proces, który formuje osoby już od bardzo wczesnego wieku, aż do momentu integracji w zawodzie. W tym procesie transformacji młody człowiek powinien być świadomy możliwości poszukiwania wsparcia i porady od stron takich jak: rodzina i przyjaciele, doradcy zawodowi, pracownicy oświatowi i urzędnicy ds. zatrudnienia6. Chociaż proces przejścia od edukacji do zatrudnienia wydaje się bardzo prosty, w rzeczywistości jest bardzo złożony. Może się wydawać, że proces ten można uznać za zakończenie edukacji i wejście na rynek pracy, ale w rzeczywistości ma on więcej elementów z nim związanych. Po pierwsze, ten proces przejścia różni się w zależności od kraju. Jest wysoce zależny od następujących czynników7: • dane demograficzne, • historia, • cechy psychologiczne, • edukacja, • aspekty społeczne i religijne,

4 J. Peck, Work-place: the social regulation of labor markets, The Guilford Press, Nowy Jork 1996, s. 4. 5 G. Tchibozo, Cultural and social diversity and the transition from education to work, Springer Science & Business Media, Dordrecht 2013, s. 3. 6 Ibidem, s. 7. 7 Ibidem, s. 3.

154 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Uczestnictwo młodych ludzi na rynku pracy

• kultura, • gospodarka, • polityka, • instytucje. W ostatnich latach przedsiębiorstwa wprowadziły pewne zmiany, które zaczęły wymagać różnorod- ności od swoich pracowników, zarówno w kontaktach z klientami, jak i w aspekcie zwiększenia efektywności firmy. Zmiana ta tworzy wielką szansę nowym podmiotom wchodzącym na rynek, gdyż nie muszą przestrze- gać określonych norm jeśli chodzi o wykształcenie i zachowanie, ponieważ różnorodność jest bardziej niż pożądana. Świat i światowy rynek stał się szczególnie różnorodny kulturowo. Wzrost migracji spowodował większe rozbieżności kulturowe, etniczne, religijne i językowe co doprowadziło do świadomości, zrozumienia i akceptacji różnorodności8. Oprócz pożądanej różnorodności kulturowej w przedsiębiorstwach, pracodawcy starają się znaleźć osoby, które są charakterystyczne i wyróżniają się spośród innych. Dlatego w tym kontekście różnorodność jest rozumiana przez: różne ścieżki edukacyjne, przynależność do różnych grup społecznych, kulturę szkolną itp. Wszystkie te czynniki odgrywają wielką rolę w pomyślnym przeniesieniu z systemu edukacji do zatrud- nienia9. Ważne jest również wspomnieć o tym, że jest także wielu młodych ludzi, którzy nie kontynuują edukacji, ani nie są aktywni zawodowo. Wynika to z faktu, że wielu młodych ludzi decyduje się podró- żować i doświadczać świata przed wejściem do „dorosłego świata”. Takie obserwacje mogą być dokonywane w określonych okresach życia. Wyjazdy te organizowane są po ukończeniu szkoły średniej, podczas studiów lub po ukończeniu edukacji uniwersyteckiej i przed rozpoczęciem procesu poszukiwania pracy. Chociaż oficjalne wytłumaczenie powodu braku poszukiwania pracy i braku transformacji, uważane jest za podróżowanie i doświadczanie świata to uważa się, że wielu młodych ludzi decyduje się na ucieczkę od odpowiedzialności. Uważa się również, że napotykają duże trudności w tej transformacji i dlatego postana- wiają ją odłożyć w czasie10. Od lat 90-tych uważa się, że proces przejścia od edukacji do zatrudnienia stał się bardzo problema- tyczny ze względu na większą dynamikę rynku pracy. Ta zwiększona dynamika może być zaobserwowana przez: ciągłe i szybkie zmiany w wymaganej przez przedsiębiorstwa wiedzy w celu zwiększenia wydajności, zmian w zapotrzebowaniu na pracę, które również skróciły ilość wymaganej siły roboczej z powodu nadmiernego stosowania technologii i nowych koncepcji. Ta dynamika może być widoczna poprzez zmiany w ścieżkach kariery, ponieważ nie są one tak przejrzyste i pewne, jak to było w przeszłości. Oczywiście istnieje współpraca między uczelniami a rynkiem pracy, która na celu ma wprowadzanie zmian w syste- mach edukacji ze względu na zmiany na rynku pracy. Najbardziej problematycznym aspektem jest szyb- kość zmieniających się oczekiwań i środowiska pracy, która dostosowuje się szybciej niż system edukacyjny uniwersytetów11. Proces globalizacji, zwłaszcza w krajach europejskich, doprowadził do zjednolicenia, w mniejszym lub większym stopniu, systemów edukacyjnych. Uniwersytety starały się, aby ich systemy edukacyjne były sobie równe. Z jednej strony takie rozwiązanie umożliwiło absolwentom swobodne przemieszczanie się z kraju do kraju podczas szukania zatrudnienia. Z drugiej strony stworzyło to większą konkurencję z powodu zanikania wyjątkowości w osiągniętej edukacji. Jest to ciągły proces, w którym zatrudnienie stale się zmienia, uniwersytety próbują się przystosować co skutkuje wariantami, które nie pielęgnują żądanej różnorodności, ale ją ograniczają, tworząc niekorzystną sytuację dla absolwentów i ich płynnego przejścia od edukacji do zatrud-

8 G. Tchibozo, Cultural and social diversity and the transition from education to work, Springer Science & Business Media, Dordrecht 2013, s. 3–4. 9 Ibidem, s. 8. 10 OECD, Preparing youth for the 21st century: the transition from education to the labour market, OECD Publications Service, Paryż 1999, s. 11. 11 H. Schomburg i U. Teichler, Higher education and graduate employment in Europe: results from graduate surveys from twelve countries, Springer, Dordrecht 2006, s. 4.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 155 Kinga Joanna Wiatrowska, absolwentka International Business, Global Management oraz International Master… nienia12. Jest to długi, a właściwie trudny proces, dlatego też bardzo ważne jest wspieranie młodego człowie- ka po drodze.

Konflikt pomiędzy edukacją, oczekiwaniami a realiami rynku pracy

Młodzi ludzie postrzegają proces przejścia od edukacji do zatrudnienia bardzo optymistycznie. Jest to spowodowane tym, że oczekują, iż znajdą ekscytującą pracę w bardzo krótkim czasie. Uważają również, że dla pracodawcy kwalifikacje są jednym z kluczowych wymogów podczas zatrudniania. Młodzi ludzie oczekują również, że praca, którą znajdą będzie długoterminowa i wysoko opłacana, co po dłuższym czasie doprowadzi ich do wymarzonej i udanej kariery. Rzeczywistość, którą napotykają, różni się od ich oczekiwań, ponie- waż wielu pracodawców nie patrzy na kwalifikacje, ale na doświadczenie w danej dziedzinie. Młody człowiek wchodzący na rynek pracy, nie ma żadnego doświadczenia zawodowego i może mieć trudności ze znalezie- niem przyzwoitej pracy. Brak realizacji oczekiwań w krótkim czasie prowadzi do zmniejszenia początkowego entuzjazmu i skutkuje demotywacją do dalszego poszukiwania pracy13. Badania wykazały, że przejście od edukacji do zatrudnienia nie odbywa się tak płynnie, jak oczekiwano. Młodzi ludzie wierzą, że gdy znajdą pracę to będą mogli żyć samodzielnie i sami płacić za wszystko. W rzeczy- wistości po 25. roku życia 40% mężczyzn nadal mieszka z rodzicami, w porównaniu do zaledwie 25% kobiet, ponieważ nie są w stanie pozwolić sobie na samodzielne życie, pracując jednocześnie. Obserwacja ta ma miejsce w szczególności w południowej części Europy14. Rynek pracy w XXI. wieku jest bardzo niestabilny. Jest niestabilny pod wieloma względami, zarówno politycznymi jak i społecznymi. Od wielu osób wymaga się, aby byli jak najbardziej elastyczni i dostosowy- wali się do zmian w szybkim tempie. Ponieważ rynek pracy i zatrudnienie są bardzo niestabilne od młodych ludzi wymaga się cierpliwości, ale także życia w ciągłym strachu i niepewności. Brak stabilności lub zderzenie oczekiwań dotyczących stabilnego zatrudnienia z rzeczywistością powoduje ogromne napięcia w społeczeń- stwach młodzieżowych. Wielu młodych ludzi, którzy nigdy nie byli narażeni na wysoki poziom stresu i szybkie zmiany, nie są w stanie sobie z nimi poradzić, co powoduje destrukcyjne konsekwencje – fizyczne i psychiczne. Dla młodych nie jest zaskoczeniem, że pełne i stabilne zatrudnienie, to którego doświadczają ich rodzice, nie jest już rzeczywistością, ale mitem15.

Udział młodych na rynku pracy – zatrudnienie i bezrobocie

Przede wszystkim należy określić, kto jest uczestnikiem rynku pracy młodych. Jest to osoba, która ukończyła edukację, bez względu na poziom i jest w wieku od 15 do 24 lat16. Faktem jest, że młodzież jest bardziej narażona na bezrobocie niż jakakolwiek inna grupa wiekowa. Globalnie, w 2017 r. liczba bezrobot- nej młodzieży wyniosła 70,9 mln, co było dużo bardziej obiecujące niż sytuacja na rynku pracy młodzieży w 2009 r., kiedy to liczba bezrobotnych młodych wynosiła 76,7 mln osób17. Patrząc na rynek pracy młodych w ciągu ostatnich 20 lat okazało się, że ogólna liczba młodych ludzi zmalała. W rzeczywistości w latach 1997-2017 siła ta spadła o 34,9 miliona osób. Nie byłaby to przerażająca liczba, gdyby nie była poparta innymi danymi, a mianowicie wzrostem całkowitej populacji młodzieży w tym okresie. Wraz ze zmniejszaniem się siły roboczej młodzieży całkowita populacja młodzieży rosła, a w ciągu 20

12 Ibidem. 13 OECD, Preparing youth for the 21st century: the transition from education to the labour market, OECD Publications Service, Paryż 1999, s. 8. 14 Ibidem. 15 M. Makuch, Współczesny rynek pracy. Zatrudnienie i bezrobocie w XXI wieku, Wydawnictwo CEdu, Wrocław 2014, s. 33–34. 16 Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej – Departament Rynku Pracy, Sytuacja na rynku pracy osób młodych w 2017 roku, Warszawa 2018, s. 1. 17 International Labour Office, Global employment trends for youth 2017: paths to a better working future, International labour Orga- nization, Genewa 2017, s. 1.

156 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Uczestnictwo młodych ludzi na rynku pracy lat wzrosła o 139 milionów osób. Jest to zjawisko przeciwne do tego, czego można się było spodziewać po tak dużym wzroście zaludnienia18. Bardzo specyficzną grupą wśród bezrobotnych są absolwenci, czyli osoby, które ukończyły studia uni- wersyteckie licząc od dnia zakończenia i kolejnych 12 miesięcy. Patrząc w przeszłość najgorszą sytuacją na rynku pracy dla absolwentów były lata 1998–2001, a w 2002 r. odnotowano poprawę sytuacji. Ta poprawa trwała od 2002 r. do 2007 r., kiedy to ponownie się pogorszyła. Do 2008 r. 54,5% zarejestrowanej młodzieży stanowiły absolwenci. W latach 2010–2012 nastąpił dalszy wzrost, choć w wolniejszym tempie. Rok 2013 roz- począł serię spadków. W sumie w roku 2017, w Polsce, zarejestrowanych było 38 400 absolwentów bezrobotnych, co stanowiło liczbę obiecującą, ponieważ było niższe o 26,2% niż w 2016 roku19. Analizując płeć pod względem bezrobocia statystyki pokazują, że kobiety częściej cierpią z powodu bezrobocia niż mężczyźni. Jest to zjawisko, które można zaobserwować we wszystkich grupach wiekowych. W 2017 r. 60,3% zarejestrowanych bezrobotnych poniżej 25 roku życia stanowiły kobiety, natomiast w przypadku całkowitego bezrobocia kobiety stanowiły 55,1% wszystkich bezrobotnych. Młode kobiety i kobiety w ogóle mają wyższe wykształcenie niż mężczyźni, ale są bardziej narażone na bezrobocie i spędzają na nim więcej czasu, zanim znajdą pracę20. Dlatego w podsumowaniu można wyciągnąć wniosek, że najbardziej do- tkniętą grupą wśród młodych bezrobotnych są młode kobiety.

