eerlijk-J / edenj f

26e jaargang No. 99 Februari 1999 Bestuur:

Mr. F.Th.J. Harm, voorzitter A. Koopman, penningmeester Adriaan Pauwlaa, n7 Haya van Somerenpad 6 2101 AH HEEMSTEDE 2104 TL HEEMSTEDE 0 4 7 0 8 52 - 3 tel02 . tel. 023 - 528 26 58

P.L. van Daalen, secretaris J.L.P.M. Krol, archivaris Valkenburgerlaa, 11 n Johannes Verhulstlaa, n26 2103AK HEEMSTEDE 2121 XT HEEMSTEDE tel. 023 - 529 32 91 7 7 9 2 8 52 - 3 tel02 .

r Eemde n - va . MevrA . M . Mevr. drs. A. Meddens- Wildschut, ledenadministratie van Borselen Eemlaan 18 Galenlaan Janva nl 2105XA HEEMSTEDE 2121 XG Bennebroek tel. 023 - 528 96 09 4 4 0 5 4 58 - 3 tel02 .

Redactie: Redactie-adres: Meerweg 6 . KroH l 2103 VC Heemstede C. Peper (eindredactie)

t lidmaatschaHe p wordt jaarlijks automatisch verlengd, behoudens schriftelijke opzeggin ledenadministratie d a gvi e vóó rl novembe r

Contributie minimaal /. 20,-

Giro 27.35.06 t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroe Heemstedee t k .

Foto voorzijde: Portret van Catharina I door Care} de Moor, 1717 Inhoud pag.

Redactioneel 2

Groe nRodn loopee es al Draat d doot he r Jaarprogramma 5 De Premieavond 7 0 1 Het Premieglas

1 1 Afscheid Nog een afscheid 12

De nieuw3 1 t eKwartaalbla naahe n mva d Monumentale tuinvaas bij NS-station vernield 15 Historisch Museum zoekt gastvrouwen/gastheren 16 Conflict over omstreden Degas bijgelegd 17

Toen en nu; I Hoek Provincie n laan/Raadhuisstraat 18 Recente uitgaven betreffende Heemstede en Bennebroek 20

Armenzorg in Bennebroek III 32 In gesprek met een molenaar.... 40 Serie over Historische Orgels: Dee : R.K2 l . Sint Bavokerk verdwenen DeeEe : 3 l n juweeltje d t ui e Gereformeerde Kerk aan de Camplaan 50 Het verblijf van tsaar Peter de Grote en tsarina 1 6 Catharin Heemstedn i aI e Nieuwe leden 68 Een oude gedenksteen 68 Redactioneel

In het 52ste levensjaar van de V.O.H.B. starten we de 26ste jaargang van ons verenigingsblad met een nieuwe naam. Uit ongeveer 15 ingezonden name doos n i t bestuurhe r gekozen voor: "Heerlijkheden" {"Heerlijk Heden"s ondertitelal t me ) : "Kwartaalbla e Verenid n va d- ginHeemstede-Bennebroek"d gOu . Winnaa prijsvraae d n e d va r s i g heer Paul van Daalen geworden, die tevens een nieuw ontwerp voor de omslag maakte en in een bijdrage beknopt uitleg geeft. Na eerder tijden jaarvergaderine s d heee d n r A.J.Olthaarva i me n gi , hebbee nw tijden premieavone sd d afscheid genome tweg no e n gewaardeernva - de bestuursleden, mevrouw L.'t Hooft-van der Linden en de heer Kees de Raadt. Een verslag hiervan evenals van de boeiende lezing door dr.S.Groenveld is in deze aflevering opgenomen. De laatste maanden van 1998 zijn trouwens gekenmerkt door velerlei activiteiten. We waren met een kraam vertegenwoordigd op de druk bezochte Genealogische Beurs evenals op de Antiquarenbeurs, beide in Haarlem. Een afvaardiging van het bestuur heeft op 7 september kennismakingsgespren ee k gevoer wethoudet dme r G.J.Hardesmeets, Cultuue di portefeuilln i r e heeft. Diverse onderwerpen kwamen hierbij ter sprake, in het bijzonder de Structuurschets Gemeentelijk Monu- mentenbeleid en de rol van de Commissie Karakterbehoud bij het ontwern (nieuweee n va p) inventarisati n beeldbepalendva e n i f o e (architectuur)historisch opzicht belangwekkende gebouwen/objecten als basis voor een gemeentelijke monumentenlijst. Op 23 november ontving de vereniging ten behoeve van haar archief uit hande voorzitten nva r G.Bloe Woongroed n kva p 'Wei-lichtn ee ' e inscriptied stee t nme e eerste 'd : steen gelegd door Henri Beer. Ou jaar,d7 december 1916'. Deze doos i slopee rd 'Centrun rva m III' gered, op welke plaats aan de Herenweg een appartementencomplex in aanbou. wis Op initiatief van de historische vereniging Haerlem wordt een nauwere samenwerking in de regio nagestreefd, waarbij tevens 'Oud Zand- voort' en 'Ons Bloemendaal1 zijn betrokken, gezamenlijk met onge- veer 5.000 leden en donateurs. 6 novembe2 p O r 1998 overlee p 81-jarigo d e leeftij e heed d r A.J.Kramer j verschillendbi e di , e gelegenheden zijn medewerking heeft verleend, o.a. in 1982 bij de uitgave van een boek over 'de Hartekamp' t artikehe n I . l 'Nieuwsblade Heemstede'n nva nummen i , r Vorige zomer bezocht Pfarrer Hans L.Vierhauer uit Bornheim (Duitsland) tijdens rondreiseen langs (vroegere) Cisterciënser- kloosters ook Heemstede op zoek naar 'Porta Coeli' (De Hemel- poort), tegenwoordig Hageveld. Bij gelegenheid van Kerstmis 1998 zond de hij VOHB een afbeelding van de vroegere Bernardietenab- dij in Hocht (nabij Luik), België. 74 van ons tijdschrift is zijn lange journalistieke loopbaan beschreven. Wij herdenken deze markante Heemstedenaar met groot respect. Het jubileumjaar 1997 was voor de VOHB zeer succesvol, echter met één grote tegenvaller: de uitgaven overtroffen ruimschoots de inkom- sten. Het is mede daarom dat we thans met genoegen kunnen berich- ten dat onze vereniging op de valreep van 1998 uit de nalatenschap n vaoverledeee n n Bennebroeks n ƒ legaa5.000, ee n e va t - heeft ontvangen. Van VOHB'r Marcel Butte verscheen eind 1998 een monumentale uitgave van ruim 400 pagina's en rijk geïllustreerd: 'Van oude nijver- heid tot nieuwe zakelijkheid: geschiedenis van de belangrijkste onder- neminge e zic di n Haarleni h m vestigden' n hartVa .e aanbevolen omdat hierin ook met betrekking tot Heemstede en Bennebroek interessante gegevens zij vindene t n . In dit nummer staan o.a. vervolgbijdragen over de Armenzorg in Bennebroe n Historischke e Orgel e Heemstedet s . Henk Rietbroek, student geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, sprak met de heer H.H.Hoeker, telg uit een bekend molenaarsgeslacht. De weerslag t gespredi n va t nummerk di vind n i u t . Nieu rubrieke d ws i : 'Toen ne Nu', waarin mede via foto's aandacht wordt geschonken aan verande- t ringedorpsgezichthe n i n . Keizer Napoleon Bonaparte passeerde ooit Heemsted Bennebroekn e . Tsaar Alexande spraI r k historische woorde Bennebroen ni ontvanges i n ke 'Zuiderhout'n ni . Sjah Nasred- Perzin dinva ë gebruikt jun0 2 e i 188 Heemsteedp 9o s grondgebied n déjeuneee aanwezighein i r n burgemeesteva d r Dólleman a zijN .n vlucht naar Nederland is de Duitse ex-keizer Wilhelm II103 keer op de Hartekamp te gast geweest. In deze aflevering het verhaal van tsarina Catharin gedurende di aI zomermaandee ed Heemn 171n nee va n 7i - steedse buitenplaats logeerde, terwijl ook tsaar Peter de Grote op 5 augustus van dat jaar alhier één dag en één nacht verbleef. We wensen u veel leesplezier en berichten dat kopij voor het volgende - honderdste! - nummer graag vóór l april aanstaande wordt inge- wacht. Hans Krol Groe nroden loopee s draadal t doo jaarprogrammat rhe

s omringend199on e 9d t teke staahe n va n ei t natuu e doodi r r mensenhanden gevormd is. Hierbij denken we bijvoorbeeld aan de prachtige aangelegde tuinen van buitenplaatsen, parken, kerkhoven enz. Gaarne nodigen wij u uit voor een lezing op 4 maart door de bekende op historie gespecialiseerde landschapsarchitecte Lucia Al- bers (*). Een diapresentatie wordt gehouden in de bovenzaal van de Heemsteedse Bibliotheek, Juiianaplein l te Heemstede. Aanvang 20.00 uur. Zaal open 19.30 uur. Ingang via Dreefzijde. Ter toelichting: in historische landgoederen komt veel natuur voor. Daarom worden ze vaak natuurgebieden genoemd. Maar deze natuur- gebieden zijn ontstaa basip no aanlen sva stijlprincipen ge e d n i e di s 17de, 18de en 19de eeuw golden. Binnen de gemeenten Heemstede Bennebroen e k bevinden zic 8 landgoederen1 h t daarvawa f o , n res- teert. Lucia Albers, gespecialiseer onderzoen di hersten ke histon va l - rische parken in Nederland, wil u van deze stijlprincipes voorbeelden laten zien: Berkenrode, Groenendaal en Meer en Berg, Huis te Man- pad, Hui Bennebroeke st , Vogelenzan andern ge e Kennemer landgoe- deren zullen besproken worden aan de hand van dia's. Geschiedenis nien ka ntme hoogstenn makenka n me , s trachte t ervanwa n oves i r zorgvuldig te bewaren of te herstellen. Methoden van beheer en restauratie komen gelijktijdi ordee d n . gaa Daarbi restauratie d s i j n eva Beeckestij n hee Velsej ee nbi l uitzonderlijnwe k voorbeeld. april7 1 : rondleiding doo tentoonstelline rd g "AARDSE PARADIJ- e Nederlands d e tui d ZEn i ; n NII e kunst, 177 t 2000"0to e d n I . Vleeshal, Grote Markt 16 te Haarlem. Deze tentoonstelling is een vervolg op de zeer succesvolle expositie "Aardse Paradijze "Aardsn I . nI" e Paradijze geve" nII n ongevee0 15 r geselecteerde kunstwerke veelzijdin nee gtui e inspiras beeld nal n dva - tiebron voor Nederlandse kunstenaar laae d tn i s18e , maar vooran i l de 19e en 20e eeuw. Wij hebben voor twee kee 0 persone2 r n rondleidinnee g geregeld: zaterda 7 apri g1 11.0 m o l 0 uur rondleidine D . g duur uurn ee tU . kunt zich opgeven bij: Frans Harm : 5280743 tel02 . 0 Marisca van der Eem: tel. 023 5289609 Deelname is op volgorde van aanmelding. Toegang met museumjaar- kaart gratis, voor groepe n5,00ƒ geldr toeslan E . 3,0ƒ ee tr n 0pe gva persoon voo rondleidinge d r . Na afloop kunt u deelnemen aan een rondleiding door één van de hofjes in de omgeving. Deze deelname is gratis. Ook hiervoor moet u zich aanmelde bovengenoemdj nbi e adressen.

Ove volgende rd e activiteiten ontvang meeu t r informati komene d n ei - de 'Heerlijkheden'. 20 mei: jaarvergadering met lezing augustu8 2 september4 f so : grote excursie september1 1 : Open Monumentendag 8 november1 : premieavon t lezingdme .

Bennebroekerbos kijkjehet Een in

6 Wij hopen u op vele van de evenementen te mogen ontmoeten. kun m buitek o zelfstandi u ts Oo e omgevind gaaon nd pa n ni p o g g rond het jaarthema. Het I.V.N. (Instituut voor Natuurbeschermings Educatie) organiseert een rondleiding op Meerenberg, voormalig p zondao landgoe Z P 8 aprilg1 n va d . Vertrek 14.0 vanar 0uu f Museum Meerenberg. Te bereiken via de hoofdingang van het zieken- huisterrein (borden volgen), Brederodelaan 10, Bloemendaal. Duur: 2 uur. De rondleidin gbouwplanne e t teke d staa he n n ni tva pogingee d n ne n bijzondere d m o e waarde t terreihe n nnva (natuur, landschap, cultuur- historie e behoudent ) t nien bezoe.he ee tTeven n r vrie aa k j s i s toegankelijke natuurgebied Het Sleutelbos. De toegan gratiss gi . Informatie: EriBakeln cva , tel3 539350702 . .

De evenementencommissie

(*) Mevrouw dr.L.H.Albers heeft een onderzoeksbureau, Albers Advie- ze Utrechte nt ondes i n e ,r meer auteur van: "Apollo's lustoord, tui n overplaate n e Hartekamp"d n t va s He : in , landgoed de Hartekamp te Heemstede. Vereniging Oud-Heemstede- Bennebroek, 1982". "Landgoederen van Zuid-Kennemerland", 1984. "Mag er een koe in de tuin of liever een hert", artikel in het thenanum- mer 'Landgoederen', Noordhollands Landschap, september 1998.

De Premieavond novembe9 1 p O r 1998 von laatste dd e ledenbijeenkomst plaate d n sva Verenigin d Heemstede-BennebroekOu g e Burgerzaad t n i ,he n va l Heemsteedse Raadhuis. Het was er weer druk. Deze zaal blijkt steeds goed bezette avonde leverene t p no ! Nadat verscheidene stoelen toegevoegd ware n iedereee n n gezeten was, heeft voorzitter Harm de bijeenkomst geopend met een deel dat gold als formele Ledenvergadering.

t deeIdi n l werd aangekondig t Lenidda t ' eHoof n Keee t Raade sd t stopten als leden van het VQHB-Bestuur. Van de afwezige Kees de Raadt wer de lede d eers n brien nee taa fvoorgelezen , waarie d j nhi

7 prettige tijd als bestuurslid memoreerde. 13 jaar, waarin hij zelfs tot het schrijven van historische werken kwam, onder meer een boek over de geschiedenis van de Kerklaan, dat goed ontvangen werd. Naast tevredenheid bracht de brief ook de dank over aan de leden voor gesteldt he e vertrouwe t bestuuhe n raa voon n e samenwerking e rd s Al . penningmeester heeft Hr. de Raadt een belangrijke rol in het bestuur gespeeld en steeds op ontspannen wijze op de Jaarvergadering de financiële stan Verenigine zaken d dn va nva g toegelicht. t Hoof' . tMw keek kOo vanachte kathedee d r r teru leerzamp go n e zeer plezierige t bestuurjarehe n ni . Doofamilie d t hui t rhe sda e betrok na aankomst in Heemstede werd historische belangstelling gewekt. Daarn rondleidingea a vi gin t ghe Oude d n ni e Ker l sneka l hardet me r de activiteiten. U heeft aan Lenie als bestuurslid vele goed georgani- seerde evenementen te danken, rondleidingen, tentoonstellingen, wandelingen en bustochten. En daar zit altijd meer aan vast dan U denkt. Lenibijnu n s aei elkactieg t eda zelfn da e f k s va studen t he n i t ze op school verfoeide: Geschiedenis. Ze is het bestuur heel dankbaar 1 jaa1 voo re d lanr g genoten samenwerkin haan i n r ge dankwoor d stimuleert ze en passant de aanwezige niet-leden om zich maar snel op gevene t .

presenteern Da t zic kandidaae hd t voo functie rd penningmeesten eva r in het bestuur: De heer Alexander Koopman. Hij is hoofd afdeling Financiën en Automatisering bij de Volksuniversiteit in Haarlem en heeft bijna zijn hele leve Heemstedn ni e doorgebracht toonj Hi . t zich enthousiastn ee e kandidaa vergaderine d n e t geek oo n gn heefda r e t enkele moeite mee, bij acclamatie haar instemming te betuigen met zijn benoeming. Daarmee wer e ledenvergaderind g afgesloten e n begon de eigenlijke Premieavond.

Dr . GroenveldS . , buitengewoon hoogleraar Geschiedeni Cultuun se r van de Republiek de Verenigde Nederlanden aan de Universiteit van Leiden, hield deze avond de lezing. Uiteraard betrof het de tijd die uitmondd Vrede d Munstern n ei eva . Mochte ledee nd l denkena t nda ze in het afgelopen jaar al veel over 1648 en Adriaen Pauw geleerd hadden, ze kregen in deze lezing nog een enorme aanvulling op die kennis. Prof. Groenveld wist de politieke verhoudingen in de 80-jarige oorlog, de toestand in de 17 gewesten van Nederland, de verdeeldheid van Duitslan afbrokkelende d n de e mach Spanjn va t glashelderp o e e

8 wijze voor de aanwezigen uiteen te zetten. Alle betrokken hoofdrolspe- lers kwamen aan bod, alsook de pracht en praal van hun entourage, de reisperikelen en de onderhandelingen, formeel en in de "wandelgan- gen". Uiteraard werd doo ledee t d renig nme e tevredenheid aange- hoord welk een belangrijke rol Adriaen Pauw in de Nederlandse e onderhandelingedelegatid n i n e e n speeld n hoezeee p eo t da r "Europees" niveau plaatsvond. Pauw wist terdege hoe de Fransen en Spanjaarden, de Duitsers en Zweden tegenover elkaar stonden en hoe Nederland zich daartusse kunneu nzo n handhaven. Na het lange applaus en de dankwoorden van de voorzitter kon de hee sprekee r d Kro n eersts aa l ral Jaarpremie ed e 1998 uitreikenn :Ee wijnglas met de naam van Adriaen Pauw en het VOHB logo erop gegraveerd. Naast de vele boeken en kaarten leek deze Premie een aardige verrassing, had het bestuur gedacht. Dat klopte meer dan verwacht: na de vergadering "vlogen" de glazen weg. Sommige aan- wezigen kochten er zelfs 6 tegelijk. zeen ee r- geslaagds wa j e d bi r n Vooee kanaa n avone ee m rwi s o n de glas-acti doene t e .eme Voor wie er niet was - dit verslag en de suggestie om bij de volgende gelegenhei e zijnt j .bi r de We schuive extre ndi a stoelen immers . graa. n gaa

P.L. van Daalen Het premieglas

Het afgelopen jaar stond de jaarpremie van de Vereniging Oud Heem- stede-Bennebroek in het teken van de herdenking van de Vrede van Munster. Zoals wij in het novembernummer van ons kwartaalblad al aankondigden zou dit gebeuren in de vorm van een wijnglas met een desbetreffend opschrift. Deze boodscha onverwachn i s pi t goede aarde gevallen, want binnen twee weken was onze voorraad volledig uitverkocht! Een leuke erva- ring voor het bestuur, dat een goed idee gehad bleek te hebben, maar natuurlij jammeg er k r voo e leded rzic e ndi h geen glas konden aan- schaffen. Wij hebben ons ampel beraden over de bestelling van een tweede serie glazen t bleeHe . kvanweg- echtere di t da e, grote seizoensdrukte d j ebi leverancier - pas eind januari zouden kunnen worden geleverd. Wij moesten daardoor rekening n inmiddelhoudeee t me n s teruglopend

Behoud dankzij groot onderhoud. In 1997 kwam de restaura- tie voormalige gereedeen van bollenschuur Kadijkde te aan Heemstede. Dankzij 'groot-onderhoud'dit wordt bollenschuurde voor nageslachthet bewaard. opgemerktis glasroedenEr de dat (spijlen) in de ramen en luiken zijn verdwenen. Niettemin een geweldig initiatief om dit monument van de bloembollencultuur op te knappen en te behouden. (foto-.V.C.Klep).

10 animo bij de potentiële kopers van zo'n glas. Daardoor zouden wij de kans lopen op een voorraad lastig te slijten glazen. Wij hebben daarom uiteindelijk besloten geen tweede rond e houdent e , hoezees on t di r spijt voo hebbee ledee w d r e ndi n moeten teleurstellen. Wij willen hierbi jt betreure benadrukkenhe j wi t dezk nda oo e t actida , e zó en niet anders gelopen is en hopen van deze ervaring te hebben geleerd voo toekomste d r .

Zowel van de videoband 'Wandeling door Heemstede en Bennebroek' als van het jubileumboek 'Vijftig jaar van oud naar nieuw 1947-1997' g restantexemplarezijno n n beschikbaar. Enkel voore d lede n va n VOHB biede e beidw n e uitgave t reductime n e aan e vide.D o voor ƒ 15,- en het boek ƒ 20,-. óf beide uitgaven gezamenlijk voor slechts dertig gulden. t bestuuHe r

Afscheid

novembe9 1 p o Helaak i rs 199swa 8 verhinderpremiee d p o -m do avond aanwezig te zijn en officieel als penningmeester af te treden. aftreden Ee t nogada n l onverwachts kwam wan n jaaee tr geledej nbi het jubileum kon ik nog niet vermoeden dat ik nu afscheid van u zou nemen en Heemstede zou omwisselen voor 's-Gravenhage. Bijna 13 t veeme lj pleziemi k i jaarb bestuurlijrhe k ingezet voo vereniginge rd . Voora vereniginn t belanee he l n n omdabewusj gva va mi s n gk al i t be t de VOHB. Want wij zijn (zoals vaak gedacht wordt) niet tegen vooruit- gang of voor verstarring maar wij willen begrip opbrengen voor de mooie dinge verledet nui heden bewaree né z n ne n voo komende rd e generaties van Heemstede en Bennebroek. Het scholenproject tijdens jubileumjaat he daa s goen wa rree d voorbeeld van. Naas t penninghe t - meesterschap ben ik ook met veel genoegen zowel actief als passief betrokken geweest bij de Nieuwsbrief, publicaties, excursies, Open Monumentendage lezingenn ne . Lang daarok i l swi m dezg iederewe - een danken met wie ik heb samengewerkt in het bijzonder mijn medebestuursleden en natuurlijk alle leden van de kascommissies. Ik verheugn t bestuube he p kort o t r dda e r termij geslaagn i n e d s di vacature die door mijn vertrek was ontstaan op te vullen en ik kan Alexander Koopman van harte'aanbevelen als een capabele opvolger.

11 voorzitterDe neemt afscheid Lenievan Hooft; 't secretarisde kijkt instemmend toe (foto-.G.J.Schuitemaker).

Ten slotte: in de laatste aflevering heeft u kunnen lezen dat de leden van de VOHB verspreid zijn over de hele wereld: van Australië tot Canada. Hiermede vergeleken ligt Den Haag op loopafstand van Heemstede en Bennebroek zodat ik toch betrekkelijk dichtbij de ont- wikkelinge verenigine d n nva blijven gka n volgen.

Kee Raade sd t

Noafschein gee d

Op de Jaarpremie avond van de VOHB heb ik als bestuurslid afscheid genomen. Het onderwerp was de "Vrede van Munster" en de rol van Adriaan Pauw daarin. Mijn eerste kennismakin e verenigind t me g g ontston Adriaat he n di n Pauwjaa jaa1 1985n 1 i r ra bestuurslidmaatN . -

12 schap lijkt de cirkel rond en is het een mooi moment om daarmee te stoppen t organisereHe . alln enva activiteiten ledenk s i voo al b , ru he , s zeeal r plezierig ervaren. Mijn kennis voo e geschiedenid r mijn sva n omgevin behoorlijs gi ko z grote k oo ru j gewordebi t hook da i t n pne da mee weteis.te Hoe rje n mee komte r des tword interesstje e geweken t wil je daar verder mee. Binnenkort zal ik geschiedenis gaan studeren, wellich ooieeng k i l no t sza tvoo staanu r t mijme ,n eigen verhaal over historiscn ee h onderwerp dankeu l wi k nI . voo t gesteldrhe e vertrouwen, mijn mede-bestuursleden wil ik danken voor de plezierige samenwer- king en tot ziens bij alle activiteiten van de vereniging.

Lenie 't Hooft-van der Linden

De nieuwe naam van het Kwartaalblad

Uitgedaagd t verscheiden doo me Nieuwsbriee d e r m k i b e he anderf e leden begin 1998 in de strijd geworpen om een nieuwe naam voor ons bla bedenkene dt naae D zo'.n mva n blad moe mogelijo z t k weerspie- gelen waa verenigine rd g voor staat, dienesoorn ee s t nvaandeal n le daarmee zich onderscheide allerlen nva i andere uitgaven. Wat bijzonde onzn aa es i rtwe e gemeente beide z tocs n ni t eee hda Heerlijkheid zijn geweest. Zelfs Berkenrode was naar ik meen ook een Heerlijkheid, hoewe niek i l t den t onzkda e wijledee zulleg di k no n ni n n zeggeBerkenroder.ee voek e "I nm l " Blijft over Heemstedn e Bennebroek. Vandaar mijn idem "Heerlijkhedeno e s nieuwal " e naam vooe t r stellen voor ons blad. Dit wijst op de smakelijke inhoud en geeft tevens t bijzonderhe e historische karakte twee d en plaatseva r n aan. Verder kan de titel op twee regels geschreven worden om hem wat in te korten. En dan ineens staat er ook Heerlijk Heden en daarin komt tot uitdrukking dat het ook nu goed toeven is in Heemstede en Bennebroek.

Ik kree aprin gi horee t l t mijnda n keus gewonnen had haln Ee f. jaar later (inmiddels lid van het Bestuur) werd mij gevraagd, ook de rest van

13 het bladomsla knappene t p o t t resultaagHe wa . t heefhandenn i U t . t log He naas oi r boven verhuisd VOH e naae d d , n mBva naar beneden en daarbij werd onze standaard ondertitel toegevoegd omtrent ons oprichtingsjaar. t handhaveHe t silhouehe n nva t leegoen kee d ideen ee . b Maahe k i r poging gedaant meewa t r di naa, e werkelijkheid r e modellerent d . Vergelijk vorin ee maa U gt nummerme r . aanzichn Heerlijkhedee ee d t n he N va ts ui n vanui t Oostenhe t , maar met veel "artistieke vrijheden". Van links naar rechts . LuciaSt : e Bennebroeked , r Hervormde kerk, wat huizen, de Maria Hemelvaartkerk, de Oude Kerk, met precies erachte dezelfdn i r e contou t Raadhuihe r s {vandaa twee di r e schoor- steentjes), de St. Bavo, de Watertoren en Hageveld. Tenslotte uiter- aard veel bomen. kleurstelline d tijt l tijn dto dza Va t achtergrondhe n g wijzigenva k oo -o z , kader met de gloedvolle kleurschakering (met dank aan Microsoft). Hopelijk kunt U wennen aan al die vernieuwingen tegelijk! Ik heb eens slokjn ee e genome flee d st geestrijnui Prijsvraae d t kme vochk i g e di t verdiende en toen zag het er best aardig uit. P.L. van Daalen

Graf van twee paarden op het voormalige landgoed van de familie Rhodius (foto:V.C.Kiep). 14 Monumentale tuinvaaj sbi NS-station vernield

(foto-.F.Belt)

In het VOHB-premieboekje: 'Kleine en verborgen monumenten in Heemstede en Bennebroek' (1991) is in de rubriek Ornamenten een foto opgenomen van de imposante tuinvaas die eerder heeft gestaan in de tuin van het raadhuis, vervolgens aan de Heemsteedse zijde van het NS-statio t vooto e anderrn d ne kor n t Roemeaa et he zijd p o e r Visscherplein. Het beeldhouwwerk lijkt op een kelk en is voorzien van sierwer t t deksevogelsfazann he kme ee p s i lO t . aangebrachts i t He . vermoedelij beeldhouwee d wern n kee kva r Willem Coenraad Brouwer (1877-1933), die in het eerste decennium van deze eeuw talrijke (terracotta-)tuinvazen vervaardigde, welke zijn geplaatst in o.a. Gouda, Den Haag, Nijmegen en Almen. Op 20 oktober 1998 ontdekte VOHB-lid mr.R.Everar opboue d tuinvaae t d dn da wva stukke n si p no de grond lag en de kop van de fazant was afgebroken. Het geruïneerde

15 kunstwerk is door de gemeente weggehaald en voorlopig opgeslagen. Of restauratie mogelijk is blijft vooralsnog een open vraag.

De fazant nog in volle glorie, maar al eens bij de nek gerestaureerd) (foto-V.C.Klep).

Historisch Museum zoekt gastvrouwen/gastheren t HistoriscHe h Museum Zuid-Kennemerland, t Groogelegehe n t naa Heiligland 47, is op zoek naar vrijwilligers die als gastvrouw of gast- heer de bezoekers (circa 15.000 per jaar) willen ontvangen en infor- meren.

16 Het Historisch Museum geeft een overzicht van belangrijke gebeurte- nissen uit de geschiedenis van Haarlem en omstreken. Beschikt u over wa t Historisct he vrij l za e tijdn hda ,Museu m graa n beroegee u p po kee 2 r maan f pe ro l doe d m gedurendno heln halvf eee eo e middag te komen helpen. Heef belangstellingu t ? Nee tussen mda n 17.0 19.0n 0e contacr 0uu t op met mw.J.J.Berends, telefoon (023) 5364452.

Conflict over omstreden Degas bijgelegd

Een ruzie over een door nazi's van Nederlanders in beslag genomen schilderij is in augustus 1998 bijgelegd. Het werk van Edgar Degas gaat naar het 'Art Institute' in Chicago. Het Nederlandse echtpaar Gutmann, bewoner Bosbeen sva Heemsteden ki , stuurd t schildeehe - rij, Landschap met Schoorstenen, in 1939 samen met andere wer- ken naaveilighein i t r Parijhe e brengem dt o s n voo nazi'se d r t He . joodse echtpaar kwam om in concentratiekampen; hun twee kinderen slaagde oorloe d a n g sporendoet e r t nnie e he p kn o tvermoeddei j .Zi n handen i t das gekomehe t nnazi'se wa d jaaf n nEl .va r geleden dook schatrijke d j t werbi he p ko e industriee kunstverzamelaan e l r Daniel Searle in Chicago. Hij was niet op de hoogte van de herkomst. Na langdurige onderhandelingen draagt Searle de helft van het eigendom nabestaandee d oven aa r Gutmannse d n nva , waarvan twee kleinzo- onden ne naae rd m Goodma Verenigde d n i e Staten woonachtig zijn. Het museum betaalt de familie na taxatie van het werk de helft van de waarde verzamelaae D . zijl nrwi aandeel schenken overeenkomse D . t heefn dooee t r Gutmann aangespannen rechtszaak overbodi- ge g maakt. (Uit een U P-persbericht van 13-8-1998).

17 u Toen n ne

n nieuwEe e rubrie l aandachwi k t geve n veranderingeaa n t he n i n dorpsaanzien t gaa locatieingrijpendn m He .o t ee e sdi e verandering ondergaan aandachl za k Oo . t gegeven worde bestaandn naa e situaties met een terugblik naar het verleden. Dan zal blijken dat sommige locaties nauwelijks of helemaal niet meer te herkennen zijn. De rubriek l grotendeelza u ToeN n t afbeeldingee nui s n bestaan. Mochn ee t onderwerp aanleiding geve t commentaanto f aanvullino r ontn gda - vangt de redactie deze graag. Hoek Provinciënlaan/Raadhuisstraat

Raadhuisstraat, hoek Provinciënlaan, achtergrondde op met "De Burghave". (1993) (foto: Gemeentearchief-Heemstede), t vertrouwdHe e aanzie Wasserin nva t Raadhui' j s (Va r Weidennde s )i inmiddels verdwene l plaatza n sne maken voo n appartementenee r - complex. De aangrenzende bebouwing heeft nog een dorps aanzien. Tot aan de aanbouw van de nieuwe vleugel van het Raadhuis. Het aanziee overzijd d e straa d n n va nt va ewer d destijds bepaald door arbeidershuisjes plaate di , s maakten voo huidige rd e bebouwingt Me . de bouw van het appartementencomplex krijgt de zuidzijde van de Raadhuisstraat een geheel ander gezicht. C.Peper 18 Afbraak van voormalige wasserij Van der Weiden in juli 1998 (foto: Gemeentearchief-Heemstede).

Bouw van appartementencomplex "Raadstede",,inclusief bedrijfs- ruimte, parkeerterrein en 'belvédère', januari 1999.

19 Ontwerp doorArchitectenHM Amsterdam.in

Recente uitgaven betreffende Heemstede en bennebroek

. HISTORIA E

Open monumentendag 1998. Thema: de zorg voor histori- sche bouwmaterialen. VOHB, 1998. Brochure met informatie over Berkenrode en de Sint Bavokerk, samengesteld door mevrou m-Wildschute wE Mariscr de n ava . Verder een bijdrage van Michel Bakker en Olga van der Klooster (1). Handelt over gebruikte materialen voo t kerkgebouwrhe , zoals metaal, natuur- steen en natuursteenimitatie. Ook zaken als dakbedekking, het metsel-

20 werk t giete he ,n beelde va n bronn i n n gips e t svergulde he , n va n beelden en ornamenten en de kleurige glasdecoraties komen aan de orde gebrandschilderde D . e glas-in-loodrame 5 novemben1 zijp o n r 1944 voor een groot deel door een door de Duitse Weermacht tot ontploffing gebrachte blindgange re oorlod verwoes a n g n vere t - nieuwd doo glazeniee d r Bijvoetn Ha r .

De Ridderhof stad Holy, omstreek 1700. Structuurschets gemeentelijk monumentenbeleid; aanzet voo gemeentelijn ree k monumentenbeleid. Heemstede, juli 1998. Bevat hoofdstukken over o.a. het monumentenbeleid van het rijk, het provinciaal monumentenbelei ontwikkeline d n d e gemeenten ee n gva - lijke visie. Heemstede telt bijna 70 rijksmonumenten, gebouwen en losse objecten zoals tuinbeelde toegangshekkenn ne t kadehe n n I rva . de jongste monumenten {circa 1850 tot 1940) worden er negen aan toegevoegd t raadhuishe : t voormalighe , e gebou Bloembollenn wva - cultuur aan de Leidsevaarteweg, Hageveld, Mariënheuvel, drie huizen en twee bollenschuren. De commissie Karakterbehoud van de VOHB onderzoekt momenteel welke andere objecte t cultuurhistorischnme e waarden voo t onthe r - gemeentelijkn ee wer n pva e monumentenlijs aanmerkinn i t g komen.

21 A.M.ten Cate. Heemstede: alwaar dichterlijke inspiratie ontsproot. Hui e Manpadst Heemschut: In . , juni 1998, pp.35-7. Populair geschreven artikel met nadruk op de familie Van Lennep, die van 176 t 1957to t buiten4di eigenaan va . Tegenwoordis wa r g zijn zowel hui tuis sal n opgenome t rijksmomumentenregisterhe n ni m O . behoud veilig te stellen heeft (wijlen) mr.J.Visser na aankoop het buiten in een stichting ondergebracht.

inrijhekoorspronkelijkede Het op Holywegplaatsde aan met geslachtwapen van Holy (ugl Heemstede). Matthijs A.Struijs. De Heemstede; een nieuw 'heem' in een oud gebied. Geschiedenis van de heerlijkheid en de stadswijk Hol Vlaardingenn yi . Vlaardingen, Woningstichting Samenwerking Vlaardingen, october 1996.

22 O6 augustu2 p s 198 s doo9i r zo' 0 nVOHB-lede5 n bezoeee n k gebracht aan Holy en zijn we in het Stadhuis van Vlaardingen ontvan- gen door burgemeester Van Lier. In Holy ofwel Hoylede, thans een stadswijk van Vlaardingen waar o.a. het Holy-ziekenhuis staat, ligt feitelij oorsprone d k Heemstede'n gva s ambachtsheren. Zekere Rein- ier van Hoylede is de vermoedelijke oudovergrootvader van de ons bekende heer Gerrit van Heemstede, die op 7 september 1346 door keizerin Margarethe begiftigd werd met de volle rechtspraak over het gebied tussen de uiterste grachten van het Huis te Heemstede. In de oudst bewaarde acte, aanwezig in het Heerlijkheidsarchief (Raadhuis- Heemstede) wordt melding gemaakt van een niet met naam genoemde voorvader die ten tijde van graaf Floris V (tussen 1266 en 24 juni 1296) met huis en ambacht van Heemstede is beleend alsmede met 45 morge nt ambach lanhe n di Liee allereerste D t d r (2)n .Aa e Heren nva Heemstede en hun voorgeslacht Holy wijdde ik twee bijdragen in VOHB-Nieuwsbrief, nr.74 (19925 (1993)7 n persoonn e ) Eé . - ge , naamd Allart van Heemstede, vermeld door de 17e eeuwse geneaio- Wouten ge Gouthoeven va r n (1636 Simon e ) Leeuwen nva n (1685), kon daarbij nie historischs al t e persoon worden geplaatst. Dankzit he j recent verschenen boekje 'de Heemstede' kan de puzzel althans voor een klein deel worden opgelost. Deze Allart van Heemstede, waar- schijnlijke zoon van Diederik van Hoylede, is een broer van Reynier van Hoylede, welke door Flori mogelijV s k omstreeks 128t 4me Heemsted beleens ei zicn de h sindsdien Reinie Heemstedn rva e noem- de. Vrijwel het enige met zekerheid bekend is, dat deze eerste Heem- steedse ambachtsheer vóór april 1304 het tijdelijke voor het eeuwige heeft verwisseld. Citaa t voornoemdui t e publicatie; "Dat e oudsted bezitters van de Heerlijkheid Holy zulke nauwe banden hadden met de Heerlijkheid Heemstede, was niet de eerste reden om als naam voor het wooncomplex "De Heemstede" te kiezen. De heren uan Heemstede hebben niet alleen Vlaardingen verlaten, maar verlieten ook hun oude familienaam om zich "Van Heemstede" te gaan noemen. Geen reden voorvernoeming.dus een Tochde is naam uan een Van Heemstede uitgangspunt geworden voor de naamgeving uan het complex. Een jongere zoon van Diederic van Hoylede, genaamd Allart uan Heemstede, erfde na het overlijden van zijn vader namelijk Heerlijkheidde Holy. Zijn dus naam was wel de aanleiding tot de naamgeving, maar door toevoeging uan het lidwoord "de" komt de nadruk te liggen op de feitelijke beteke- woordhet nis van "Heemstede". "heem"Een namelijk was een

23 besloten erf rondom een boerenwoning, terwijl de boerenwoning zélf "Stee" of "Stede" werd genoemd. Samen dus "Heemstede". In ruimere zin wordt "Heem" ook uitgelegd als "Woonplaats" en "Vaderland". In elk geual "een eigen plek voor de mens en daar is "De Heemstede" uiteindelijk voor bedoeld. In de tijd dat Allart van Heemstede de Heerlijkheid Ho/y erfde was dit voor grootstehet deelvrij,een allodiaal, eigen goed, viermet eigen leenlanden, Herende Holydie van leenzelfals uitgaven.Het is niet bekend of Holy vóór de vererving op Allart al dan niet was.dan Maardat wie gezien leenroerig ontwikke-aan de en was lenen de leenheer lingeen van moetwel er zijn zal geweest dat en ongetwijfeld iemand uit het grafelijke huis van Holland zijn ge- weest. Wellicht dat de vader van Ailart, Diederic van Hoylede, Ho/y, al in eigendom had verworven als beloning voor een aan de leenheer bewezen zij: dienst.het Allart HeemstedeHoe van bezat Ho/y als een vrij eigen goed en was niet ieenplichtig".(b\z. 16-17). In de nieuwe wijk Holy zijn 26 kunstobjecten geplaatst: beelden, wandschilderingen en keramische reliëfs. Evenal aanziet n voormaligste he n nva e slo Heemstede t t e bestaan ni Vlaardingen voorzichtige plannen de fundamenten van het in 1965 opgegraven en weer bedekte kasteel in Holy, van het type woontoren, bove t maaivelnhe metselene t p do . BS jaarM5 7 . Onde Vliegerre d redacti d A n . Bennebroekeva , BSM, 1998. Historie sportverenigind n va e Blijf= S t SteedBM g s Moedig, in 1923 opgericht als een voetbalclub met 40 leden. Vandaag bloeiendn ee g da e d verenigin 0 lede 30 t meeafdelinn ne n gme da r - gen voor handbal, softbal, honkbal en biljarten. Een gebonden uitgave met een voorwoord van voorzitter de heer Karel Zwetsloot. Met veel foto's van elftallen.

B. LITERATUUR EN POËZIE

e albuTh m amicoru f mJacoo b Heyblocq. Zwolle, Waanders, 1998. Facsimile-uitgav begeleidene+ d boe t inleidingkme , transcripties, toe- lichtinge notenn ne , geredigeerd door Kees Thomasse J.A.Gruysn ne . De Koninklijke Bibliotheek bezit meer dan 450 alba amicorum ('vrien- denboeken'j. Eén van de meest bijzondere is die van Jacob Heyblocq (1623-1690) leven i , n Latijnse rectod n rva e Schoo Amsterdamn li j Hi . s teven wa n verdienstelijsee k poëet. Zijn gelegenheidsgedichten wer-

24 bijeengebrachn de e verzamelbunded n i t l 'Farrago Laüno-Belgicf o a Mengelmoe Latijnschn va s n Duitsche e e gedichten {...)' (1662)e D . geleerde dichte gedurends rwa e zeven jaar 1680-1687n va , , eigenaar van de Hartekamp en vertoefde voordien regelmatig op de naburige buitenplaat t Manpashe zijn ndva schoonvader Hendri Kampe d n kva . Op l november 1650 trouwde Jacob Heyblocq met Maria de Lange, tegelijk met Maria's stiefvader Hendrik Zegersz. van de Kamp en diens (tweede) echtgenote Hester du Pire. Beider huwelijksfeest is met 56 voornamelij Amsterdat kui m afkomstige gasten (inclusief aanhan- gmo gelijk 100 personen) gevierd op het Manpad. De arts en vrijetijdsdich- Meek'ren va b Jo n r maaktte n lofdichteee t ondeda , e titeld r : 'Hey- geschreeuw (...) s gepubliceerdi ' e titelgravurd p O . n eee ziee w n symbolische voorstelling van het Huis te Manpad als kasteel afgebeeld, brugn ee , heistelling etc. Dezelfde gravur paginp o s 7 opgenoei a20 - men in voornoemde dichtbundel alsmede in het Liber Amicorum (3).

Fantasieschets THuyn ua Manpade st t albumui amicorum Jacob Heyblock.

Waar blijft de tijd? Een bloemlezing van verhalen en gedich- cursue d t ui s n 'Vate n toen naa ' februari-maart-aprirnu l 1998. Heemstede, Casca, 1998. Samengesteld door docent creatief schrij-

25 ven Gerard Beentje cursisten4 1 t wer n me sk va . Verborgen dichters in Heemstede. Deel 15. Heemstede, Gemeentelijke Openbare Bibliotheek, 1998. Bevat gebundelde inzen- dingen van 44 amateurdichters. r gelegenheiTe vijftiende d n dva e Poëzieavond verschee dichtbune nd - del Gedichten en gedachten van Ab Normaal en anderen. Haarlem, Enter, 1998.

. BEELDENDC E KUNS MUZIEN TE K

Ze sbeeldenparn visieee p o s septembe0 k2 oktobe8 1 r- r 1998. Heemstede t OudHe , e Slot, 1998. Gratis verspreide uitgave. Veelkleurige brochure over de ontwerpen van zes uitgenodig- de beeldend kunstenaars en landschapsarchitecten vooruitlopend op de mogelijke ontwikkeling van een permanente beeldentuin. Eén van hen, John Körmeling, stelFranse d tn i voo et Tijhe r d gesloopte Huis e Heemstedt e herbouwet e n doo e ontwerperd r t Huin he te se di s t JapansBosche n i h e Nagasaki hebben nagebouwd j t ziehe Hi t. nieuwe Huis als een perfecte pendant van het kasteelachtige Cruquiusge- maal-bouwwerk. In oktober 1998 presenteerde het dames- en herenkoor van de Heemsteedse Sint Bavokerk een CD 'Dertig jaar Bavoklanken*. Onder leiding van dirigente Ria Smit zijn door het gemengde koor kerkelijke lieden op plaat opgenomen van componisten als Saint- Saëns, Schuber n Faurée t e orgelbegeleidinD . n Joon va va ps i g Goozen en Dick Koomans. Jurriaan Andriessen. Portre Hedwign va t 4 compositie5 ; s voor piano e graficuD . n musicuse s , destijds woonachtie d n i g Koediefslaan, overlee slechtp do s 40-jarige leeftij 1991n i d . Na de in 1987 uitgekomen LP verscheen in 1992 een CD en thans een heruitgave onder de titel 'Hedwig's Portrait' (Oreade Music). Tevens publicati e bladmuzied n va e boekuitgavn i k e door uitgeverij Moebiprin Heerhugowaardn i t .

D. GRAFIEK

Pieter Wetselaa t BeschreveHe r& n Blad. Uitgav exposie d j ebi - tie ter gelegenheid van de 75ste verjaardag van Pieter Wetselaar (geboren in 1923, woonachtig te Bennebroek) in Teylers Museum te Haarlem. Met een inleiding over de ontwerper en tekenaar, die van

26 194t 198to 8 4 werkzaaHaarlemse d j bi s mwa e drukkersfirma Johan Ensched inleidinn Zonenn ée ee Steurr t de Me .gn .doo va Beperk b rA - te0 exemplare oplag10 n 9 vignette va t e me n n vervaardigd voor

27 (leden van) het grafisch en bibliofiel genootschap "Het Beschreven Blad". De Heemstedenaar F.H.van Emmerik was van 1920 tot in de jaren vijftig politieagen e Heemstedet t zijn I . n vrije tijd maakt linoleumj ehi - snede houtgravuren se t vrijwesme l uitsluitend Heemsteedse taferelen. Zo illustreerde hij een gedenkboek van Meer en Bosch (1932) met 13 afbeeldingen. Sommige afbeeldingen zijp kwetsbaao n r rijstpapier afgedrukt. Geliefde motieven golden de Molen van Hoeker en het Bullenhofje, waar vroeger het dienstpersoneel van Bosbeek woonde. In 1928 verscheen in een oplage van 25 exemplaren 'Plekjes uit Heemstede' met 10 houtsneden van o.a. de Blekersvaart, de Vredes- brug, R.K.kerk Berkenrode t pittoreskhe , e huisj Holdorn e eva d n paa Asterkade (4) en boerderij Molenwerfslaan. Drie van deze prenten zijn thans als wenskaart heruitgegeven door de Rotaryclub Heemstede. De Belvédère, Oude Kerk en toegangspoort naar het Oude Slot. De opbrengst komt ten goede aan de vorming en begeleiding van muziek- groepen van bewoners op instituut de Hartekamp.

. BIOGRAFIEËE N D.A.J.M.Schulte 1943-1998. Herdenkingsuitgav t toesprame e - ken in herinnering aan de heer Schulte, directeur van de Hartekamp, augustu5 2 dip eo s ernstign 199ee a 8n e ziekte overleed. Amstel Mare; tijdschrift van de Vereniging Historisch Amstel- veen wijdt in nummer l (jaargang 9), maart 1998, een bijdrage aan 'jhr.W.H.D.Quarle Uffordn s va sportiev n ee ; e burgemeester'. Met bijdragen van Maureen van Munster en drs.Annabelle Meddens. De heer Quarle 197n Ufforn va t 197s s1va to dwa 8 burgemeesten rva Heemstede en vervolgens tot 1984 van Amstelveen. In dat jaar werd hij benoem t directeu t dto Kabinee Koningi he d n n n De va va r t n ni Haag. Op l april 1991 ging hij vervroegd met pensioen om zich bezig te houden met beheer en restauratie van het familiegoed Gunterstein in Breukelen derdee D . Ridderhofstad Gunterstein neem meel a t n rda 0 jaaprominentn 30 ee r Vechte d e plaatn aa . Nadan si t tweedhe t e Gunterstein doo e Fransed r s verwoes t wa nhuidig he s i t e barok- classisistische Huis in 1680-1681 gebouwd in opdracht van Magdale- na Poulle. Na haar overlijden in 1699 werd haar broer Benjamin Poulle (1646-1711), sinds 1690 heer van Berkenrode, de nieuwe eigenaar Benjamin Va . n Poulle beroen va , p handelaa Levante d p o r , hang portren ee t Guntersteinp o t 199n I . 7 verschee t boekjnhe e 'D e restauratie van de gobelinzaal Gunterstein' met onder meer een

28 bijdrage van W.H.D.Quarles van Ufford, voorzitter van de Stichting Ridderhofstad Gunterstei eeu4 1 37st e we sindn d d n e t ein n eshe d va Heer.

De wit marmeren grafzerk van de heer en mevrouw Van der Stel- de Haese in de grote kerk in het centrum van Lisse.

Annabi Postma. Roofbaro f Landsvaderno Verhaae ?Di n va l Vergelege Willen ne m r StelAdriaade .n Somerset-Weva n s (Zuid-Afrika), Annabi Uitgewers, 1995. Willem Adriaar Stede l n nva was sinds Jan van Riebeek (1652) de negende gouverneur van Kaap de Goede Hoop in Zuid Afrika en voordien van 1686 tot 1697 eigenaar van de buitenplaats 'Duin en Vaart' in de ambachtsheerlijk- heid Berkenrode. Hij verbouwde hier Zuidafrikaanse gewassen, die door zijn vader Simon van der Stel naar Heemstede zijn verzonden (9). Jeroen Brouwers. De wereld van Godfried Bomans. Amster- dam enz., Atlas, 1998. Eerdere uitgave verscheen in 1982. In dit boek 'nawoorn isee d 1998: Bomans tweede leven' opgenomen. Connie Palmen. I.M. Amsterdam, Prometheus, 1998 romann Ee . ,

29 maar eigenlijk een persoonlijke 'In Memoriam' biografie, gewijd aan haar leven met Ischa Meijer. Op de bladzijden 145 en 201-206 komt Heemsted r sprakeete , waaHermae d n ri n Heijermanslaa oudere nd s van Ischa woonden, beiden overleden in 1993.

. GENEALOGIF HERALDIEN EE K Doopboek Gereformeerde Gemeente Heemstede 1771- 1811. c. Werkgroep Genealogisch Computergebruik Kennemerland (NGV), afdeling Kennemerland. 1997. Deel 4. Gegevens uit het R.A.-Noord- Holland in Haarlem. Bevat namenregister. Voorkomende geslachten: Bergn de Arps n , DollemanVa , , Geerling, Groos, Hageman, Hoore- man, Van der Horst, Van Keulen, Korthals, Van Leeuwen, Peschar, van Thiel, Topvoort, Van der Vliet, De Vries, Wildering en Wolbers. Huwelijken Burgerlijke Stand Heemstede 1873-1882. 1997. Deel 2. Met o.a. telgen uit de families Van Bakel, Beelen, Van den Berg, Bos, Van Deursen, Van der Eem, Geeve, Hagen, Hendriks, Hendrikse r Horstde n , JansenVa , , Kramer, r LindenLeuvende n ,Va , Luiten, Peperkoorn, Prins, Van der Putten, Schabbing, Smit, Van Tongeren, Van der Veldt, Willemse. Huwelijken Burgerlijke Stand Heemstede 1883-1892. 1997 Deel 3. Bevat namen Van der Aar, Van Bakel, Van den Berg, Boot, Exceln Bos LennepLindenr n Va , de Va , n ,Va ,Puttenr Luitende n ,Va , Visser, Van der Vossen, Van der Weiden, Wildschut. Huwelijken Gerecht Bennebroe 9 augustu( k s0 2 179 - 3 januari 1811). Boek 10. Met namenregister. Metterwoon in Kennemerland. Uitgave van de Afdeling Kennemerland van de Nederlandse Genealogische Vereni- ging. Haarlem, oktober 1998. 338 blz. Dit boek is verschenen bij het 50-jarig bestaa dezn nva e vereniging n waardevollEe . e uitgavt me e drie inleidende artikelen ovet nam rme herkomse ed bewonere d n va t s uit Zuid-Kennemerland n HeemstedI . e kwame e meestd n e blekers- knechten en -meiden in de 17e en 18e eeuw uit de streek tussen Eindhoven en Weert (de Peel) en verder uit de Kempen, de Meierij, Westfalen, Overijssel en de Zaanstreek. Bijdragen zijn ingezonden door 43 leden, waaronder 5 uit Heemstede en l uit Bennebroek. De genealogieën gaan niet verder teru generaties0 hooguin 1 gt da to 7 t . Vóór circa 1650 blijkt vrijwel iedereen van elders uit het land afkom- stig. Wat Heemstede betreft zijn de gepubliceerde stamreeksen van de

30 volgende familie belangn sva : Adriaanse, Vester, Heems Leuvenn Va , , Var Schootnde , Uitendaa Witlemsen e l . Mede dankzi persoonsn ee j - namenindex is sprake van een onmisbaar naslagwerk voor genealo- gisch onderzoek in onze contreien. Mar Alphenn eva . Aanvullende bronnen voor onderzoek naar het varend marinepersoneel (circa 1600-1850). In: Jaarboek Centraal Bureau voor Genealogie, 1998. Deel 52. De enige vermelde persoon in Heemstede geboren betreft Simon Theodorus van Thiel zoon dominen ee , nva e Simo Thien tussene va ldi n 176n 1e 1794 bijn jaa3 3 aHeemstedn i r e heeft gestaan. In hetzelfde jaarboek word afbeeldinn paginp ee o t 8 a25 beschrijn ge - ving gegeven van de geslachten Crommelin en Van Wickevoort Crommelin laatstgenoemdn va k ta n Ee . e180n familiva t s 9to wa e 1939 ambachtshee Berkenroden va r . t besluitTo . Zoal heee sd r J.A.Bomans eerdeblas on d n schreeri f over de Heemsteedse Zouaven (nummers 39 en 40, 1984), publiceerde de heer P.J.Bussen een lezenswaardig boekje: 'Zouave Heiloon nva , 'Verdediger Rome"n sva uitgavn Ee .n eva onze zustervereniging 'Oud Heiloo' (1998). Belangstellenden kunnen zolang de voorraad strekt deze publicatie voor slechts ƒ 5,- verkrijgen bij de auteur, werkzaam bij de afdeling Interne Zaken (archief) op het Raadhui gemeente d n sva e Heemstede.

Noten (1) Van beide auteurs verscheen in 1998 de publicatie "'t Costelyck Ambacht; monumenten als spiegels van vakmanschap". Een uitgave van het Gemeen- telijk Bureau Monumentenzor Amsterdamn gi . Hierin worde monumen1 n3 - ten in de hoofdstad beschreven.Het rijk geïllustreerde boekje wordt beslo- bouwkundign n lijsva ee t t me n te e terme begrippenn ne . (2) Zie ook: J.G.Kruisheer. De oorkonden en de kanselarij van de graven van Holland tot 1299. Deel II, nummer 921, pagina 396. (3) In de periode 1645 tot 1678 bevat het unieke boek 162 bladen van in zijn tijd beroemde dichters, geleerden en kunstschilders. Bijdragen van o.a. Jacob Cats Vondeln , de Joos n va ,t Anna Mari Schurmann va a , Jacobus Revius, G.J.Vossius, D.Heinsius, Barlaeus, Constantijn Huygens en uit Haarlem de dichter Franciscus Snellinx (1627-1669). Verder tekeningen grotn va e kunstenaar Rembrandts sal r Hels ,r Neerde Flinckde n t n va , Va , Spaarnestae d t enui e Brayd n .dJa t huisjDi (4e) moes 197n i t 1 wijken voor servicefla e Rozenburgh''D t . t boekj he M.Verkaik n k eva oo e Zi (5). 'Een grafzer Lissen ki geschiedenie d ; s van Willem Adriaan van der Stel'. Bennebroek, 1993. Hans Krol

31 Armenzor Bennebroen gi k Dee3 l

De halve collecte We komen nog even terug op de afspraken, die de ambachtsheren van Heemstede en Bennebroek in 1656 maakten over de halve armencol- lecte in de Gereformeerde (Hervormde) kerk van Bennebroek (zie eerste artikel). Het heeft tot in de Franse tijd, eind 18e eeuw, geduurd voorda enigr e t e bewegin situatie d n t g179i eme 7 kwam n e heef t To t. diaconie d e kerBennebroen d kva n eva halve kdi e collecte getrouw aan Heemstede afgedragen. Na dat jaar vond men het in Bennebroek tijd worden om te proberen van die verplichting af te komen. Om te beginnen stopt zonden eme r commentaa afdrachte d r vragep O . n ne opmerkinge e kerd n Heemstedi kn va n e werd nie f ontwijkeno t d gereageerd eerste di n lanI .es Fransejarene on dd n t vooi t t da , nrhe he zeggen hadden, gebeurde er zoveel, werden er zoveel regels en gebruiken gewijzig Bennebroen afgeschaftf i do n me t da ,k goede hoop p annulerino lano d z ha l ga f geledewijzigint go he n n va ggeslote n "herenaccoord". Belangrijk daarbij was de vraag wat er zou overblij- ven van het "Regt der Heerlijkheden", dat wil zeggen van de zeggen- ambachtsherene schad n pva . Mogelij t rechda u t zodanikzo g worden ingeperk f afgeschafto t overeenkomse d t da , 165n va t 6 automatisch zou gaan vervallen. Dit laatste bleek niet het geval.

Kerkzegels van de Hervormde Gemeenten Heemstede en Benne- broek.

Eerst in 1807 werd een oplossing, een minnelijke schikking, bereikt. De ambachtsheer van Bennebroek, dat was toen Gerrit Nutges, en de

32 ambachtsvrouwe van Heemstede, Johanna Maria Dutry, kwamen toen overeen, dat de overeenkomst van 1656 als vervallen zou kunnen worden beschouwd indien de kerk van Bennebroek een bedrag ineens van f 600 {voor de niet betaalde halve collecte over de periode 1797 - 1806 Heemstedn )aa betaleu ezo voortn ne overdrageu szo n3.00f 0 2Vfe% schuldbrieven NWS (als afkoop van de plicht tot toekomstige afdrachten) gebeurdo z n E . e het. Zowaar geen goedkope schikking voor de diaconie van de kerk in Bennebroek. De band tussen de diaconieën van de beide dorpen was daardoor wel definitief verbro- ken.

Uit bewaard gebleven financiële overzichte e diaconid n n va n va e Bennebroe ke afdrach e d halvblijktd t n da e, va tcollect l steedwe e s "zuinig" was berekend. Men nam alleen de ene gebruikelijke collecte in de normale zondagse kerkdienst in aanmerking. Andere meer bijzondere collecten, collecten in avondmaalsdiensten en bidstonden, opbrengsten uit armenbussen en natuurlijk ook losse giften liet men bij de berekening van het aan Heemstede verschuldigde bedrag buiten beschouwing t e afdrachtebedrad He e Heemsteeds.n d va gn aa n e diaconie werd zodoende een beetje in toom gehouden. Of in Heemste- de de afdrachten uit Bennebroek vanwege het grotere aantal armen op de grens met Haarlem steed nodig gebleven waren (een belangrijk argument 165n vooi e d r6 gemaakte afspraken nies i ) t bekend.

Financiële middelen In de archieven van de ambachtsheerlijkheid Bennebroek en van de Gereformeerde kerk aldaar vinde e weiniw n g documenten ovee d r diaconi eerste d n ei ezelfstandigheie d jare n nva s t dorpi t he n He . dva daarom niet duidelijk of bij de afsplitsing van Heemstede een deel van de in eerdere jaren aan de diaconieën toegekomen kerkelijke goede- ren, zo daarvan in Heemstede sprake was, naar Bennebroek is over- gekomen t zie r naae He .t re diaconi d uit t ,n Bennebroeda va e n ki begonnens i legn s ee 165eka t aantan 6me Ee . l jaren later, toee nd inkomsten gingen stijgen, onder andere door bijzondere collecten, door t kerkhoarmenbussehe p n dooo e kere f d n rke n giftenaa n , gingen er overschotten ontstaan. De diaconie kreeg daardoor gelegen- heid tot fondsvorming, tot opbouw van enig vermogen. Men deed dit door in te schrijven op de 2Vè % leningen NWS en door andere rentegevende beleggingen t bijzondehe n I . a ontvangsn r enkeln va t e grote legate erfenissent nui , b.v .1.00f Annn 0va a Christina Sohiee rd

33 Vermandois, klein-dochte Adriaan va r n Pau daarton wme Jr.n e,ko over gaan e inkomsteD .e diaconid n va n e verruimde s gevolal n g daarvan belangrijk. Men kon daardoor de kerkelijke armen op een minder zuinige wijze hul n bijstanpe d bieden.

Gerard Pauw en zijn familie op schilderij van Daniël Mijtens uit 1654. e beidd k e Oo armenschalen kwamen langzaa n ruimee maa d n i r geldmiddelen collecte opee D d . t n eschaame ln doo te t dor s he r pwa eerste een regelmatige inkomstenbron. Voorts kwamen er ook voor de belangrijkn da n schalee u n eo ngiftez collectebuse n d binnenn da n E . - sen (de bossen) in het dorp, in de cafe's en in het Regthuis. De inzameling van geld en goederen voor de armen in het dorp leefde. Er wagoen see d voor besefe armee t rd da , n gezorgd moest wordens Al . bijzondere inkomsten voo e schaled r n vondewedn ee : gel t - nwe dui denschap, opgelegde boeten, afkoop benoeming tot schaalvader e.a. En dan was er de impost op sommige goederen (turf en brood) en de opbrengs verkooe d n tva p doo Schoue rd bepaalden tva beslan i . gbv , genomen goederen. Ook dat gaf weer inkomsten voor de schalen. Door al die inkomsten was de financiële positie van de schalen in de eerste eeu18 we d goe helfn dva t geworden renteopbrengstee D . t nui beleggingee d n waren zelf s opbrengse hoged n periodieke d da r t ui t e

34 schaal-collecten lang deure sd financiëe t d .t he Omdan me t nva he t dor jaree p di zel nn i fminde r rooskleurig gestel s leenddwa Geree ed - formeerde schaal zelfs geld aan schout en schepenen. In 1730 werd, in overleg met de ambachtsvrouwe, het gehele op dat moment be- schikbare saldo van de schaal tijdelijk aan het dorp te leen verstrekt. Het ging daarbij om een bedrag van f 891.14.02. In de loop van de daarop volgende jaren vond terugbetaling, met rente, plaats.