Przyczyny bezrobocia wśród młodych ludzi

Zauważono, że więcej młodych może być dotkniętych bezrobociem w krajach rozwiniętych, a nie w krajach rozwijających się. Wynika to z faktu, że w krajach rozwijających się ludzie chętniej przyjmują ja- kąkolwiek pracę tylko z powodu potrzeby przeżycia, podczas gdy w krajach rozwiniętych istnieje większy wybór, a zatem ludzie są bardziej wymagający. Porównując płeć, okazuje się, że kobiety są bardziej narażone na wpływ niż mężczyźni. W skali światowej bezrobocie kobiet wynosi 34,4%, podczas gdy bezrobocie wśród mężczyzn wynosi zaledwie 9,8%21. Poza tym Komisja Europejska wymienia następujące przyczyny bezrobocia wśród młodych22: • niedopasowanie rynku pracy, • niewystarczające umiejętności, • niewystarczające warunki płacowe, • ograniczenia geograficzne. Wiele młodych osób decyduje się na przyjmowanie ofert pracy, do których są zbyt wysoko wykwalifi- kowani tylko w celu pozostania na rynku pracy, szczególnie w pierwszej fazie ich kariery zawodowej. Sytuacja ta jest również odwrotna. Osoby, które nie posiadają wymaganych umiejętności, są przyjmowane na stanowiska z powodu braku pracowników adekwatnych do stanowisk23. Poza tym istnieje również problem rynku pracy, który przede wszystkim staje się wysoce konkurencyjny, a po drugie zmienia się w bardziej technolo- giczny24. Właściwie to kryzys z 2008 r. jest bardzo często definiowany jako jeden z powodów wysokiego bezrobocia wśród młodych. Wynika to z tego, że młodzi byli bez ochrony i bez żadnego doświadczenia. Gdy kraje starały się pokonać kryzys, ten brak doświadczenia sprawił, że młodym ludziom trudno było wrócić na tor. Inną przyczyną bezrobocia wśród młodzieży jest proces globalizacji, zwłaszcza w połączeniu ze zróżnicowa-

18 Ibidem, s. 1–2. 19 Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej – Departament Rynku Pracy, Sytuacja na rynku pracy osób młodych w 2017 roku, Warszawa 2018, s. 7. 20 Ibidem, s. 5. 21 International Labour Office, Global employment trends for youth 2017: paths to a better working future, International labour Orga- nization, Genewa 2017, s. 2. 22 Strona internetowa: European Commission: Employment, Social Affairs and Inclusion – Youth employment. 23 Strona internetowa: Volt: The European Movement – The youth unemployment in Europe: causes and European Union’s policies. 24 Strona internetowa: Mic Network Inc. – Youth unemployment is epidemic in America. It’s time to give our young people a chance to succeed.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 157 Kinga Joanna Wiatrowska, absolwentka International Business, Global Management oraz International Master… nymi sytuacjami krajów w Unii Europejskiej, które powodują duży brak równowagi między popytem a poda- żą na rynku pracy25.

Społeczne konsekwencje bezrobocia wśród młodych

Krótkoterminowe bezrobocie będzie miało znacznie mniej konsekwencji, ale długoterminowe jest o wiele bardziej szkodliwe dla każdego. Przede wszystkim bezrobocie przynosi młodym wiele konsekwencji psychospołecznych. Jedne z największych konsekwencji to obniżenie samooceny, zanikające poczucie do- brego samopoczucia i izolacja od innych26. Wynika to z faktu, że człowiek czuje się mniej wartościowy niż inni, którym udało się znaleźć pracę. Wielu młodych ludzi nie próbuje zrozumieć niepowodzeń i znaleźć dla nich wyjaśnienia, ale zamiast tego obwiniają siebie. Wina często nie leży po ich stronie, gdyż istnieje wiele czynni- ków, które ogrywają w tym rolę, jak na przykład sytuacja gospodarcza kraju. Inną konsekwencją społeczną jest poczucie wstydu. Zatrudnienie pozwala zarobić na podstawowe potrzeby, a bez niego młoda osoba musi pozostać na rodzicielskim wsparciu finansowym, jeśli takie istnieje. Środowisko pracy jest także sferą, która pomaga odkrywać lub kształtować określone postawy i wartości. Pozwala również zrozumieć pewne zachowania. Ten brak doświadczenia może prowadzić do konfliktów społecznych i braku zrozumienia. Może to również prowadzić do wykluczenia społecznego i izolacji, które mogą być bardzo szkodliwe w dłuższej perspektywie27. Długotrwałe bezrobocie może także zapobiegać procesowi samorozwoju w sferze tych określonych postaw i wartości28. Podczas długotrwałego bezrobocia, także umiejętności stają się przestarzałe, a osoba konsekwentnie staje się narażona na strukturalne bezrobocie29. Aby lepiej zrozumieć społeczne konsekwencje bezrobocia wśród młodzieży, konieczne jest również przedstawienie utraconych pozytywnych aspektów zatrudnienia. Przede wszystkim z powodu bezrobocia traci się szansę na integrację i optymizm. Zatrudnienie przynosi również bezpieczeństwo finansowe, zadowolenie z życia i aktywny tryb życia. Dlatego bezrobocie powoduje możliwy pesymizm, niezadowolenie z życia, brak bezpieczeństwa finansowego i bierny tryb życia. Jednak myślenie młodych ludzi zmienia się i w wielu przypadkach krótkotrwałe bezrobocie traktowane jest raczej jako wybór stylu życia niż sytuacja prowadząca do rozpaczy30. Aby zapobiec społecznym konsekwencjom bezrobocia, kraje powinny wprowadzić programy, które pozwolą młodym ludziom powrócić do pracy w krótszym czasie. Jeśli młodzież ma szansę na szkolenie lub inną działalność w czasie bezrobocia, ten okres, a także samo bezrobocie, nie będą traktowane jako sytuacja tragiczna bez żadnych rozwiązań, ale jako okres przygotowujący do dalszych faz życia. Będzie to traktowane jako etap przejściowy w niepełnym wymiarze czasu, a nie sytuacja bez rozwiązania.

Analiza przypadku – doświadczenia młodych na rynku pracy

W celu zwizualizowania problemu młodych na rynku pracy i sprawdzenia czy teoria ma potwierdzenie w praktyce przeprowadzone zostały badania za pomocą analizy przypadku. Badanie polegało na zidentyfi- kowaniu czterech losowych, młodych ludzi, którzy chętnie podzielą się swoimi życiowymi doświadczeniami. Po znalezieniu tych czterech osób zadano im pytania w celu sformułowania ich życiowych scenariuszy i identyfikacji ich problemów związanych z rynkiem pracy. Pytania te dotyczyły doświadczeń edukacyjnych i zawodowych. W dalszej kolejności osoby, które wzięły udział w analizie przypadku, będą związane z: osobą A, osobą B, osobą C i osobą D. Odpowiedzi są anonimowe, żadne dane osobowe nie zostały wymieniane w całej

25 Ibidem. 26 United Nations, World youth report 2003: the global situation of young people, United Nations Publications, New York 2003, s. 64. 27 G. Schmid, Full employment in Europe: managing labour market transitions and risk, Edward Elgar Publishing, Cheltenham 2008, s. 6. 28 United Nations, World youth report 2003: the global situation of young people, United Nations Publications, New York 2003, s. 64. 29 T. Janoski, D. Luke i C. Oliver, The causes of structural unemployment, Polity Press, Cambridge 2014, s. 15. 30 United Nations, World youth report 2003: the global situation of young people, United Nations Publications, Nowy Jork 2003, s. 65.

158 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Uczestnictwo młodych ludzi na rynku pracy empirycznej części pracy i żadne informacje nie zostały uzyskane wbrew woli uczestnika. Wyniki z przeprowadzonej analizy przypadku przedstawiane są w tabeli 1.

Tabela1. Wyniki analizy przypadku

Osoba A Osoba B Osoba C Osoba D Wiek 24 23 24 22 Praca w liceum – – – Sprzedawca Kierunek ukończonych Kosmetologia, Filologia Analityk medyczny Filologia angielska Turystyka studiów licencjackich angielska Kierunek ukończonych Analityk medyczny Filologia angielska – – studiów magisterskich Praca podczas studiów Lektor angielskiego, Lektor angielskiego, Sprzedawca w kinie Konsultant/ka sprzedawca kelner/ka w banku Czas spędzony na bezrobociu 2 miesiące 4 miesiące 4 miesiące 3 miesiące po zakończeniu studiów Obecne zatrudnienie Laboratorium, Sekretariat w firmie Departament HR Headhunting Lektor angielskiego prawniczej Powód podjęcia pracy Możliwość pracy Powody finansowe, Potrzeby finansowe Brak możliwości w zadwodzie brak możliwości pracy przekraczające pensję pracy w zawodzie w zawodzie oferowaną w zawodzie

Źródło: opracowanie własne.

Jak można zauważyć w powyższej tabeli, każda osoba jest w wieku od 22 do 24 lat. Kolejnym aspektem jest fakt, że każdy z nich posiada tytuł licencjata. Podsumowując, są dwa dyplomy medyczne – analityk medyczny i kosmetologia, dwie z filologii angielskiej i jedna z turystyki. Wskazuje to na dużą różnorodność wyboru studiów młodych ludzi. Patrząc na studia magisterskie, dwie osoby na cztery w momencie badań posiadały tytuł magistra: analityk medyczny i filologia angielska. Konieczne jest skoncentrowanie się na okresie spędzonym na bezrobociu w okresie po zakończeniu studiów aż do momentu zatrudnienia. Ten okres czasu również różnił się między poszczególnymi osobami, od dwóch do czterech miesięcy. To pokazuje, że znalezienie pracy po ukończeniu studiów nie jest procesem łatwym i zwykle nie następuje automatycznie po otrzymaniu dyplomu. Odpowiedzi związane z obecnymi miejscami pracy ukazują, że miejsca pracy nie są związane z obszarem studiów. Tylko jedna z czterech osób pracowała po ukończeniu studiów w zakresie swojej edukacji uniwersyteckiej. Wyniki analizy przypadków pozwoliły na potwierdzenie trzech hipotez postawionych na wstępie pracy. Hipoteza numer 1 „Grupa wiekowa młodych ludzi na rynku pracy wystawiona jest na bardzo wysokie bezrobocie.” została potwierdzona na podstawie odpowiedzi o czas i miejsce obecnej pracy. Czas poszukiwania pracy znajdował się w przedziale 2–4 miesięcy, a praca nie wiązała się z pierwotnie oczekiwanym obszarem pracy. Hipoteza numer 3 „Miejsca pracy młodych ludzi nie są powiązane z obszarem ukończonych studiów.” została potwierdzona na podstawie porównania kierunku ukończonych studiów, a obecnego miejsca zatrudnienia. Wyniki wykazały, iż tylko jedna z czterech osób pracuje w obszarze ukończonych studiów. Hipoteza numer 4 „Im wyższe wykształcenie, tym krótszy jest czas bycia narażonym na bezrobocie po ukończeniu stu- diów.” Została potwierdzona po uwzględnieniu odpowiedzi dotyczących czasu spędzonego na bezrobociu. W przypadku osób, które ukończyły studia drugiego stopnia czas ten średnio wyniósł 3 miesiące, podczas gdy u osób, które ukończyły tylko studia pierwszego stopnia czas ten wyniósł 3.5 miesiąca. Ogólnie rzecz biorąc, analiza przypadków pokazała, że rynek pracy jest pełny zmagań dla młodych ludzi, którzy decydują się na przyjęcie zawodów, które nie są związane z ich edukacją i przygotowaniami. Ana- liza przypadków pokazuje również, jak dynamiczny jest rynek pracy młodych i jak są oni podatni na szybkie zmiany i dostosowanie się do trudności. Innym wnioskiem, jaki można wysnuć jest fakt, że dla wielu wysokie wykształcenie jest obowiązkiem narzuconym na nich przez społeczeństwo, krewnych lub przyjaciół. Aby zna-

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 159 Kinga Joanna Wiatrowska, absolwentka International Business, Global Management oraz International Master… leźć pracę lub nie odczuwać mniejszej wartości, postanawiają uczyć się na jakimkolwiek kierunku studiów tylko po to, aby otrzymać dyplom, który udowodni innym, że są wykształceni. Co więcej, młodzi ludzie są najbardziej narażeni na umowy o pracę w niepełnym wymiarze godzin i tylko długoletnia praca może zapewnić im stały kontrakt i zatrudnienie, które przynoszą wiele korzyści i komfortu.