Bijdragen uit de schaal uitgavene D verstrekkingee d , geldn ni , waren aanvankelijk hee- ge l ringpaan Ee .r voorbeelde armn t 1684ee nui en jongeaa : n gegeven f -.2.-; aan arme luiden f -.3.-; mutsen en strikken voor Geurtje, idem schort, kouse n hemdene f n2.18.08 .n soorGeurtjee s t maatwa e - schappelijk werkster. In een finacieel overzicht van begin 1700 lezen we: "voor een arme kraamvrouw, met haar man en twee kinderen hier geherbergt f 11.04.-". In later jaren vergde het onderbrengen van enkele wezen en volwassenen buiten het dorp belangrijk grotere bedragen. Ook kostgeld voor wezen, die in het dorp konden blijven, ging oplopen. diaconiSamee d Gereformeerde t d n nme eva e kern ke de R.K. statie Vogelenzang, waarmee goed werd samengewerkt, konde t algemeet e he dorarmed n he n i pn i n n gesproken goed verzorgd worden.

Medische verzorging Ee lastene nd dee doon e lkerkeva di ,e armenschalerd e d n ne n werden gedragen vloeide voort uit ziekte of hield daarmee verband. Kon een gezin vadeee t n ui rnie r veelae t s werkenlwa gee n nda , arbeidsinko- men. Daarbi e geneeskundige kosted d j n g kwameva nno n da n e behandelin medicijnene d n ge voorhandee d t Ui . n archiefstukken blijkt niet t zic Bennebroeda n ,hi k echte epidemieën hebben voorgedaan. Wel vielen er begin 18e eeuw enkele slachtoffers door de cholera, die toen Holland teisterde. De ziektekosten bleven daardoor in Benne- broe zieken(gast)huin kziekn t ee beperktnodi ee n he t ei s gda Wa . s moest worden verpleegd en/of specialistische hulp (in Haarlem) nodig liepen was da kostee , nd n soms sne. op l

De eerste aantekening, die we over medische verzorging in Benne- broek vonden, is uit 1677. Ambachtsheer Adriaan Pauw Jr. gaf in dat jaar toestemming aan Cornelis Arisz. Avenhorn, meester chirurgijn, n (medischeee ) Reee winked e openenn kt aa l r zijE .n aanwijzingen,

35 dat er voordien ook al een dergelijke winkel was. Volgens de acte van consent moest Avenhorn zijn dienste ingezetenee d n naa Bennen nva - broek aanbieden en zich daarbij "goed" gedragen. In 1681 werd aan Cornelis Harscamp toegestaan een chirurgijnswinkel te openen. Het

Bovenzijde zilverende van armenschool Bennebroekvan (1746). Rond het gemeentewapen van Bennebroek zijn de woorden "Ge- denkt den armen" gegraveerd. staat er niet bij, maar hij zal toen de winkel van Avenhorn hebben overgenomen. Jaren later treffe e Hendriw n chirurgijs kal Rij n maa n vat dorp schreenj he Hi . 174n i f ambachtsheen 3aa r Wille Bruine md , dat hij wegens het overlijden van zijn vrouw in behoeftige omstandig-

36 hede s komenwa e verkerennt . Zonde zijj rhi n hul u vijpfzo kinderen niet langer kunnen onderhoude n opvoedene n n j ee vroe Hi .m go jaarlijks tractement sommign I . e andere t practicabeldorpedi s nwa o z , schreef ambachtsheee hijD . r pleegde "breed overleg" t rapporthe n I . , dat daarover werd uitgebracht, lezen we het volgende voorstel: geza- wordem he r jaan pe nraa betaald0 t melij7 he f l n kza wetee va t ; 5 1 nf (Gereformeerdee d n va kerke d 0 2 n f . va dorp n 5 1 va ) f , 0 schaa2 f n le de diaconie van de kerk. Er waren aan deze toezegging wel enkele voorwaarden verbonden. Rijm moest arme mensen in het dorp voortaan gratis behandelen. Alleen medicijnkosten moch rekeninn i j hi t g bren- gen. Rijm ging gaarne accoord j toondhi ; e zich verheuge d t me d aangeboden regeling. Chirurgijn Rijdoon mka r deze afsprakee d s nal eerste echte gemeenteart Bennebroen sva k worden beschouwd.

Op 11 juni 1773 benoemde Johannes Nutges, die toen de am- bachtsheer was, Hendrik van Beuningen tot chirurgijn. Behalve de vroedvroun chirurgij ee t dor toer k he e ps n oo i nwa w werkzaamj Zi . had een jaarcontract. Voor sommige van haar werkzaamheden klopte zij voor een bijdrage aan bij de kerken of bij een van de armenschalen. In 1816 werd Matthijs Konin s nieuwgal e chirurgijn aangesteldj Hi . was door de artsen Bernard, medisch dokter, en van de Wissel, stads heel vroedmeestern e - , bevoegd verklaar e "beoefenind t dto e d n gva wetenschappen, welker kennin plattelandsheelmeesteee j bi s r gevor- derd wordt". We zien daarin, dat een chirurgijn als plattelandsarts, als dorpsdokter, een trapje lager stond dan een arts in de stad.

Armenzorg centraliseren? zije nW inmiddele eeu19 we d aangeland n si Franse D . e ronn tijdva d de eeuwwisseling had veel beroering gegeven. Ook de armenzorg kreeg nadrukkelijk de aandacht. In de "Staatsregeling voor het Bataaf- maar7 volk2 e s n t" va 179 8maatschappije "D leze : nwe , bedoelende in alle e welvaard s alln eva t haare leden, verschaft e arbeid n aa d nijveren, onderstan e onvermogenden...d n aa d e overheiD " d wilde zics nadrukkelijhdu e armenzord t me k g gaan bezig houden. Enkele jaren later deed Koning Lodewijk Napoleo Nederlann ni n pogindee g de armenzorg, die landelijk gezien nogal inefficiënt werkte, en nog altijd in hoofdzaak berustte op liefdadigheid van particulieren en kerkelijke organisaties, naar Frans voorbeeld te centraliseren. Hij nam n aantaee l maatregele daartom o n e koment e . Veelj succehi d ha s daarmee echter niet r kwameE . l enkelnwe e nuttige regel t standsto .

37 mocho Z t geen uitkering meer worden gedaa mensen naa niee ndi t wilden werken. Bedelarij, die zich steeds meer ging voordoen, werd strafbaar gesteld, enz. Tot echte centralisatie van de armenzorg kwam het echter niet. De verdere plannen en voorgenomen maatregelen

De zilveren armenschool Bennebroek.van beugelde de Op aan onderzijde lezen we "Schaal tot Bennebroek 17 3/8 64".

ketste n Nederlani e nd voorap o d f a heersendl e individualistische opvattinge t gebrehe medewerkinn p ko aa n ne degenenn gva e d e di , kerkelijke armenzorg beheersten. Men wenste geen inmenging van de Staat n Christelijk. ee Liefdadighei s al n eme opdrachtt g he dza n i e di , bijzonder aan de kerken was voorbehouden.

38 In Bennebroek veranderd bijnk periode di oo a n n i niets er da e e D . beide armenschalen bleven werken als voorheen. De diaconie van de Gereformeerde kerk veranderde ook niet van opvatting, d.w.z. voor de arme lidmate kere d kn wild nva vanuin eme kere d t k blijven zorgen. Evenzo de Katholieke kerk, die door de komst van de Fransen gelijke rechte vrijhein ne verkregend dha . Doorda Bennebroekse d t e katholie- ken nog onder Vogelenzang bleven ressorteren, was er in Bennebroek (nog) geen kerkelijk armbestuur e verzorginD . e katholiekd n va g e armen was dus in belangrijke mate nog een zaak van de katholieke schaalvaders. Wat op valt is, dat het van 1795 af in Bennebroek niet meer vanzelf- e benoeminsprekend t e schaalvaderda d , n is d va g n zaan ee s va k alleen de ambachtsheer is. Weliswaar ging het ook tot dat jaar voor de ambachtshee keuzn ee twet eui m ro e genomineerdenn i s , maawa t rhe de praktijk vooral een "onderonsje". Van 1795 af kregen de inwoners vat dor t meenhe pwa r inspraak 179n I . . hieldemiddagn 6bv ee a nn - godsdienst in de kerk de stemgerechtigde mansleden een verkiezing voo "kiezern ree voon " e nominati e rd Gereformeerde d n eva e schaal- vaders. Het ging er dus om, dat iemand (de kiezer) moest worden aangewezen e genomineerded t ui e di , n keuzee n e mocht maken. Aangewezen werd de ambachtsheer; niet het gemeentebestuur (schout en schepenen), zoals elders wel voor kwam. In Bennebroek verander- eigenlijks du r e e d niets.

e eeuOntwikkelinge20 wn e e 19 e d n ni zeventiende Ind achttiendn e e eeuw, waarove hiervooe w r r vooral schreven, kwam er dus weinig verandering in de gang van zaken. De armenzorg bleef voorae n particulierkerke d va n zaa n ee n l ne kva e initiatieven en instellingen. In Bennebroek dus de kerken en de arm- of schaalmeesters.I e negentiendd n e eeuw kwa r meeme r invloen e d toezicht van de overheid. De patriottische beweging had al voor 1795 ideeën geopperd om de armenzorg in zekere mate uit de kerkelijke en particuliere sfee halene t rroerige d n I . eFranse jared n neva tijd (1795 - 1813) werd geprobeerd deze ideeën nader uit te werken. Tot echt strukturele oplossingen kwam het echter niet. Het in 1816 tot stand gekomen Algemeen reglemen e Hervormdd n va t e kerk bepaalde onder andere burgerlijke d t ,da e overheid inzage mocht hebbee d n nva boeken van de kerkelijke armbesturen en van de particuliere instellin- gen, dus ook van de armenschalen. Hier en daar verzette men zich 39 tegen deze overheidsinmenging e Bennebroeksd n I . e archieven vin- jaree di n i jaarlijkse w n de e opgave aantallen nva n bedeelden va n ne uitkerige geln goederen nva de n door zowe kerkee schaalvae d l d s nal - ders verzen Va . t tege t verstrekkenhe informatin n va overheie d n eaa d blijkt in Bennebroek dus niets. De in die tijd getroffen overheidsmaat- regelen tonen aan, dat er landelijk steeds meer aandacht kwam voor e e armepositid d n n voo e nva ee wijz d r e waarop voon werhe r d gezorgd.

M. Verkaik (slot volgt)

'Het interview'

In n molenaar...... gespreee t me k . De heer H.H. Hoeker werd in 1912 te Heemstede geboren als oudste van zes kinderen (allemaal jongens) in het molenaarsgezin van vader en moeder Hoeker. Op zijn vijftiende verliet hij voor enige tijd het ouderlijk huis aan de molen om in Wageningen aan de vakschool 'Maalderij en Bakkerij'de opleiding voor molenaar te gaan volgen. Op zijn zestiend molee d n t i diplom nk ehe teru keerdt za p n me ga e o j ehi daar begon zijn arbeidsintensief leven. Precies vijftig jaren r heefe j hi t zijn beste krachten aan gewijd. Al in het jaar 1535 is er sprake van een korenmolen in Heemstede, t belemaa Haarle he n viee offe n gn va di rte l aa r 1573mn i . Sindsdien was er geen korenmolen meer in Heemstede tot Cornelis Pieterszoon van der Kade, molenaar te Rijnsaterwoude in 1650 aanbood een nieuwe koren- en grut(=gort)molen aan de Glip te bouwen. Cornelis s echtewa r niet kapitaalkrachtig t genoebedrijhe m fgo geheel zele t f financieren, zoda geldj hi t moes theee Heemsteden d lene n va r nva . Bovendie n dezaa n e jaak 6 moes heeel ƒ rj rhi t offeren voot he r zogenaamde windrecht. Het gebruik van de wind die over de heerlijk- heid Heemstede woei kwam alleen toe aan de heer van de heerlijkheid. Cornelis moest steeds opnieuw geld lene verkochn ne 166n i t e 9d molen voo 3200rƒ . Voortdurend zien we daarna de molen van eigenaar verwisselen vanwege te zware hypotheeklasten. Dat het bedrijf echter wel floreer-

40 koopso e blijke d d t 10.010,5ƒ ui t n m va kope e d e 0rdi Cornelis Breek in 1744 betaalde, maar ook hem zien we weer steeds geld lenen. Op 24 maart 1760 ontvangt hij toestemming van de heer van Heemstede om de oude molen door een nieuwe van steen te vervangen; hij vestigt er dan een hypotheek van ƒ 12.000 op. In 1869 is de molen het bezit van de familie Hoeker. De stenen romp va e molend naltijd...... g staano r e t .

molenUwerkde begonhet op toenmet zestienu was; warende wieken van de molen toen nog in gebruik? In het begin van de dertiger jaren draaiden de wieken nog; in 1936 moeste wordee nz n verwijderd r eentje s ewa door e t aangrenzen; rhe - woonhuie d s geslagen t werhe gevaarlijke ds t du , wiekee D . n raakten verteerd.

Vlak voor W.O.I was echter een meelfabriek aangrenzend aan de molen gebouwd en toen werd er, als er geen wind was, eerst met een stoommachine gewerkt steenkoome e di t l werd gestook t ketelhe n -i t huis en een paar jaar later werd er elektrisch gemalen.

41 molen De vanafwas 1869 grootvader;uw bezitin van hoeveel mensen werkten toen?er Mijn grootvader had eerst 3 werklieden in dienst, maar in 1906 werkte mense7 r t mijn e i He n n e . tij 12 d warea r altij e 0 t 1 dn da was een groot complex geworden.

Wat had u uoor taak in het begin? Eerst dee kleink di e voorkomende werkzaamheden, zoals meelzakken wasse e Ringvaartd n ni e eerstD . e jaren t mochnieg mijno me t n k i t vade e naa e beurme d r r g nieAmsterdan i sno t k naae oo d r n me klanten. Later kreeg ik langzamerhand de gehele inkoop als taak. Zo lieverlen va raakt r e k eei ingegroeid.

oudstede Uwas u nadatzoon; vaderuw had eruit staptede leiding? Nee, de taken waren gelijkwaardig verdeeld. We waren met z'n vieren als derde generatie. Er werkten nog twee broers van mij en een neef. Ik kreeg zoals ik zei de gehele inkoop, een broer beheerde de maalde- rij, de andere broer had het beheer over het depot in Amsterdam, de opslagplaats; de neef beheerde transportzaken. Het overige personeel kwam uit de directe en wijdere omgeving.

Stonden die op de loonlijst? . lederJa e zaterdagmidda werr t loouu dhe n l uitbetaalm gd o ha e j d- toen weekloon - , de mensen kregen loonzakjes. Toen mijn vader er nog werkte schonk hij bij dat loonzakje ook altijd een borrel. Dat was echt uniek hoor; dat gebeurde nergens anders. Daar werd één tinnen kroesje voo t door Pien gebruikt he Pien Klaaf rn aa e t aa ga t sn enzJa . .

Hoe lagen de lonen uoor de oorlog in uw bedrijf, in de dertiger jaren? De chef-molenaar had met een 55-urige werkweek ƒ 18 in de week; de 1939n i k i . Zeld ,17 ha toefandere ƒ e trouwded a k ni n i 6 1 3 nƒ 2 ƒ , weeke chef-molenaa d s mee n du , da r rn eige omdaee t n he bedrijt f was. Onze branche had toen al bepaalde C.A.O's. Bij ons bleven ze heel lang werken omda e meez t r verdiendes wa n elderr e da n n e s eigenlijk nooit iemand ziek. In de landbouw - bij de bollenboer aan de overkant - verdienden ze in die periode ca. ƒ 12 + vrij aardappelen eten.

42 In 1936 is de molen ontwiekt.

43 M/at verdiende een winkelbediende in die periode? weeke d n i . 4 1 ƒ . Ca

toen huurlag de Hoe voor arbeidershuisje?een ƒ 3 in de week.

Deelde u ook in de winst van uw familiebedrijf? crisisjaree Ind n werd helemaal niet over winst gesproken allees wa nt ;' maar zaak dat de boel bleef draaien. De bakkers, die elkaar het licht in ogee d n niet gunden, voerden broodoorlogen.

Waarom waren die broodoorlogen? De mensen hadden in die crisisjaren geen geld. Het stikte van de werkelozes niewa t r eene n s e nsteun , alleen zogenaamde armoe- bestrijding, waarmee ik bedoel dat ze soms bij de gemeente of bij de kerk konden aankloppen. Omdat de mensen toch moesten eten kreeg bakkere d j bi concurrentieslage e sdi j .

Hoeveel kostte een brood in de crisisjaren? De prijs van een brood was toen 5 è 6 cent. Voor 100 kg. tarwe betaalde je ƒ 6 a ƒ 7. Toen ik in 1977 stopte met werken betaalde je . voo t gewich50 ƒ da r a tarwn 0 aa t4 eƒ Had bedrijf crisis-aansluitende uw de de lijden te en van oorlogs- jaren? Ons werk ging door, ook in de oorlog. Wij hadden altijd brood op de plank appelee Wi . n vaar appelee di t n eett , zeggeeenl da n we s e e nz gold ook voor de boeren. Vanaf september 1939 kreeg het publiek broodbonnen (ook melk- en vleesbonnen). Op je stamkaart kon je iedere maand bonkaarten halen bij de gemeente; de mensen werden op rantsoen gesteld. Er kwamen wel schoolkinderen - van alle gezindten - uit Bennebroek en Heemste- de bij ons thuis voordat ze naar school gingen en dan kreeg ieder een sneetje brood mee (zonder beleg). De bakker, die een eindje verderop woonde s grati, on kree sn meegva n paan bakte lee r elkg e da e broden van die mijn moeder dan sneed voor de schoolkinderen. Het gevoetije ddi eenhein groon i va l s td wa onde mensene d r . hoeveelheie D e boered n va n d j kochtegraawi e ndi n gin zekep go r momenrantsoep o boeree k d oo n t ne n moeste hoeveelhedee ndi n weer verantwoorden bij de A.I,D.{'k weet niet meer wat die letters

44 betekenden), een controledienst. Regelmatig kwamen die controleurs ook bij ons, natuurlijk ook met de bedoeling om voor zichzelf een zakje meee naame lr hui e kunnet s l eennwe s nemenk oo k i . n Zelbe f aangehouden met een zakje meel achter op de fiets: 'Meneer, wat hebt u daar?' 'Dat is speksteenpoeder voor de billetjes van de kleintjes, tegen schraalheid' controleue .D r doore liem t .

Op welke manier werd het graan ingekocht? Mijn vader ging de boer op, zoals ze dat noemden, graanmonsters trekken. Later nam ik die taak over. Er waren diverse soorten graan. beste D e tarwe kwa Zeelant mui IJpolder e laten d d e t rui Rotterdan I . m n Hoofddore p waren graanbeurzen n natuurlije , Amsterdan i k p mo t Damrakhe . Mijn vader gint paar gme wagen de n naar Hoofddorn pe met de trein naar Amsterdam.

Werd het graan per opbod verkocht? Nee, gewoon handjekla moese j n pe t kijkepartie d f no j schoon wase J . had slordige boeren en je had nette boeren. Bij slordige boeren zat er soms meer stro in de partij dan graan. Dat stro moest er natuurlijk worden uitgehaald maar dat drukte dan ook weer de prijs. arriveerdeHoe bedrijf?graanuw het bij Voor de oorlog werd bijvoorbeeld het graan uit Zeeland per beurt- vaartschipper via de beurs in Rotterdam, waar het gekeurd werd op kwaliteit, door de Ringvaart bij Hoofddorp naar Heemstede getrans- porteerd. Mijn grootvader (de eerste generatie) heeft vlak voor W.O.I de Höckervaart laten graven; die vaart loopt vanaf de Ringvaart naar het bedrijf en bestaat nog steeds. Het graan werd dan uit het schip opgetakel f opgedraaido dt noemden zoalda j swi .

over Datleverancierswas uw kwamenhoe klantenen uw het aan meel? haddee W n diverse meelhandelare s kwame t meeon j he e bi l ndi n halen bijvoorbeeld vanuit Hillegom en Heemskerk en zelfs vanuit Brabant en Friesland, bakkerijemaae d j rbi direkte d n ni e omgeving bezorgdee nw t meelhe . Voo bezorgine d r g ware eine nw d jaren twinti l begonnega n met gemotoriseerd vervoer. Eerst gebeurde dat met een oude Otler met kettingaandrijving. Later rede drie nw laadvermogenn e Fordjeto 2 n sva g k t baaltje0 5 me , n sva (tegenwoordig zijn alle baaltje 5 kg.)2 s .

45 baaltjesdie Moestmet u sjouwen? Alt moesshe t'luienrekn kwame ee konden p da o n wordee e ne nz 'z n 'geluid' omhooggehesehs i t da , , maa haddej wi r n onder anderek noo een klant, een bakker, in de Schoolsteeg in Haarlem en in een dergelijke nauwe steeg moest je met zo'n baal van 50 kg. op je nek 100 meter sjouwen en dan nog de trap op naar boven. In november decemben e drukke d s erwa periode speculaase d , bankettijdn -e n Da . draaide s nacht' e n w zondags k s doooo n e r .

Hoe waren doorgaans uw werktijden? Normaa. 7 t to l7 werkten va e nw

Aten de mensen vroeger alleen witbrood, alleen bruinbrood of allebei? Heel vroeger was het alleen bruinbrood; witbrood was luxe en was toen ook veel duurder. Na W.O.H werd gemengd gebruik steeds populairder en nu komen de prijzen voor wit en bruin zo'n beetje op hetzelfde neer.

Voor W.O.II bestondenbranchew u n i l bepaaldea r e C.A.O.'s vertelde hieldWat zo'nu. C.A.O. toenin? Er waren toen een achttal van dergelijke bedrijven hier in de lande. Die hadde vereniginn nee g opgericht werr E .vergaderingep do n ovee d r beloningen gepraa werdee di n plaatsr e tnte e vastgesteld nies twa e J . meer eikaars n concurrenniej elkaako bi t t personeee he j r n e t l weghalen. Had zo'n vereniging functiemeeiprijzende de om ook stabielte houden? bijk t kwada .oo , r me Ja

Kunt u iets over de oorlogstijd vertellen? Ja, nog een anekdote, een verhaal apart. In de hongerwinter reed de stoomtram Haarlem /Leiden vice versa voos werr deuron e E .j rd dbi , grene d du p so Heemstede/Bennebroe specialn kee e halte gecreëerd en waarom? Mensen kwamen uit de stad Haarlem met zakjes graan, ruilee t m no voof a s r molee meelon d j gave t stubi n t nHe e .kto va ndi geeLeiden da n r teru n e menntrame e t d mensege za n si D . n stonden bij onze halte te wachten met hun meel tot de tram uit Leiden arriveerde en reden dan weer naar Haarlem.

46 3 generaties Hoeker op foto uit circa 1918. Vierde van links de grondlegger bedrijf het 1869 in van Hendrik Herman, tevensdie gemeenteraadslid was.

47 Vroeg u ook geld uoor het ruilen van het graan tegen meel? Ja, de maler moest worden betaald; we vroegen 5 cent de kilo voor het malen.

Bent u ook verplicht geweest om brood aan de Duitsers te leveren? t Neehebbeda , niej nwi t gedaan Duitsn . ee Allee e e to r kwa ne n e f ma grootmajoor t naburighe n i e edi ,nonnenklooste r 'Bosbeek geles wa ' - gerd, bij ons in het bedrijf om te vragen of hij Weiszmehl mee kon krijgen in ruil voor een fles cognac. Het toeval wilde dat deze grootma- joor dezelfde achternaam had als de onze: Hoeker. Wij weigerden dat niet.

Hoe kwamen particulieren aan graan? Ze gingen met de fiets langs de boeren in de Haarlemmermeerpolder. Er wer bijvoorbeeln dda d graan geruild tegen laken. zo f so De meeste mensen bakten thui d eiges ha brood nn oventjesMe . , emaille kool f houtfornuizent fornui-o he e kann en s va t e werd n d Aa . gestookt andere d , e kant werd zodoend ebakruimtes verhiwa n e t .

En hoe ging het nu verder met het bedrijf na W.O.II? Zodra de bevrijding kwam en de Duitsers waren afgemarcheerd, e beginnet hebbem o e nnw alle buurtbewoner baaltjn ee p eo s meel getracteerd. jaree d n aa vijftileverantie d t s i gTo gereguleerg eno d geweest me t controlediensten. Langzamerhand schaften de productschappen het bonkaartensysteem af.

Is het bedrijf nog uitgebreid na de oorlog? In de jaren vijftig gingen we in overleg met de gemeente voor uitbrei- dingsplannen. De gemeente had echter iets anders bedacht; ze gingen flats bouwen achter de fabriek. Het duurde niet lang of de bewoners van die flats gingen klagen over stofoverlast in hun huizen. Wij werden verplich ramem o t deuren ne e fabrie d n ni k dich houdee e t td t nme gemeentelijke mededeling: 'Voorda e driw t e jaar verdee r d zij s i n fabriek verdwenen'. Twintig jaar touwtrekke e gemeentd j bi n n e e ineens, in de zeventiger jaren, mochten we wél uitbreiden. Toen moest de hele fabriek worden gemoderniseerd en dat was financieel niet haalbaar. Er waren intussen walsen aangebracht.

48 Wat zijn walsen? Vroeger werd er met stenen gemalen in die zin dat je een onderste steen had, 'de ligger' en over de 'ligger' liep de bovenste steen 'de loper'. In de 'loper' zat een opening en daar viel het graan in. Daarna kree walsene d e gstondej e kastn Di . draaideee r E .n n i n twee schijven tegen elkaar in, één horizontaal en één verticaal en daartussen viel het graan.

Wanneer fabriekde is definitief dicht gegaan? Eind geproduceerdjareg were no to nr de n tachtig da t To . . familie?de moment Wasbedrijfdat van het op nog Het was nog familiebezit, maar doordat we niet meer konden uitbrei- den moest het van de hand worden gedaan. Ik was in 1977 met pensioen gegaa toen ne n eind jaren tachti fabriee gd k dicht ging moest t toenmalighe e personeel naar ander werk gaan omzien.

De stenen mole e buitenmurerome d d n n npe va fabriee d n nkva staan altijd.....g no r e . Inderdaad verhuurs i t he ,divers n daa e kunstenaars.

Henk Rietbroek

49 Serie over Historische Orgels: Heemstede R.K. Sint Bavokerk

De eerste kerken De voorganger Heemsteedse d n sva e St.Bavokerk stonde hoee d p kno van de huidige Herenweg en de Meijerslaan in de voormalige Heerlijk- heid Berkenrode die voorts begrensd werd door de Leidse-vaart en de Zandvoortselaan t landgoeHe . d Berkenrode, dateren e X1IId t C ui d eeuw, waarvan slecht t fraaishe e land-en koetshuis reste boeiens ni d beschreven in de monografie De Geschiedenis van de Heerlijkheid Berkenrode door G.van Duinen, uitgegeven in 1957 bij de Vereni- ging Oud-Heemsted e- Bennebroek . Hoofdstuk geschiedeni e VIId kerken gewijs K n i I R aa e n s d i e , n sva vermeldt dat de eerste kerk - gebouwd aan het einde van de XVIIe eeuw "ee- n zeer laa bedompen ge n gebouw" hout opgetroks ui , wa t - ke dreigdn ne stortene t n ei architeke D . t H.H.Dansdorp l ontwier p po dezelfde plaat n eenbeukiee s g stenen kerkje waarva 181n ni e 7d eerste steen werd gelegd.

eersteHet orgel t kerkjIdi n e wer n kleiee d n n zgnorgeee - .l kabinetorge7 t me l register ingebruis- k genomen, vervaardigd door Pieter Teeves, mees- terknecht bij de bekende Amsterdamse orgelmaker Johannes Strümp- hler. Doo geringe rd e capaciteit blee t orgeltjekdi , zelf uitbreidinga sn , op den duur niet te voldoen.Het had één klavier en -waarschijnlijk- onderstaande dispositie:

' ' 8 8 VioHolpij gambi d l pe ' 3 ' 8 QuinBourdot n Fluit 4' Mixtuur III uitbreidina n Vo' ' 8 16 x{Bourdo human) g? na

tweedeHet orgel eveneene d n Aa Amsterdat sui m afkomstige orgelmaker Leonarn dva Brinn de k (1761-1831) werd opdracht verleenn boue ee d n t wva dto nieuw orgel t kabinetorgeHe . 2 werl d dooingenomem he r n i n e n minderin e aankoopprijd p o g s gebrachtn Brinde kn heefVa n . ee t

50 Engelenkoppen nog zonder restauratie-"make up". groot aantal instrumenten van goede kwaliteit afgeleverd, waarvan er enkele nog in originele staat bewaard zijn gebleven waaronder het dezn orgei t e da lafleverin g beschreven t Parochieboekwordthe t Ui . :

"Het orgel vervaardigdis 1833in betaalden hoofdzakelijkde uit opbrengst zitplaatsen inkomstender koorder het en op boetes en van koristen".de

51 De dispositie van het nieuwe orgel luidt:

Manuaal I (Hoofdwerk) Manuaal (Onderpositief)II Bourdon, bas+disc. 16' Bourdon 8' bas+disc. Prestant 8' Fiool d'gamb' a8 Holpijp 8' Prestant 4' Octaaf 4' Flui' t 4 dous Fluit 4' Gemshoor' 2 n Quintfluit 3' Sesquialter II disc. Octaaf 2' Mixtuur l1 II-III Cornet, discant 4'IV Trompet ' 8 bas+disc.(vanaf ±1880}

Manuaalomvang C - f" Pedaal g aangehange- C hoofdwern naa k Manuaalkoppel gedeeld in bas en discant

De orgel kas Het pijpen-aanzicht is traditioneel driedelig; een halfronde middento- ren geflankeerd door gedeelde tussenvelden en twee spitse hoekto- rens. De middentoren gesierd met een gestileerde lier, de beide hoektorens door siervazen. Een bijzonderheid is het fraaie en merk- waardige soffiet dat onder het basement over de volle breedte van de bovenkas loopt: vier witte, mooi gesneden gevleugelde engelenkopjes t koor-orgehe {alj Oude bi sd n e lva Ker Amsterdame kt daarondet )me r een bande-rolle waarop in gouden letters het tijdvers: LaVDate eUm eXVLtantes CantlbVs aC organls m LoofHe t juichend met gezangen en orgels

waarva hoofdlettere nd s Romeinse cijfers zijn die elkaaj ,bi r opgeteld, t jaartal!83he 3 opleveren t jaahe ,r waari t orgenhe l gereed kwam. Voorts trekken het houtsnijwerk van de vleugelstukken en de blinde- pijpwerhet rinvoede g aandachtvan tde k bove aan nen . Ronduit schitterend werkt de combinatie van de kleuren rood, goud, grijs en t ondefinieerbarhe et pijpwerk blauhe n wva .

In 1837 werd de kerk vergroot waarbij het orgel gedemonteerd en op andern ee e plaat kere d kn si herbouw t dgeluidsvolume werdhe m O . ,

52 dat aan de krappe kant bleek te zijn, te vergroten werd daarom een aantal pijpen opgeschoven. In 1854 plaatste Matthias van den Brink, die zijn vader in 1833 was opgevolgd vrijstaandn ee , e speeltafel zoda organiste oude d td n ei e di , situatie met de rug naar het altaar zat thans het liturgisch gebeuren met t altaa zichvolgenhe n p ko ro t . Achteraf bleek deze vrijstaande speel- tafe n e langeerstd ee l n ei e reek e wordet s nj dez bi zoda ee w t opstelling, althan Nederlandn i s n unicuee n mva , mogen spreken.

danigDe verwaarloosde speeltafel, circa 1960, "graffiti"met van de koorjongens.