Jak można poprawić sytuację młodych na rynku pracy – zalecenia i rozwiązania

Młodzi z wyższym wykształceniem są mniej narażeni na bezrobocie, czemu sprzyjała bardzo niska stopa bezrobocia. W niektórych przypadkach pogoń za edukacją jest wewnętrzną potrzebą, ale w wielu jest to presja ze źródeł zewnętrznych, takich jak: rodzina, przyjaciele lub społeczeństwo. Niestety, jest także wielu młodych ludzi pochodzących ze środowisk, w których wykształcenie, umiejętności i kwalifikacje nie są tak ważne. Jeśli nie mają bardzo silnej wewnętrznej motywacji, to właśnie oni najbardziej potrzebują wsparcia i motywacji, aby ominąć bezrobocie. Można to zrobić już na bardzo wczesnym etapie ich życia, poprzez prowadzenie wystąpień i pokazów w szkole. W krajach takich jak Stany Zjednoczone bardzo popularne jest za- chęcanie rodziców przez szkołę do prezentacji swoich zawodów przed innymi dziećmi. Takie przemówienia można prowadzić również na poziomie szkoły średniej. Nie muszą angażować rodziców, ale mogą być organizowane przez regionalne urzędy pracy. Oglądanie ludzi sukcesu z różnych środowisk jest wielką motywacją do działania. Ponieważ mniej wykształcona młodzież jest bardziej narażona na bezrobocie, władze lokalne powinny zwracać się do urzędów pracy i przedsiębiorców o tworzenie miejsc pracy dla młodzieży w trudnej sytuacji. Brak specyficznego wykształcenia nie oznacza braku umiejętności, jak wykazano w analizie przypadków, młodzi mają potencjał do szybkiego dostosowania się do nowych realiów i wymagań. Im więcej możliwości widzą ci młodzi ludzie, tym chętniej będą współpracować. Innym działaniem, które może podjąć regionalny urząd pracy, jest tworzenie wydziałów młodzieżo- wych w urzędach pracy. Głównym celem tego biura byłoby znalezienie pracy dla tych dla młodych i zdanie sobie sprawy, że młoda osoba, która po raz pierwszy w życiu poszukuje pracy, ma inne potrzeby i wymaga innego traktowania. W wielu krajach urzędy pracy wiążą się z rozwiązaniem ostatniej nadziei i ten obraz powinien zostać zmieniony. W momencie, gdy poszukiwanie pracy się nie powiedzie, młoda osoba powinna czuć się komfortowo, prosząc o pomoc urząd pracy. Tworzenie działów młodzieżowych może być kluczowym rozwiązaniem w zachęcaniu młodzieży do współpracy. W wielu państwach młodzież jest zachęcana do myślenia o karierze i krokach niezbędnych do jej realizacji już w bardzo młodym wieku. Odbywa się to za pośrednictwem doradców zawodowych, którzy są zazwyczaj obecni w szkołach średnich. Nie pomagają jedynie w wyborze przyszłej kariery, ale poprzez rozmo- wę zachęcają młodą osobę do myślenia o dalszej edukacji. Pomagają w podejmowaniu decyzji o kierunkach studiów i wspierają również w zakresie aplikacji uniwersyteckich. Taka forma pomocy nie jest jeszcze obecna w wielu państwach europejskich, a Polska jest jednym z nich. To rozwiązanie może być stosowane nie tylko na poziomie szkoły średniej, ale także na poziomie uniwersyteckim, ponieważ jak pokazuje analiza przypadków, wielu młodych ludzi nie wie co będzie dalej robić, nawet podczas studiów. Wreszcie, należy zwiększyć zaangażowanie pracodawców w rozwiązywanie problemu bezrobocia wśród młodych. Pracodawcy mogą współpracować z uniwersytetami, aby pomóc uniwersytetom dosto- sować studia do potrzeb rynku. Jak wspomniano wcześniej, jedną z przyczyn bezrobocia wśród młodzieży jest niedopasowanie umiejętności. Takie rozwiązanie umożliwiłoby uniwersytetom profilowanie młodych ludzi zgodnie z potrzebami pracodawców i rynku. Uczelnie starają się wnosić te zmiany samodzielnie, ale proces ten trwa długo i do chwili wprowadzenia zmian powstają nowe. Pracodawcy mogą również współ- pracować ze szkołami zawodowymi, które kształcą ludzi w określonych zawodach. Jeśli wymagania zostaną jasno określone, nie tylko młodzież skorzysta z pracy, ale także pracodawcy z wysoko wykwalifikowanych pracowników. Podsumowując, regionalne urzędy pracy i pracodawcy są organami, które powinny być bardziej za- angażowani w poprawę sytuacji młodych na rynku pracy. Są oni bezpośrednio związani z rynkiem pracy, a zatem są tymi, którzy mogą dokonać największych zmian i popraw.

160 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Uczestnictwo młodych ludzi na rynku pracy

Podsumowanie

Bezrobocie może prowadzić do poważnych skutków dla młodych, które mogą być nieodwracalne i mieć konsekwencje społeczne i psychologiczne. Z tego względu należy podjąć następujące działania. Po pierwsze, urzędy pracy powinny być bardziej zaangażowane w rynek pracy młodzieży i można tego do- konać poprzez tworzenie wydziałów ds. młodzieży w urzędach pracy. Pracodawcy powinni wprowadzić współpracę z uczelniami i szkołami zawodowymi, aby pomóc młodzieży, ale także w przyszłości korzystać z wykwalifikowanych pracowników. Młodzież powinna otrzymywać więcej wsparcia na wczesnym etapie, na przykład poprzez poradnictwo zawodowe, zarówno na poziomie szkoły średniej, jak i uniwersytetu. Po- winno nastąpić zwiększenie wsparcia dla mniej uprzywilejowanej i mniej wykształconej młodzieży, ponieważ istnieje większe prawdopodobieństwo, że będzie ona dotknięta bezrobociem, a można tego dokonać poprzez promowanie tworzenia miejsc pracy dla nich. Kluczem do rozwiązania problemu bezrobocia wśród młodzieży i zapewnienia mu bardziej stabilnej pozycji na rynku pracy jest poprawa sytuacji w mniejszych krokach. Po pierwsze, koncentrując się na mniejszych regionach i ich zasobach, aby na końcu poprawić ogólną sytuację w kraju.

Bibliografia: Abbott, L. F., Theories of the labour market and employment: A review, Industrial Systems Research, Manchester: 2013. Janoski T., Luke D., Oliver C., The causes of structural unemployment, Polity Press, Cambridge: 2014. Makuch, M., Współczesny rynek pracy. Zatrudnienie i bezrobocie w XXI wieku, Wydawnictwo CEdu, Wrocław: 2014. Peck J., Work-place: the social regulation of labor markets, The Guilford Press, Nowy Jork: 1996. Schmid G., Full employment in Europe: managing labour market transitions and risk, Edward Elgar Publishing, Cheltenham: 2008. Schomburg H., Ulrich, T., Higher education and graduate employment in Europe: results from graduate surveys from twelve countries, Springer, Dordrecht: 2006. Tchibozo, G., Cultural and social diversity and the transition from education to work, Springer Science & Business Media, Dordrecht: 2013.

Raporty i opracowania: International Labour Office, Global employment trends for youth 2017: paths to a better working future, International labour Organization, Genewa: 2017. Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej – Departament Rynku Pracy, Sytuacja na rynku pracy osób młodych w 2017 roku, Warszawa: 2018. OECD, Preparing youth for the 21st century: the transition from education to the labour market, OECD Publications Service, Paryż: 1999.

Netografia: European Commission: Employment, Social Affairs and Inclusion – Youth employment.: http://ec.europa. eu/social/main.jsp?catId=1036 (dostęp: 20.12.2018). Mic Network Inc. – Youth unemployment is epidemic in America. It’s time to give our young people a chance to succeed, https://mic.com/articles/183121/bernie-sanders-youth-jobs-bill-unemployment#. tzNKUlyRE (dostęp: 20.12.2018). Volt: The European Movement – The youth unemployment in Europe: causes and European Union’s policies, www.volteuropa.org/post/causes-youth-unemployment-in-eu-and-eu-policies (dostęp: 20.12.2018).

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 161 Kinga Joanna Wiatrowska, absolwentka International Business, Global Management oraz International Master…

Participation of the youth on the labour market

Summary: The article presents the situation of young people on the labour market through presentation of the topic from the theoretical side, which is further supported by research - case study. There are many reasons why young people are more exposed to unemployment than other age groups. This is mainly due to the lack of certainty about what they would like to accomplish in life, but also due to the lack of experience and skill mismatch on the labour market. This is often caused by inefficient transition from education to employment, which is caused by the lack of connection between the studied areas and the realities of the labour market.

Key words: labour market, youth on the labour market, unemployment, qualification mismatch, skill mismatch.

162 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Paweł Reczulski Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Uniwersytet Szczeciński

Wpływ digitalizacji sektora bankowego w Polsce na strukturę zatrudnienia w bankowości

Streszczenie: Digitalizacja to nieodłączny proces postępu technologicznego w wielu dziedzinach, również w zakresie rozwoju sektora bankowego. W Polsce proces ten osiągnął bardzo wysoki poziom wpływając nie tylko na sferę usprawniania technologii i ulepszania danych elementów, ale również na zakres wykorzystania. Z procesów mających usprawniać pracę człowieka i wspierać go w czyn- nościach służących przede wszystkim klientom, ewoluowało do miana w wielu aspektach alternatywy dla czynnika ludzkiego. Postęp niesie za sobą zarówno korzyści i nieuniknione zmiany, ale również trudności z tym związane w wielu aspektach banko- wości. Niniejsze opracowanie służy wskazaniu obszarów digitalizacji sektora bankowego oraz konsekwencji za tym idących dla bankowości w zakresie kadrowym. Za hipotezę przyjmuje się iż digitalizacja sektora bankowego ma znaczący wpływ na obecną i przyszłą strukturę zatrudnienia w sektorze bankowym w Polsce.

Słowa kluczowe: digitalizacja, bankowość, zatrudnienie

Wstęp

Sektor bankowy w Polsce przeżywa w ostatnich dwóch dekadach znaczący postęp technologiczny. Nie da się nie zauważyć postępujących zmian zarówno w zakresie prezentowanej i dostarczanej oferty dla klien- tów wielokanałowymi drogami, czy zwiększaniu możliwości samoobsługi przez użytkowników zdalnych metod bankowania. Ma to swoje konsekwencji również w zmianie i transformacji charakterystyki bankowości zarów- no w zakresie usług jak i w ujęciu kadrowym. Celem niniejszego opracowania jest wskazanie możliwości i perspektyw idących wraz z digitalizacją sektora bankowego, ale również wykazanie potencjalnych zagrożeń i pro- blemów wynikających z postępem technologicznym i jego wpływem na zatrudnienie w bankowości. Metody badawcze wykorzystane w niniejszym opracowaniu to krytyczna analiza literatury oraz metody statystyczne.

Digitalizacja polskiego sektora bankowego

Sektor bankowy w Polsce datowany jest według literatury przedmiotu na XVI w., wówczas powstały pierwsze banki na ziemiach polskich. Należy zwrócić uwagę na to, iż nowoczesny system kształtował się w 20-leciu mię- dzywojennym. W 1929 roku, z inicjatywy ówczesnego prezesa PKO, Henryka Grubera, utworzono mający świad- czyć usługi dla Polaków żyjących poza granicami kraju Bank Polska Kasa Opieki SA. Oprócz tego działy tworzone jeszcze za czasów zaborów banki – m.in. Bank Handlowy – oraz trzy banki komunalne i zrzeszone w nich 353 kasy komunalne. W 1939 r. na terenie Polski działało – obok banków państwowych i komunalnych – 26 banków prywatnych, cztery zagraniczne, domy bankowe i kantory wymiany, a także ponad 7 tysięcy spółdzielni kredytowych i kas bezprocentowych pożyczek1. Dziś sektor bankowy wygląda i funkcjonuje diametralnie inaczej, aniżeli w cza-

1 https://www.rp.pl/Banki/305319923-Historia-polskiej-bankowosci-cz-1.html (dostęp: 10.02.2019).

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 163 Paweł Reczulski sach intensywnego wzrostu datowanego na pierwszą połowę XX wieku. Z bieżącej perspektywy należy wskazać moment i wydarzenie, które było przełomem w procesie transformacji i modernizacji polskiego sektora bankowego, a mianowicie datowany na 1990 r. początek bankowości elektronicznej, którą w Polsce zapoczątkował bank Pekao S.A. wprowadzając do użytku pierwszy bankomat. Warto wspomnieć, iż dopiero 3 lata później, w 1993 r. za zgodą prezesa Narodowego Banku Polskiego zostały wprowadzone do obrotu pierwsze karty płatnicze, które wraz z wcześniejszym pojawieniem się bankomatów w dużej mierze rewolucjonizowały ówczesną bankowość. Postęp cywilizacyjny i rozkwit IT doprowadził w 1998 r. do wprowadzenia możliwości świadczenia usług przez Internet w zakresie Home Bankingu. Prekursorem wówczas w tym aspekcie stał się Powszechny Bank Gospodar- czy S.A. w Łodzi, który już rok później poprzez fuzję dostarczył nowatorską wówczas usługę do oferty Banku Pe- kao S.A. Nowością w polskiej bankowości było niewątpliwie powstanie w 2000 r. pierwszego wirtualnego banku (mbank). Bez apelacyjnie przełomem w rozwoju bankowości w naszym kraju było pojawienie się nowoczesnych technologii. Od wprowadzenia bankowości elektronicznej do masowego użytku nieustannie klientom dostarcza się coraz to nowych rozwiązań w zakresie rozwiązań IT. Postęp i wszechobecna digitalizacja, czyli proces integracji narzędzi informatycznych i technologii komputerowych z codziennym życiem ludzi i codziennymi czynnościami człowieka w społeczności to obraz jaki tworzy się od kilkunastu lat w sektorze bankowym w Polsce2. Ilość nowych rozwiązań jakie pojawiają się w zakresie komunikacji na linii klient – bank z roku na rok jest coraz większa. Przeło- mem było pojawienie się bankowości internetowej, następnie aplikacji mobilnych, które już zaczynają wypierać „przestarzałą” bankowość online. Samo pojęcie bankowości internetowej nie doczekało się jednej powszechnie obowiązującej definicji. Powodem jest nieustannie zmieniająca się technologia oraz ewoluujące przez to nazew- nictwo. Dozwolone staje się używanie wymiennie pojęć „bankowości elektronicznej, online, czy wirtualnej”. To co jest wspólne niezależnie od różnych autorów próbujących dookreślić „bankowość internetową” to uogólnienie, że jest to świadczenie usług bankowych poprzez zdalny kanał za pośrednictwem internetu. Najnowszy raport internetowego portalu bankier.pl (grudzień 2018) „Polska bankowość w liczbach” ukazuje liczby, które doskonale ukazują tendencje na rynku nowoczesnych technologii i ich popularności wśród klientów polskiej bankowości.

Tabela 1. Liczba aktywnych klientów bankowości internetowej (korzystających z dostępu online nie tylko do ROR, ale także do kart kredytowych, lokat etc.) - minimum 1 logowanie w miesiąc

Bank III kw. 2018 II kw. 2018 III kw. 2017 Zmiana k/k Zmiana r/r ING Bank Śląski 2 314 836 2 239 001 2 063 483 75 835 251 353 mBank 2 234 680 2 153 915 2 032 456 80 765 202 224 Santander BP 1 976 299 1 921 932 1 823 945 54 367 152 354 Bank Millennium 1 296 228 1 239 535 1 101 180 56 693 195 048 Alior Bank 847 385 959 349 996 448 -111 964 -149 063 BGŻ BNP Paribas 505 899 514 659 468 613 -8 760 37 286 Credit Agricole 408 378 404 535 391 707 3 843 16 671 Citi Handlowy 330 427 345 944 321 308 -15517 9 119 Raiffeisen Polbank 255 839 251 101 231 846 4 738 23 993 Bank Pocztowy 176 028 172 511 170 714 3 517 5 314 eurobank 165 142 165 409 159 297 -267 5 845 TMUB* 129 304 138 327 132 652 -9 023 -3 348 BOŚ Bank 125 700 126 900 130 900 -1 200 -5 200 Plus Bank 90 916 88 273 72 488 2 643 18 428 RAZEM: 10 857 061 10 721 391 10 097 037 135 670 760 024

* brak danych za III kw. 2017 r., przyjęto stan z końca 2017. Źródło: Raport „Polska bankowość w liczbach”.

2 http://www.i-slownik.pl/8303,digitalizacja (dostęp: 11.02.2019).

164 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Wpływ digitalizacji sektora bankowego w Polsce na strukturę zatrudnienia w bankowości

Powyższe tabelaryczne zestawienie ukazuje liczbę aktywnych klientów usług bankowości internetowej, natomiast w zestawieniu z danymi z Tabeli 2. czyli z liczbą podpisanych umów na korzystanie z banko- wości internetowej, czyli liczbą potencjalnie zainteresowanych osób takimi usługami obrazuje jak duży jest potencjał do tego, aby liczba aktywnych klientów nadal wzrastała.

Tabela 2. Liczba klientów indywidualnych mających podpisaną umowę umożliwiającą korzystanie z bankowości internetowej (nie tylko ROR)

Bank III kw. 2018 II kw. 2018 III kw. 2017 Zmiana k/k Zmiana r/r PKO BP i Inteligo 10 500 800 10 262 200 9 561 000 238 600 939 800 mBank* 3 766 186 3 676 510 3 551 719 89 676 214 467 ING Bank Śląski 3 700 562 3 605 069 3 383 447 95 493 317 115 Bank Pekao* 3 252 373 3 171 625 3 298 455 80 748 -46 082 Santander BP 3 165 164 3 159 594 3 008 556 5 570 156 608 Alior Bank 2 537 187 2 347 380 2 192 397 189 807 344 790 Bank Millennium 2 250 914 2 172 969 2 018 302 77 945 232 612 BGŻ BNP Paribas 1 314 808 1 251 373 1 049 377 63 435 265 431 Credit Agricole 875 713 853 919 822 663 21 794 53 050 Raiffeisen Polbank 746 100 741 262 715 249 4 838 30 851 Citi Handlowy 680 955 680 659 680 360 296 595 Euro Bank 474 007 519 387 504 692 -45 380 -30 685 Bank Pocztowy 516 722 508 424 540 803 8 298 -24 081 TMUB 499 694 501 864 508 241 -2 170 -8 547 Plus Bank 209 703 207 820 168727 1 883 40 976 BOŚ Bank 125 700 126 900 130 900 -1 200 -5 200 RAZEM: 34 616 588 33 786 955 32 134 888 829 633 2 481 700

* brak danych za III kw. 2017 r., przyjęto stan z końca 2017. Źródło: Raport „Polska bankowość w liczbach”.

Tabela 3. Liczba użytkowników bankowości mobilnej, którzy minimum raz w miesiącu logują się do banku z poziomu urządzenia mobilnego

Bank III kw. 2018 II kw. 2018 III kw. 2017 Zmiana k/k Zmiana r/r PKO BP 2 612 983 2 461 705 2 057 862 151 278 555 121 mBank 1 840 290 1 758 878 1 524 425 81 412 315 865 ING Bank Śląski 1 671 956 1 597 207 1 347 677 74 749 324 279 BZ WBK 1 350 024 1 290 948 1 115 574 59 076 234 450 Bank Pekao 1 179 000 1 125 637 876 568 53 363 302 432 Bank Millennium 888 000 817 000 652 000 71 000 236 000 Alior Bank 219 705 187 548 174 208 32 157 45 497 BGŻ BNP Paribas 157 000 135 000 62 100 22 000 94 900 Citi Handlowy 149 402 151 948 114 927 -2 546 34 475 Euro Bank 141 767 153 605 132 198 -11 838 9 569 Credit Agricole 106 773 92 671 65 506 14 102 41 267 Raiffeisen Polbank 76 115 74 260 77 019 1 855 -904 TMUB 72 686 72 491 71 534 195 1 152 Plus Bank 43 431 bd. 36 994 bd. 6 437 RAZEM: 10 509 132 9 918 898 8 308 592 590 234 2 200 540

Źródło: Raport „Polska bankowość w liczbach”.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 165 Paweł Reczulski

Dopełnieniem Tabeli 1 i Tabeli 2 są powyższe dane, które ukazują jak dużo osób korzysta aktywnie również z bankowości mobilnej. Bankowość mobilna to wykorzystywanie aplikacji na smartfony pozwalające klientom bankowości na dokonywanie wszelkich operacji płatniczych oraz korzystanie z dodatkowych usług bankowych i około bankowych. Bankowość mobilna wydaje się najbardziej perspektywicznym kanałem dystrybucji usług bankowych. Jeszcze kilka lat temu bankowość mobilna była traktowana jako gadżet i coś, co nie przetrwa próby czasu, a na pewno nie zastąpi „starej” i już powszechnie używanej bankowości internetowej. Jak widać na przyrostach k/k czy r/r bankowość mobilna ma się coraz lepiej, a dowodem na to jest rosnąca liczba tzw. użytkowników „mobile only”. Są to osoby, które logują się do banku wyłącznie z poziomu smartfona. Nie używają w tym celu komputera stacjonarnego lub laptopa co zostało przedstawione w tabeli poniżej.

Tabela 4. Liczba klientów mobile only

Bank III kw. 2018 II kw. 2018 III kw. 2017 Zmiana k/k Zmiana r/r

PKO BP 979 862 866 338 576 073 113 524 403 789 ING Bank Śląski 629 000 536 081 349 571 92 919 279 429 Bank Millennium 470 000 404 000 148 000 66 000 322 000 mBank 467 105 433 560 292 504 33 545 174 601 BZ WBK 448 056 400 896 274 330 47 160 173 726 BGŻ BNP Paribas 75 000 63 000 10 811 12 000 64 189 Alior Bank 43 286 28 150 9 358 15 136 33 928 Euro Bank 36 044 32 910 34 603 3 134 1 441 Raiffeisen Polbank 35 955 35 449 34 419 506 1 536 Citi Handlowy 33 378 25 064 31 876 8 314 1 502 Credit Agricole 33 320 28 709 17 265 4 611 16 055 TMUB 17 777 16 797 20 214 980 -2 437 Plus Bank* 7 235 15 185 9 806 -7 950 -2 571 RAZEM 3 276 018 2 886 139 : 1 808 830 389 879 1 467 188 * Bank nie podał danych za II kw. 2018 r., przyjęto stan z I kw. 2018. Źródło: Raport „Polska bankowość w liczbach”.

Digitalizacja samego sektora bankowego jak i klientów to proces, który trwa i jest w fazie rozkwitu, biorąc pod uwagę postęp technologiczny w środowiskach informatycznych. Warto jednak zastanowić się zarówno nad tym dlaczego bankowość zaczęła podążać tą drogą jak i przemyśleć powód tychże zmian. Na- turalnym wydaje się być to iż postęp technologiczny w bankowości wziął się przede wszystkim z wymyśle- niem i wdrożeniem coraz to nowszych systemów informatycznych. Banki chętnie zaczęły wdrażać nowinki technologiczne pierwotnie po to, aby usprawnić sposób interakcji na linii klient – bank. Widząc jak coraz chętniej klienci zaczęli korzystać z udogodnień digitalizacji, by przyspieszyć pewne działania, jak chociażby możliwość samodzielnego wykonywania podstawowych operacji bankowych bez konieczności wizyt w od- działach stacjonarnych. Dzisiejszy konsument (coraz częściej pojawia się w ekonomii pojęcie prosumenta3) jest na tyle świadomy swoich potrzeb, że potrafi sam wytwarzać potrzebne mu usługi czy produkty, często współpracując z pracownikami przedsiębiorstw świadczących usługi4. Często najważniejszym czynnikiem wyboru staje się wygoda obsługi5. Banki zaczęły wykorzystywać „wojnę technologiczną” do realizowania

3 D. Batorski, E. Bendyk, M. Filiciak, Kluczowe trendy rewolucji cyfrowej, w: D. Batorski (red.), Cyfrowa gospodarka, kluczowe trendy rewolucji cyfrowej, diagnoza, prognozy, strategie reakcji, MGG Conferences sp. z o.o., Warszawa 2014, s. 58. 4 R. Płókarz, Bankowość osobista, personal banking, premium banking, CeDeWu.pl, Warszawa 2017, s. 292. 5 A. Pyka, A. Sieradz, Bank detaliczny ery „Digital”, w: A. Kawiński, A. Sieradz, Wyzwania informatyki bankowej, EKF, Gdańsk 2015, s. 21–24.

166 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Wpływ digitalizacji sektora bankowego w Polsce na strukturę zatrudnienia w bankowości działań konkurencyjnych. Coś, co było tylko elementem udoskonalającym posiadane już systemy stało się znaczącym argumentem w walce o klienta przez pryzmat kolejnych nowoczesnych usług, jakie dany bank mógł świadczyć swoim klientom. Dzisiaj już niemal standardem jest posiadanie w swojej ofercie dostępu do bankowości elektronicznej, możliwości samoobsługi na wielu płaszczyznach czy wprowadzanie coraz to nowych rodzajów płatności online, by klienci mogli mieć pełen wachlarz cyfrowych udogodnień. Banki chcąc sprostać oczekiwaniom klientów sektora finansowego nakierowały swoje działania nie tylko w sferę parame- tryzacji produktowej na płaszczyźnie konkurencji, ale również, jak nie głównie na dostosowanie swoich usług do klientów ery smartfonów i samoobsługi. Trzeba zadać natomiast jeszcze jedno pytanie odnośnie kierunku digitalizacji sektora bankowego, czy jest to tylko krok w stronę ułatwionego dostępu do bankowości, czy już zapoczątkowanie zupełnie nowego wymiaru bankowości, gdzie zamykanie placówek, zmniejszenie zatrudnienia, przenoszenie usług do wirtualnego świata będzie czymś znacznie ważniejszym niż bazowanie tylko na klasycznej bankowości. Z narzędzia i czegoś co miało usprawniać pracę ludziom zatrudnionym w ban- kowości oraz ułatwiać korzystanie z usług klientom stało się swoistego rodzaju mieczem obusiecznym, któ- ry przynosząc korzyści wyrządza również straty. Suma summarum najważniejszy w bankowości jest jednak wymiar ekonomiczny, a skoro postęp technologiczny jest czymś nad czym banki poświęcają swoją uwagę i nakłady finansowe to bilans musi być dodatni.