De huidige kerk Inmiddels bleek ook de vergrote kerk van Berkenrode te klein gewor- den en werden plannen gemaakt voor een nieuw Godshuis. Daartoe

53 wer architeke d . MargryJ t 3 uitgenodig nieuwe d e ker e ontwerkt - pen. Het werd een bouwwerk in neo-gotische stijl en kwam gereed in de jaren 1878 -'79. En al kwam deze kerk dan niet 'op' Berkenrode te staan, men bleef spreken van de parochie Berkenrode. De kerk maakt, mede door het riante voorplein - vroeger gesierd door Heilin ee g Hart- beel t uitgestrektdme e arme imposantn ee n- e indruk. Helaas zijn tijden n restauratiee s viee ed r pinakels welk klokkene ed - verdieping bekroonden wegens geldgebrek niet herplaatst. t orgeHe l werd doo Amsterdamse d r e orgelmaker J.J. Ademe d p ao westelijke koorgalerij geplaatst en bij die gelegenheid uitgebreid met n nieuee w trompetregiste t Franme r s klankkarakter (doo t zanghe r - koor van de kerk bijeengespaard.JUit het parochieboek: "Onder de Heilige Mis deed zich voor het eerst het orgel horen hetwelk oudede uit kerkovergebrachtwas dooren vrij-gevig-de Heerende heidvan zangersnieuween registervan voorzien, thans de volheid des geluids veel beter kon ontvouwen dan zulks in de oude Kerk het geval was". t instrumenHe t ondergin looe jarer d pn de gi n slechts enkele geringe wijziginge kleinn raaktn e nee a een restaurati 195n ei 2 steeds meer in verval. Doordat noc e koordirigent(end h ) noc e organist(end h ) voldoende druk op het Kerkbestuur uitoefenden en het Kerkbestuur zelf er geen geld aan wilden spenderen werd een electronisch orgel aangeschaft dat tot aan de grondige restauratie van 1972 dienst heeft gedaan. Die grondige restauratie ging overigens niet van een leien dakje; zowel restauratie- als nieuwbouwplannen, wisselden elkaar gedurende vele jare. naf t verzoeKerkbestuup O he n va k r stelden drs Harstr d v .de J.Jd n li , .va Katholieke Klokken- en Orgel Raad, samen met schrijver dezes in december 196 n rappor1ee p ove o te situati d r e waari t orgehe n l verkeerd welkn ee e maatregelen genomen diende wordet e nt he m no electronisch 'orgel' zo spoedig mogelijk het zwijgen op te leggen. De conclusie luidde: vervang het huidige orgel dat oorspronkelijk voor een veel kleinere kerk is gebouwd door een geheel nieuw instrument dat de veel groter e kann t bestaandruimtaa He .l ewé e orgel zou, evenalt sdi bij het eerste orgel gebeurde door de orgelbouwer in mindering op de prijs kunen worde nkleinern gebrachee n aa e f kero t k verkocht kunnen worden.4

54 Het orgel waa e rapporteurd r n copip doeldeo see u e zo moeten n worden van het koororgel dat door de Utrechtse orgelmaker van Vulpen voo Eusebiuskere rd Arnhen ki m werd gebouw t vooda e rd n de Heemsteeds . Bav eSt a klankkwalitei oqu volumn e t e ideaa zijnu zo l . t voltalligHe e Kerkbestuu bezoen ee genoemdn a n k aa s rwa e kerk zeer enthousias leen e tkostee kd ronn Fl.45.0000,e nva d - geen onover- komelijke belemmering te vinden. t verschijneKorhe t rappora n he t n nva t torge bleehe t l kda vanweg e zijn historiciteit in aanmerking kwam voor plaatsing op de Rijksmonu- mentenlijst en de restauratie door Rijk, Provin-cie en Gemeente kon worden gesubsidieerd. Vanaf dat moment ging de voorkeur van het Kerkbestuur naar restauratie uit. Een en ander betekende overigens wet wijzigingeda l bijvoorbeeln i n d uitbreidin t instrumenthe n gva t me , nam t zelfstandigme e e pedaal-register n pedaalklavieee n e s n va r gebruikelijke afmetingen niet zouden worden toegestaan. Restaureren betekende volgens de Rijks-dienst voor Momumentenzorg in de 70er jaren: herstellen/conservere t bestaandhe n nva t e da concept n va t Da . n wordeprincipko k n oo eafgeweke n val e volgende lezet d t n i n e aflevering waarbi e Nederland d t orge n he j va l s Hervormde Kere kt Bennebroek zal worden beschreven. Nadat de beslissing was gevallen het bestaande orgel te restaureren, e Heemsteedsd wat he s e fotograa n Nelisse s betrokkeTo al f e di n n parochiaa subsidieprocedure nd t restauratieprocehe n ee s begeleidde. Tevens wist hij met een suggestieve fotomontage het Kerkbestuur ervan te overtuigen dat het te restaureren instrument aan de zuidzijde op de begane grond -op een speciale verhoging - een nieuwe plaats zou moeten krijgen5. De restauratieopdracht ging naar de orgelmakerij fa. L.Verschueren te Heijthuysen adviseus Al . r namen Katholieke sd e Klokken Orgeln e - - raad werd de reeds genoemde drs. J.J. van der Harst aangetrokken. Aan zijn keuringsrapport ontleen ik het volgende fragment:

"Het klankbeeld bijzonderis fraai. Uiteraardhet bij moetmen beluisteren bedenken dat het orgel bestemd is geweest voor een kleine ruimte. Desondanks is het een genot te luisteren naar de fraaie prestanten, boeiendede fluiten, solostemmende corneten sesquialter naaren nietde opdringerige Franse trompet". Na de feestelijke ingebruikname van het gerestaureerde orgel op 28 mei 1972 begon Ton Nelissen orgelconcerten te organiseren. Hij presteerd gedurendm o t e he periodn jaae9 ee n r ruieva concerte0 m7 n

55 Het orgel na de restauratie van 1972. te organiseren. Befaamde organisten waaronder Albert de Klerk, Piet Ke Luign ee i Tagliavini trade. Maa korek op r nroo e instrumental n ne e ensembles musiceerden in de goed klinkende ruimte van de Heem- steedse Bavoker mondden ke n radio n zelfi t plaatopnamenn ui se - . Vanwege de teruglopende belangstelling zag Ton Nelissen zich in 1981 echter genoodzaakt zijn aktiviteiten op dit gebied te staken. Wellich zuigkrache d t beide d da t n e va tHaarlems e Bavo-kerket nme

56 hun eveneens regelmatige gratis concerte nl heef - ro hieri ge tn ee n speeld.

Aan Joo n Gooze pva e huidigd - n n begaafde e e organise d n va t Heemsteedse Bavo - gevraagd naar zijn verhouding tot zijn instru- ment:

"Ondanks de beperkingen ben ik er bijzonder aan gehecht en zou het beslist niet willen ruilen voor het orgel waarvan in het rapport sprake was".

1 H.H. Dansdorp 1788-1873 Aanvankelijk Waterstaatsarchitect, werkte - om even bij onze omgeving teblijven - o.a. in Zandvoort waar hij de afgebrande N.H.kerk herbouwd n hiermeee n n goede e ee e e aansluiting e karakterestiekd vont me d e middeleeuwse tore e gelukkindi g behouden bleef t meesHe . t bekend wer dooj R.K e dhi boue d rd n .w St.Jozefkerva k in de dansstraat te Haarlem gebouwd in de jaren 1841-1843 . Deze kerk met de imposante neoclassicistische voorgevel, de schitterende koorbanke n bekene n d geworden orgel door befaamde kerkmusics al i Hendrik Andriessen en Albert de Klerk werd in 1853 tot kathedraal verheve t 1930 e to ingebruiknamn bleed t e n t jaa n da fhe , va r e d n va e huidige bisschopskerk. 2 Het kreeg een plaats in de R.K.kerk te Monnickendam waaruit het inmid- del e onbekenverdwenes i to s g no geblevens t di welkn nto e t lo s . 3 E.J. Margry, leerlinberoemde d n gva e P.J.H. Cuypers leefd n 1841va e - 1891. Veelal geïnspireer eeuwse 13 e d e p Fransdo e vroeggothiek, werkte hij voora t bisdohe n i l m Haarlem (o.ahelaa- e d . s gesloopte- R.K.Spaarnekerk in Haarlem) 188n I . 0 associeerd zict j zijehi nh me broe . MargrrA J.Mn ye . Snickers. Later trad ook de zoon van A. Margry, Jos. tot het architectenbu- reau toe. dienn Me e onderschei4 e makedt n tusse t e orge d e functihe d nn i n l va e Reformatorisch er Rooms-Katholiekeerediensde e di n e t functie e D .d n i e eerste categorie had voornamelijk ten doel de gemeentezang op duidelijke wijze te ondersteunen, bij de tweede categorie was het orgel er meer op gerich t koo he te begeleide t r n c.q e versterken.e Vaticaant 2 t he a sN . Concilie is er duidelijk sprake van een groter aandeel van de volkszang bij de liturgische plechtigheden (en derhalve een orgel met voldoende 'power') t Bavo-orge he foto'e d n k va s Oo l zijn doogemaaktm he r .

Bronnen Naast de reeds genoemde monografie van G- van Duinen: B.J. van Houten pr., Gedenkboek bij het 250-jarig bestaan Bavo Parochie Heemstede Berkenrod e, uitgegeve n 1944

57 drs. H.P.R.Rosenberg De 19e-eeuwse kerkelijke bouwkunst in Nederland Staatsuitgeverij 1972 drs. J.J. van der Harst, brochure t.g.v. de ingebruikname van het gerestau- Brinn reerdde kn orgeeva l 1972 drs. A.H.Sijmons, Beschrijvingen van Ned.Historische Orgels 21.02 Nrd.Holl. Heemstede, RKKerk St.Bavo, onuitgegeven.

Een verdwenen juweel uit de Gereformeerde Kerk aan de Camplaan te Heemstede

t Heemsteedshe t To e orgelbezi helaan ka t s niet meer gerekenn dka worde t kabinetorgehe n n 177i t 7 da l werde d gebouw n aa n e d Utrechtse orgelmaker Gideon Batz - telg uit het roemrijke orgelge- slacht- BATZ (o.a. Domkerk Utrecht) wordt toegeschreven.

Een veel verplaatst orgel

Bouw 177 7, eerst e eigenaar J.H. Tissel. In 1816 word t orgehe t l geveil gaan de t naa Evangelisce rd h Lutherse Ker e Beverwijt k k vanwege aanschan nieuee wn va orgef l aldaar, koopsom Fl.236,10

In de Oprechte Haarlemsche Courant van 9 augustus 1875 wordt het te koop aan-geboden en op 13 augustus van dat jaar publiekelijk verkocht t orgeHe . l brengt F1.310, , kopeop - r onbekend t orgeHe . l Hervormde d 190n n i s va 5 wa e naae Ker Ze rWij e k t n Medenbli kaa k overgeplaatst, eeveneens vanwege aanschaf van een nieuw orgel.

58 Het kabinet-orgel 1777uit Gideon Bötz.

In 1939 kreeg de Gereformeerde Kerk van Heemstede het orgel in bezit, vermoedelijk vanuit Medenblik. Het stond in de houten hulp- t betrekkekerk. t he nieuw j he Bi 1 n eva n kerkgebou n 195wi e {d 7 zogeheten Pinksterkerk) achtte men de kleur van het instrument niet in overeenstemmin t modernhe t gme e interieur t instrumenHe . t waarvan toen nme vermoedelij waarde kd e niet besefte werd daaron ee n mva witte verflaag voorzien.

59 t huidigkomse Bihe d j n va te Pinksterkerkorgel wer t Batzorgedhe n i l 1966 voor R.5000,- verkocht aan de Nederlands hervormde Koepel- kerk te Purmerend. Daar heeft het tot aan de sluiting van dat kerkgebouw voo Protestantse rd e erediens 197n i t 1 dienst gedaas nal koororgel. Nadat deze kerk voo Hervormde rd e eredienst werd gesloten kreet ghe orge n plaat Gereformeerde ee l d n si e Singelkerk, eveneen Purmen si - rend, waar het twee jaar in gebruik is geweest.

Uiteindelijk eindigd zwerftoche ed t uniekdi n eva t instrumenn ee a n - t grondige restauratie doo firme rd a Flentrop raadzaa198e d n i 0 n - lva t voormalighe e Stadhui Purmerenn sva twea dn ewaa éé maa t r rhe pe l jaar wordt bespeeld.

t instrumenHe t heef klavien t onderstaandéé t me r e dispositie,

Prestan * discan ' 8 t * ' Octaa2 f Holpijp 8' * Sexquialter II ** discant Octaaf 4' bas+disc. Tremulant * ' 4 Fluit

Omvang: manuaal C - f", Pedaal (aangehangen) C - f * Voor deze registers gebruikte Batz ouder pijpwerk 2 3 ** Thans gesplits Quinn i t Tertn 2 5 /t/ e 3 sl

1 Door bemiddelin heee . Swagermad D rn gva nlidmaa- Gerefore d n va t - meerde Gemeent n enthousiasee n e t orgelliefhebbe - rheef t ondergete- kende het in 1943 meerdere keren bespeeld en was diep onder de indruk van de uitstraling van dit bijzondere kleinood.

Bronnen; Gert Oost, De Orgelmakers Batz Een eeuw orgelbouw in Nederland (1739- 1849) pag. 275 e.v. Canaletto 1975 Jan Jongepier, brochure uitgegeven bij gelegenheid van de restauratie van het kabinetorgel mei 1980 .Thans in de raadzaal van Purmerend,

Fotn ZijJa po: Louk Nelissen

60 Het verblijf van Tsaar Peter de Grot Tsarinn ee a Catharinn i aI Heemstede

In VOHB-Nieuwsbrief nummer 59 (1989) schreef ik over de histori- sche woorde tsaae ndi r Alexande Bennebroen i I r k uitspra jul2 ip ko 181 vorstn 4ee g (1), keize.Nó r aller Russen t geslachhe t ui , t Romanov - dat van 1613 tot 1917 over Rusland heeft geregeerd - is in de Hout onder Heemsted p bezoeeo minsteng kda geweestn éé s . Namelijk niemand minder dan Peter I, bijgenaamd de Grote, met zijn gemalin tsarina Catharina (de Eerste, ter onderscheiding van Catharina II). Zij verbleef op buitenplaats 'Hout en Duynzicht in de zomermaanden van 1717 en is acht jaar later na zijn overlijden keizerin van het Russische Rijk geweest van 1725 tot haar dood in 1727. Gatharina, geboren Marita Skavronskaja, stamde uit een eenvoudig boerengezin van Pools-Litouwse origine. Pete e Grotd r e (1672-1725), zoon monarcva n h Alexej, regeerde Ruslan n 168va d t 1682to t zij9nme broe r n nadiee Iwa , s V nal n alleenheerser. Deze tsaar heeft vermaardheid gekregen dankzij zijn poginge Westerse nd e beschavin Ruslann gi introduceree dt doon ne r in 170 hoofdstae 3d verleggee dt Moskon nva u naar Sint-Petersburg, dat hij liet aanleggen als 'zijn venster op de wereld'. Hij legde de grondslag voor Rusland als grotn 'ee e mogendhei t politiekhe p do e wereldtoneel, enige decennia later door keizerin Catharin , bijgeII a - naamd de Grote, verwezenlijkt. Tsaar Peter onderscheidde zich ook door zijn enorme lichaamskracht en moet circa 2.05 meter lang geweest zijn. Als zoon van het barbaarse Rusland kon hij zich boers, bandeloos en wreed gedragen (liet bijvoorbeeld zijn oudste zoon tsjare- vitsj Alexej op beestachtige wijze ombrengen), brallen en slempen. Daarnaast zich evenzeer diplomatiek gedragen of in intellectueel gezel- schap genieten van filosofische conversaties, muziek, kunst en andere cultuuruitingen. Op zijn eerste reis naar Holland (en Engeland) van 18 augustus 1697 tot 3 juni 1698 verbleef hij vier maanden in een huisje op de VOC-Admiraliteitswerf van Amsterdam om als timmermans- n fregaleerlinee e werkent n t aa g . Eerder verblee j achhi f t dagen i n Zaandam stann i waa t dhe r gehouden Tsaar Peter-huisj n herinaa e - e period nertn di sierkwekeri ee n I . ek oo moe j hi tj rond Haarlem

61 bezocht hebben n brie tsaae ee di ft r Ui .Pete Grote d r e vanuit Vyvorg in 1712 schree n prinaa f s Koerakin e Russischd , e ambassadeun i r

Peter Grote.de Anonieme tekening, 1697?uit Rijksmuseum, Rijks- prentenkabinet. Nederland, blijkt namelijk: "In Holland, nabij Haarlem, staan ge- kweekte (dus geen wilde) linden in de zandgrond. (...) Draagt u er zorg uoor zo'n tweeduizend bomenschaffen. te die stuks aan van

62 (...)moeten schipZe het op worden ingeladen wortelsde het met in ballastnajaarhet als dienen,kan zand,van dan verscheept en dat naar Petersburg". Deze bomen zijn met andere voorwerpen naar Petersburg verscheept op fregatten onder begeleiding van een Engels en een Nederlands konvooi". (2). In 1716-1717 zou Peter (intussen gehuwd met Catharina), ingegeven door een ontembare drang naar nieuwsgierigheid, nogmaals West- Europa bezoeken. Nu niet zoals 20 jaar eerder incognito onder schuil- naam Pieter Timmerman (of Pieterbaas) maar met staatkundige bedoe- lingen. Tegelijkertijd maakte hij kennis met vele geleerden en ronselde ingenieurs en bekwame ambachtslieden om in het Russische Rijk te komen werken. Peter de Grote verzamelde voorts allerlei objecten, zoals boeken, kaarten, naturalia, rariteiten, beelden en kunstwerken, voor de door hem op te richten 'Kunstkamer' - een museum en bibliotheee New d kade d n St.Petersburgn i an e va aa k- genooj Hi , t van uitstapjes, waarbij zeile zijp no n jach geliefdn ee t e bezigheid was. Odecembe1 p1 r 1716 passeerd groon ee tsaa e t ed t gevolme r n gva n paa ee n stoe rmeen ee honder vijftin va tn i da r n g rijtuigedma e nd e Republiekgrend n sva . Enkele dagen later arriveerd Nijmea vi j ehi - gen, Amersfoort en Utrecht met de trekschuit in Amsterdam, alwaar tsaae d ontvanges ri stadswonine d n ni Keizersgrache d n gaa zijn nva t vriend, de koopman Christoffel Brants (3). Na een begroeting door de Heren Burgemeesteren in de Grote Doelen nam de tsaar tot teleurstel- linBrantn gva s zijn intre wonine d n ki Solowjon gva w (Soloffihoffp o ) de Herengracht bij de Vijzelstraat, Dit paleisachtige herenhuis 'De vergulde Turkse Keyser', tegenwoordig nummer 527, was gehuurd van Jacob Jacobszoon Hinlopen. Solowjow moest daartoe zijn huis helemaal ontruimen t 'GrooHe . t Moscovisch Gezantschapm na ) (4 ' zijn intree Kloveniersdoelend n ki . Medio januari werd Peter ernstig ziek en diende hij een aantal weken het bed houden. Op 13 februari kwam zijn vrouw Catharin maanan aanee e d,di eerde t prinsjrhe e Paul had gebaard geboorte kort d t kraambea da , n t he n ei overledens dwa . Begin maart voelde Peter zich voldoende hersteld om na 20 jaar de Zaanstree ziene kt , gevolgd door excursies naar verscheidene Holland- se steden en buitenplaatsen aan de Vecht. Op 10 april vertrok hij vanuit Middelburg via Vlissingen en Antwerpen naar Frankrijk voor een langdurig privé- en staatsbezoek, gevolgd door een verblijf van een maan t Belgischhe n di e kuuroord Spa.

63 Hofstede Hout en Duynzigt (Vredenhof)

Dimitri Solowjow, die hoofd was van een Russisch handelskantoor, kon dankzij een Amsterdams koopman waarmee hij sinds 1714 zaken deed tijdelijk beschikken over het buiten van Johannes Baelde onder Heemsted e Haarlemmerhoutd n ei t betroDa . f 'Hou n Duynzigt'e t , later 'Vredenhof' geheten "aan grootee d Heereweg schuin overe d Haarlemmerhout, groot l morgen circa roeden"8 32 altijg (5)dNo . aan de Wagenweg gelegen, sedert de annexatie van 1927 Haarlems grondgebied nadien e , n mede beken atelierwonins dal beeldhoue d n gva - wer Mari Andriessen (1897-1979). J.Baelde (1664-1720) woonde sind sherenhui n 170ee n 8i t stallinsme pakzoldern ge Herene d n saa - gracht in Amsterdam.

Hou n Duynzigte t u Vredenhof, n ,n litho P.J.Lutgersn ee va p o (1844).

Dankzij hande Levane Oostzeekusd e d p lo n e t goedn i t e doen geraakt kocht hij op 12 maart 1710 van de erfgenamen der weduwe van Louis Trip een hofstede 'Hout en Duynzigt' onder Heemstede voor ƒ 5.000,- exclusief ƒ 2.000,- als vergoeding voor overgenomen tuinsieraden en inboedel. Hij verfraaide het buiten en gaf het in de zomer van 1717 in bruikleen aan voornoemde Solowjow, die 'verplicht' was tijdens diens verblij Hollann i f d zijn stadswonin tsaae staane d t f n ra gaa . Vanuit he t

64 huis, gelegen nabi herbere d j g 'Het Dronkenhuisje' noordn me d - ha , oostelijk Hou e zichd naan p t zuidee t o t rhe weste n duinenne e d p no . Tijden t staatsbezoehe s Peten Frankrijkn va aa r k blee tsarine d f e di a- vanwege haar lage komaf niet meereisde naat zijt Fransnme rhe f eho strenge etiquettt Amsterdamshe n i e- e huiSolowjown va s , "maar meestentijds op diens buitenplaats in den Haarlemmerhout" (6). Dat was in de zomermaanden mei tot augustus. De tsarina kon er in de rustieke omgeving tot rust komen na de vermoeienissen van het reizen en het verlies van een pasgeboren baby. Ze wandelde veel in de "wildernisse", ging spelevare t Spaarnhe p no beschiktn e e oven ee r onbeperkte wijnvoorraad e HaagsD . e kunstschilder Care e Mood l r (1656-1738) vervaardigd 171n i e n portre7ee Catharinan va t t Da . gebeurde op voordracht van gezant Koerakin. Op 24 mei liet het Amsterdamse stadsbestuur te harer ere een spiegel- gevecht houden op het IJ, waarbij de jachten die hieraan deelnamen in twee eskaders waren verdeeld. Tegen de avond "voegden de beide Esquaders zich zamen,te maakten eene Vrede geleiddenen Hare Czaarse Majesteit Stad".e triomfn d i a slippertjee n D Peten va s r met Parijse straatmeiden beletten hem niet een tedere briefwisseling t zijnme achtergebleven vrou e wonderhoudent j antwoordddZi . e t e hopen tot haar dood van hem, ook als grijsaard, te blijven houden. In het Heemsteedse buitenhuis vervoegde zich de tsaar toen hij begin augustu t Frankrijui s s teruggekeerdwa k e biograaD . f Troyat schrijft: "Wanneer hij in Holland Catharina terugziet, stroomt hij over van mannelijke tederheid. Zij is de meest bedrogen en meest beminde vrouw ter wereld". Vervolgens gin t echtpaaghe r weer naar Amsterdam waar Peter voor 15.000 gulde t anatomiscnhe h kabine Sebn va t a kocht. Deze apothe- ker bemiddeld aankooe d dooj e d ebi Amsterdamse n d r pva e hoogle- raar Frederik Ruysch bijeengebrachte collectie anatomische prepara- bedragten nte 30.00n eva 0 gulden. Voorts zijn via leden van zijn gevolg talrijke schilderijen uit de oud- Hollandse school aangeschaft Rembrandtn Va . , Adriae Veldee d n n,va Ludolf Backhuysen, Jan Steen en anderen die hedentendage in de Hermitage prijken. Behalve bezoeken aan onder andere de Hortus, de Beemster, Texel en het Loo bezocht het paar diverse malen de lusthof 'Petersburg' van zijn vriend Christoffel Brants, resident (handelsagent) van de tsaar in Amsterdam. Dit met prachtige tuinen in geometrische stijl omgeven landhuis, ontworpen door Simon Schijnvoet s gelewa , - e Vechd gen t aa ntusse n Nederhors Bern de n Nigtevechtg e t (7).

65 Brants is wegens zijn zakelijke verdiensten verheven in de Russische adelstand. De afscheidsaudiëntie had plaats op 31 augustus en vanwe- t noodweehe e g r heef t uitgebreidhe t e gezelscha lateg e da d r n péé terugreis naar het vaderland aanvaard (8). Het vorstenpaar vertrok op het "buitenjagt" over Haarlem en Gouda naar Dordrecht, vanwaar de tsarina weer op eigen gelegenheid verder reisde. Peter de Grote had zijn tijdelijke residentie in Amsterdam in grote wanorde ('ontramponeert') achtergelaten. t overmaaTo ramn va t s Dimitrpi i Solowjo ernstign wva e corruptie beticht tsaae d bevep O n .r zijva l n alle financiële bescheide beslan ni g genomen en heeft men de handelsagent naar Rusland teruggezonden, waa voorgoej hi r ongenadn di e viel. De hofstede Hout en Duynzigt is in 1720 door de weduwe van J.Baelde verkocht aan de Amsterdamse geneesheer Francois de Vicq. Erfgename laatstgenoemdn nva e transporteerde t ondenhe Heere rd - lijkheid Heemstede gelegen buiten op 30 september 1736 aan Isaac Lohoff, koopma Amsterdae nt m (9).

Noten (1) Van A.M.Huikenburg verscheen kort nadien een artikel: 'De keizer aller Russe e Lisset n , 1814', opgenome t boekwerhe n i n k 'Uit Leidse bron geleverd'. Leiden, Gemeentearchief, 1989, pp.476-482. (2) t boekCitaahe t :ui t 'Culturel wetenschappelijkn e e betrekkingen tussen Rusland en Nederland ten tijde van tsaar Peter de Grote. Bussum enz., Thoth etc., 1997, pagina 128. (3) J.F.L.de Balbian Verster, Peter de Groote te Amsterdam. In: Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum, 131-1461919. pp , . J.F.L.de Balbian Verster, Pete e Grootd r Amsterdamn e : JaarboeIn . k Amstelodamum, 1920, pp.31-47. J.F.L.de Balbian Verster, Christoffel Brants en zijn buitenverblijf Petersburg. In: Jaarboekje Niftarlake, 1925, pp.41-48. Deze andern e e publicaties zijdeln nte e gebaseer t boe t feitehe kme p do n maar ook veel (minder betrouwbare) overleveringen van: P.Scheltema, Peter de Groote in Holland en te Zaandam in 1697 en 1717. Amsterdam, 1814, tweede druk 1842. (4) Volgens een tijdgenoot, mevrouw Maria Schaep (echtgenote van burge- meester Hendrik Bicker), stale Russische nd e hovelingen ravens va nal k oo , elkaar, en was bij een bezoek van de tsaar met zijn gevolg niets veilig: "al 't voick is seer morssig en steelen 't goet van malkanderen en sleepen 't elck naer hol,n sy soodat n moetme passen haerp o handens i t ' f o wegh". (5) A. van Damme, De buitenplaatsen te Heemstede... Haarlem, 1903, pp. 117-

66 122. E.J.Haslinghuis, Buitenplaats van Soloffihoff in den Haarlemmer- hout. In: Maandblad Amstelodamum, 1917, pagina 72. (6) J.F.L.de Balbian Verster, Pete e Grootd r e Amsterdat e n 1717mi : In . Maandblad Amstelodamum, 1917 literatuuropgavk oo ,e paginZi . a51 n ei noot 3. (7) In het plaatwerk 'De Zegepraalende Vecht' uit 1719 zijn niet minder dan 12 kopergravures van Petersburg opgenomen. Op sommige van deze afbeeldinge t afscheidsbezoehe s i n augustun ki s tsaae 171d zijn n e r7n va gevolg weergegeven. t bezoee kostehe D (8 n ) knva hebben Nederlan n Ruslandé n vermogeee d n gekost. Deze bedroege 1697-169n i 8 ongeveer 200.000 gulden. Inclusief aankopen bovendien minstens 200.000 roebels, in die tijd ongeveer een- tiende van de (armzalige) Russische staatsbegroting. Ook ten aanzien van het tweede Russische staatsbezoek aan de Republiek is sprake geweest van gigantische bedragen, ook al bedroeg de Russische staatsbegroting inmid- dels ongeveer 9 miljoen roebel. (9) Nog uitgezocht moet worden of het hier - gelet op de voornaam - om een Oostduits verwann ee joo) l eDimitr(? n dwe va t gaa n ida t Soloffihoff.

Hans Krol

67 Nieuwe leden VOHB van juli tot december 1998

Heemstede Hilversum G.J. Ginsel Glahn-Yzen Mevrvo . A . r G.K. Wielenga W.J. Terlouw Haarlem Fam. E.van Wier J. Schoenmakers W.M. Diepstraten R.T. Lamers Bennebroek J. Verschoor Fam. H.E. van Ittersum Fam. W.val nPe W. v.d. Berg C.P.M, van Empelen A. van Dijk

Een oude gedenksteen

Mr.J.van Lennep en H.ter Gouw berichten in hun boek "De uithang- teekens in verband met Geschiedenis en Volksleven beschouwd" (1869): "...Aan de Glip bij Bennebroek leest men aan een molen, waar Nachtegaalde uithangt, steen:een op De Nagtegaal hier seer plaisant Is door Cornelis Beeck geplant Pieter en Ysbrant Beeck met u/eyt Die hebben eerstede steen geleyt".

Op 24 maart 1760 ontving Cornelis Beeck consent van Jan Diderik Pauw, geboren Hoeuft consent om de oude molen door een nieuwe van stee vervangenne t . Zijn zonen Piete Ysbrann re t hebbe eerste nd e steen gelegd stenee D . ne vroeger d rom n pva e 'Nachtegaal', thans beter bekend als 'de molen van Hoeker' staat nog fier overeind, maar gedenksteen en wieken hebben de tand des tijds niet doorstaan. 68 ^•^^% / \ s 'lijk- i eden

i^i 26e jaargang No. 100 April 1999 Bestuur:

Mr. F.Th.J. Harm, voorzitter A. Koopman, penningmeester Adriaan Pauwlaan 7, Hay Somerenpan ava d6 2101 AH HEEMSTEDE HEEMSTED210L T 4 E tel. 023 - 528 07 40 tel. 023 - 528 26 58

P.L. van Daalen, secretaris J.L.P.M. Krol, archivaris Valkenburgerlaan 11, Johannes Verhulstlaan 26, HEEMSTED210K A 3 E HEEMSTEDT 212X 1 E 1 9 2 3 9 52 - 3 tel02 . 7 7 9 2 8 52 - 3 tel02 .

r Eemde -n va . MevrA . M . Mevr. . MeddensdrsA . - Wildschut, ledenadministratie van Borselen Eemlaan 18 Jan van Galenlaan l HEEMSTEDA 210X 5 E 2121 XGBennebroek 9 0 6 9 8 52 - 3 tel02 . tel. 023 - 584 50 44

Redactie: Redactie-adres: Meerweg6 . KroH l HeemstedC 210V 3 e C. Peper (eindredactie)

Het lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd, behoudens schriftelijke opzeggin ledenadministratie d a gvi e vóó rl novembe r

Contributie minimaa . 20,-ƒ l

Giro 27.35.06 t.n.v Penningmeestee .d r v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroe Heemstedee kt .