Specyfika zatrudnienia w sektorze bankowym w dobie nowoczesnych technologii

Sektor bankowy w Polsce pod kątem zatrudnienia nieustannie ewoluuje. Powodem ciągłych zmian jest zarówno specyfika samej branży, sentyment i otoczenie w zakresie atrakcyjności sektora pod kątem pra- cowniczym jak i nowoczesne technologie. Obecnie bankowość przeżywa spory regres pod kątem zainteresowania pracowników możliwością podjęcia pracy. Przez wiele lat posada bankiera/bankowca wiązała się z pre- stiżem, wysokimi zarobkami oraz uznaniem i znaczącą pozycją społeczną. Praca w bankowości była niemalże synonimem wysokiego poziomu wykształcenia oraz sukcesu w drodze na szczyt kariery takowej osoby. Taki stan rzeczy powodował duże zainteresowanie zarówno wśród młodych osób, studentów, czy osób szukają- cych wyzwań i chcących spróbować swoich sił w bankowości. W takiej sytuacji można mówić o zależności po- między popytem, a podażą, a co ważniejsze uwzględniając czynnik jakości i selekcji. Jeszcze nie tak dawno bo zaledwie dekadę temu, wymogi i kryteria rekrutacyjne w sektorze bankowym były na bardzo wysokim poziomie. Bank niemal prześcigały się w wyśrubowywaniu owych wymogów, by zarówno pokazać sowim klientom jak bardzo zależy im na maksymalnie wykwalifikowanej kadrze, ale przede wszystkim by mieć w swoich sze- regach odpowiednich ludzi. Podstawy merytoryczne, doświadczenie w zawodzie, zainteresowania rynkiem finansowym w wysokim wymiarze czasu, to podstawy, które były nie do przesunięcia jeśli chodzi o minimalne wymagania HR w zakresie pozyskania właściwego pracownika. Taki stan rzeczy powodował również wysoki poziom zaufania klientów i poczucia, że osoba siedząca „po drugiej stronie” jest wystarczająco kompetentna, by zajmować się finansami innych ludzi. Dziś sytuacja wygląda z goła inaczej. Niemal wszystkie bank działają- ce na terenie Polski borykają się z problemami kadrowymi. Wyznacznikiem słabości obecnej kadry bankow- ców są chociażby wymogi rekrutacyjne stawiane dzisiejszym aplikantom na stanowiska pracowników ban- kowości oddziałowej. Konieczne doświadczenie w zawodzie zastąpiono „mile widzianym” doświadczeniem w sprzedaży, podstawy merytoryczne w zakresie wykształcenia ekonomicznego/finansowego zniesiono do „mile widzianego” zainteresowania rynkami finansowymi, a aspekt istotności etycznego podejścia do pracy z finansami innych ludzi zmieniono na odporność na stres. Kryteria znacząco uległy zmianie i widać to na podstawie dowolnego ogłoszenia o pracę w bankowości, które można bez problemu znaleźć na dowolnym portalu internetowym, czy witrynach sieciowych banków. Można zadać pytanie skąd wzięły się tak duże problemy kadrowe i jaki jest efekt tego wszystkiego w wymiarze szerokim z uwzględnieniem tego co dzisiaj jest najważniejsze dla kadry zarządzającej i na co kładzie się obecnie nacisk jeśli chodzi o pracę w banku. Presja, wysokie plany sprzedażowe, ciągły strach o posadę, wymagania w zakresie maksymalizacji dochodowości na każdym kliencie, wieloelementowe systemy prowizyjne, niepewność otoczenia w sektorze finansowym to główne czynniki, które powodują po stronie potencjalnego pracownika kontrargumenty do złożenia aplikacji. Po stronie banków „bezrobocie kompetencyjne”, które jest dla wielu największym problemem, a mianowicie

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 167 Paweł Reczulski konieczność wybierania kandydatów najlepszych z tych, którzy są dostępni, a nie najlepszych z najlepszych (efekt mniejszego zła). Przy obecnym podejściu młodego pokolenia do pracy w bankowości trudno szukać odwrócenia trendu. Pokolenie Y, jak również ich następcy (często określani pokoleniem C – connected, czyli podłączeni do sieci), wyrażają zasadę „pracuję, aby żyć”. Ich główne wartości to optymizm, idealizacja, róż- norodność, ambicje, kreatywność, inicjatywa, innowacyjność, edukacja i kształcenie. (Woszczyk, 2013, s. 45). Sektor bankowy jest postrzegany przez młodych jako mało dynamiczny, a praca w banku kojarzy się z pracą w urzędzie. Praca w jednym miejscu przez kilka miesięcy to już długi staż i przejaw lojalności wobec pracodawcy. Przedstawiciele pokolenia Y są bardzo dynamiczni, głodni rozwoju i sprawni w używaniu nowinek technologicznych, ale zarazem trudno im pogodzić się z wizją długotrwałego budowania kariery metodą małych kroków.

Tabela 5. Liczba placówek własnych Bank III kw. 2018 II kw. 2018 III kw. 2017 Zmiana k/k Zmiana r/r

PKO Bank Polski 1 163 1 176 1 208 -13 -45 Bank Pekao 849 851 917 -2 -68 Santander BP 520 540 592 -20 -72 Bank BGŻ BNP Paribas 471 472 479 -1 -8 Credit Agricole 376 385 399 -9 -23 Bank Millennium 356 359 359 -3 -3 ING Bank Śląski 351 352 367 -1 -16 Euro Bank 244 250 265 -6 -21 Alior Bank 221 244 250 -23 -29 Getin Noble Bank 219 236 249 -17 -30 Bank Pocztowy 213 214 215 -1 -2 Raiffeisen Polbank 162 162 188 0 -26 Santander CB 153 153 160 0 -7 mBank 142 140 138 2 4 Plus Bank* 92 95 95 -3 -3 BOŚ Bank 59 61 65 -2 -6 Nest Bank 57 57 56 0 1 Idea Bank 37 45 55 -8 -18 Citi Handlowy 25 30 26 -5 -1 RAZEM: 5 710 5 822 6 083 -112 -373 *

* brak danych za II kw. 2018 r., przyjęto stan z I kw. 2018. Źródło: Raport „Polska bankowość w liczbach”.

Dane z powyższej tabeli ukazują panujący trend w polskiej bankowości, czego dowodem jest to, że tylko w 2 bankach nie ubyło placówek rok do roku. Rekordziści zamknęli w ciągu jednego roku nawet 72 oddziały. Nie da się nie podjąć kwestii spadku zatrudnienia uwzględniając coraz to nowe znikające placówki bankowe z mapy naszego kraju. Również te dane dokładnie analizuje i podaje PRnews.pl dla raportu „Polska bankowość w liczbach”. Niemal wszystkie banki zmniejszyły liczbę etatów. Na koniec III kwartału 2018 r. ankie- towane instytucje zatrudniały pracowników na 111 222 etatach. Jest to o 1 500 mniej niż w drugim kwartale i o 3 403 etatów mniej niż w analogicznym okresie ubiegłego roku. Trend spadkowy utrzymuje się już od dłuższego czasu i na razie nic nie wskazuje na to, by sytuacja miała się zmienić. Niechlubnym liderem tego rankingu stał się bank, który zwolnił w ciągu zaledwie jednego roku blisko 877 pracowników.

168 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Wpływ digitalizacji sektora bankowego w Polsce na strukturę zatrudnienia w bankowości

Tabela 6. Liczba etatów w banku

Bank III kw. 2018 II kw. 2018 III kw. 2017 Zmiana k/k Zmiana r/r PKO BP 24 400 24 700 24 600 -300 -200 Bank Pekao 14 674 15 182 15 551 -508 -877 Santander BP 10 975 11 174 11 569 -199 -594 Alior Bank 7 807 8 027 8 564 -220 -757 Bank BGŻ BNP Paribas 7 219 7 321 7 417 -102 -198 ING Bank Śląski 7 634 7 630 7 611 4 23 Bank Millennium 5 605 5 502 5 506 103 99 mBank 5 772 5 682 5 395 90 377 Credit Agricole 4 703 4 777 4 902 -74 -199 Getin Noble Bank 4 975 5 049 5 071 -74 -96 Raiffeisen Polbank*,** 3 730 3 730 4 060 0 -330 Citi Handlowy 3 347 3 378 3 501 -31 -154 Euro Bank 2 701 2 757 2 880 -56 -179 Santander CB 2 420 2 486 2 460 -66 -40 Idea Bank* 1 774 1 774 1 889 0 -115 BOŚ Bank 1 241 1 277 1 320 -36 -79 Bank Pocztowy 1 513 1 473 1 483 40 30 Plus Bank*** 732 803 846 -71 -114 RAZEM 111 222 112 722 114 625 -1 500 -3 403

* brak danych za III kw. 2018 r., przyjęto stan z II kw. 2018. ** brak danych za III kw. 2017 r., przyjęto stan z II kw. 2017 r. *** brak danych za II kw. 2018, przyjęto stan z I kw. 2018. Źródło: Raport „Polska bankowość w liczbach”.

Co powoduje tak silną tendencję spadkową zarówno w zakresie funkcjonujących oddziałów bankowych jak i ilości zatrudnienia, czy powodem jest niska jakość potencjalnych kandydatów na stanowiska bankowe, czy powód jest wprost przeciwny? Wpływ na taki stan rzeczy ma z pewnością kilka czynników. Bez apelacyjnie duże znacznie mają zmieniające się preferencje klientów sektora bankowego. Coraz więcej osób samo obsługuje się z poziomu smartfona, czy laptopa. Osoby te nie potrzebują już wsparcia dorad- ców w placówkach przez co znacznie rzadziej i mniej chętnie pojawiają się w oddziałach stacjonarnych. Do lamusa przechodzą stanowiska transakcyjne tzw. „kasjerzy”. Dalszą konsekwencją mody, czy nowych preferencji klientów jest automatyzacja, nowoczesne technologie w bankowości, czyli robotyzacja procesów. W odniesieniu do rynku pracy wpływ innowacji zawsze budził poważne spory. Mimo wszystko jednak, jak dowodzi historia, konsekwentnie przełamywany jest opór przeciwko zmianom wywoływanym przez wdra- żanie wynalazków i postęp techniczny6. Banki na własny użytek inwestują w automaty, nowoczesne algorytmy, które są w stanie już w wielu aspektach pracować szybciej, sprawniej i efektywniej niż człowiek, a tam, gdzie element ludzki jest nadal niezastąpiony, to wspierać go by mógł skuteczniej wykonywać swoją pracę. Jak zatem widać digitalizacja i wprowadzanie dobrodziejstw postępu cywilizacyjnego w zakresie zdobyczy IT, ma swoje plusy i minusy. Niestety w wielu aspektach nowoczesne technologie wyparły pra- cowników bankowości, z drugiej strony stały się niezbędne by uzupełnić lukę kadrową tam, gdzie znalezienie właściwego pracownika jest trudne lub wręcz niemożliwe. Banki nadal nie mogą pozwolić sobie na niedobory pracownicze pod kątem niewykorzystania potencjału do realizowania swojego biznesu, a co za tym idzie już coraz częściej substytutem pracownika etatowego staje się sztuczna inteligencja. Digitaliza-

6 G. Kotliński, Innowacje informacyjne w bankowości. Ujęcie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo UE w Poznaniu, Poznań 2016, s. 16.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 169 Paweł Reczulski cja, czyli element przenoszenia części usług do świata wirtualnego była początkiem tego już powszechne- go procesu jakim jest automatyzowanie usług bankowych co bez wątpienia ma przełożenie na strukturę zatrudnienia w dzisiejszej bankowości.

Podsumowanie

Digitalizacja sektora bankowego to dynamiczny proces, który z każdą zdobyczą technologiczną i no- winką, którą można wprowadzić jest wdrażany do codziennego użytku, czy to na szczeblu użytkowym, czy backoffice’owym. Nieuniknione jest nieustanne dostosowywanie się bankowości w wymiarze technologicznym zarówno do panujących standardów, również kreowanych przez konkurencję, jak i przez samych użytkowników. Trzeba zauważyć, że owe zmiany są zarówno elementem budowania strategii przewagi konkurencyjnej jak i konsekwencją zmiany i transformacji samego sektora w dobie wszechobecnej cyfryzacji. Próby wprowadzania zdobyczy technologicznych dla użytkowników jak i jako narzędzia dla pracowników sektora bankowego to codzienność w dzisiejszej nowoczesnej bankowości. Konsekwencją takich działań staje się również zmiana struktury zatrudnienia w bankowości. Wiele elementów pracy człowieka zostaje wspieranych nowymi narzędziami, a w niektórych przypadkach nawet wypieraniem elementu ludzkiego w zakresie czy to obsługi, jak praca szeregowych pracowników na stanowiskach kasjerskich wypierana jest czy to przez bankowość elektroniczną lub bankomato/wpłatomaty, czy na poziomie analitycznym jak chociażby coraz częściej wykorzystywane algorytmy do badania zdolności kredytowej czy oceny ryzyka jako transformacja stanowisk analitycznych piastowanych przez ludzi. Konsekwencją jest redukcja etatów, zmniejszanie się liczby placówek bankowych, zmiana sposobu dostarczania usług i produktów, jak i odej- ście od budowania koncepcji opieki klienta na zasadach relacyjnych z doradcą, a przekształcenie tego na wielokanałowość obsługi poprzez budowanie przynależności do podmiotu, a nie człowieka. Proces ten jest nieunikniony, a kluczowe jest to do jakiego poziomu digitalizacji sam sektor doprowadzi i pozwoli. Być może transformacja bankowości jest czymś naturalnym i postęp cywilizacyjny i technologiczny taki stan rzeczy wymusił i trzeba to zaakceptować.

BIBLIOGRAFIA Batorski D., Bendyk E., Filiciak M., Kluczowe trendy rewolucji cyfrowej, w: D. Batorski, (red.), Cyfrowa gospodarka, kluczowe trendy rewolucji cyfrowej, diagnoza, prognozy, strategie reakcji, MGG Conferences sp z o.o., Warszawa 2014. Kotliński G., Innowacje informacyjne w bankowości. Ujęcie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo UE w Poznaniu, Poznań 2016. Leszczyńska C., Zarys historii polskiej bankowości centralnej, NBP, Warszawa 2010. Płókarz R., Bankowość osobista, personal banking, premium banking, CeDeWu.pl, Warszawa 2017. Pyka A., Sieradz A., Bank detaliczny ery „Digital”, w: A. Kawiński, A. Sieradz, Wyzwania informatyki bankowej, EKF, Gdańsk 2015. Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1998. Wójtowicz G., Wójtowicz A., Historia monetarna Polski, Twigger, Warszawa 2003. http://www.i-slownik.pl/8303,digitalizacja/ (dostęp: 22.12.2018). https://www.pwc.com/gx/en/banking-capital-markets/banking-2020/assets/pwc-retail-banking-2020- evolution-or-revolution.pdf (dostęp: 22.12.2018). https://www.rp.pl/Banki/305319923-Historia-polskiej-bankowosci-cz-1.html (dostęp: 22.12.2018).

170 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Impact of the digitization of the banking sector in Poland on the structure of employment in banking

Impact of the digitization of the banking sector in Poland on the structure of employment in banking

Summary: Digitalization is an inseparable process of technological progress in many areas, also in the area of banking sector development. In Poland, this process has reached a very high level, affecting not only the area of technology improvement and improvement of given elements, but also the scope of use. From processes designed to improve human work and support it in activities that pri- marily serve customers, it has evolved into many aspects of alternatives to the human factor. Progress brings both benefits and unavoidable changes, but also difficulties related to this in many aspects of banking. This study is aimed at identifying the areas of digitalization of banking sector and the consequences for banking in human resources field. The hypothesis assumes that the digitalization of the banking sector has a significant impact on the current and future structure of employment in the banking sector in Poland. Key words: digitalization, banking, employment

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 171

dr Daria Majewska-Bielecka, adiunkt ZPSB dr Renata Nowak-Lewandowska, adiunkt ZPSB Zachodniopomorska Szkoła Biznesu w Szczecinie

Neuronaukowe implikacje w podejmowaniu decyzji

Streszczenie: Badania mózgu solidnie naruszyły pierwotny wizerunek człowieka racjonalnego. Celem artykułu jest próba znalezienia odpowiedzi na pytania: Jaką rolę w procesie podejmowania decyzji odgrywają struktury neuronalne? Jaki wpływ na wybory człowieka ma wiedza, doświadczenie, nastrój, różne obszary mózgu, neuroprzekaźniki? Zgodnie z afektywną koncepcją ryzyka, emocje silnie wpły- wają na treść podejmowanych decyzji i nie da się dokonywać bez nich niektórych wyborów. Według teorii markerów somatycznych, podejmując decyzje, decydent nieświadomie wie, która strategia jest dla niego korzystniejsza i dąży do jej wybrania. Złożony układ powiązań między różnymi obszarami mózgu określa sposób reagowania człowieka w warunkach niepewności i ryzyka.

Słowa kluczowe: proces podejmowania decyzji, mózg, emocje, neuronauka, neuroprzekaźniki

Wprowadzenie

Podejmowanie decyzji stanowi przedmiot zainteresowania stosunkowo nowej dyscypliny w nauce jaką jest neurologika. Początkowo neurologika miała być nauką dotyczącą zgłębiania i kontroli systemu nerwowego. W latach 60. XX wieku w programie badawczym neurologiki preferowano metody psychodeliczne, które zostały szybko przerwane. Obecnie neurologika wyłania się jako dyscyplina logiczna, projektowana jako logiczna teoria ludzkiego umysłu i technologia umysłu1. Przedmiotem jej badań jest przede wszystkim ludzki umysł, który jest analizowany przez dwa szerokie nurty badawcze: kognitywistykę oraz neuronaukę. Kognitywistyka jest nauką zorientowaną na poznanie umysłów ludzi, zwierząt i komputerów. Natomiast neuronauka zajmuje się badaniem ludzkiego systemu nerwowego, badaniem mózgu, biologiczną podstawą świadomości, precyzji oraz pamięci2. Nie wszyscy jednak traktują neuronauki z powagą i uznaniem. Większość psychologów traktuje neuronauki z mieszanymi uczuciami. Z jednej strony psychologia naukowa zakłada, że umysł jest produktem biolo- gicznego mózgu, że procesy psychologiczne muszą mieć podstawę w neurobiologii, zaś procesy neurobiolo- giczne muszą wpływać na funkcje psychiczne. Z drugiej strony psychologowie zawsze podchodzą do neuronauk z pewną podejrzliwością, obawiając się „przebiologizowania” i zbytnich uproszczeń. Wielu psychologów szczerze wątpi też, czy neuronauki mogą powiedzieć coś istotnego o psychologicznych prawidłowościach zachowania. Pomimo to zainteresowanie neuronaukami rośnie w coraz szybszym tempie, czyniąc neuronaukę interdyscy- plinarną dziedziną wiedzy obejmującą takie dyscypliny jak: neuronauka społeczna, neurofilozofia, neuroetyka, neuromarketing, czy neuroekonomia3. Celem artykułu jest próba znalezienia odpowiedzi na pytania: Jaką rolę w procesie podejmowania decyzji odgrywają struktury neuronalne? Jaki wpływ na wybory czło- wieka ma wiedza, doświadczenie, nastrój, różne obszary mózgu, neuroprzekaźniki? Podstawowe metody badawcze wykorzystane w artykule to krytyczna analiza literatury światowej i przegląd opinii eksperckich.

1 M. Koralewski, Wstęp do neurlogiki, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009, s.. 13. 2 S. Flejterski, Neurosalon naukowy, „Przegląd Uniwersytecki”, 2009 nr 1-3, s. 18-19.; zob. również tenże, Neurobankowość. Nauki o finansach w poszukiwaniu nowych paradygmatów, [w:] Finanse 2009. Teoria i praktyka (Tom-Bankowość), Zeszyty Naukowe Uniwer- sytetu Szczecińskiego nr 548. 3 P. Winkielman, Nierozłączne nauki dwie, „Charaktery”, 2006 nr 1, s. 10-13; H. K. Baker, J. R. Nofsinger, Behavioral Finance, John Wiley & Sons, Hoboken, New Jersey 2010, s. 73.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 173 dr Daria Majewska-Bielecka, adiunkt ZPSB, dr Renata Nowak-Lewandowska, adiunkt ZPSB

Od homo oeconomicus do homo neuropsychologicus

Decyzje rodzą się w mózgu. Jeszcze do niedawna wiedza o roli struktur neuronalnych w procesie dokonywania ryzykownych wyborów praktycznie nie istniała. Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. zaczęły się bardzo dynamicznie rozwijać badania nad neurofizjologicznymi podstawami poznawczych mechanizmów umysłu. Obecnie drogi psychologii decyzji i „neuronauki o poznaniu” zaczynają się coraz bardziej krzyżować, dzięki czemu bardzo intensywnie poszerza się wiedza o neuronalnych podstawach myślenia i rozwiązywania problemów. Coraz częściej można też napotkać w literaturze próby definiowania nowej nauki, łączącą wiedzę neurobiologiczną i „teorię decyzyjną”. Popularność zyskują takie określenia, jak „neurobiologia podejmowania decyzji”, „neuronauka o podejmowaniu decyzji” lub wspomniana „neuroekonomia”4. Neuroekonomia, jest dziedziną naukową funkcjonującą na pograniczu neurobiologii, ekonomii i psychologii, która poszukuje neurofizjologicznych determinant zachowań związanych z podejmowaniem decyzji, oceną ryzyka, rozwiązywaniem dylematów społecznych i tym podobnych5. Dzięki nowoczesnym metodom obrazowania można dokładnie analizować jakie procesy zachodzą w ludzkim mózgu w trakcie podejmowania różnych decyzji, w tym decyzji dotyczących pieniędzy. Z najnowszych odkryć neuroekonomii wynika, że dotychczasowa wiedza na temat inwestowania jest w dużej części błędna6. Dzięki neuroobrazowaniu bada- cze mogli skonfrontować to, co w określonych sytuacjach dzieje się w mózgu, z tym, co na ten temat głosiły np. koncepcje psychoanalityczne (zgodnie z nimi to, co podświadome, odgrywa rolę wręcz kluczową)7. Badania mózgu solidnie naruszyły pierwotny wizerunek człowieka racjonalnego. Bo choć teza, iż czło- wiek dąży do maksymalizacji własnych korzyści wciąż obowiązuje, to dziś wiadomo, że problem ten należy traktować wieloaspektowo. Wartością może być przecież nie tylko dochód pieniężny. Już samo doświadcza- nie określonych emocji jest w pewnym sensie korzyścią. Racjonalny homo oeconomicus ustępuje dziś miejsca homo neurobiologicusowi. Zaproponowany model homo neurobiologicusa uwzględnia zarówno czynniki poznawcze, jak i uczucia oraz społeczne relacje8. Rozwinięciem modelu homo biologicusa jest model homo neuropsychologicus, który uwzględnia emocje, pamięć, czy uwagę w procesie decydowania. Różnice między homo oeconomicus a homo neuropsychologicus przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Różnice między homo oeconomicus a homo neuropsychologicus

Homo oeconomicus Homo neuropsychologicus Wyspecjalizowane moduły; Uniwersalny, jednorodny mechanizm podejmowania decyzji Interakcja różnych systemów neuronalnych Maksymalizowanie użyteczności Dążenie do homeostazy Efektywne działanie w specyficznych otoczeniach (podatność Optymalne działanie w arbitralnym otoczeniu na błędy w innych otoczeniach) Dostosowanie się do wzorca, tworzenie wyobrażeń Analityczne przetwarzanie informacji umysłowych (w niektórych warunkach myślenie analityczne) Ogólne preferencje niezależne od kontekstu Preferencje i zachowanie zależne od kontekstu Ciągłość preferencji Nieciągłość preferencji Pierwotna rola procesów poznawczych Bardzo ważna rola procesów emocjonalnych Motywacja niehedonistyczna; Dążenie do przyjemności jako główna motywacja działania Unikanie zagrożeń ważniejsze niż dążenie do przyjemności Stałość preferencji Plastyczność preferencji Nieograniczone dysponowanie informacjami Ograniczenia w przetwarzaniu informacji

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Psychologia umysłu, (red.) Z. Piskorz, T. Zaleśkiewicz, Gdańskie Wydawnictwo Psycholo- giczne, Gdańsk 2003, s. 199.

4 Psychologia umysłu, (red.) Z. Piskorz, T. Zaleśkiewicz, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003, s. 198–199. 5 T. Zaleśkiewicz, Przyjemność czy konieczność, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 38. 6 J. Zweig, Twój mózg, twoje pieniądze, MT Biznes, Warszawa 2008, s. 11–13. 7 C. Koch, H. Berlin, Odkrywanie sekretów nieświadomości, „Psychologia Dziś”, 2010 nr 4, s. 73. 8 M. Hubert, P. Kenning, W głowie konsumenta, „Psychologia Dziś”, 2010 nr 3, s. 14–17.

174 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Neuronaukowe implikacje w podejmowaniu decyzji

Ludzki mózg został zaprogramowany tak, aby skłaniać człowieka do podejmowania działań, które zwiększyłyby jego szanse przetrwania, i unikania działań, które mogłyby te szanse zmniejszyć. Zachodzące gdzieś głęboko w mózgu człowieka reakcje emocjonalne sprawiają, że pragnie on tego, co może przynieść mu nagrodę, i rezygnuje z tego, co wydaje mu się ryzykowne. Przeciwwagą dla impulsów pochodzących z obszarów mózgu ukształtowanych miliony lat temu są impulsy płynące z cienkiej warstewki mózgu, ukształ- towanej stosunkowo niedawno i odpowiedzialnej za procesy analityczne. Te impulsy są często zbyt słabe, by zagłuszyć potężny emocjonalny sygnał płynący z najstarszych części mózgu. Dlatego właśnie znać właściwą odpowiedź i podejmować właściwe działania to dwie zupełnie różne rzeczy9. Jedną z najciekawszych nowych koncepcji procesu podejmowania decyzji jest hipoteza „ryzyka jako emocji”. Różni się ona zasadniczo od klasycznych propozycji z teorii decyzji, gdyż zakłada, że emocje nie są wyłącznie rodzajem epifenomenu, który jest niezależny od dokonywanego wyboru, lecz stanowią integral- ną cześć procesu decyzyjnego. Ponadto nieświadoma, automatyczna ocena emocjonalna często wyprzedza analizę poznawczą, nadając zachowaniu kierunek i siłę. Mówiąc dokładniej, w wielu wypadkach to mózg podejmuje „za nas” decyzje, a rolą świadomego umysłu jest już tylko znalezienie wyjaśnienia dla wcześniej dokonanego wyboru. W koncepcji „ryzyka jako emocji” nie ignoruje się roli procesów poznawczych w podejmowaniu decyzji, ale raczej procesom tym przypisuje się znaczenie równorzędne wpływowi emocji. Co wię- cej, pod uwagę bierze się także współoddziaływanie przetwarzania poznawczego i afektywnego. Afektywna koncepcja ryzyka obejmuje przede wszystkim bezpośredni wpływ emocji na proces decyzyjny, ujawniający się głównie w doznaniach fizjologicznych, oraz zastępuje słowo „decyzja” słowem „zachowanie”. Współczesna wiedza o neurofizjologicznych podstawach myślenia pozwala z coraz większą dokładnością określać, na czym dokładnie polegają opisane wyżej zależności10.