Foto voorzijde: Oude blekerijpers in Vught, zie pag. 94. Inhoud pag.

0 7 Jaarvergadering

1 7 Nummer 100!

5 7 Jaarverslag 1998

Jaarverslag 1998 van de commissie Karakterbehoud 79

3 8 Financiële cijfers

Historische buitenplaatsen 86

Aanwinsten VOHB-archief 1997-199 varin 8e a 7 8 Heemstediana

Nach Nebeld vergeteun n t ee ; n oorlogsslachtoffe5 9 r

Godlieb Hoffmann; genees- heel- en vroedmeester te Heemstede 103

Haarlems2 11 e wege Heemstedn ni e

Armenzor0 12 Bennebroekn gi . Dee . 4 l

Toen en nu: Hoek Koediefslaan/Binnenweg 128

Serie over Heemsteedse/Bennebroekse orgels: - Bennebroek, Nederlands Hervormde Kerk - Bennebroek t :R.K.Sin Kapehe n va l t Lucia- Klooster der Zusters Franciscanessen 131

Incident rond Jan Hanlo in de Linnaeushof. 142

69 Jaarvergadering

Donderdag 20 mei 1999 om 20.00 uur

De jaarlijkse algemene ledenvergadering van de Vereniging Oud- Heemstede-Bennebroek wordt gehoude e ontmoetingsruimtd n i n e van het Trefpunt (Gereformeerde Kerk) aan de Rijksstraatweg 85 in Bennebroek kunU aut.w u to parkere e achterkand e n d aa nn va t Akonietenlaan. De buslijnen 50 en 51 hebben vlakbij de kerk op de Rijksstraatweg een halte. zaae opeD s i l n vanaf 19.30 uur.

AGENDA . Openin1 eventueen ge l mededelingen. . Versla 2 algemene d n gva e ledenvergaderin i 199me 83 (zi1 n egva Nieuwsbrie , pag 97 0 e.v.) . .11 nr f . Eventuele vrage opmerkinn ne - gen n.a.v. dit verslag graag vooraf bij de secretaris indienen. . Jaarversla3 g VOHB 199 jaarversla8n e g 199commissie d n 8va e Karakterbehoud (in dit nummer). . Jaarcijfer4 s 199 8begrotinn e g 1999-200 t toelichtin0me g {ookn i dit nummer). . Versla5 g kascommissie. . Verkiezin6 kascommissied gli . . Rondvraag7 . . Sluiting8 .

Npauzee ad : Lezing over het onderwerp "Kunst en tuinen in de 19e en 20e eeuw" door mevrouw drs. Marleen Dominicu Soestn sonderwerva t Di . p past in ons jaarthema "Groen" en sluit aan bij de tentoonstelling Aardse Paradijzen in de Haarlemse Vleeshal. Mevrouw Dominicus is kunsthis- torica en heeft zich gespecialiseerd in tuinarchitectuur. Zij heeft samen met dr. Erik de Jong, bij wie zij afgestudeerd is, de catalogus bij de tentoonstelling geschreven.

Het bestuur van de Vereniging Oud-Heemstede-Bennebroek.

70 Nummer 100!

Met deze honderdste afleverin nieuwn ee s gi e mijlpaa 52-jarige d n i l e geschiedenis van de VOHB bereikt. Ruim een kwart-eeuw geleden, februari 1973, verschee eerste nd e Nieuwsbrief (toe ongenumg nno - merd) van de Vereniging Oud Heemstede-Bennebroek. Een gestencild blaadje van zegge en schrijve drie pagina's. Het bevatte o.a. een oproep voor de jaarvergadering met lezing van mw.Luus van Dusscho- g altijno de tenbestaandD . e commissie Karakterbehoud hield zich bezig met een inventarisatie van de Blekersvaartweg. Aan de leden van twee commissies-ad-ho ) Statutenwijziginc1 ) 25-jari2 n ge g Jubileum werd dank gebracht. Daarin hadden bekende personen zitting zoals Thijs van Vlijmen, Jan Bomans, Arie Kramer, Fer van Buren, Benne- broeks burgemeester Van der Hoop van Slochteren en mevrouw Coby Riemersma. Nummer 4 (september 1974) was geheel gewijd aan de Blekersvaart omgevingn e , verzorgd door Lies Vissee onvergetelijkd n e r e Coby Riemersma. Vanaf aflevering 8 (maart 1976) kreeg het verenigings- blad een omslag. Nummer 14 (oktober 1977) had als thema het Oude Slot en 23 (maart 1980) de vroegere herbergen. Later zijn nog speciale afleveringen gewijd aan hofstede de Hartekamp (34, novem- r 1982)be , Adriaan Pauw i 1985) (44me , , Eikenrode (65, augustus bezettingstije d 1990 n e ) d (86, november 1995). Het eeuwfees 'Van va nt Schageaanleidine d s 1890n wa nva ' g voor studin ee e ove t bedrijdi r fi 1990)(64me , . Vanzelfsprekent he k doo tweehonderd jarig bestaa e firmHouten d n Va a nva n (Newasco)e d , enig overgebleven wasseri Heemstedn i j bijdragn ee t nummen eme ei r 68 (mei 1991). Ofschoo veeg no nl lacune e plaatselijkd n i s e geschiedschrijving res- teren en met name in het heerlijkheidsarchief nog menige schat verborgen lig loote jarezijd r n pnde i n tientallen onderwerpe revue nd e gepasseeerd: zouaven, volksvermaak, bloembollencultuur, archeologi- sche vondsten, sport, kerkgeschiedenis, genealogie, koninklijke be- zoekers etc. (1). Voorts zijn diverse artikelen gewijd aan de buitenplaat- sen en hun bewoners alsmede aan monumentenzorg. De heer Maar- Verkain te k heef t laatsthe t e decennium meni t gBenne he face t ui t- broeks verleden nader belicht. Voordien onderzocht publicist Wouter Slob de historische betrekkingen tussen Heemstede, Bennebroek en Haarlemmermeer. 71 Oud-bestuurslid ir.B.W.Colenbrander noteerde zijn jeugdherinnerin- gen. Veelal in de vorm van gesprekken is de voorbije 25 jaar over leve werken n e period e d n ni e tussen 191 5194n e t nieu5to w leven gebracht door J.C.A.Beelen, Arie van Beusekom, Maarten Planting, F.H.van de Berg, Harke de Jong, Joop Martin, A.A.van Amerongen, Piet van der Horst, Arie Kramer, H.Dees, Gerard Milatz en H.H.Höcker. De eerst nummer5 e2 s (1973-1980) bevatte bladzijde2 n30 n 26- 50 (1980-1986) 516; 51- 75 (1987-1993) 718; 76-100 (1993-1999) 1210. In totaal 2746 pagina's. In februari 1987 is dankzij Kees de Raadt als aflevering 51 een bibliografie van alle tot dan verschenen berichten en artikelen verschenen vervoln Ee . welkou gzo m zijn. De historicus drs.W.van Seggelen maakte ons attent op een onjuist- heid in het interview met de heer H.H.Höcker (nr.99, pagina 46). Tijdens de hongerwinter 1944-1945 reed namelijk geen stoomtram Haarlem-Leiden vice versa e laatstD . e stoomtra s mnameliji p o k Oudejaarsdag 1932 Heemstede en Bennebroek gepasseerd. De elek- trische tram stopte bovendie oktoben ni r 1944, toe elektriciteie nd t werd afgesloten reen Bevrijdine s weee ,d dpa a n r g (2)anekdots .Al e deelde heee Seggelen d rVa n med t zijeda n vadehongerwintee d n i r r meek za l n sta Hoekerj ee lbi , omda nooe d t hooo dz g gesteget da s nwa n nieme t meer normaa e etet l n had e brach.Di t feitelij praktijn i k k waarmee recentelij Bredase kd e bisschop T.Muskens opzien baarde: daarmee d t tijden n i noo n nva d rijkee brood n nd va moge n stelen.... Ook in dit jubileumnummer komen naast bestuurs- en verenigingsbe- richten wederom diverse onderwerpe ordee d n . naa Ditmaan ee t me l hoog Bennebroek-gehalte. Musicus Louk Nelissen beschrijft twee Ben- nebroekse orgels en met deel 4 wordt een serie over Armenzorg in Bennebroek afgesloten. De dichter Jan Hanlo maakte in de nacht van 5 op 6 september 1959 in een dronken bui stennis tijdens een nachtfees Linnaeushofe d n i t , welk voorva gerechtelijm he l vooran ke l psychisc jareg hno n achtervolgde. Medicu rustn si e J.W.G.van Doorn speurt veelvuldi t Rijksarchiehe n gi Noord-Hollann va f d naar biografi- sche gegevens over vroegere chirurgijn artsen e s Heemsteden ni s Al . resultaat van zijn onderzoek publiceerde hij eerder over Jacob Groos, Johannes Groos, Th.W.van Luenen, Albertus Westerman, Jacob Lan- gelaan, Klaas Prins en Jacobus Beeker. Thans krijgt dr.G.Hoffmann postume aandacht, ooit een gewaardeerd geleerde aan de Leidse 72 Alma Mater. Volgens H.H.B.Binnewiertz in zijn boek 'Heemstede' (1854) oefende Hoffmann een dokterspraktijk in Heemstede uit met nog drie geneeskundigen: J.Groos, J.Langelaan en T.W.van Luenen. Bijgestaan door dorpsvroedvrouw mej.van Dorssen stonden zij onder de Geneeskundige Commissie van het district Haarlem. De heer D.A.C.va Hoornn nde , gepensioneerd redacteu dagblan rva d 'de Telegraaf' en publicist van enkele boeken, onder andere over de Galapagos-eilanden (met J.P.Strijbos), schrijft een belangwekkende bijdrage over zijn jeugdvrien Oomn vergeten dJa Ee . n oorlogsslachtof- fer van wie tot op heden alleen bekend was dat hij in kamp Bergen Belsen is omgekomen. Bevestiging van de verstrekte gegevens door middel van documenten of nog in leven zijnde personen kon tot op heden niet verkregen worden {3}. Nog altijd leidt de Tweede Wereld- oorlo t nieuwgto e geschriften (4). De heer K.J.B.Keuning sinde di , s jaren studie maakt ove Herene d r - weg, bericht over voormalige Haarlemse wege Heemstedn ni e vanaf 1461 toen het St.Elizabeth's Gasthuis grote stukken grondgebied in de oude ambachtsheerlijkheid verwierf.

Van meer algemeen belang is een raadsbesluit van 25 maart dat een herzienin t bestemmingsplahe n gva n voorbereid r bescherminte t n gva het (landelijk) karakter van een aantal weilanden in het veengebied nabi t vroegerhe j e Haarlemmermeer. Zomed aanzien ete recrean nva - tiegebied Groenendaa enkeln e l e buitenplaatse strandvlakte d n ni n ete westen of op de oude strandwal oostelijk van de Herenweg.

Graag ontmoeten we u 20 mei op de aanstaande ledenvergadering in Bennebroe pauze d interessantn a n eee t kme e lezing over tuines nal 'Aardse Paradijzen'. informatiekraan ee t VOHe D me l Bza m vertegenwoordige dd zijp o n ZondagsVoorjaarsMark Binnenwege d a.si p o . me 0 3 t.

Bijdragen voor 'Heerlijkheden' nummer 101, te verschijnen medio augustus, worden gaarne vóó 5 jul1 ri ingewacht. Daarmee wordt wedero stan mee p gezet naa t nieuwrhe e naamillenniumk oo r g we p o , nummer 200 dat volgens onze planning in april 2024 uitkomt.

Hans Krol

73 Noten (1) Sinds 1929 verschenen ook enige tientallen artikelen en necrologieën, geheel of ten dele gewijd aan vooral Heemstede, in de jaarboeken van de Vereniging Haerlem. O.a. betreffend t Oudehe e Slot Oud e boue d d , n ewva Kerk, topografische afbeeldingen kunstschildee d , r Gerrit Bleeker, Nicolaas Pauw, de familie Van Wickevoort Crommelin, lijfstraffelijke rechtspleging en buitenplaatsen zoals Huis te Manpad, Ipenrode, Eindenhout etcetera. wordt Di (2)t bevestig boet he kdn i Heemsted'Verkeem o n e n ri Bennebroekn ee ' (1974), waarin auteur Colenbrander schrijft: "De trom staakte - evenals de spoorwegen • gedurende de laatste hongerwinter" (bladzijde 70). (3) Jan Oom jr. is op 14 januari 1920 geboren te Haarlem. Zijn vader was vanaf 1910 werkzaa t gemeentelijhe j mbi k gas- wate elektriciteitsbedrijn re f (en brandmeester). De zoon komt voor op een lijst van 89 Heemsteedse oorlogsslachtoffers (exclusief 171 Joodse Heemstedenaren). Omdat nadere gegevens ontbrake 199n i j hi 5 s ni nie t vermel bijgewerkte d n di e erelijsn "I t Memoriam 1940-1945". dr.A.Huisman-van Va (4) n Bergen verschijnt deze maan t boe Vere dhe k'D - volgden; jacht op twee Delftse studenten in 1941' (Amsterdam, Boom. ISB 0 535N9 2 5203 ƒ 39,50). verbann e DelftsI .d t eme d hoogleraar Schoemaker beva t werdi t k tevens gegevens ove Heemsteedse d r e groep van Broeder Joseph.

Openlegging van de middeleeuwse Heemsteedse Kapel september voormaligede 1976in Sint Janskerk.

74 Jaarverslag 1998:

Wat heef Verenigine d t 199n gi 8 allemaal gedaa meegemaaktn ne ? Is er iets terechtgekomen van de doelen waar zij zich op richt? En hebbe Heemstedk ledee oo nd n ne Bennebroen e e r ietke me s gewonnen? De secretaris moe staan i t ieden i t zijm r no geva e eersted l deen ee , l van de tweede en een klein beetje van de derde vraag te beantwoor- den.

Het was, na ons jubileum, toch weer een bijzonder jaar voor de VOHB door de Vrede van Munster, toen 350 jaar geleden. Met de Vrede van Westfalen wordt deze doo t modern he t rbegi he n vele s va ne al n Europa beschouwd. En Adriaen Pauw speelde een niet geringe rol in de lange en ingewikkelde onderhandelingen. De activiteite VOHe d n Bnva hadde veet s dezndu me l e herdenkine gt maken. heee D r Krol reisd februarn ei i zelfs naar Munste deen e r d daarvan uitgebreid verslag in de Nieuwsbrief, een stevige basis voor de informa- VOHe d e ti edi 199Bn i haan 8aa r lede doorgevenn nko . Tevens was de Vereniging uitgenodigd, en dus door de heren Harm en Krol vertegenwoordigd, bij de nationale herdenking van de Vrede op 5 juni in de Ridderzaal te 's-Gravenhage.

Maar eerst terug naa t Verenigingsjaarhe r 8 apri1 lp O heef.n ee t groep VOHB-leden van een boeiende rondleiding door het Historisch Museum Haarlemmermeer genoten, verzorgd door Mw. Annet van Ekeris. Een oude bekende, voorzitter De Koning van de Stichting Meer-historie, heette ons welkom.

Bijna een maand later, tijdens de Jaarvergadering van 13 mei, hield de heer LeidsEbbee d n neva Universiteit zijn lezing "Adriaen Paue d wn e Vrede van Munster" en verraste ons met een Spaans perspectief op 80-jarige d e oorlog.

5 mei1 , p hebbeO n duizenden burger Nederlandn sva VOHBk oo , - leden, hun "Brief aan de toekomst" geschreven. Over 100 jaar kan toej zi lezen nt da dede nwa n voeldenn me ne . Zelf t teruglezeshe n nva mijn eigen brief is al bijzonder. Want een mens doet wel van alles op

75 één dag maar vergeet er toch het meeste van. Jammer dat we geen brieven hebben van onze dorpsgenoten van 15 Mei 1898!

Op 11 juni opende de fraaie reizende tentoonstelling "Eeuwige Vrede 1648" in het Heemsteedse raadhuis. De VOHB, de Bibliotheek en de Gemeente Heemstede hadde r portrettene Paun nva 17e-eeuwsn w e e kaarten aan toegevoegd.

Nzomervakantie ad eerste d s ee wa VOHB-activitei bustochn ee t t naar het Mauritshuis en het Legermuseum op 5 september, ook in het Vrede d kade n 1648n eva e bewonderdeva r W . t schilderinhe n va j Gerard ter Borch, het Tractaat met zijn fluwelen kistje, daarna in Delft het Hofje Van der Dussen-Pauw en toen de krijgskunst van het Staatse t Museulege he mooo z n i rt im da tusse grachtee nd n ligt. Naasn ee t interessant gezellign ee k voog eoo leden0 eda 5 r .

12 september bracht de Open Monumentendag. Voor de VOHB in uitzonderlijkn ee e vorm, want dezheen i r ele Heemstedkees rwa n ee Bennebroek maa n evenementéé r openstelline . d :Bav St e od n gva t rondleidinme dia-presentatien ge concentratie D . voorbereidinn eva g en documentatie op één lokatie is goed bevallen. Het onderwerp van 76 die nationale dag was "Bouwmaterialen" en de deskundigen in de Vereniging alsmede het Bestuur hadden het onderste uit de kan gehaald. Wijzend op diverse delen van het kerkgebouw schonk het fraai verzorgde gratis informatieboekje aandach n allerleaa t i materia- len en technieken; de belangstelling (200 personen) en waardering grootk oo wan . sda

Toen was er, op 19 november, alweer een avond met als thema de Vred Munstern e va r wee e flinkn tocn s ee rE . hwa e opkomst. Prof. Groenveld, ook van de Leidse Universiteit, vertelde ons precies hoe de voorbereidinge onderhandelingen ne n plaatsvonde uiteraarn ne d hoor- den we graag en veel over wat onze Adriaen Pauw daarbij heeft kunnen betekenen sprekee D . r kree eersts gal Jaarpremie ed e uitge- reikt 164n ee : 8- 199 8 herdenkingsglas.

Jaarpremiee di , Ja . Wannee Verenigine rd boen gee k aanbiedt he u zo t opvallen wanneer een lid daar 6 of 12 exemplaren van kocht. Maar het Bestuur zag over het hoofd dat zoiets met glazen wel gebeurt. Verscheidene leden konden daardoor niet meer aan de actie deelne- me spraken ne t Bestuunhe r tereche r aanp o t .

t BestuuHe r vergaderd jaart maa1 e1 di .n i lt begi Maahe n ri waren er verscheidene andert ehe gezichten e tafeaa d e zie t n ln nda aa n einde hebbee W . t jaandi r afscheid genome drin nva e Bestuursleden, die tezamen bijna een halve mensenleeftijd hebben meegedraaid: Leni t ' Hoofte n OlthaaJa , Keen e r e Raadtsd t rechMe . tn i zijj zi n diverse bijeenkomsten uitvoerig daarvoor bedankt. Inmiddels werken de nieuwe Bestuursleden Alexander Koopman als Penningmeester en Paul van Daalen als secretaris al weer maanden in hun nieuwe functie en is er uitzicht op opvolging van Lenie en wellicht een nieuw lid uit Bennebroek. Veel nieuwe gezichten derhalve en een iets gedaald leeftijdsgemiddelde in het Bestuur. t korrijtjn he ee tn ei Bestuursactiviteitenn Da : Op 24 mei stond de Vereniging met een kraam op de Heemsteedse Braderi tijdenn e e Nieuwe-inwonersdad s Heemstedn gva 9 1 p o e septembe t Raadhuis Haarlen he i 0 oktobe n r 1 i re n p s mee O . wa r grot eGenealogische beurd n sva e Vereniging Kennemerland. Streek- historie onderzoekssfeehoore d j bi t leden hu daaron ne n va r m waren meerderr e e historische Vereniginge Archieven ne n uitgenodigd, waar-

77 onder ook de VOHB, om er met een kraam aanwezig te zijn. Tenslotte werden ook tijdens de beurs "Het verborgen boek" in de Beineshal op 1 novembe2 r weer boeke n kaartee n n verkocht doo e VOHBd r , ondanks het feit dat hij zelf ook enigszins verborgen stond opgesteld.

Natuurlijk probeert de Vereniging invloed uit te oefenen op gebeurte- nisse Heemstedn i Bennebroen ee k wannee historischr re e aspecten orde d en zijnaa : overles E wa rt Wethoude gme r Hardesmeets deelnams wa r e e d , n ei jury voor het Oude Slot-plan, er werd en wordt aandacht gegeven aan de monumentenstatu oude d n e sBollenschuurmolenva e d n aa , n aa , het Peeperkoorn-tableau (Blekersvaartweg), aan de vervanging van enkele oude huisjes op het Bosbeek-terrein en aan de pogingen van groen ee p Bennebroeker boerderijtjd ou n ee behoudene t em so .

Het ledental steeg weer licht tot 1.040 personen. Het blijkt uit een gepubliceerd derdn eee t lijse da daarvat n buiten onze dorpen woont. e zusterverenigingeD n onzi n e omgeving horen ee daarbij s i r E . drukk interessantn e e uitwisselin nieuwbrievenn gva .

De VOHB Nieuwsbrief verscheen onder redaktie van de heren Krol en Pepe 199n i r 8 vie pagina's4 r 23 maal t me ,, alwee uitgebreide2 1 r r dan in het jaar daarvoor. De Nieuwsbrief verscheen in november voor het laatst zonder naam.

Met de Commissie Karakterbehoud is er regelmatig kontakt; er is een Bestuurslid in vertegenwoordigd. Ook hielden we in augustus een gezamelijke vergadering om lopende zaken door te spreken. Maar daarover meer in hun eigen verslag.

Dit heef Verenigine d t 199n gi 8 allemaal gedaa meegemaaktn ne . Er is duidelijk iets terechtgekomen van de doelen waar zij zich op richt e ledened n , Heemsted n Bennebroee k e r hebbeiete me sk oo n gewonnen: In ruime mate is informatie verspreid over gedenkwaardi- ge historische gebeurtenissen die onze twee Heerlijkheden raakten en de VOHB heeft actief in de gemeenten meegedacht en -gepraat over huidige ontwikkelingen en plannen. vragee D n zijn beantwoord t jaarverslahe ; gereeds gi . P.L. van Daalen

78 Jaarverslag 1998 van de commissie Karakterbehoud

De commissie bestond - in wisselende samenstelling - uit

damee d s r KloosteO.E.Ide n va . r E.C.M. Visser

de heren M.M. Bakker . HuijseH r (secretaris) A. Koopman A.E.F.H. Meijer A.J. Olthaar O.R. Siderius Tongeren Bva . n (voorzitter) e commissiD e kwam zeven maal bijeen j brachtZi . , gevraagn e d ongevraagd, adviezen uit aan het bestuur van de vereniging Oud- Heemstede-Bennebroek. t merendeeHe werkzaamhedee d n lva n hield verban totstande d t dme - brenging van de cultuur-historische kaart. In feite gaat het om het -op gron n inventarisatidva n rapportagee - opstellen n lijsee va t n nva waardevolle elementen n landeldere di de , n ei s worden gehanteerd, onder mee toetsingskades ral t gemeentelijkhe j rbi e welstandstoezicht. Het gaat dus om zaken, die niet al op een rijks- of provinciale monumentenlijst figureren, maar lokaal van grote betekenis zijn.

De eerste fase van de inventarisatie is grotendeels voltooid en in kaart gebracht. Deze moe basie d t s vormen voo scherpn ee r e selectiet He . gaat hierbij vooral om woonhuizen. Daarnaast zijn ensembles opgeno- men, d.w.z. groepen woningen die, al dan niet tezamen met hun woonomgeving, een karakteristieke stedebouwkundige eenheid vor- men.

In de Groene Heerlijkheid mogen grote en kleine groenelementen natuurlijk niet aan de aandacht ontsnappen. De kwaliteit van het groen word e nvloeb t d doo t beheehe r r erva n dooe n r milieu-aspecten,

79 foto V.C. Klep grafsteen J.A. van Lennep

waarop moeilijk greep valt te krijgen. Van belang is om na te gaan, wat nog rest van de oorspronkelijke tuin- en landschapsarchitectuur. Er is gekeken naar openbar n bijzondere e e gebouwen, elementen va n nijverheid en techniek, funerair erfgoed en naar rest-elementen, zoals bruggen en beeldhouwwerken. Er is een groot aantal foto's en dia's gemaakt. Een aantal hoofdstukken is in concept gereed gekomen. Naast kaart fotomateriaan e - l wordt eraan gedach kadern i t s enkele anekdotische herinneringe Heemsteedsn nva e seniore voegene t e nto . Als illustrati n uitgewerkee l eza t voorbeel e geschiedenid n dva n sva bepaaln ee d pand worden toegevoegd voorbeelj t bi houte, he n ndva huis De Echo aan de Van Merlenlaan. n ogenschijnlijEe k onbelangrijk gebou n tocn belanwka va h g zijn, belangrijn omdaee t he t k element bevat (voorbeeld kerkjen :ee , waarin zicn 18e-eeuwee h s orgel bevindt) t projecHe . t "cultuur-historische kaart" is met wethouder Hardesmeets besproken. Hij staat er zeer positief tegenover. Qua ambtelijke ondersteuning is enige hulp wellicht niet ondenkbaar e geselecteerdD . e monumentwaardige elementen 80 moeten uiteindelijk worden overgezet op zogenoemde GIS-kaarten, op schaal minimaal 1:5.000, maar bij voorkeur op schaal 1:2.500.

aanzie n lopende d Te n nva t evolgend zakehe n nka e worden vermeld:

Aangaande het voorlopige plan Sportparklaan e.o. is geconstateerd, dat het cultuur-historische aspect ruimhartig is bejegend.

t voornemeHe zusterfla e t slood nto n Meepn va va Bosctn re h vormde geen aanleiding tot kritiek. Genuanceerder lag dat ten aanzien van de verbouwing van Bosbeek (Glipperdreef 209) en de vervanging van de karakteristieke panden Glipperdreedoo3 21 r n mindee 1 21 fr geslaag- de nieuwbouw. Het voorstel om het meest karakteristieke pand te behouden is in de procedure gesneuveld.

Het bouwplan De Blizzard, een appartementencomplex gesitueerd zuid-oostzijde d . Schaepmanlaan Dr aa e d n eva n werd doo come d r - missie grenzens t toelaatbaral he n daa e beschouwd vanwegt Di . n eee toch wel zekere massaliteit, de aantasting van de toenadering gezien vana Bennebroekerdije d f t onnodihe n ke g opoffere aantrekn ee n nva - kelijk groenelement.

De bollenschuur Herenweg 19-21 heef voorlopign ee t e bescherming als Rijksmonument gekregen. Deze bescherming blijft van kracht totdat de Minister een besluit terzake heeft genomen. Hetzelfde is op de Molen van Hoeker van toepassing. De commissie heeft in deze bescherming actief bijgedragen.

n gemeentelijkZoalee n i s e advertenti s meegedeeldi e , zijn slechts negen objecte periode d t nui e 1850-194 t Rijksmonumen0to t aange- wezen.

Met argusogen wordt de toekomst van de RCH-kantine aan de Sport- parklaan gevolgd. Dit karakteristieke pand uit de jaren dertig komt namelijk stellig voor plaatsing op de cultuur-historische kaart {vereni- gingslijst aanmerkingn i ) .

Men zekeree t e tegenzi s geconstateerdni n aa n g circto no 7 at da , restauratiesubsidie dient te worden nabetaald v.w.b. de "restauratie" van Meer en Berg. Dit monument is inmiddels dusdanig aangetast, dat

81 t verban actualiserine he d het n i n , dva Rijkslijste d n gva , waarschijnlijk als monument wordt afgevoerd.

Naar verwachting zal binnenkort met de sloop van Kennemeroord worden begonnen commissie D . e maakt zich grote zorgen omtrene d t toekomst van het monumentale hek en de ijskelder. e Cruquiusdijkd n Aa e onmiddellijkd n i , e d p eo nabijheit he n va d Wereld-Erfgoedlijst voorkomende museum-gemaal De Cruquius is een onevenredig fors appartementencomplex gepland. Het is gewenst, dat hiertegen, naa rr visieleggingaanleidinte e g moed no n te va gdi , plaatsvinden vanuik oo , t Heemsteedse kring bezwaar wordt ingediend, zowe culturelp o l e gronde vanwegs nal aantastine ed bestaane d n gva - skylinee d . In Bennebroe s ongerustheiki d ontstaa e vert n aanziee -nte d n nva wachten sloop van twee witte huisjes met fraai geboomte aan de Meerweg tegenove Reeke rd . Welk project hie t stanrto d komtg no s i , niet geheel duidelijk.

septembe2 1 p weer e O Landelijk n s ree rwa e Monumentendas al t gme thema: ambacht, restauratie en materiaal. De Heemsteedse Bavo kon worden bezocht e bezoekerD . s ontvinge n leadermapjee n e inzake Bav Berkenroden oi , waaraan vanui e commissid t n substantiëlee e e bijdrage werd geleverd.

In 1998 hebben het VOHB-bestuur en de commissie een keer geza- menlijk in informele sfeer vergaderd met als doel een onderlinge gedachtenuitwisseling. Tevens werd hierbij het zogenoemde gele ge- meentelijke Structuurplan Monumente r tafente l gebracht.