Teoria markerów somatycznych

Widząc rozdźwięk pomiędzy racjonalnym a emocjonalnym podejmowaniem decyzji, naukowcy po- stanowili oprzeć się na naukowych badaniach organu, który generuje takie, a nie inne decyzje ekonomiczne – mózgu. Obecnie jest już możliwe podglądanie ludzkiego mózgu przy wykonywaniu zadań ekonomicznych, dzięki czemu można zobaczyć, które obszary mózgu biorą udział w różnych rodzajach wyborów i decyzji.11 Neuroekonomiści badają, co dzieje się w mózgu przy podejmowaniu decyzji ekonomicznych, kiedy to uak- tywniają się niektóre obszary mózgu odpowiadające za procesy emocjonalne. Do pionierów neuroekonomii zaliczani są m.in. A. Bechara i A. Damasio. Na podstawie swoich obserwacji wywnioskowali oni, że życie uczuciowe i emocjonalne niekoniecznie stoją w opozycji do racjonalnego podejmowania decyzji. Stwierdzili wręcz, że emocje nie tylko silnie wpływają na treść podejmowanych decyzji, ale że tak naprawdę nie da się dokonywać bez nich niektórych wyborów. Swoje przemyślenia naukowcy zamknęli w tzw. teorii markerów somatycznych. Zgodnie z nią, w chwili, gdy musimy szybko podjąć dość skomplikowaną decyzję, do procesu zachodzącego w mózgu włączają się właśnie markery somatyczne – wyuczony wcześniej swoisty rodzaj uczuć wtórnych powodujący określoną reakcję fizjologiczną związaną z przewidywaniem skutków ewentu- alnej decyzji12. Ponadto, stwierdzili oni, że reakcja ostrzegawcza ujawnia się, zanim decydent rozpozna dokładnie istotę zadania. Bechera i Damasio posługują się w tym kontekście pojęciem „skrzywienia przeddecyzyjne- go”, które ukierunkowuje dokonywane później wybory. Można zatem powiedzieć, że podejmując decyzje, decydent nieświadomie wie, która strategia jest dla niego korzystniejsza i dąży do jej wybrania. Można stwierdzić, że generowane przez mózg wskaźniki somatyczne zabezpieczają nas przed dokonywaniem niekorzystnych wyborów i ponoszeniem strat oraz jednocześnie skłaniają nas do podejmowania decyzji sprzyjających osiąganiu długoterminowych zysków. W badaniach udowodniono, że mózg „nie akceptuje”

9 J. Zweig, Twój mózg…, op. cit., s. 14. 10 Psychologia umysłu…, op. cit., s. 200–203. 11 R. R. Wilk, L. Cliggett, Ekonomie i kultury, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011, s. 86. 12 M. Hubert, P. Kenning, W głowie…, op. cit., s. 14–17.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 175 dr Daria Majewska-Bielecka, adiunkt ZPSB, dr Renata Nowak-Lewandowska, adiunkt ZPSB zachowań ryzykownych wtedy, gdy ich nie rozpoznaje jako zachowania konieczne, to znaczy jako takie, które sprzyjają osiągnięciu konkretnego celu13.

Plastyczność mózgu

To, jak widzimy i oceniamy określony obiekt, zależy od wcześniejszych doświadczeń, oczekiwań i na- stawienia, z którymi wchodzimy w jakąś sytuację. Centrum przetwarzania informacji u człowieka, czyli pa- mięć, można sobie wyobrazić jako sieć, której węzły łączą się pojedynczymi nićmi. Niektóre punkty węzłowe reprezentują obiekty, inne reprezentują określone cechy, emocje lub oceny. Jeśli dany punkt węzłowy zostaje aktywowany, to najpierw ta aktywność przenosi się na sąsiednie punkty, a następnie – ze zmniejszającą się siłą – także na leżące coraz dalej. Wiedza i doświadczenie jakiejś osoby określają, jakie ma ona asocjacje z danym obiektem. To, jakie połączenia zostały aktywowane zależy też od konkretnej sytuacji14. Zdobyte do- świadczenia są bardzo istotne w procesie podejmowania decyzji, gdyż zmieniają i strukturę i funkcje mó- zgu. Naukowcy zajmujący się neuronaukami nazywają to plastycznością mózgu. Jest to podstawa uczenia się i rozwoju psychicznego15. Dlatego też, nie ma na świecie dwóch identycznych mózgów. Każdy człowiek ma bowiem niepowtarzalne doświadczenia osobiste16. Z wiekiem ludzie gromadzą coraz więcej doświadczeń, a ich mózgi uczą się coraz lepiej radzić sobie z emocjami. Neurobiolodzy są przekonani, że starsi ludzie rozwijają umiejętność automatycznego wykorzystywania refleksyjnego potencjału kory przedczołowej do zagłuszania odruchowej reakcji ciała migdałowa- tego, zwanego „komputerem emocjonalnym”17. A zatem, im jesteśmy starsi, tym większym potencjałem dysponuje nasz mózg analityczny i tym skuteczniej może tłumić reakcje, które w młodszym wieku prowadzą do nasilania się negatywnych odczuć. Ten wewnętrzny spokój jest przyczyną większej cierpliwości, jaką wykazu- ją starsi inwestorzy18. Poszukiwanie schematu w przypadku danych jest podstawową funkcją naszego mózgu – tak pod- stawową, że zamiast „homo sapiens”, czyli „człowiek rozumny”, można by używać określenia „homo forma- petens”, czyli „człowiek poszukujący schematów”. Mózg inwestora w określony sposób reaguje na potencjalne schematy: od razu wyciąga wnioski, operuje w podświadomości, działa automatycznie, nie da się kontrolować19.

Rola różnych obszarów mózgu w procesie podejmowania decyzji

Na proces pobierania informacji z pamięci istotny wpływ ma nastrój człowieka. Psychologowie mówią tutaj o efekcie zgodności nastroju. Oznacza to, że w sieci pamięci aktywne są głównie te treści, które pasują do obecnego nastroju. Jednak nastrój nie tylko modyfikuje wydane przez człowieka opinie, ale i wpływa na analizę argumentów20. Wiele badań przeprowadzonych przez A. Isen oraz jej współpracowników wykazało, że kiedy człowiek jest w pozytywnym nastroju, przetwarza informacje płytko, nie bierze pod uwagę negatywnych konsekwencji swoich decyzji i skłonny jest do większego ryzyka21. Kiedy rozpiera go optymizm, jest skłonny podejmować ryzyko, na które w innych okolicznościach by się nie zdecydował. Zjawisko to działa także w drugą stronę. Kiedy coś ludzi niepokoi, wykazują oni skłonność do unikania ryzyka, które w innych okolicznościach gotowi byliby zaakceptować. Według N. Schwarz’a, psychologa z Uniwersytetu Michigan, świadczy to o tym, że system odruchowy jest przygotowany do reagowania na bieżące sytuacje. Najlepsze

13 T. Zaleśkiewicz, Przyjemność czy…, op. cit., s. 38–41. 14 A. Florack, M. Scarabis, Subtelna reklam moc, „Psychologia Dziś”, 2010 nr 3, s. 20–22. 15 L. Eliot, Igraszki chłopców i dziewczynek, „Psychologia Dziś”, 2010 nr 4, s. 28–30. 16 A. Wróbel, Przed nami neuroprzyszłość, „Charaktery”, 2006 nr 1, s. 15–17. 17 W. Łosiak, Psychologia emocji, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, s. 70. 18 J. Zweig, Twój mózg…, op. cit., s. 376–378. 19 Ibidem, s. 92–97. 20 A. Florack, M. Scarabis, Subtelna reklam…, op. cit., s. 20–22. 21 T. Maruszewski, Sprzedawanie uśmiechu, „Charaktery”, 2011 nr 10, s. 75.

176 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Neuronaukowe implikacje w podejmowaniu decyzji decyzje inwestycyjne łączą w sobie dwa aspekty funkcjonowania mózgu inwestora: intuicję i analizę, czyli właśnie system odruchowy i refleksyjny. Oba te systemy są skuteczne w pewnych sytuacjach i nieskuteczne w innych22: • System odruchowy jako pierwszy podejmuje się formułowania ocen i podejmowania decyzji, jak twierdzi M. Lieberma. Za jego funkcjonowanie odpowiadają ośrodki zlokalizowane pod korą mó- zgową, którą większość ludzi utożsamia z „myślącym” elementem mózgu. Chociaż kora mózgowa uczestniczy w funkcjonowaniu systemu emocjonalnego, większość procesów o charakterze od- ruchowym zachodzi wewnątrz, w jądrach podstawnych oraz w układzie limbicznym. Jądra pod- stawne (prążkowia) odgrywają kluczową rolę w identyfikacji i wyszukiwaniu wszystkich bodźców, które można traktować jako formę nagrody. Pełnią jednocześnie funkcję swojego rodzaju stacji przekaźnikowej, pośredniczącej w wymianie między korą, gdy tworzą się złożone myśli, a układem limbicznym, który jako pierwszy przetwarza wiele bodźców docierających z zewnętrznego świata. Układ limbiczny, którego elementami są ciało migdałowate i wzgórze, pełni funkcję systemu ostrze- gania. Jeżeli mamy przetrwać, musimy możliwie szybko i skutecznie dążyć do pozyskiwania nagród i unikania ryzyka. • Za funkcjonowanie systemu refleksyjnego odpowiada przede wszystkim kora przedczołowa, nazywana „dyrektorem generalnym mózgu”. To tutaj neurony, połączone skomplikowaną siecią z po- zostałymi częściami mózgu, organizując dotychczasowe doświadczenia, dokonują analizy problemu decyzyjnego. System refleksyjny odgrywa pewną rolę w przetwarzaniu emocji, znacznie częściej jest jednak wykorzystywany przy rozwiązywaniu bardziej złożonych problemów. Mózg refleksyjny podejmuje działanie, kiedy mózg odruchowy napotyka sytuację, z którą nie może sobie samodzielnie poradzić. Mózg odruchowy nie znosi niepewności i stara się jak najszybciej sprowadzić problem do postaci, w której będzie go w stanie zrozumieć i rozwiązać. System refleksyjny pracowicie sortuje różne doświadczenia, prognozy i potencjalne konsekwencje, by ostatecznie sformułować decyzję. Natomiast kiedy system refleksyjny nie radzi sobie ze sformułowa- niem rozwiązania, kontrolę przejmuje mózg odruchowy, który upraszcza sobie zadanie, sięgając po wrażenia zmysłowe i emocje. Ważną rolę w układzie nagrody w mózgu odgrywa obszar kory przedniego zakrętu obręczy. Obszar ten, uważa się za odpowiedzialny za analizę własnego zachowania, podejmowanie decyzji i sądy. Inną funk- cję ma natomiast kora przedczołowa – obszar kluczowy w procesie podejmowania decyzji. Obszar ten jest odpowiedzialny za szacowanie zysków i start. Kora przedczołowa jest strategicznym obszarem mózgu reagu- jącym w przypadku zagrożenia niebezpieczeństwem. Gdy zagrożenie wzrasta, aktywność mózgu przenosi się do istoty szarej środkowej – obszaru w środku mózgu, który kontroluje podstawowe reakcje umożliwiające przetrwanie: „walcz lub uciekaj”23. Tak bardzo istotna rola płatów przedczołowych w podejmowaniu decyzji wynika prawdopodobnie z tego, że ten obszar mózgu ma liczne połączenia neuronalne z innymi struktu- rami centralnego układu nerwowego. Szczególne znaczenie mają koneksje z układem limbicznym, wzgó- rzem i podwzgórzem. Dzięki nim płaty czołowe kontrolują przebieg emocjonalnego przetwarzania informacji w trakcie dokonywania ryzykownych wyborów. Drugim obszarem mózgu zaangażowanym w dokonywanie wyborów i przetwarzanie ich wyników jest ciało migdałowate. Ta filogenetycznie stara struktura neuronalna, umiejscowiona w układzie limbicznym odpowiada za odbiór i przetwarzanie emocji. W ten oto sposób złożo- ny układ powiązań między płatami czołowymi a układem limbicznym określa sposób reagowania człowieka w warunkach niepewności i ryzyka24. W obrębie jądra półleżącego, które jest częścią systemu nagrody, znajduje się wiele receptorów do- paminy25. Receptory te są pobudzane podczas doświadczeń przyjemnych lub wtedy, gdy spodziewamy się przyjemności, np. zysku. Neuroprzekaźnik dopamina reguluje odczuwanie takich zjawisk, jak nagroda,