In september vertrokken mevrouw Van der Klooster en de heer Bakker naa rdoes t opzetteArubal burean he lt ee ame n un va monu- mentenzorg aldaar. Voor de commissie betekende dit voor tenminste haln ee f jaabelangrijn ee r k stuk know-ho wmoetee t n ontberen. H. Huijser

82 Balans per 31 december

ACTIVA 1998 1997

Voorraad boekwerken p. m p. m. Debiteuren 450,00 500,00 Verkopen 0,00 2.000,00 Rente 229,55 300,00 Vooruit betaald 0,00 0,00 Contributie 0,00 0,00 Overige vorderingen 0,00 0,00 ABN AMRO 1.182,87 14.248,61 ING 464,14 463,20 Leeuwrekening 2.144,76 466,38 Postbank 1.828,32 3.734,62 Kas 376,15 0,00

TOTAAL ACT/VA 6.675,79 21.712,81

PASSIVA 1998 1997

Vermogen 19.314,44 -21.418,12 Waarborgfonds 0,00 0,00 Jaarpremiefonds 0,00 0,00 Restauratiefonds 18.655,26 18.655,26 Reserve archief 0,00 3.786,67 Bestemmingssubsidie 5.000,00 0,00 Nog te betalen 2.334,97 20.554,00 Vooruitontvangen 0,00 135,00

TOTAAL PASS/VA 6.675,79 21.712,81

83 Exploitatierekening

Opbrengsten 1998 RESULTAAT BEGROTING BEGROTING BEGROTING 1998 1998 1999 2000 CONTRIBUTIE 19.987,50 23.000,00 25.000,00 22.000,00 VERKOPEN 5.991,80 2.500,00 3.500,00 4.000,00 INTEREST 182,77 500,00 500,00 200,00 SUBSIDIES 2.679,00 2.600,00 2.600,00 2.600,00 BIJDRAGEN IN ACT 2.080,00 DIVERSEN 52,85

TOTAAL 30.973,92 28.600,00 31.600,00 28.800,00

Kosten 1998 RESULTAAT BEGROTING BEGROTING BEGROTING 1998 1998 1999 2000 VERENIGING 5.396,55 4.000,00 4.000,00 5.000,00 NIEUWSBRIEF 15.631,82 14.500,00 14.500,00 15.000,00 VERZENDKOSTEN 2.492,59 2.500,00 2.500,00 2.500,00 ARCHIEF 609,15 1.000,00 1.000,00 750,00 JAARPREMIE 2.042,90 5.000,00 5.000,00 2.000,00 EVENEMENTEN 2.362,40 1.000,00 1.000,00 2,000,00 WERKGROEPEN 1.014,30 500,00 500,00 750,00 DIVERSEN 3.107,20 800,00

TOTAAL 32.656,91 28.500,00 28.500,00 28.800,00

SALDO -1.682.99 100.00 3.100.00 0.00

84 Toelichting

Balans

Vermogen

Vermoge f l januar r 21.418,1 n- pe -/ i 19982: f af: nadeli - 1.682,9-/ g sald9o 1998: bij f : vrijva + 3.786,6+/ l reserv7e archief

Vermoge decembe1 3 r npe f r 19.314,4 1998- -/ : 4

Exploitatierekening

Net als het jaar 1997 is ook het jaar 1998 afgesloten met een nadelig saldo. Gelukkig is het nadelig saldo bijna f 20.000,— lager dan in het jubileumjaar. De voornaamste redenen voor het tekort zijn het gedaal- de ledenaantal en de kosten van de nieuwsbrief. Op 31 december 20.554,f 199 posn n ee va 7 t g stoncrediteuren —no aa r de e d p no balans betaline D . dezn gva e crediteure voornamelijs ni k gebeurn dte koste van de resewes. Er is echter voor gekozen de reserve 'Restaura- tiefonds' op de balans te laten staan.

Begroting 2000

In verban t gemeentelijkdme e subsidiebepalinge tevens ni begroe sd - ting voo t jaahe rr 2000 opgenomen. Deze cijfers zijn onder enig voorbehoud.

A. Koopman, penningmeester

85 Historische Buitenplaatsen

Mw. Lucia Albers, landschapsarchitecte t haa, leerdme r s lezineon p go 4 maart jl. in de Heemsteedse Bibliotheek met andere ogen te kijken naa buitenplaatsee rd onzn ni e omgeving weee Z . elementenp so e di , helpen om het verleden te reconstrueren. Een muur, een rijtje bomen, watem vooko s i r n ree haa tonee t r genoen naa welkm g o papie p eo r bewaard gebleven ontwerpe werkelijk noo k uitgevoerd kunnen zijn.

Vrijwel alle stoelen van de zaal waren bezet en de leden bewonderden geboei Albers. diabeeldee dd Mw e . d Telken n nva s werde foto'e nd s afgewissel t kaarten t ontwerdme he e di , p vormden voo omgevine rd g van de fraaie buitenwoningen van de rijke families uit voornamelijk Amsterdam Alber. sommigd Mw . sha e kaarten zelf ontdek geredn e t .

Op deze avond leerden we wat een slangemuur is, een schellenhuisje, n slingervijveree n zichtan heremietenhutee ee , n e s kunnej Wi . u n ruim kieze t visueeui n l vermaak zoals film, televisi n videoe e t Di . hadden onze voorgangers niet voorhande daaron n ne ko t mhe e liewi t betale n parzijee m no kn buitenhuis aanleggen waan allerleme r i

86 aangename en verrassende dingen zag tijdens de wandeling over de paden die, vooral na invoering van de Engelse Landschapstijl, vrolijk kronkelden elkj Bi .e rondinhoen ee kn moesgva r weee t r iets onver- wacht e ziet s n n liezijntMe .zelf s bergen, klove n watervallee n n aanleggen, bomen kunstig snoeien en natuurlijk allerlei beelden, ban- ken en fonteinen installeren.

Tevens werd steed t sgetoond vertele ontwerpehe d n e va d wi es wa r landschap, waarbivaae d e g w jbekend e name Michaeln nva , Speel- man, Zocher, Marot en Springer aan de ons goed bekende buiten- plaatsen konden verbinden. Er ontstond een echte tuinkunst, waarbij geometrie, perspectie, schilderkunst en historie verwerkt werden.

D zeeen avonee r s goeddwa t "Groenee he star n va t " verenigings-jaar. Mw. Albers heef e aanweziged t n welhaasee n t professionele kijk verschaft op landgoederen, buitenplaatsen en hofsteden (Of is dat allemaal hetzelfde? Er is nog veel te leren!) Wellich doon ka t r deze aandach e "cultuurhistorischd t e waarden "ee welverdiend t l spelebeheero he e 8 n n onderhoui n1 e r e d n va d prachtige landgoederen die onze omgeving nog rijk is. P.L. van Daalen

Aanwinsten VOHB-archief 1997-1999 en varia Heemstediana

A. Publicaties - Aarts, Jac. Onder het stof; een documentair overzicht van twintig jaargangen "Godfried" t tijdschrift Godfriehe ,he n va td Bomans Genootschap. Arnhem/Urecht, 1998. {Over Bennebroek p.50;e zi , Berkenrode p.71,76,83; Heemstede, p.16,19,50). - Adresboek 1929-1930. Heemstede-Bennebroek; Adresboek 1931- 1932; Adresboek 1940. - Bruggen in het landschap en het stadsbeeld. Zeist, De Torentrans, 1939. - De Hollandsche Steden. Haarlem-nummer. 1929/1930. Bevat o.a. artikel door P.H.M.Peeperkorn: 'Het Stoomwasscherij-Bedrijf'.

87 - Klep, V.C laatste .D e Halifae 7 vluchRoyad Forc34 r n a lAi tva x N e 3 apri1 p l o t 1945voorwoord 2 he 1 nache t i d nn Ui . e va t "D : bemanning uan een Halifax transportvliegtuig van de Royal Air Force vertrok op donderdagavond 12 april 1945 om 22.58 uur plaatselijke haartijdvan basis Tarrant Rushton Engeland,in voor uitvoeren specialehet een van opdracht boven hnd.ons ladingeen Zij had wapens, munitie springstoffenen boordaan voor Nederlandsede Binnenlandse Strijdkrachten. ladingDe moest in de buurt van Ter Aar (ZH), worden afgeworpen. Kort na middernacht werd het vliegtuig in de omgeving van Zand- voort geraakt door a f weer geschut stortteen Amster-neerde in damse Waterleidingduinen. Het grote vliegtuig sloeg op de harde zandbodem uiteen.bemanningsledenzes De kwamen daarbij om.(...)". - Kompagnie, J.H. (eindredactie). Onderzoeksgids POP-gids; perso- nen op papier. Overzicht van archief- en bibliotheekbestanden met gegevens over persoons- en beroepsgroepen in het Algemeen Rijksrachief Haagn De . , 1997. - Op schrijversvoeten door Heemstede; samengesteld door Marisca van der Eem. VOHB, december 1998. - Wepster, Corine. De boog; gedichten 1993-1999. Heemstede, 1999.

B. Archivalia - Diverse stukken, o.a RCH-supportere d . , seizoen 1965-1966. - Knipsels betreffende Dolf Verspoor (literator, vertaler); geschonken door W.Verspoor in 1998. - Kinder-legitimatiebewij t NederlandschHe n va s e Roode Kruin e s persoonsbewijs W.Verkad t 1941eui . - Kots, Marijke t geheit geheimhe He . n mva . Toneelstuk geschreven in opdracht VOHB en uitgevoerd door leden van de letterlievende vereniging J.J.Cremer. 1997. - Kuns Beeldn i t . Schilderkunst. Archief uitgegeve Heemsteden ni . Losbladi bandn gi . - "Samson G.F.Handen va "- doo- l r Heemsteedsch Christelij- Ge k mengd Koor. 2e Oratorium Uitvoering op 18 november 1936 in de Gereformeerde Kerk aan de Koediefslaan (brochure). - Negen nota's van de wasserij J.Peeperkorn en Zoon te Heemstede, circa 1915.

88 C. Foto's/afbeeldingen - Foto van jubileum pastoor Uzerman. Geschonken door de heer C.Prins. - Foto's van o.a. Floa 1935, geschonken door mevrouw J.Schenkel- van der Klashorst. - Schenking foto's Heemstede door mevrouw Alice Verwey. - Hermann Heuff, ets van 'de perenbloesem', geschonken door Kees de Raadt. - Videofilm van viering jubileumavond VOHB op 20-1-1997 in de Hartekamp met toneelstuk van Marijke Kots.

D. Voorwerpen - Aardewerken potje. Vondst in Heemstede (Binnenweg). Schenking. e eerst'D - e steen gelegd door Henr i jaar7 Beer d , ou decembe, r 1916'. Afkomstig van Herenweg 111, ontvangen via de voorzitter van woongroep 'Wellicht'. - Promotie-zakme firmn sva a Hilleshög. Geschonken door E.Heukels, Bennebroek. - Gedenkpenning Linnaeus door Christien Nijland. - Glat inscriptime s e wape n Heemstedee n , geschonken dooe d r gemeente Heemstede bij gelegenheid van het 50-jarig bestaan VOHB in 1997. - Tegeltje St.Jozefkerk Bennebroek. - Trotseerloodje. 1931 JR & z. = Jan Roest en Zoon. Ontvangen van de heer H.van Ingen. Vermoedelijk afkomstig van Oude Kerk.

E. Bouwtekeningen Van alweer enige tijd geleden, maar niet eerder vermeld in ons blad, betreft de aanwinst van een aantal ontwerp- tekeningen, vervaardigd door architect Corneli Gelden sva r gedurend periode ed e 1920-1953. Dez Haarlen i e m woonachtige bouwmeester overlee 1 decembe2 d r 198 87-jarigp o 7 e s o.a.leraaleeftijd wa H.T.Se n j d va Hi n . n va e r. 192t 193to 8 s technisc3al h tekenaa e gemeent d diensn i r n va t e Heemstede. In die hoedanigheid ontwierp hij de voormalige Dreef- Heemsteedse schoo d hoee d n p kva o l e t Julianaplein Dreehe n e f e d , tegenwoordige bibliotheek ontwerpmappee D . n hebben betrekkinp go de volgende panden: 1920 Huizen aan de Wagenweg Heemstede (sinds 1927 gemeente Haarlem; 1920 Huizenrij Havenstraat;

89 1929 dubbel-woonhuis Zandvoorter Allee; 1929 Plannen lagere school (Dreefschool); 1930 Plan "Valkenburg" + J.H.Felix (Renkum); 1930 Bouw van 4 woonhuizen Blekersvaart; 1930 Bouw van 3 woonhuizen Molenlaan + verbouwing perceel Molenlaa; n3 1931 Schets voo woonhuize9 r n Wipperplein; 1931 Plan voor bouw landhuizen aan Valkenburgerplein/ Zomer- laan; 1931 Plan voor bouw 9 woonhuizen Rembrandtlaan + verbouwing percelen Joh.Vermeerstraat 26 en hoekhuis M.Hobbemastraat/ Rembrandtlaan; 1933 Plan voor bouw woonhuize n Meerweaa n n Meee g n e r Boschlaan; 1933 Verbouwing pand Binnenweg 177; 1933 Verbouwing pand Raadhuisstraat 67; 1934 Plan voor bouw 8 woonhuizen aan de Heemsteedse Dreef, hoek Wipperplein en Drieherenlaan; 1934 Plan voor bouw dubbele woonhuize Glipperweg/Sportn naa - parklaan; 1934/1936 Dubbel woonhuis Heemsteedse Dreef 148+150;

90 193 woonhuize5 1 5 n Oude Posthuisstraat 25-2 32-44n 9e ; 1936 Glipperweg 130; 193 woonhuize65 Burgemeestee d n naa Lennepwegn va r ; 1936 13 woonhuizen Burgemeester van Lennepweg; 1936 Burg.van Lennepweg/Oude Posthuissstraat; 1936 Woonhuis Burgemeester van Lennepweg 40; woonhuize) 193(7 75 n Burgemeeste Lennepwegn va r ; 193 woonhuize2 71 n Oude Posthuisstraat; 193 woningen4 8 , winke werkplaatn e l s Glipperwe Prinsenlaann ge ; 1938 l woonhuis Burgemeester van Lennepweg; 1939 Binnenweg 159; 1940 Binnenweg 151; 1941 Raadhuisstraat 29 en 31a; 1942 Kanaalwe; g9 1949 Huizen Scheldestraa Vechtstraatn e t ; 1950 4 woonhuizen Beethovenlaan (voor Tops); 1950 Dubbel woonhuis Beethovenlaan {voo Egmont)n Va r ; 1953 Plan voor kleuterschool. Voorts losse tekeninge vien nrva woonhuize Herenwee d n 1 naa 1 n ge woonhuizen aan de Havenstraat en van het Stoop's Bad en het Kennemer Lyceum, beide gelege Overveenn ni , gemeente Bloemen- daal.

J.J.Slauerhoff (1898-1936) Deze dichte (scheeps)artn re zijs nswa leven lan rusteloon e gee di n sma in relatief korte tijd een prachtig oeuvre van gedichten en proza naliet. Midden jaren twintig Spaarnesta e werktd n i j ehi d enige tijd samet nme e tandheelkundigd . Hessels D e period di n I . e huurde Slauerhoff bovenruimte bij de familie Mari Andriessen aan het Donkere Spaarne. Bijna aan het eind van zijn leven was het adres van z'n moeder en zus Guus zijn 'thuishaven': Binnenwe 9 bove20 g e destijdnd s bekende broodzaak van Franken. Lijdend aan een zware malaria, tuberculose, een geslachtsziekte en een nieraandoening is Slauerhoff korte tijd thuis verpleegd. Zijn moeder huurde voowoonruimtm he r t he n i e herenhuis Lentelaa , waan8 r Slauerhof begin va f n apri t begito l n juni gewoond heeft en Adriaan Roland Holst hem wekelijks opzocht. Aldaar liep hij een longontsteking op die zijn laatste krachten sloopte. Aan zijn vriendin Jo Landheer schreef de dichter op 13 mei vanuit de Lentelaan: "Gister ben ik even naar buiten geweest, maar een scheepsdek nietsr e s i bij". Zijn laatste bundel verscheen onde titee rd l

91 "Een eerlijk zeemansgraf". Op 4 juni verhuisde Slauerhoff nogmaals, toen naar een pension nabij het Spanderswoud in Hilversum om daar vier maanden later te overlijden. Niet alleen het leven maar ook de dood heef j zichi th anders voorgesteld, wann zee plaatn ee i -t n sva mansgra Driehuis-Westerveldp o n ur f n kreeee j ghi . Van Slauerhoff is het gedicht 'Japansche danseres' door de Mercator- handpers (Santpoort) als bibliofiele uitgave gedrukt. In 150 exempla- n geïllustreere n n houtgravurre ee t me d Peten va e r Lazarov. Deze bijzondere uitgave verscheen ter gelegenheid van de zevende Litterai- t Kenneme Saloe he r n nva r Gasthui combinatin si t afscheihe t eme d van drs.Jan Schnerr als directeur op 25 maart 1999. bijgaandp O Vredesbrue ed fotn ova jult gui i 1925 beelde d zie e nw - houwer Mari Andriessen met echtgenote en zoon. Slauerhoff heeft een strohoed als hoofdbedekking bij zich. In het voorgebouw, tegen- woordig cultureel centrum het Oude Slot, woonde toentertijd de anjelierkweker en schrijver van heiligenlevens Emile Erens.

Schimpnamen Na een speurtocht van 45 jaar is door Dirk van der Heide, een Groningse rechercheur in ruste, het 'Groot Schimpnamenboek van Nederland' gepubliceerd (Bedum, Profiel Uitgeverij, 1998. ISBN 90 92 5294 170x). Door de samensteller zijn alle bekende bijnamen van Nederlandse plaatsen r provincipe , e geordend elkaaj bi , rn gezeva n e t toelichtinn ee g voorzien. Opmerkelij t zoveeda s i kl scheldnamep no dieren teruggaan apen va ,n (Gramsberge Rijsbergenn e n t varkento ) s (wel zes plaatsen, waarvan 4 in Noord-Brabant) en regionaal van muggen (Haarlem t scharrekoppeto ) n (Zandvoort). Voor het eerst is thans een algemeen overzicht beschikbaar van zogeheten locofaulisme = scheldnamen n voor bewonern ee n va s bepaalde plaats (of streek). Ondanks het feit dat Van der Heide een zeer groot aantal bronnen raadpleegde: literatuur, archieven, zegslie- den, is deze eerste druk - overigens onvermijdelijk - niet zonder feilen. Onder Bennebroe t plaatsnamenregistehe n i k- r zowe Noordn i l s al - Zuid-Holland gesitueerd (!) - is mijns inziens ten onrechte Langkousen vermeld. Zijn dubieuze broVlamine d s ni g J.Cornelissen, samensteller van vijf delen 'Nederlandsche Volkshumo p sta o n rdorp' e d e D . vergissing ligt e vooschimpnaa d e han t d r dme m Hangkousen voor inwoners van het naburige Hillegom. Bij het lemma Heemstede vinden we Biggenvangers, Ezels en Mug- gen. Feitelijk is enkel de benaming Biggenvangers correct. Een bijnaae eeuws 19 e teruggaa t mdi ehe volksfeesp o g t no n e t voortleeft in de gelijknamige carnavalsvereniging. Weliswaar staat bij de Beatrixschool het beeld van een ezel, maar de schimpnaam 'ezels 'ingezetene e slaad p o t Heemskern nva verden k(e r 13 Belgische plaatsen!), waar in het verleden de tuinders per ezel hun produkten vervoerden naar de veiling in Beverwijk. Ezels liepen er trouwens sowieso weinig rond in Heemstede. In 1853 precies 20, tegenover bijvoorbeeld 245 varkens en biggen. Tijdens de laatste eeuwwisselin t aantahe s l gwa ezel s verminder l (kort t dto e tijd later overleden), terwijl geiten, bokken en varkens zich tot de Eerste We- reldoorlog aardig wisten te handhaven. 'Muggen' gaa t e autobiografiterud n eigp go m' e a baang n k 'I va e' avonturie n auteue r r Apie Prins. Vanuit zijn herinnering schreee di f over de Heemsteedse 'muggen' welke vochten tegen de Haarlemse 'baffen' (=schooiers). Bloemendalers ten slotte ontvangen in voornoemd boek de schimp- naam Kruidnoten. Bloemendaal geniet landelijke bekendheid vanwe- ge de op hoog niveau gespeelde hockeysport en meer nog als rijkste gemeente van ons land, maar heeft volgens de samensteller ook een deel van zijn roem te danken aan de kleine baksels, aangeduid met kruidnoten Bloemendaan I . l werde wordenn n(e ) inderdaad 'Bloemen-

93 daalse kruidnoten' gebakken. Als zodanig vermeld in 'Van Dale; Groot Woordenboe r Nederlandskde everklarins Taal'al t me , naae gd n mva zekere (pepernootachtige) spottenbijnaan koekjesn ee ee t n mme -Va . betekenie d e bewoner d gemeent e n di va sn va s nochtans ei s beslist geen sprake.

Antieke Linnenpers Omstreeks 197 doos i 0 r wijlen Nico Peeperkore 19 n ee n eeuwse lijnwaadpers geschon- ken aan de VOHB. Deze stond opgeslagen in het vroegere koetshui Meen sva Bern re n ge heeft in 1995 een nieuwe be- stemming gekregen e heeD . r Vekemans richtte nabij - zijnbe t Brabantshe drijn i f e Boxtel een 'Wasch- en Strijkmuseum' vroegere D . op e wasserijpers si intusse kasn plexin ee va t n ni - glas voor zijn bedrijf Rentex Lincare in Vught geplaatst. Boscn De hEindg - Nabiwe -e d j hoven, naar rechts tegenover e afslad g naar kasteel Maurik. Bijgaande foto is gemaakt door de heer Co Peeperkorn. VOHB-materiaal bevindt zich in e bewaarcollectid e d n va e Heemsteedse Bibliotheek en ka verzoep no k worden geraad- pleeg directeure d a dvi . Beschikt u over documente voorwerf no - n (betrekkinpe g hebbendp o e Heemstede of Bennebrbek) die in de weg staan of wegens verhuizing dan wel plaatsgebrek voor opruiming in aanmerking komen, kan het nuttig zijn deze voo t nageslachhe r bewarene t t . Geef zo'n i nu t geval eve n seintjenee : persoonlijk, telefonisch, schrif- telij f gewooko n elektronisch naa t adresrhe : [email protected].

94 Nacht und Nebel

In 1938 leerde ik hem kennen op de marconistenschool van Radio Hollan Amsterdamn di Oomn :Ja , enig opzichten e ee zoo n e d nva j rbi gemeente Heemstede. We woonden niet ver van elkaar verwijderd en raakten spoedig bevriend. In augustus 1939 behaalde Jan het rijkscer- tificaa radiotelegrafistn va t 194n i k i 0t da verwierf, n wildJa . e naar zee, ik dacht aan de luchtvaart, maar de Duitse inval in ons land, mei 1940, stak daa stokjn ee r e voor. Eind 1940 contacn i t ,Johanne m begime t1 Oo kwa '4 nn msJa Klingen, (we spraken over Pater Jozef, maar dat moest Broeder Jozef zijn bleeo z , k later). Broeder Joze onderwijzes wa f r.k.schoon ee n aa r l in Heemstede; hij woonde in het naast de school gelegen Broederhuis

De Dreefschool in het eerste leerjaar 1931/1932 van het nieuwe gebouw. vijfdeDe klasmeester Baaren.uan van C. Voorste helemaalrij linksJan Oom.

95 van de Orde Jean Baptist de la Salie. Zijn behuizing aldaar was in die eerste d n dageeva groter t centrun nhe éé n em va verzetsgroepe n ni ons land, die zich toelegden op spionage en radioverbindingen. Broeder Jozef was een ervaren radio-amateur en bedreven in de bouw van radiozenders. Met zijn kunde en de gedrevenheid om zijn talenten tegen de bezetter te gebruiken bouwden hij en zijn medewerkers enkele zenders, die uitstekend bleken te werken. Nu e trachttdood n r informanteeme n verkregen spionagegegevens naar Londen te seinen, maar "Londen" gaf geen gehoor. Men had daar geen boodscha n "wildseinerspaa " zonde n onderlinee r g afge- sproken code. De Delftse hoogleraar prof. ir. R.L.A. Schoemaker, die met zijn collega prof. ir. J.A.A. Mekel een spionagegroep had gecreëerd, ontwierp voor de inlichtengroep ECH-3 van Broeder Jozef een code. Een kennis van Schoemaker "gehein ee , kotten ee m t ragent naame u r "zo Enge - land codvaree overhandiged n en da ne Britse d n en aa geheim e dienst. p dezO e wijze Heemstedn hoopti n eme n goeeee d functionerende berichtendienst Nederland-Engeland in het leven te roepen. De "geheim agent", De Wilde genaamd, was in werkelijkheid de Rotterdamme rWaalsr Antode meesn e d ,n va t sluw gevaarlijkn ee - eV e DuitsMand n enva geheime maag politieno re kordi , t tevoren zijn carrièr verrades n eal infiltrane t Nederlandsn he va rn i t e verzes wa t begonnen. n duisterEe e figuur, zonder politieke achtergrond maar behept me t onstilbarn ee t t mense n passime me eee k m e spelent o eoo n ne honger naar geld; een verrader die meer dan 85 Nederlandse verzets- lieden, na eerst hun vertrouwen te hebben gewonnen, aan de Duitse Sicherheitsdienst heeft uitgeleverd zelm O f. buiten scho e blijvet t n bediend j zichi eh tijden e oorlod s n talrijkva g e vermommingen e n zeke verschillend5 2 r e schuilnamen. Van der Waals alias De Wilde wist zich in april 1941 in te graven in een Haarlemse illegale groep en kwam zo op het spoor van een student aan de MTS in Haarlem, Johannes Bierhuys, die kort tevoren aanslan ee gepleegd Duitsern gha ee p do , overigens zonder deze et doden. Bierhuys stond zowel met de inlichtingengroep in Delft als met de groep van Broeder Jozef in Heemstede in contact en daar deze groepee weinit g gno n n professionelbesefteee t wa n e "security" inhoudte vermeendd n ko , e geheim agent zowe Haarlen i l n i s mal Heemstede zijn slag slaan. De Sicherheitsdienst haalde de buit binnen. Schoemaker en Mekel

96 werde t eersnhe t gearresteerd vervolgenn e , aantan see le leded n nva groep van Broeder Jozef en wel Johannes Klingen zelf, zijn marconist Henk Schoenmaker, Johan Tillema, Wim Zietse, Kees van Lent, Bierhuys en de Heemsteedse radiohandelaar en uitvinder van de "radiodistributie", A. van Amerongen. Schoemaker en Mekel kwamen om in Duitse gevangenschap. Bier- huys, Broeder Joze Schoenmaken e f r werde door nte d veroordeeln de gefusilleerd. Kees van Lent en Johan Tillema kwamen in Duitse gevangenscha t levenZietsm he Wi m .e po overleefd e oorlod e n ge getuigd et proce latehe n r i Waalsrs de Amerongen tege n Va . nVa n n Duitsi kwa k emoo gevangenschap terecht, maar overleefde d e oorlog. Hij had in een vroeg stadium radio-onderdelen aan Broeder Jozef geleverd en zich later van de groep min of meer gedistancieerd, leven e hu groe d ne t lede daad n j vonspeelden pme t hi va n r da d , omdat ze teveel ruchtbaarheid aan hun illegale activiteiten gaven. Voor zijn eerste grote klus r Waalontvinde n s gvijfduizenVa d gulden plus een vaste aanstelling met al spoedig een riant salaris. Door zijn toedoe Duitse d d enha geheime politiboekenkasn ee n ei Johann va t - s Klinge t Broederhuine he n ni s belastend materiaal gevonden, onder meer een door hem geconstrueerde telegrafiezender. Nog een andere door Broeder Jozef gebouwde radiozender hing op dat moment in een afgesloten schoorsteen van zijn ouderlijk huis.

En nu Jan Oom, die zonder een spoor achter te laten uit Heemstede verdwenen is. Dat hij in contact was gekomen met Broeder Jozef had kennelijk beider interess e radiotechnied n ei s achtergrondkal j hi f O . een vaste medewerker van Broeder Jozef is geworden weet ik niet. Jan heef m t daahe Oo t r nooit oveme j r hi gehad t l da verteld e we ; m j ehi Kees van Lent kennis had gemaakt. Broeder Jozef moet kort voor zijn arrestatie hebben vermoedr e t da , verraad in het spel was en dat er ernstig onraad dreigde. Om bewijs- materiaal uit huis te krijgen gaf hij één van zijn geheime zenders aan Jan Oom in bewaring. meeg merktno weem e rr e loo niet Oo t k Ho i t esn da ,was Ja maa k .oo r Hij belde me op en vroeg me of of ik nog die zelfde dag de zender, die hij onder zijn berusting had, wilde overnemen. Ik fietste naar zijn huis en nam de zender mee naar mijn ouderlijk huis, waar ik hem de gehele oorlog heb verstopt. Na de bevrijding heb ik de zender ingeleverd bij t Militaihe r Gezag, waar wapen andern se e verboden artikelen moes- worden te g spijn no ingeleverdt r vane n e zendeb ee D . s he k wa I r.

97 maakte:Oom augustusDein Jan enigevan ik foto,1939 die tijdenseen tuinfeestje, ulak voor het uitbreken van WOU, toen Jan zijn certificaat van radioteiegrafist gehaald.had flessenDe wijn zijn gevuld limonade.met macaberEen doodshoofddetailhet is daarop met uniformpet een van Radio Holland en er onder de boord van het uitgaansuniform: een "vader- moordenaar" zwarteen wittestrikje.met het gekalktOp kartonik had "Radio Holland opleiding exit" of iets dergelijks.

juweeltje van mij toen nog onbekende mini-techniek. Een paar dagen nadat ik de zender bij Jan Oom had afgehaald was hij spoorloos verdwenen mijb he n k I vrien. d nimmer teruggezien.

Hier gaan herinnering en realiteit ieder hun eigen weg. Ik nam aan dat gearresteers wa m zijt nda Oo nie k oudern dn e t oo Ja andert sda s wisten. In werkelijkheid wist hij echter te ontkomen aan de arrestatiegolf in Heemsted naan ee r Parijwijkene t t ui s . Bij het nalezen van mijn aanvankelijke manuscript raadpleegde Hans Krol, het meer dan 2.000 pagina's tellende rapport van de parlemen- taire enquête-commissi oorloe d onderzoea n n g ee e edi k instelde naar t Nederlandshe e regeringsbelei oorlogstijdn di . In dit rapport kwam aan het licht dat Jan Oom in Parijs samenwerkte met een groep die een "escape-line" van Frankrijk via de Pyreneeën

98 Wr/he/mmap/ein 6 Heemstede. Het ouderlijk huis van Jan Oom heeft tegenwoordig niet eens meer een voordeur. Het huis is een gedeelte geworden uan een oost-Aziatisch restaurant.

99 naar Spanje had opgebouwd om Engelandvaarders, Joden en neerge- haalde geallieerde vliegers naar Engelan brengene dt . Dez opzen eva t religieuze organisatie (Zevende Dags Adventisten) stond onder leiding van de in Nederland geboren Jean Weidner, zoon van een Zwitserse Adventistenpredikant. Weidners groe illegaln p(i e krin l gaua g- wbe ken s Dutc al d0 ledeh 30 kort n i Parisnn s tellendee e wa t )tij to d e "organisatie gegroeid. Als "rustpunt" in de ontsnappingsroute werd in Parij t hote Pigalle she Ru l Orée ed gebruiktn ai verlooa n t tijn da ,d pva een "broeinest van Hollands verzet" werd genoemd.

Vast staat dat Jan Oom begin 1943 nog vrij man was en voor de escape-line werkte. In Parijs maakte hij in deze tijd kennis met een Nederlandse illegale werkster, Suzie Kraaij graae di , contacgn i t kwam met Dutch Paris. Jan Oom introduceerde haar bij een zekere Arnaud, e organisatied n liva d . Deze Arnaud ontpopt n dubbele ee zics al h- spion. Zijn werkelijke naam was Christmann en hij fungeerde op dat moment als infiltrant voor de Duitse contraspionage (Abwehr) in de Parijse kring van Weidners escapeline-organisatie.

Abwehr-collegn Ee dezn ava e Christmann, Rouwendal, koopmat nui Deventer vook oo r e Dutcdi , h Paris werkte, wild t arrestatieeto s laten overgaan, waaraan Arnaud alias Christmann echter geen gevolg gaf. Rouwendal wendde zich vervolgen e S.Dd s t zeln Parij.to i f e di s vervolgen groon see t aantal arrestaties verrichtte arrestantee d t To . n behoorde ook Jan Oom, evenals genoemde Suzie Kraaij, die bij haar arrestati n notitieboekjeee zicj bi eh blee e hebbekt t namenme n nva verzetsmensen, ook van Jean Weidner. Door Arnauds interventie werden 15 arrestanten na drie maanden vrijgelaten, maar niet Jan ParijsOome D . e kennelij d S.Dha . k contact opgenome S.De d .t nme Haan 194in ndaaDe n i g e m r1 vernome Oo betrokke n Ja t s nda nwa gewees verzetsgroee d j bi t Broeden pva r Jozef.

Op deze 4e mei worden op tal van plaatsen de doden uit WO II herdacht. Name omgekomen nva n verzetsstrijders monumentenp o , , op erelijsten, in boeken, in redevoeringen, maar de naam van Jan Oom ontbreekt. Zijn naam is als uitgewist. Toen ik een paar weken geleden bij de gemeente Heemstede navraag deed, wist men aanvan- kelijk niet eens, dat er een Jan Oom Jr. had geleefd. Ook blijkt de nog in leven zijnde relatie van Broeder Jozef, de genoemde A. van Amerongen, inmiddel negentigern hebbee t see . Jr nm , Oo gee n nJa

100 gekend, althans hij herinnert zich hem niet. De ambtenaar op de secretarie van Heemstede, de heer A.T.J.M. Böingt t archie t vonraadse,j he he losthe hi n dee n n d: i n va efee op lva l bevolkingsregister, dat in 1947 Jan Oom was uitgeschreven als "Ver- huisd naar Onbekende Woonplaats" k ontdektOo 1 .1 p eo hijt da , december 1950 de gemeente Heemstede van het Ministerie van Justitie bericht had ontvangen, dat Jan Oom al op 6 april 1944 was omgeko- men in het concentratiekamp Bergen-Belsen op de Lüneburger Heide.

Jan Oom was dus kennelijk één van die "Nacht und Nebel"-gevange- nen, die indertijd spoorloos zijn verdwenen, gevangen op een geheime verblijfplaats, zonde gelegenhei e rniek d posthuin n oo i t va tn se d post naa achtergrondee rd huin sturene t sva n Eé .zo'n nva n "Nachd un t Nebel"-behandeling was t gearresteerdda , e Nederlandse "saboteurs", die niet snel genoeg werden veroordeel terechtgesteldn de , dooe d r werdeD S n afgevoer Duitslann i m do d doo soorn ee r t veemgeriche t t worden veroordeeld. Eén van de vele marconisten, die slachtoffer werden van het beruchte Engelandspiel -waarin Van der Waals ook een cruciale verradersrol speelde-, H.J. Jordaan, verdween ook als "Nacht und Nebel "-ge vangene naar Duitstand, waar hij in het concen- tratiekamp Mauthausen werd geliquideerd.

De dodelijk verontrustn zije n . Sr m e n OomOo ouder Ja n n Ja , va s vrouw Alida, hebben tijden bezettine sd officiële d a gvi e kanalen nooit iets over hun zoon te horen gekregen. In 1943, twee jaar na het verdwijnen van hun zoon kregen de Oom's n "illegalbezoeee n kva e werke t bijzonderme r e contacten" wise di , t waar Jan verbleef: in de Sèvres-gevangenis te Parijs, zo zei hij te weten vreselijkn Ee . e gevangenis verteldo z , e d e n hiji s . Maawa j hi r gelegenheid hun zoon een voedselpakket in handen te spelen; helaas een dure zaak. Jan Oom's ouders gaven de man, die zich voorstelde Wildee D s al , veel geld korta n Wilde N . D Va e s n tije du ko d-he s twa der Waals, zoals later bleek- berichten, dat het voedselpakket ter bestemder plaats was overhandigd, maar dat hun zoon was afgevoerd naar het concentratiekamp Bergen-Belsen. Ook nu kon hij wel zorgen voo t verzendehe r voedselpakketten nva n naazoonn hu r . bezettingstije d t da Z s oi d doorgegaan oudere D . s betaalde betaaln ne - den zich arm aan de niet-bestaande voedselhulp. Bergen-Belsen was aanvankelijk een "pakhuis", maar werd steeds meer een "knekelhuis": va 125.00e nd 0 ingeschreven gevangenen zij 50.00r ne 0 omgekomen.

101 De Wilde kwam zelfs nog in het najaar of de vroege (honger)winter van 1944 naar Heemsted gelm evrageo e d t n voor zijn imaginaire voedsel- pakketten. Toen ik het echtpaar in die tijd bezocht, begon ik me af te geloofden i l we g . no Zij r ne . vrouwSr intussee vragem di , Oo f l no na jaren niets meer van haar zoon had gehoord, was toen al geestelijk ontredder t ginhe gn dhaae slechterg no rbevrijdine d a ,n toe n gnJa niet terugkeerde en ook niet als verdwenen of overleden werd opgege- ven. Hij leek in het niets te zijn verdwenen.

In april 1950 verhuisden Jan's ouders naar Deventer. In december van t jaada rt Ministerikwahe a m vi Justitin eva t berichehe t binnee d j nbi gemeent Bergen-Belsen i e m HeemstedeOo n overledens Ja t nwa da , . Spoedi a dezgn e Jobstijdin s mevroui g overledenm wOo e heeD . r Oom, die ik nog enkele malen in Deventer bezocht en die niet meer over het drama kon spreken, overleed enkele jaren later.

Van der Waals had dus via zijn Duitse SD-bazen geweten, waar Jan Oom verblee nemene t -naan n e faa s -ri wannee omgekomens i j rhi m he t .Wa niet verhinderd t ongelukkigehe e echtpaar persene gelt f da . Zoietn sku je toch niet vatten t ieman:da zija dn n judasloo hebbee nt n opgestreken, eeng no s k voo t bijverdiensteoo wa r vadee nd moeden e r {één va rn ? van) zijn slachtoffers steeds meer geld aftroggelt en valse hoop wekt in vertwijfelde harten en zo twee mensen te gronde richt. Va r Waalnde s oorlo e werd a r doodn g te d veroordeeld vroege d n I . e ochtend van 26 januari 1950, vlak voor de terechtstelling, zei hij tegen gevangenispredikante d n heeee l n slechbe k t"I : mens geweesk i n e t zie nu in, dat ik de doodstraf heb verdiend".

Dick van den Hoorn

t schrijve t treurighe P.S j di Bi n . nva e versladank i n k gverschuldigbe d aan de heer A.T.J.M. Böing, ambtenaar van de burgerlijke stand te Heemstede overlijdensakte d e di , t bevolkingst archiehe he n t eui va f - register hee e opdieptd rn Hanaa n ee s Krol, directeu gemeene d n rva - telijke openbare bibliotheek te Heemstede, die me inzage gaf in enkele stukken betreffend e inlichtingengroed e Broeden pva r Jozef. Inzake feiten, niet betrekking hebbend e persood p n o Oome nJa , raadpleegde ik de boeken "De zaak Antonius van der Waals" door Frank Visser (1974), de geschiedschrijving van Dr. L. De Jong en "De Verrader" door Auke Kok (1995).

102 Godlieb Hoffmann (1) Genees- Heel- en vroedmeester te Heemstede

Christiaan Hoffman Margarethx n a Josee Johan Christina Godlieb Maria Jacob Margaretha Alida x Benedict Caroline Francoise Westerberg Francois Adolph Christiaan Karel x Alydia Reijnders

In de schaduw van de Grote Kerk levendin ee t e he eeu gs 19 stukj we wa t begid Ooehe n n Grotnkva i e Markt, daar tussen de Smedestraat en de Jansstraat. Naast het loge- ment "het Gulden Vlies" ston t huisdhe , waar "Lourens Kostee d n i r gevel stond" Eigenaa) (2 . bewonern re , Hendri Wolfe kd , schoenmaker van origine, hield zich kennelijk niet bij zijn leest en beproefde zijn geluk als koffiehuishouder: Het "Bossche Koffiehuis", dat in de volks- mond al gauw de naam van het Boze Koffiehuis kreeg!. Aan de andere kant van "het Gulden Vlies", richting Jansstraat, lag het huis "waarin apothecarsaffaire d e werd geëxcerceerd" 180n I . 5 vestigde zich hier e Christiaaen n Hoffmann, gebore Clevn ni e (D) e nie,di t alleee d n "winkelgereedschappe ingrediëntenn ne " overnam, maar bovendien een jaar later ook de dochter van de vorige eigenaar tot zijn bruid maakte eerste D ) e(3 . zoon, gebore 1806n ni , dooe were d d j n pdi bi Evangelisch Lutherse gemeente met de namen Johan Jacob Benedict bedeeld. In 1809 werd een meisje geboren, dat nog dezelfde dag aan "stuipen" overleed, en dus ongedoopt en naamloos bleef. Evenals haar een jaar later geboren zusje Alida Christina Emelia, dat zes weken oud aan "slijmziekte" overleed, werd zij in de Grote Kerk, tegenover de ouderlijke woning, begraven. In 1812 kwam Christina Margaretha ter wereld, Godlieb werd geboren op 2 juni 1814. Twee jaar later kreeg n zusjeee g , hiMarino j a Alida.

Godlieb was dus nog geen zes jaar oud toen zijn moeder, Margaretha Josée, op l april 1820 overleed. Zijn oudere broer nam in 1824 voor s jaaze r vrijwillig diense Nationald j bi t e Militie. Godlieb zelf wern di 103 Het Laurens Jansz. Costerhuis, Grote Markt 25, Haarlem.^Op nr. 27 (hotel Carillon) stond het geboortehuis van dokter Hoffmann.

januari 183 apothekersleerlins al 0 g ingeschreven biLatijnse jd e school te Haarlem. Hij was vrijwilliger bij de Haarlemse schutterij, en werd van militaire dienst vrijgesteld wegens broederdienst keurine d j Bi . g e voo d tije haj ddi rdhi gemiddeld e n ovaalengtee 1.7n , l m eva 4

104 gezicht, rond voorhoofd, grijze ogen, brede neus en grote mond, een ronde kin, blond haa n idee r m wenkbrauwen n 183I . 4 werj hi d aangenome s lidmaae Evangeliscd al n n va t h Lutherse gemeente t e Haarlem t aanvankelijhe s Wa .voetsporee d bedoeline n kd i j hi t ngda van zijn vader zou treden, blijkbaar ging hij later de medische kant op: November 1837 verleend provinciale ed e commissi "geneeskunn eva - dig toevoorzicht" te Haarlem hem de bevoegdheid van plattelands- heelmeester, een half jaar later ook die van plattelandsvroedmeester. Christiaa n Christiaa Ja Hoffmann l we k n oo Godfrie, d genoemds i , op 10 mei 1837 overleden. In de Oprechte Haarlemse Courant van dagee di n lezen wij: Haarle n lOde mi 1837de Me n . Heden overleen dde Heer J.C.G. Hoffmann n ouderdon e de 0 7 n i , n mva een half jaren, in leven Apotheker binnen deze stad. De Apothekers voordeeln Affairete l za e voo kine d r - deren, onder toezig eenen va t n deskundigen provisi- oneel worden voortgezet. De "kinderen", oftewel de erfgenamen, Christina Margaretha, Codlieb n Marie a Alida hebben begin 183e Grotd t huin 8ehe aa sMark t verkoch e onderwijzed n aa t kostschoolhouden e r r Leendert Koning, de schoonvader van bakker Martinus Tibboel. Godlieb vestigde zich als heel- en vroedmeester te Heemstede, zijn beide zusters boden zich te Haarle s "dameskledermaaktersmal " aan) .(4

Een stukje Zweden op de algemene begraafplaats

t oudsthe p eO gedeelt algemee d n eva - e begraafplaatn e Heemstedt s e vinden we op de "Ie afdeling" enige rijen gra- ven, zonder graf steen, maar gemarkeerd doon steneee r n paaltj t nummerme e . t paaltjhe p eO numme 6 zij2 rn boven- dien de initialen A. W. en het jaartal 1839 lezene t . A.W. staat voor Adolph Ulrich Westerberg, consu Z.Mn va l Konine .d g van Noorwege Zwedenn ne , (5), wonen- de in de Warmoesstraat te Amsterdam. Geboren te Stockholm is hij op 27 ja- nuari 1837 tijdens zijn verblij Heeme t f - stede plotseling overleden en aldaar be- Graf C Nr. 26 /

105 Het oudste gedeelte van de algemene begraafplaats te Heemstede.

graven. Een jaar later, op 23 april 1840, trouwde Godlieb Hoffmann met Caroline Francoise Westerberg, de dochter van de overledene en diens echtgenote Charlotte Angelique Dedeker. Getuige voor de bruid was haar broer Charles Louis Everard, vice consul van Noorwegen en Zweden, en voor de bruidegom Usbrand Soll van Koppen, stalhouder Heemstedee t huwelijksnache D . t eindigd t kraambedhe n ei , daaga sn bruilofe d t wer zoon dee n geboren, Francois Adolph Hoffmannp o e di , leeftije d drin va de maande gestorves ni zijj bi n n grootvadene t he n i r wer6 2 gra. d nr fbijgezet jul6 1 i p 184O . 1 werd opnieu zoon wee n geboren namee d e di ,n Christiaan Karel meekreeg.

Maar een maand later verkeerde de vreugde over de geboorte in diepe rouw toen Caroline Francoise Westerberg kwam te overlijden. In de Oprechte Haarlemse Courant gaf Godlieb Hoffmann uiting aan zijn verdriet:

Mogt ik mij op den 16den Julij j.l. verheugen, met de gelukkige bevallin mijnn gva e dierbare Echtgenoote, Carolina Francoise Westerberg, thans is die blijdschap voor mij in de diepe droef- heid verkeert, daar het Gode behaagde haar in den jeugdigen eischene t p o j slechta ouderdon ,mi jaar3 6 n 2 1 s va n , mva 106 maanden met dien onvergetelijke, in een allergelukkigste Echt vereenigt gewees e zijnt t . Iede haae di r r edel karakte zorgvuldighein e r d gekend hebben, zullen kunnen beseffen wat ik, benevens het Pand onzer liefde, hetwel j achterlietmi j kzi haan i , r verliezen. Heemstede G. Hoffmann 16 Augustus 1841 Genees- Heel- en Vroedmeester

Caroline Francoise Westerberg werd bij haar vader en eerste kind begraven.

armenpractije D k

In 1853 deed dokter Hoffmann van zich spreken toen hij bij de Regente t Weeshe Armhuin n -e nva Heemstede st e solliciteerde naar plaate d armendoktern sva wern da d functit n waargenometo ee , e edi n door dokter Langelaan. In het boekje van G. van Duinen: "Het wees- en armhui e Heemstedet s , 1796-1861 wordt onder hoofdstu, 22 k "geneeskundige behandelin armene d n betreffendge va " d e briefwisse- ling geciteerd eerstn .I e instantie ware Regentene nd , tevens armmees- ters, niet ongenege t verzoenhe dokten kva r Hoffma honorerene t n , maar daarmee bleken zij hun bevoegheid te buiten te gaan. Daarop bood dokter Hoffma gedurendn naa jaat ehe r 185armee d 4 n gratie st behandelen, met als motivatie dat hij daarmee een geschenk gaf aan de armen, aan het gemeentebestuur, en eigenlijk aan alle ingezetenen, die tenslotte door de "dorpsomslag" in de kosten van de armenverzor- ging bijdroegen.

Gedachti t schriftwoorhe n gaa d "Wi armee ed doetl nwe , doe j weltMi " zou zijn honorariu tijdenn mda s zijn aardse leve zijp no n credie d n i t hemelse boekhouding worden bijgeschreven! Maar alles bleef bij het oude, tot het gemeentebestuur, op voorstel van dokter Langelaan in 1859 besloot Heemstede in drie districten te verdelen en in e!k district drie d en toentertijva n ee Heemstedn di e practiserende geneesheren, dokter Langelaan, dokter van Luenen en dokter Hoffmann, tegen een vergoedin zore 50.. d f jaar t g—n voope gr me va armee rd belastene nt . De medicijnen zoude worden nda n berekend volgen e "Pharmacosd - pea pauperum", oftewel de prijslijst van geneesmiddelen ten behoeve va armene nd .

107 "Natus in pago Heemstede", Prof. Dr. Christiaan Karel Hoffmann. 'Collectie Academisch Historisch Museum'

108 Natus in pago Heemstede

Gebore Heemsteden ni . Christiaan Karel, "het pand onzer liefdet ui " 1841 ,jarig8 1 gin p ego leeftij Amsterdae t d m medicijnen studeren. Op 2 maart 1866 promoveerde hij aan de Universiteit van Utrecht (6) tot doctor in de medicijnen op een proefschrift over de anatomische bouw van het reukslijmvlies. In 1871 promoveerde hij bovendien nog te Göttingen tot philosophiae doctor eveneens op een anatomisch onderwerp. Hij was aanvankelijk practiserend arts aan het gesticht Meerenberg te Santpoort, (7), daarna conservator aan het Rijksmu- seum voor Natuurlijke Histori Leidene et 187n I . 4 wer benoemj dhi d tot hoogleraar in de zoölogie, vergelijkende anatomie en fysiologie aan de Leidse Universiteit 7 novembe .p o Inmiddel j hi rs 187wa s 2e t Haarle m4 jarig 4 getrouw e ed t Alydime d a Reijnders. Haam oo r Jacobus Cornelis van der Laan, en diens zoon Pieter, beiden arts te Bennebroek, waren getuigen.

"laatste D e wil"

Godlieb Hoffmann woonde in de Zandvaartbuurt, de laatste twintig jaar aan het begin van de Binnenweg, waar hij eigenaar was van twee naast elkaar gelege woonhuiss al n e t huizenanderen he t n i e ,e he d , apotheek, waar Jan Ebbers als apothekersbediende de scepter zwaai- stae d ln I stonde . de bruin nee n ruinpaard t dokterskoetsjehe , , ensnog jachtwagentjen ee s nooii j Hi t. hertrouwd. t voorjaaToehe n ni n va r 1886 het moment naderbij kwam dat, zoals hij het al in 1854 in zijn briefwisselin e gemeenteraad t me g d beschreef, "zijn zien lichaae l m t zicelkande t me strijdperh he n i r k zullen begeven zicn m o va ,h elkander los te rukken", verzocht hij notaris Smit een testament op te maken. Aan Maria Petronella Maasman, gescheiden echtgenote van Gerrit Clausing, die met haar dochter Bertha Johanna Clausing bij hem inwoonde en de huishouding verzorgde, werd "als bewijs van dank voor de vele en goede diensten" het woonhuis aan de Binnenweg gelegateerd haan aa , r dochte e inboeded r t uitzonderinme l e d n gva boekenkast en de daarin aanwezige boeken, met bovendien nog een bedrag van f. 500,- contant. Voor de apothekersbediende Jan Ebbers werden de kleren en lijflinnen en het naastgelegen huis waarin de apotheek was gevestigd beschreven. Blijkbaar werd bezwaar gemaakt tegen deze legatering, in een tweede testament werd de wettige

109 erfgenaam, professor doctor Christiaan Karel Hoffmann, aangewezen als enige en universele erfgenaam en executeur testamentair. Deze gaf op 9 september in de O.H.C, kennis van het overlijden van zijn vader. Heden overleed te Heemstede in den ouderdom van ruim 72 langdurin jarenee a n , g lijden, onze vade behuwdvadern e r e d , Hee . HoffmannG r leven i , n praktiserend Geneesheer aldaar. Leiden, 9 Sept. 1886 . C.KDr . Hoffmann A. Hoffmann-Reijnders Eenig algemenn e e kennisgeving.

Ui boedelbeschrijvine td g blee doktet kda r Hoffmann niet onbemiddeld e portefeuill d s rui n 3.000,. wa wasme f r s t E divers. ka me e— n i e obligaties werd getaxeerd op bijna f. 36.700,— De gemeente Heem- stede stond voor f. 242,08 in het krijt voor geneeskundige diensten, eeng daarnaasno s r ruie s m. 11.000,f wa t uitstaandn —aa e vorderin- waarvan ge n rui 3.000,. mf s —"nieal t inbaar" werd opgegevene D . panden aan de Binnenweg werden door prof. Hoffmann voor f. 5.000,— verkoch Ebbersn t adresboeJa he n n aa tI . 192n kva 7 staat t adrehe p s o Gustaan Binnenweee g fno Adol1 g1 f Ebbers, zoon nva Jan Ebbers, als winkelier vermeld.

De twee zusters van wijlen dokter Hoffman zijn ongetrouwd gebleven. Maria Alida overlee e Haarledt 9 decembe1 p mo r 1891, Christina Margareth januar4 2 p ao i 1900, eveneen Haarleme st . Drie jaar later dee e huismeested t Elisabethe n va r h Gasthui e Burgerlijkd j bi s e Stand te Haarlem aangifte van het feit dat op 27 juli 1903 het lijk was ingebrach Docton va t r Christiaan Karel Hoffmann 2 jaar6 , , geboren Heemstedee t , hoogleraa Leidene rt echtgenotn e , Alydin eva a Reijn- ders. In de Nieuwe Haarlemse Courant van 29 en 30 juli 1903 lezen wij onder de "gemengde berichten": Gisteren middag werd te Bever- wijk in de trein komende uit Uitgeest prof. Hoffmann uit Leiden door r conducteursde n ee , zittend eerstn ee n ei klas coupé, dood gevon- den. Een der broeders van St. Johannes de Deo te Haarlem, reizende met dezelfde trein, verleende verzoep assistentie o d m n kna va n e stationschef te Beverwijk met een conducteur plaats in de coupé bij het lijkt naada , r Haarlem werd door vervoerd aankomsj Bi . t constateerde de inmiddels ontbode . PeereboonDr t lij doode mkhe d werdep O . n gevonden enige portefeuilles, waarvan een met een bedrag van p.m. f. 900 in bankpapier. Zonderling mag het heten dat noch portemon-

110 naie en spoorkaartje te vinden waren, terwijl niet het minste vermoe- den bestaat dat hier een aanranding of geweldpleging heeft plaats gevonden. Prof. Hoffmann logeerde te Bergen (NH). Waarschijnlijk heeft hij een uitstapje willen doen naar Leiden overledene D . riddes orde ed wa n eri va Nederlandse nd e Leeuw. J.W.G. van Doorn

noten.- naae D (1m) Hoffmann wordt wisselen zonden e t dt einme r "dubbehe d p o " n l geschreven, voor de uniformiteit werd de "dubbel n" aangehouden. (2) Dit huis was volgens de overlevering het woonhuis van Lourens Jansz. gevee Costerd n l hinAa .n mee levensgrotn ee g da r e schilderine d n gva uitvinder van de boekdrukkunst. Toen de manufacturenkoopman Carl Joseph Anton von der Möhlen in 1850 het "Gulden Vlies" en het "Bossche Koffiehuis" verbouwde tot zijn manufacturenwinkel (nu het gewezen Studiotheater}, voorgevewere d n di l onde t borstbeelhe r Costen dva n ee r plaquette aangebracht met de vermelding: Costeri Aedes Typographiae Natales, oftewel Costers woonhuis, geboorteplaat r boekdrukkunstsde . (3) Christiaan Hoffma s apothekeal l za n r waarschijnlij e z.gd l . Hoffwe k - oo k manndruppels hebben toebereid, zo genoemd naar Friedrich Hoffmann, arts te Halle (D) en geboren in 1660. Het gaat hier om een mengsel van alcoho grie j ethern bi e lverkoudhei n t pe da , d goede dienste bewijzenu nzo . (4) Johan Jacob Benedict Hoffmann word 183n i t 7 niet mee erfgenaas al r m vermeld. Blijkbaa vóój tijde hi di rs i ,r zonder nakomelingen overleden. (5) Noorwege n personelt 190to ee s n 5i nwa e unit Zwedeeme n verenigd. (6) Het Athenaeum Illustre te Amsterdam had destijds nog niet het "jus promovendi". (7) Het latere Provinciaal Ziekenhuis. Nog in onze tijd kende men de uitdruk- king "rijp voor Meerenberg" wanneer aan iemands geestelijke vermogens werd getwijfeld.

bronnen: AVK ORA, transportreg. ONA not. Jacob Scholting. HaarlemB DT : schepentrouwboek; doopboek Ev.Luth.gem. grafboek, "puiboekjes"; inschrijving Latijnse school; lidmatenreg. Ev. Luth. Gem. Militieregisters Gemeente Haarlem. geb., overl. en bev.reg. Haarlem; adresboeken; archief Nieuwe Haarlem- se Courant. RANH provinciaal blad Noord Holland, staatstoezicht volksgezondheid, memories successie, hypotheekkantoor Haarlem, transportreg.

111 NNA Heemstede, not . Dólleman.J , not. W.H. Smit. geb. huw overl.regn e . . Heemstede. Centraal Bureau voor genealogie: familieadvertenties. ARA Stamboeken militaire a 1813n . Stadsbibliotheek, archief Oprechte Haarlemse Courant. G. van Duinen, "Het wees- en armhuis te Heemstede, 1796-1861. uitg. VOHB, 1952. Algemene Begraafplaats Heemstede. Grafregister. Academisch Historisch Museum, Leiden.

Haarlemse wege Heemstedn i e

In de vergadering van de gemeenteraad van Haarlem op 24 septem- r 190be aangenome8 W wer voorsten n e t dgedeeltee B he n m lva n o e van de Leidsevaart met naastgelegen weg dat in de gemeente Heem- gemeente di nien m stedo aa t g eela ove dragene rt overdrache Di . l za t reeds geruime tijd in de pen hebben gezeten nadat met de ingebruik- nemine spoorlijd n gva n Haarlem-Leide e trekschuitdiensnd t tussen beide stede s opgehevennwa e provinciD . geed ha e n belangstelling voor overname t Rijg mindehe ,no k r zodat vroe f laan overgo ee t - t betreffenddrachhe n va t e vaart n weggedeelte - n Heemstedaa e e moest plaatsvinden wilde Haarlem nien eeuwigendagte t t he t me e onderhoud opgescheept zitten. De gemeente Leiden, mede-eigenaar, ging in december van hetzelfde jaar met de overdracht accoord.

Dat is allemaal een duidelijke zaak. De grond benodigd voor de aanleg va trekvaare nd t jaagpa 165n he i s n 7e t dwa doo stedee rd n Haarlem en Leiden gekocht. In genoemde raadsvergadering werd echter even- eens besloten de Kraayenestervaart, de Zuiderhoutlaan, de Bronstee- weg, de Koediefslaan, de Zandvoortselaan, de Emmauslaan, de Wa- genwe Schouwtjeslaae d n ge gemeente d n aa n e Heemstede ovee t r wordW dragen n plaatt n voorstee i t Bronsteewehe n B n sva I n . va l g gesproken over Heemsteedsche Binnenweg tot aan de Koediefslaan. Deze wegen hadde e nLeidsevaard niett me s e makent t j lageZi . n middet Heemsteedshe n i n e gebied e grenD . s tussen Haarlen me Heemstede lag in 1908 aanzienlijk noordelijker, namelijk bij de Mr.Lottelaan-Schouwtjeslaan. Een groot deel van de Haarlemmerhout behoord Heemsteden aa g eno . 112 Hoe kon Haarlem nog tot het jaar 1908 eigenaar zijn van een aantal wegen in Heemstede. Moest Haarlem die wegen dan ook onderhou- den. En hoe zat het dan met de tol aan de Koediefslaan waar Heem- stede tolgelden inde van passanten die van een Haarlemse weg ge- bruik maakten. Voo beantwoordinn ee r vragee di n ngva moetee nw om te beginnen vele eeuwen in de geschiedenis terug gaan. Naar de tijd toegrotg nno ebinnenduinee deled n nva strandwae d p no l tussen Oegstgeest en Haarlem bedekt waren met bossen. Die moeten zo dicht begroeid zijn geweest dat het verhaal gaat dat men "conde comen over de Boomen en deur de Tacken sonder ter aerde af te stygen tot aen de Stadt van Haerlem". De bedenker van dat verhaal moet over het hoofd hebben gezien dat er in het noordelijk deel van de in de heerlijkheid Heemstede gelegen strandwal alleen maar kale zandduinen lagen.

Evenals de andere delen van wat men noemde de Wildernissen waren deze zanddduine t eigendonhe Hollandse d n mva e graven, respectie- velijk hun opvolgers de regeerders uit het Henegouwse en Bourgondi- sche huis. De zandduinen waren voor hen een onrendabel bezit. Het gebied leende zich niet voo teele gewassenn rd va t . Vee jager e lt e l nza niet geweest zijn want we nemen aan dat valken, korhoenders, patrij- zen en ander gevogelte geen brood zagen in een verblijf in die zandmassa's t kwaHe . m daaro t Haarlemshe m t goeda t dui e Gasthuis belangstelling toonde voo t duingebieddi r t gasthuisbestuuHe . r wilde het doen afgraven, het zand verkopen en de vrijkomende grond verhure n blekerijenaa n , hetgee n welkomee n e inkomstenbrou zo n opleveren.

Het Haarlemse Gasthuis was een reeds in de veertiende eeuw bestaan- de instelling, die zich gelijk andere gast- en godshuizen bezig hield met t spijzigehe r hongerigede n t lave r dorstigenhe nde n n e . Geen activi- teiten die financiële baten opleverden. Men moest het hebben van donaties van welgestelden en van erflaters. Kersbergen schrijft in zijn Geschiedenis van het St.Elisabeth's of Groote Gasthuis te Haarlem dat in de 15e-17e eeuw niemand in Haarle f omgevinmo n stervej vermaaktko hi g f o n t he e ietn aa s Gasthuis. Door deze erflatinge schenkingen ne n kree t Gasthuighe n si looe d r tijdepde Haarlen ni wijdn me e omgevin n uitgebreigee d bezit aan landerije woningenn e n . Daarvan ginge zande 146n nd i k -1oo duine Heemsteedse d p no e strandwal deel uitmaken apri5 n 1 va lp O .