22 J. Zweig, Twój mózg…, op. cit., s. 24-50. 23 G. Small, G. Vorgan, iMózg-Jak przetrwać technologiczną przemianę współczesnej umysłowości, Vesper, Poznań 2011, s. 81, s. 247. 24 Psychologia umysłu…, op. cit., s. 209–211. 25 A. Brzezicka, J. Kamiński, Skanery myśli, „Psychologia Dziś”, 2010 nr 3, s. 38–44.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 177 dr Daria Majewska-Bielecka, adiunkt ZPSB, dr Renata Nowak-Lewandowska, adiunkt ZPSB kara czy wykorzystywanie. Odpowiada on za stany euforyczne odczuwane przez uzależnionych od czego- kolwiek. Osoba uzależniona staje się z czasem uwarunkowana do poszukiwania, pragnienia i odtwarzania poczucia uniesienia, jakie daje np. hazard. Wzrost poziomu dopaminy, który towarzyszy nieoczekiwanej nagrodzie, to najważniejszy czynnik, który skłania do podejmowania ryzyka. Niektórzy pacjenci z choroba- mi, wymagającymi leczenia środkami, które zwiększają wrażliwość mózgu na dopaminę, odczuwają nieza- spokojoną potrzebę podejmowania ryzyka. Podobnie jest w przypadku innych używek. Obraz rezonansu mózgu osoby, która zażyła kokainę i osoby, która spodziewa się zarobić pieniądze są identyczne. Uważa się nawet, że pieniądze mogą wywołać takie same reakcje uzależnieniowe jak alkohol czy narkotyki. Obser- wując zachowanie inwestorów widać, że część z nich podejmuje często zbyt duże ryzyko, a część jest zbyt ostrożna i całkowicie unika ryzyka. Funkcjonalny rezonans magnetyczny wykazał, że za błąd zwiększania ryzyka odpowiada jądro półleżące – obszar bogaty w receptory dopaminy. Natomiast za unikanie ryzyka odpowiada płat wyspowy – obszar, który uruchamia się, gdy odczuwa „ból” z powodu rzeczywistej lub po- tencjalnej straty. B. Seymour udowodnił, że straty finansowe i ból fizyczny są przetwarzane w tych samych rejonach mózgu26. Wyspa jest jednym z najważniejszych ośrodków mózgu odpowiedzialnych za ocenę wy- darzeń, które rozbudzają negatywne emocje takie jak ból, obrzydzenie, czy poczucie winy – emocje, które zwykle towarzyszą stracie pieniędzy. Kiedy człowiek wybiera opcję, która może spowodować stratę, wyspa reaguje ponad czterokrotnie silniej, niż w przypadku zysku. A im większa była aktywność wyspy podczas obstawiania jednej z ryzykownych opcji, tym większe jest prawdopodobieństwo, że przy kolejnej okazji badany zdecyduje się na rozwiązanie bezpieczniejsze. Świadomość, że może się wydarzyć coś bolesnego, jest równie dokuczliwe jak sam ból. A zatem oczekiwanie uczucia odrazy wobec własnych działań odwodzi inwestora od podejmowania ryzyka inwestycyjnego. Może też prowadzić do pozbywania się wszystkich inwestycji, często realizując straty pogłębione jeszcze dużymi kosztami transakcyjnymi, obniżając w efekcie wynik swojej inwestycji. Typowym rezultatem strachu przed nieznanym jest pozostanie przy czymś, co już znamy. Strategia ta uspokaja nasze mózgi i połączenia nerwowe, ale na rynkach finansowych może oznaczać podejmowanie niemądrych decyzji. Trzeba jednak pamiętać, że kiedy zagrożenie ma charakter nie fizyczny, lecz finansowy, ten sam odruchowy strach częściej sprowadza na inwestora zagrożenie niż go od niego chroni. Chwilowy atak paniki może mieć skrajnie destruktywny wpływ na całą strategię inwe- stycyjną. Nawet niewielkie zaskoczenie związane z funkcjonowaniem rynków finansowych może skłonić inwestora do podjęcia radykalnej decyzji bez rozstrzygania, czy nagła modyfikacja strategii rzeczywiście jest uzasadniona27. Ciało migdałowate i brzuszno-przyśrodkowa kora przedczołowa to prawdopodobnie dwie najważ- niejsze struktury w mózgu człowieka odpowiedzialne za skłonność do podejmowania ryzyka finansowego. Pierwsza odpowiada za reakcje emocjonalne oraz pamięć. Druga również za emocje, ale także hamowanie zachowań nieakceptowanych społecznie28. Inwestorzy, których kolejne wygrane przekonały o tym, że rynek stał się bezpieczniejszy, są gotowi po- dejmować większe ryzyko. Nawet nie zdając sobie z tego sprawy mogą uwarunkować się na bezpieczeństwo. Kilka udanych transakcji pod rząd dezaktywuje ośrodek strachu, zlokalizowany w ciele migdałowatym i daje fałszywe poczucie bezpieczeństwa. Kiedy w związku z kolejnymi wygranymi aktywują się neurony w części podkolanowej zakrętu obręczy, trudno jest zapanować nad euforią, skłonnością do nieracjonalnych działań, lekceważeniem ryzyka29. Zaskakujące wyniki badań przedstawił w 2008 r. J.D. Haynes, który zauważył silne sygnały w korze przedczołowej i ciemieniowej, które pojawiły się na 10 sekund przed podjęciem świadomej decyzji o zachowaniu. Badanie to, i inne na przykład przeprowadzone przez B. Libeta, podważa ideę wolnej woli i znaczenia świadomych zamiarów. Pokazuje, że świadomość raczej ciągnie się za procesami automatycznymi, nieświa-

26 N. Westerhoff, Człowiek istota kupująca, „Psychologia Dziś”, 2010 nr 3, s. 47–51; H. K. Baker, J. R. Nofsinger, dz. cyt., s. 76–78. 27 J. Zweig, Twój mózg…, op. cit., s. 102–105, s. 237–242, s. 262–263, s. 314–319; G. Small, G. Vorgan, iMózg-Jak przetrwać…, op. cit., s. 80, s. 132, s. 136–137. 28 www.rp.pl 29 J. Zweig, Twój mózg…, op. cit., s. 160–166.

178 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) Neuronaukowe implikacje w podejmowaniu decyzji domymi aniżeli jest ich sprawcą30. Te wyniki każą stawiać wielkie pytania. Czy to oznacza, że człowiek nie ma wolnej woli? Czy ludzie są marionetkami poruszanymi przez ich mózgi? Aby odpowiedzieć na te pytania konieczne są dalsze badania31. Istnieje zatem grupa zwolenników teorii, że za zachowaniem danej osoby wcale nie stoją świadomie podejmowane przez nią decyzje. O tym, co robi i czuje człowiek decydują – jak twierdzą zwolennicy tej teorii – wewnętrzne, ukryte przed świadomością procesy i mechanizmy działania mózgu32. Inne stanowisko w tej sprawie mają R.F. Baumeister, E.J. Masicampo i K.D. Vohs, którzy twierdzą, że świadomość wywiera istotny, rozległy, wielowymiarowy oraz empirycznie potwierdzony silny wpływ na działanie. Co nie wyklucza współoddziaływania procesów świadomych i nieświadomych na działanie33.

Podsumowanie

Zarówno struktury zaangażowane w przetwarzanie emocji, przede wszystkim ciało migdałowate, jak i część mózgu utożsamiane z „zimnym” racjonalnym kalkulowaniem (tzw. boczne części płatów czołowych) biorą udział w podejmowaniu decyzji. Toczy się między nimi walka. Aby rozwiązać ten konflikt uaktywnia się kora zakrętu obręczy, monitorująca konflikty i włączająca się również wtedy, gdy rozwiązujemy problem o charakterze emocjonalnym. To dzięki jej aktywności, polegającej na „wysłuchaniu” sprzecznych argumen- tów rozsądku i emocji, człowiek jest w stanie podjąć trudne decyzje. Najnowsze doniesienia z badań nad mózgiem świadczą jednak o tym, że nie jedna struktura ale złożona sieć elementów jest odpowiedzialna za większość aktywności psychicznych. Spory na ten temat będą zapewne trwały34. Reasumując można stwierdzić, że emocje są korzystne, kiedy ich źródłem jest szereg wcześniejszych doświadczeń. Gdyby ich nie było, podjęcie decyzji zajmowałoby mnóstwo czasu. Badania neuroekonomii dowodzą, że najlepsze wyniki osiąga się, trzymając swoje emocje na wodzy, a nie całkowicie je eliminując. Podstawowe odkrycia neuroekonomii wskazują na to, że35: • zysk lub strata pieniędzy nie jest wyłącznie skutkiem procesów finansowych czy psychologicznych – jest zmianą o charakterze biologicznym, która w sposób fizyczny oddziałuje na mózg i ciało czło- wieka; • mózg osoby, której inwestycje przynoszą zyski, wykazuje aktywność identyczną jak mózg człowieka znajdującego się pod wpływem kokainy lub morfiny; • po dwukrotnym wystawieniu na bodziec – na przykład na informację, że dwukrotnie zanotowano niewielki wzrost wartości akcji – ludzki mózg automatycznie, nieświadomie i w sposób niedający się kontrolować, zaczyna oczekiwać pojawienia się bodźca po raz trzeci; • jeżeli człowiek jest przekonany, że jego inwestycja jest „przewidywalna”, to w razie wystąpienia jakie- gokolwiek nieoczekiwanego wydarzenia jego mózg natychmiast wszczyna alarm; • informacje o stracie finansowej są przetwarzane przez ten sam obszar mózgu, który odpowiada za reakcję na śmiertelne niebezpieczeństwo; • oczekiwanie zysków i ich rzeczywiste osiągnięcie – to dwa zjawiska, które mózg przetwarza w zu- pełnie inny sposób; • oczekiwanie, zarówno tego co dobre, jak i tego co złe, jest uczuciem bardziej intensywnym niż samo doświadczanie.

30 M. Gola, J. Kamiński, Neuro jasnowidzenie, „Psychologia Dziś”, 2011 nr 2, s. 24–29. 31 D. Bor, Mechanika czytania w myślach, „Psychologia Dziś”, 2011 nr 2, s. 16–20. 32 S. Schleim, Nowe szaty sprawiedliwości, „Psychologia Dziś”, 2011 nr 2, s. 31–37. 33 R.F. Baumeister, E.J. Masicampo, K.D. Vohs, Do conscious thoughts caus a behavior?, “Annual Review of Psychology”, 2011 nr 62, s. 331–361. 34 A. Brzezicka-Rotkiewicz, Coraz więcej mózgu w duszy, „Charaktery”, 2006 nr 1, s. 57. 35 J. Zweig, Twój mózg…, op. cit., s. 19 i 239.

Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55) 179 dr Daria Majewska-Bielecka, adiunkt ZPSB, dr Renata Nowak-Lewandowska, adiunkt ZPSB

Bibliografia: Baker H.K., Nofsinger J.R., Behavioral Finance, John Wiley & Sons, Hoboken, New Jersey 2010. Baumeister R.F., Masicampo E.J., Vohs K.D., Do conscious thoughts caus a behavior?, “Annual Review of Psychology”, nr 62/2011. Bor D., Mechanika czytania w myślach, „Psychologia Dziś”, nr 2/2011. Brzezicka A., Kamiński J., Skanery myśli, „Psychologia Dziś”, nr 3/2010. Brzezicka-Rotkiewicz A., Coraz więcej mózgu w duszy, „Charaktery”, nr 1/2006. Eliot L., Igraszki chłopców i dziewczynek, „Psychologia Dziś”, nr 4/2010. Flejterski S., Neurosalon naukowy, „Przegląd Uniwersytecki”, nr 1-3/2009. Flejterski S., Neurobankowość. Nauki o finansach w poszukiwaniu nowych paradygmatów, [w:] Finanse. Teoria i praktyka (Tom-Bankowość), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 548/2009. Florack A., Scarabis M., Subtelna reklam moc, „Psychologia Dziś”, nr 3/2010. Gola M., Kamiński J., Neuro jasnowidzenie, „Psychologia Dziś”, nr 2/2011. Hubert M., Kenning P., W głowie konsumenta, „Psychologia Dziś”, nr 3/2010. Koch C., Berlin H., Odkrywanie sekretów nieświadomości, „Psychologia Dziś”, nr 4/2010. Koralewski M., Wstęp do neurlogiki, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009. Łosiak W., Psychologia emocji, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007. Maruszewski T., Sprzedawanie uśmiechu, „Charaktery”, nr 10/2011. Psychologia umysłu, (red.) Piskorz Z., Zaleśkiewicz T., Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003. Schleim S., Nowe szaty sprawiedliwości, „Psychologia Dziś”, nr 2/2011. Small G., Vorgan G., iMózg-Jak przetrwać technologiczną przemianę współczesnej umysłowości, Vesper, Poznań 2011. Westerhoff N., Człowiek istota kupująca, „Psychologia Dziś”, nr 3/2010. Wilk R.R., Cliggett L. Ekonomie I kultury, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011. Winkielman P., Nierozłączne nauki dwie, „Charaktery”, nr 1/2006. Wróbel A., Przed nami neuroprzyszłość, „Charaktery”, nr 1/2006. Zaleśkiewicz T., Przyjemność czy konieczność, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005. Zweig J., Twój mózg, twoje pieniądze, MT Biznes, Warszawa 2008. www.rp.pl

Neuroscientific implications in decision making

Summary: Brain research has profoundly damaged the original image of a rational human being. The aim of the article is to try to find answers to the following questions: What role do neural structures play in the decision-making process? What impact does knowledge, experience, mood, different areas of the brain, neurotransmitters have on human choices? According to the affective concept of risk, emotions strongly influence the content of decisions taken and some choices cannot be made without them. According to the theory of somatic markers, when making decisions, the decision-maker unconsciously knows which strategy is more beneficial for him and strives to choose it. A complex system of connections between different areas of the brain determines the way a person reacts in conditions of uncertainty and risk.

Key words: decision-making process, brain, emotions, neuroscience, neurotransmitters

180 Zeszyty Naukowe ZPSB FIRMA i RYNEK 2019/1 (55)