113 jaat da r schonk hertog Philip Bourgondienn sva , Philip Goedee sd n aa , de gasthuismeesteren aan het Elisabeth's Gasthuis "binnen onse stede van Haerlem eeuwigdurendn "i e erfpach vierkann ee t t stuk verwaaide zandduin gelegen in de ban van Heemstede tussen " den heerwech aen die westsyde, heemstederwec oostsydee di n hvoorhoun ae e ,de di n ae t noordsyde, ende van die gasthuyslant roeyaen recht oostwerts aen tot den cruuse toe, ende aen die zuytsyde den heerwech synen gewoonly- cken pat" erfpachtsoe D . m bedroeg veertig schellin r jaargpe .

e giftbried e wegen n hertoi D va e f di ng Philip n Bourgondieva s n worden genoemd kome grotn ni e lijnen overee wegee n d i t e ndi nme de overdracht van 1908 voorkomen. De "heerwech aen die westsyde" Wagenwege isd 190grotendeeln g i e no 8 di , Heemsteedp so s territo- rium lag"heemstederweche D . oostsydee di n Bronsteewee d ae s "i g resp. de Heemsteedse Binnenweg. De Emmauslaan liep midden door de kale zandduinen. Zij wordt in de giftbrief niet als begrenzing vermeld. De Voorhout is het zuidelijke deel van de Haarlemmerhout Heemsteedp o s gebied Spanjaardslaae D . n beston 146n di nietg 1no . e gasthuismeesteree d zuidgren t D lant he da d n va s n erfpachi n t ontvingen word giftbriee d n i t f omschreve trappelbere d s nal g roeyaen't

114 yseren cruijslaen. Waar lag in 1461 de Trappelberg en waar moeten we de yseren cruijslaen zoeken. Beide aanduidingen schijnen als grensbepalende elementen ruimt e hebbeet n geboden vrijee e n naa interpretatie. Vincent van Lockhorst, heer van Heemstede, die be- t duingebiehe t me leent gasthuislan s zuidee dt he dwa n n nva va s dwa mening dat de heren huismeesteren het van de hertog van Bourgon- dien verkregen land wat ruim bemeten hadden. Hij vond het nodig dat grene d s tusse t Gasthuihe n n zijnva st gebie nauwkeurida n de g werd vastgesteld nodigt he a eN . passe meten ne n wer 159n di akkoort 1he d wegens de Limietscheiding tussen de Heerlijkheid van Heemstede en landerijee d t Elisabeth'he n nva s Gasthuis gesloten grene D . s tussen beide gebiede l volgenza n t akkoorda s d liggen "tusse e Steed n n staand Gasthuysn oosteDuye n de d ete n n nva n va e tegen Cruyslaee sd n Steeee nd n gestel Rynlantschn ee t e noortzijdRoede d t n he eaa n eva huys genaem Dorstige D t sestin e es gKuyse Rynlantschf o l e Roeden drin e e vierendee noortzijde Roedn d ee n Laee n d n e va va n lnva eva t ' Huy e Berckenrode"t s n kwarn zestiee e s n t e groed Ze . e komt t uitmeteda overeee meter0 w 25 s nt vanaAl . nme f Berkenrode komen we op de hoogte terecht van de Koediefslaan. Over de Trappelberg wordt in het Akkoord niet gesproken maar wellicht wordt daarmee "den Duyn" bedoeld. Die lag aan aan de oostzijde van de grenslijn bij de Yseren Cruyslaen, welke laatste als we een rechte lijn trekken zich ter hoogte van de huidige Oosterlaan moet hebben bevonden. Volgens Gróesbee zijn ki n boek ove historie rd Heemstedn eva Yseree d s enwa Cruyslae e noordelijkd n e begrenzin e Lankhorstd n va g . Daar stond eertijd n boerderie naa ee t somliggendi mt me me j d land e LankD . - 150n i hors s 2 wa tgekoch t doo t St.Elisabeth'he r s Gasthuis. giftbriee d wegee n d i 146n vraa e f e D o va f n di 1s g i worden genoemd deel uitmaakten van de aan het Gasthuis in erfpacht gegeven grond of dat ze daar juist buiten lagen. In het laatste geval zouden anderen dan het Gasthuis eigenaar van die wegen zijn. Daargelaten wat het eigen- domsrecht n inhieltijee d n waarii d nn heerwegen sprakva s wa e , buurwegen, lijtwegen, notwegen en ambachtswegen. Dat het Gasthuis in Heemstede wegen beza resolutien ee t tekse blijkd n t va tui t , geda- teerd 7 september 1761, waarin het stadsbestuur van Haarlem aan het Gasthuis voorschreef "nimmer ter eeuwigen dage te mogen ver- koopen aan de Heere van Heemstede eenige vaarten, wegen, erfpach- ten, regte en geregtigheden deezer Huize competeerende onder Heem- stede". Het St.Elisabeth's Gasthuis was in de loop der eeuwen steeds

115 meer onder toezicht stedelijhe n va tk bestuu Haarlen va r m komee nt staan. De gouden tijd dat schenkingen en erflatingen de kas vulden was voorbij. Integendeel: door de uitbreiding van het werkterrein naar de ziekenverpleging stegen de jaarlijkse kosten. Deze moesten worden gedekt doo verkooe rd t onroeren delehe n n pva nva d goed bezitn Me . was in steeds grotere mate aangewezen op steun van de stad Haarlem, hetgeen gepaard ging met een groeiende zeggenschap van het stads- bestuur over de handelingen van de gasthuismeesteren.

In de eerste jaren van de negentiende eeuw was de financiële nood bij t gasthuihe memorandun hooo sz ee gn i gestegen 8 2 me n t mva nda december 1802 burgemeeste n regeerdere r e stad dn Haarleva s m verzocht de resolutie van 7 september 1761 in te trekken zodat men Heemstedn i e d e gelegen vaarten, wege n bruggee n kunneu zo n n 116 verkopen. Als alternatief werd voorgesteld dat het onderhoud van deze vaarten, wege n bruggee n n voortaan voor rekenine stad dn va g Haarlem zou komen. Deze zouden met zeer geringe kosten van stadswege kunnen worden onderhouden "daar dat onderhoud op verschillende tijden door stadsvol geschiedenn kka , wanneer andere werken hunnen dagelijksen arbeid niet vorderd". Zou het onderhoud door de stad worden overgenomen dan zou uit hoofde daarvan "een ontlasting van 't Gasthuis geboren worden, welke in dit tijdstip voor 't behou r Financi t Huidde di sn noodzakelijeva k is".

Twee dagen later reeds ,0 decembe 3 t.w p o . r 1802 reageerde d e e "d Municipalitei t da n aa Haarlen resolutien m va tee na t n mme Me . redenen voo requestrantee d r n geallegueerd alle attentie meriteren". Voorts "dat het voor de stad van het uiterste aanbelang is dat het t gestichvervahe n va lt zoveel mogelijk moet worden afgekeerd"t Ui . dien hoofde was men bereid het onderhoud van de vaart (=de Gast- huisvaart) e weged , n bruggee n n onde e Heerlijkheid r d Heemstede gelegen voor rekenin stae d dn ovegva nemene rt . "Mit eigendoe sd m van hetzelve aan de stad overgaat en de beheering en directie daarover voortaan aan de stad behoore".

Zo wer stae dd d Haarlem eigenaa wegen rva Heemsteden ni . Wildt ehe Gasthui n flinkee s e ontlastin onderhoudskosten gva n l hebbeza n nda twef o het n ehel tmaaee he enie m m pakkeo rto t wegen zijn gegaan dat het Gasthuis in Heemstede bezat. Die wegen moesten dan voortaan doo stae rd d Haarlem worden onderhouden. "Stadsvolk Haarlen "va m moes p gezetto t e tijde Heemstedn i n e bezig zijn geweest wegee nt egaliseren wan t waretije he tddi zandwegenallg n ni eno . Totdat onder invloetoenemende d n dva e verkeersdrukt e behoefted e ontstone d hardern wegeee n nva e bovenlaa voorziene gt kregee Z . n grindnee - laag of een bestrating met klinkers. De verharding kostte geld. Ge- meenten hadden daarvoor vaa middelee kd n niet lietej Zi .verhare nd - ding dan over aan groepen welgestelde particulieren die geld bijeen brachtenlieteg we n n bestrateee , vervolgenn ne s onderhoudenr Te . compensatie van de kosten van de bestrating en voor de aflossing van ontvangen leningen moch opgerichte d t e maatschap, meestal negoci- atie genoemd Zandvoortselaae d l heffen s to ,i o Z . n n182i 6 bestraat n groep initiatieo ee n p va financiersf , w.o. jhr. Barnaartn va e d , Lenneps, Jacq. Ensched v.dn ee gemeente d . Vlugtn i t He e. Heemste- de gelege Zandvoortselaae nd deen va l . Elisabeth' St doos t nwa he r s

117 Gasthui stae d dn Haarlesaa m overgedragen laae D .n kreeg dooe d r bestrating twee eigenaren t wegdeHe . k werd eigendo negocie d n mva - atie genaamd Commissarissen van de Straatweg naar Zandvoort. De ondergrond, het staal van de weg, was eigendom van Haarlem.

Eenzelfde scheiding van wegdek en ondergrond zien we bij de Koedief- e Binnenwegd slaa n e n e LeggeD . n Wegee gemeentva d r n i n e Heemsted 190evan 6 vermeldt voo Koediefslaande r gemeent"De : e beplane d n va -n e g Haarlewe n eigenaree d de t staam s i n he va ln sva tingen. De gemeente Heemstede is de eigenares en onderhoudsplich- tig van de beharding van de weg en de kunstwerken". Bij de Binnen- weg wordt de gemeente Haarlem genoemd als eigenares van het staal van de weg en de beplantingen van de Koediefslaan tot de Dreef bij Haarlem gemeente D . e Heemsted eigenares ei Koediefslaae d n sva n stenee d n naa grenspaat to l recht 14.2p so 6 mete verderon re e d n pva beharding van de weg.

Zo was de situatie in 1906. Bij de overdracht van wegen in 1908 door Haarlem aan Heemstede ging het in feite om ondergrond, het zand- lichaam, van de weg. Wat op het zand lag: klinkers, grind of puin, behoefde geen eigendom van Haarlem te zijn. Dat kon eigendom zijn va gemeente nd e Heemstednegociatien ee n va f eo .

Tot slot: de vermelding in de Legger van de stenen grenspaal op 14 Koediefslaae meted n rva interessants ni t somda grenspaae s sI d . e di l genoemd wordt in het eerder vermelde Accoord wegens de Limiet- scheiding van 1591. In dat accoord staat:"dat de Steen of bepaling n staendGasthuys de n Duy n n oostede te eva nn eva n tegene di s Cruyslae l blyvesa o ns n onverandert stae eeuwigen nte n Dagen gelyk die nu staet". Vraag: waar is die steen gebleven?

K.J.B. Keuning

118 Overnam n vaartenva e , wege n gasbuizene n .

De Raad der Gemeente Heemstede; Gezien het besluit van den Raad der gemeente Haarlem van 24 September 1908. No. 11 ; n r l'Me Gemeentewet de e 7 carttd Gele 13 p . o t :

Besluit: l Te aanvaarden de bepaling in dat besluit, dat de leve- s doo ga e gemeent d rirrn va g e Haarli e gemeentd n mi e Heemstede, voor zoover zulks met het oog op de daar- omtrent pesloien overeenkomsten mogelijk is, met ingang van een nader te bepalen tijdstip zal worden gestaakt.

II. Behoudens goedkeurin n Gedeputeerdva g e Stater de n provincie Noordholland, van de gemeente Haarlem in eigen- do n voome r zooveel noodig onderhoun i , aanvaardene dt : a. de Leidsche Vaart, voor zoover die vaart onder de ge- meente Heemstede is gelegen, de Kraayenester Vaart, als- mede de volgende in de gemeente Heemstede gelegen wege f gedeelteo n n wegenva n e bermed , f zijkanteneo n n de daarop staande boomen en het daarop staand? houtge- \vas daaronder begrepen: do Zuiderhoutlaan, den Bronsteè- weg, de Koediefslaan, de Zandvoortsche laan, de Emmaus- laan, den Wagenweg (in Heemstede genoemd Hcerenweg) e Schouwtjeslaad , indieen n n daarvoor medewerkint he n gva gemeentebestuu n Leideva r n wordt verkregeng we n de , lang e d Leïdsclis e n andee Vaart n r ee ,voo r zoovet he r e gemeentd eigendo n va s ei m t Haarle inbegrime n me p van de tot die vaarten en wegen en gedeelten van wegen behoorende kunstwerken ; e Zandvoortschd t tolhuisn tuin he e aa nf . b er , e laan, voor zoover dit eigendom van de gemeente Haarlem is; geschiedend b genoemd e onden d ee . a r e aanvaarding voor den prijs van f 100.— te betalen door de gemeente Heem- e gemeentd sted n aa e e Haarlem, terwij gemeente d l e Heem- stede tevens de verplichting op zich neemt, om den tegen- woordigen tolgaarder-wegwerker in haren dienst over te

119 Armenzor Bennebroen gi V kI

e laatstd Dis i t e afleverinn artikeee n l va gove e armenzord r n i g Bennebroek. Inmiddel s verhaa t middeon e he d t n n i lsme nva zije nw vorige eeuw liberale D . e minister Thorbecke probeerde toe meet nwa r orde te scheppen in de organisatie van de armenzorg in Nederland. Hij stelde in 1851 voor de overheid meer zeggenschap daarin te geven. Hij wilde daarme e bestaandeto doorbreken da t e to regel e t d n da , particuliere instellinge kerkee d n eersts ne n al verzorgine ed e d n gva armen tot taak hadden. Hij wilde wettelijk vastgelegd zien, dat de overheid verantwoordelij ziju nkzo voo armenzore d r t kerkeda n ge n n instellingee n slecht n aanvullendee s e taak daarin zouden hebben. Tege t wetsontwerpnhe t daaroveda , r werd ingediend,kwam krachtige oppositie. Voora kerkee d l nt voorste wildehe t nme l niet instemmen. De tegenstanders kerke e achtteplichn d ee n t ntva nhe (ee n christelijke plicht tot naastenliefde) om als eerste voor de armen te zorgen. De wet kwam door deze oppositie niet tot stand. Het kabinet Thorbecke kwam vooral door deze affair valn t opvolgendte e .He e kabinen va t Hall liet de bestaande organisatie van de armenzorg practisch geheel in tact.

In Bennebroek was men er wel gelukkig mee, dat de grotere over- heidsbemoeiing niet doorging. De schaalvaders en de kerken konden daardoo zorn hu rg voo armee d r n ongewijzigd voort zetten. Gelukkig was er in die tijd sprake van een goede samenwerking tussen deze instellinge burgerlijke d n ne e overheid (het gemeentbestuur) kune W . - bijnu n neas nienon t meer gebranvoorstellen p toer o e o n z dme t da , armenzore d s wa g zoveel mogelij particuliern ki kerkelijkn ee e handen te houden.

In de kring van de katholieken in Bennebroek en Vogelenzang groei- den de activiteiten van de armmeesters van de kerk en van de schaal- vaders steeds meer naar elkaar toe. In stukken uit de vorige eeuw lezen l eenwe s g ove t optredeno he rkatholieke n d da n n nva e u en o z e w schaalvaders, maar nada r begie t n 190 Bennebroen 0i n eigeee k n parochieel armbestuu t stanrto d kwam (loVogelenzann sva g dus) zien we de beide zorginstellingen niet meer afzonderlijk optreden. De collecte-rondgan t dorhe p, n langgi parochiee d ledee sd n nva , werd overigens wel voortgezet.

120 Het voormalige raadhuis van Bennebroek.

121 e diaconi e HervormdD d n va e ee Hervormd d ker n ke e schaalvaders (lange tijd nog Gereformeerde schaalvaders genoemd) bleven vele jaren naast elkaar in de armenzorg actief, zelfs tot ver in de 20e eeuw. Wel steedkwan ee r mse nauwere samenwerking tusse twee ndi e instanties. Enies ri t exact beken weln i t kd to jaa rondgane rd g lang huizee sd t nme de armenschalen heeft voortgeduurd. Vermoedelijk was dit het geval tot in de tweede wereldoorlog. Het ontbreken van archiefstukken uit die tijd is er vooral de oorzaak van, dat hierover geen duidelijkheid bestaat.

Steen/eggingop 8oktober 1910 bouw bejaardenhuis en huis wijkverpleeg- ster (Van Verschuer-Brants Stichting).

De zilveren collecteschaal De eerder genoemde zilveren schaal, die sinds 1764 door de schaalva- ders voor de huis aan huis-collecte werd gebruikt, is in 1983 (weer) in e Hervormd d t bezi n he va t e kerk gekomen schaae D . omstreeks i l s 1950, het jaar waarin "freule" Willink, de laatste ambachtsvrouwe van Bennebroek overleed, vanuit haar huis gaan zwerven. Tot dat jaar wer schaalvae schaae d t Huidd n he Bennebroee sn va t i l n - ee j bi f k(o ders) bewaard. In 1983 dook de schaal weer op. Een antiquair uit 122 Haarlem bood haar toe kooe nt pt gemeentebestuu aanhe a .Vi n va r Bennebroek is de schaal toen door de kerk aangekocht. De schaal is in 1746 gemaakt doo Amsterdamsrde e zilversmi Vriesde d(171Jan 0 - 1753) t wape He .Bennebroen nva gegraveern i r e s ki t daa dme r omheen de inscriptie "Gedenkt den Armen". Gezien de datum 3 augustus 176 woordee d 4n e n "Schaa t Bennebroekto l " gegraveerd op de draagbeugel onder aan de schaal, kan worden aangenomen, dat zi1764n i j geschens ,al ambachtsheee d n kva r Johannes Nutges, voor het collecteren in gebruik is genomen.

Schaele Eind"D s armenzorginstellinn "al eva g

e benoeminD schaalvadern gva s n (zieerderee e e afleverint di n va g artikel langs i ) ambachtsheee e d zaan tijn dee kva -vrouf o r w geweest. Begin deze eeuw kwam daarin langzaa veranderingn maa . Omdae d t activiteit van de schaal steeds meer tot het werk van de beide kerken ging behoren, von benoemine d opvolgende d n gva e schaalvaders, weliswaar onde t toezich ambachtsvrouwee rhe d n va t , voora ondern li - ling overleg plaats. De benoemingsperiode werd ook steeds langer, wellicht omdat niet veel mannen meer bereid ware e functidi n e t e aanvaarden. De laatste Hervormden, die nog schaalvader genoemd werden, ware . MeynJ , tuinbaat Hui he e Bennebroet sn va s k (van 1943 tot in de vijftiger jaren) en de kruidenier J. Brouwer. De heer Meybekendn ee , e figuu Bennebroekn i r 194n i s opvolgee 3d wa , n rva Schooneveldn va t jaa functie C da rdi t to e e veldi , e jare vervuldd nha .

Burgerlijk armbestuur

Na de tot stand koming van de Armenwet 1854 werden overal in het land Burgerlijke armbesturen gevormd. Gemeente t meen me n da r 3000 inwoners waren daartoe wettelijk verplicht Bennebroen I . s ki lange tijd gewik gewogen e t n ove wenselijkheie rd dergelijkn ee n dva e instellin Bennebroekn gi tenslottr e s i t eHe . toch niegekomenn tva e D . gemeentelijke armenzorg bleef daardoo t Colleghanden i rhe n nva e van Burgemeeste Wethoudersn e r e kunneW . t o.andi n . ee zie s nal bewijs van blijvend goede samenwerking tussen de gemeente en de schaalvaders en de kerken. Uit de jaarlijkse opgaven van de bedeling blijkt overigen t aantashe t wellda ,bedeelde daamee d n ne e verband houdende uitgaven zich steeds verder ontwikkelde richtine d n ni n gva de burgerlijke (overheids)zorg.

123 Ziekenfonds

vervolgee W eveng t verhaanno he l ove e medischd r e verzorginn gi Bennebroek {zie aflevering III). De chirurgijn moest als gemeentearts gratil armee we d sn behandelennda warer e , bijkomendk noo e kosten, in elk geval medicijnen en hulpmiddelen en soms kosten van opname t zieken(gast)huisinhe . Voo betaline d r dezn gva e kosten werd veelal een beroep gedaan op de armenzorg-instellingen. In geval van ziekte vae kostwinned n r moest bovendie t gezihe nn financiëlaa n e hulp worden geboden. Voora laatstt di l aanleidinf ega t stichtehe t n gto nva ziekenkasse f -fondsenno t AlgemeenMaatschappie ' D .n va t Nu ,t to j eind achttiende eeuw opgericht "tot verheffin s volks"de g , begon ni 1858 in Bennebroek een ziekenfonds voor behoeftigen. Men kon daaraan deelnemen voo n dubbeltjee r r weekpe ee uitkerin D . j bi g ziekte was aanvankelijk gesteld op f 2 per week, later verhoogd tot f 3 r week t pe aantaHe . l deelnemere eerstd n t i e he jarem n na sva n bestaan van het fonds geleidelijk toe tot boven de dertig. Enkele jaren later daald aantat edi onduidelijkm o l e redenen. Vermoedelijk ontbrak n voldoendaa t he esamenwerkinn e steu n nva e armenzorgd t gme - instellingen in het dorp. Wegens te gering aantal deelnemers had het fonds tenslotte in Bennebroek geen bestaansrecht meer.

Een veel beter resultaat boekt t ziekenfondsehe 189n i t 0da , dooe d r R.K. parochie Vogelenzang werd gesticht t fondHe . s was'bedoeld voor (alleen) katholieken in Vogelenzang en Bennebroek. In zekere mate, onder bepaalde voorwaarden, konde deelnemerk oo n t aangrenui s - zende dorpen worden toegelaten. Ook bij dit fonds ging het om een uitkerin t geva doon he n gme li r ziekt f ongevaeo l geen inkomstet nui arbei verwervenn dko betrekkelijn kortn ee I . r e e s tijdwa k groot aantal deelnemers, ultimo 189 5l 419a bestuursledee .D bodese d k ,oo n ne die de contributie inden en de uitkeringen verzorgden, waren vrijwilli- t velhe gers ee werdi , k aanvankelij o verrichttende o pr k . Ingaande 189 kleinn 6bodese ee d wer! en vergoedinwe d aa g betaald "vanwege het slijten van hun schoenen", een flink bedrag was het, wel f 3 per jaar. In 1912 werd de band van het fonds met de R.K. kerk wat losser. De pastoor beide d n e sva parochie s mochten niet lange leidine d r g vat fondnhe s hebben t ledentat fond 191n he he I . s n s0 wa 542va l n .I t jaada r ontvinge 6 leden12 n ziekengeldr week pe toes 5 .wa nf t he ; Het fonds bleef in z'n oorspronkelijke vorm bestaan tot 1930, het jaar waari Ziektewee nd werkinn i t g trad liquidatie t D fond. he n s ekwava m

124 echter eers n 1969 i te jare d n nI . sinds 1930 fungeerds al t he e aanvullingsfonds, dwz. er werden uitkeringen gedaan boven of in plaats van ziektewetuitkeringen. Wat in dit verband opvalt is, dat in n versla t ee gemeentehuin 190he va g n 0va Bennebroen va s n aa k Gedeputeerde Staten van Noord Holland over een bestaand zieken- fonds niet wordt gesproken.We vinden in dat verslag wel vermeld, dat de kerkelijke instellingen geen medische hulp verstrekken. Aan de armen wordt deze hulp verleend door de gemeentearts (A. Kouwenho- ven was dat toen). Naar de mening van het College van Burgemeester en Wethouders, zo lezen we verder in het verslag, vond die hulpverle- ning tot volle tevredenheid plaats.

Bejaardenzorg

De stichting in 1900 van het Hofje van Verschuer Brants kan een vorm van particuliere bejaardenzorg worden genoemd. Baron en Barone Verschuern sva eigenaars/bewonere d , t landgoehe n e sva d"D Hartekamp", stelden eind vorige eeuw grond en een ruim bedrag aan geld beschikbaar n complevoo ee e bou d rn n tiewva va xn kleine woningen t daarbi me n ,wonin ee j g voo e directrice/verpleegsterd r , ziekenzaan ee regentenkamern ee n e l woningee D . n ware eerstn nte e bestemd voor bejaarden, die op De Hartekamp gewerkt hadden. Ook andere bejaarde Bennebroet nui k mochte , ondener r zekere voorwaar- den, wonen. Een deel van de beschikbaar gestelde grond kon worden gebruikt als moestuin. De bewoners waren daardoor in staat aardap- pele groentn ne e voor eigen gebrui verbouwene kt t boue he D n . wva woningcomplex vond plaats op initiatief van de Hervormde predikant van Bennebroek . J.ADs , . Gerteerste d Wijkn e hva e di , bewindvoer- der/administrateur werd. Later was dit steeds de opvolgende Her- vormde predikant. De bewoners hoefden geen huur te betalen en ontvingen wekelijk bedran ee sn "onderstand"gaa e ziekenzaad p O . l konden niet alleen bewoners, maar ook bejaarden uit het dorp worden verpleegd e directricD . e vervuld verbann i e d hiermee f teveno n mi s mee functie rd wijkverpleegstern eva gemeentearte D . . KouwenhosA - ven had tegen een vaste jaarvergoeding de medische zorg van de bewoner p zico s h genomen e stichtingD . , zoal t hofjhe s e lange tijd werd genoemd, kwa aanmerkinn mi g voor plaatsin n e lijsd va t p go inrichtinge t "algemento n eo genezint rus n e t n verplegine g n va g zieke n gebrekkigen"ie n n verband waarmee vrijdo n personelmva e belasting was verkregen. Zoals in vele andere plaatsen in Nederland

125 wonen er in dit hofje thans niet alleen bejaarden. Ook jeugdigen, vooral alleenstaanden, vinden er nu een goede en rustige woonplek.

Giften en legaten

In de afgelopen eeuwen ontvingen de armenzorg-instellingen in Ben- nebroek regelmatig giften en legaten. In het bijzonder in het Huis te Bennebroek, waa e ambachtshered r n -vrouwene n gedurende bijna 0 jaa30 r woonde belangrijkn ne e bestuurder t dorhe pn warenva s , droeg men de armen in het dorp een bijzonder goed hart toe. Een voorbeeld uit 1858. In dat jaar meldde ambachtsheer Gerrit Willink, dat zijn kort daarvoor overleden moeder Johanna Maria Willink- Nutges de volgende bedragen legateerde: aan de gemeente Bennebroek " 500 aan de Hervormde kerk " 500 aan de Hervormde schaalvaders " 400 Roome d n aa s katholiek0 50 e schaalvader" s aan Ds. de Mazure en koster/schoolmeester 0 60 Boogaard " , samen

Bij legatee gemeentd n aa n e stond soms vermeld waaraa- ge t he n schonken bedrag moest worden besteed, bv. aan uitgaven voor het onderwijs.

In 1892 legateerd ongehuwde ed e Anna Christina Crame Amstert rui - dam f 3000 aan de "armen van Bennebroek bij Haarlem" met het vriendelijk verzoek of Mr. D.A. Willink en zijn vrouw Lily van Son het beheer daarvan op zich zouden willen nemen. Aangezien D.A. Willink enkele maanden eerder dan mevrouw Cramer overleed en zijn vrouw naar Heemsted t evriendelij verhuisdeda n aa n k verzoeko , k niet wor- den voldaan enia N . g geharrewa t bedrahe s ri gemeentge d toe n naa e Bennebroek overgemaakt. Daar werd het jaren achtereen als "potje" voo armee rd n geadministreerd laten .I r jaren vond een(oud)wethouder de gang van zaken met dit potje niet zo juist. Hij vroeg in 1923 namelij t Provinciaakhe l Bestuu Noorn rva d Holland daaraan aandacht e schenkent n aanmerkingee - e provincid Op .e zijd n d va en eva n leidden er toe, dat het rmenpotje werd ondergebracht in een stichting met de naam Anna Christina Cramerfonds (als eerbetoon aan de erflaatster). De rente-opbrengst van het inmiddels tot ruim f 6000 aangegroeide legaat werd vanuit het gevormde fonds daarna jaarlijks

126 Hoek Binnen weg/Koediefslaan. De panden links op de foto behoren al tot Bronsteeweg.de Hier o.a.is Boekhandel Blokker gevestigd. Rechts ligt het witte tolhuis. Daarachter café Landzicht. Het aanzien uan de foto is in zuidelijke richting.

Café Landzicht 127 verdeeld onde armenzorg-instellingee rd Bennebroekn ni wetee t , t nhe R.K.-armbestuur, de Hervormde diaconie, de schaalvaders en de gemeente zelf. Na het tot stand komen in 1965 van de Algemene Bijstandswet zijn de uitkeringen uit het fonds beëindigd. Er is jarenlang stichtine d n i gepraa t ghe overgeblevet t me ove r vraae e rd t gwa n ne verder aangegroeide kapitaal zou moeten gebeuren. De gemeenteraad heeft tenslotte gekozen voo volgende d r e bestemming voo% e 50 d r: bejaardenzorg (GOW) en 50% voor de bibliotheek.

M. Verkaik u Toen n ne

Een historische plek van het noordelijk deel van de Binnenweg onder- gaan ingrijpendee t e verandering hoee d l k we Koediefslaan-Bin n e , - nenweg. Beide wegen zijn eeuwenoud en komen respectievelijk in de 17de- en 15de eeuw op kaartmateriaal voor. De Binnenweg werd aanvankelijk 'Heemsteederwech', genoemd. In zeer vroeg Binnenwee d es tijdwa voetpan gee Heemstedn dva e naar Haarlem. De Koediefslaan kreeg bekendheid door het tolhuis dat gelegen was op Binnenwege d hoee d n kva t tolhuiHe . s wer 185n di 7 gebouwn i n de 1916 weer afgebroken. De tolheffing van regelmatige passanten bedroeg f. 12.- per jaar. Voor vrachten hooi en mest was geen tolverheffing verschuldigd. Naast het tolhuis lag tot 1920 het bekende café-restaurant Landzicht. Dit had jarenlang een goede reputatie van een stamcafé voor midden- stander n blekerse s . Café Landzicht werd geslote j gebrebi n n aa k opvolging avone D . d voo sluitine rd g kwame stamgastee nd n afscheid neme zwartn ni e slipjas, hoge zwart erouwkrann hoeee n n de hu n si midden dragend. Daarop volgde afbraak van het pand. Aan de overzijde van het voormalig café lag de kruideniers- en foura- r Weidende gewinken Va . n va l Op de plaats van het café werden woningen en een bedrijfspand gebouwd, waar tot voor kort het autobedrijf van Rhee was gevestigd. De geschiedenis herhaalt zich. Eind 1998 viel dit pand onder de slopershame plaatm o r makee st n voo appartementengebouwn ee r .

Cees Peper

128 tolhuisZichthet op rechts uanuit Koediefslaande pandende de op uan en Binnenweg en Bronsteeweg.

De huidige situatie uanuit hetzelfde standpunt.

129 Ontwerp uan het appartementencomplex.

Aanvullin vorige d p go e u ToeN n ne Van dhr C. Ph. Janssens ontving de redactie de volgende aanvulling over het deel Raadhuisstraat betreffende de locatie van de wasserij Het Raadhuis. Waar thans de uitbreiding van het Raadhuis is, stonden tot 1971 drie witte villa's die bewoond werden door mejuffrouw C. van Lennep, een zuster van D. van Lennep. Zij noemde haar huis Klein Welgelegen. Die naam werd ontleend aan het ouderlijk huis van de van Lenneps, namelijk Welgelege Herenwee d n naa g hoek Koediefslaan. Een andere villa werd bewoon bekenn d dooee l drWa kapiteir de n nva paardenkenner. In de Haarlemmermeer is een rij paarden vereniging naavernoemdm he r e derdd n I e. villa woond e rentmeesteed n va r Bosbeek. e overzijd d e straa d n n Aa t va estonde n huisjes waar destijds kleine neringdoenden woonden. Vrouw de Jong had er een snoepwinkeltje, terwijl zij tevens met een petroleumkarretje door het dorp ging. Verder was er een koffie- en theewinkeltje gevestigd van Anna Snel en de melkhande Wildschutn va l 193n I . 4 zijn deze huisje gesloop plaatm o t s te maken voor de thans aanwezige woningen. Met dank aan de heer Janssens.

Suggestie aanvullingen e s n voor deze rubriek zie e redactid t e graag tegemoet. 130 Bennebroek, Nederlands Hervormde Kerk

De Nederlands Hervormde Kerk van Bennebroek werd in 1682 ge- sticht doo familie d r e Pauw toenmalige d , e Ambachtshere Benn nva - nebroek naan ontwer e architekee rd n pva t Pieter Pos . Pietet r Jansz.Post werd gebore Haarlemn i n , daa n 160i r 8 gedoops i n e t overleden in 's Gravenhage op 2 mei 1669. Hij wordt beschouwd als n belangrijkee e figuue Nederlandsd n i r e classicistische architectuur met name vanweg t toepasseehe combinatie d n nva natuurn eva n e - baksteen 199n I . 3 wijdde Teylers Museu n tentoonstellinmee n gaa deze lang onbekend gebleven bouwmeester. Werken: In Halfweg het Huis Swanenburgh (1645) achter welks behouden gebleven voorgeve e suikerfabried l k werd gebouwd. Even buiten Spaarndam staat het Rijnlandhuis dat blijkens de gevelinfoma- Pieten stije va d " lrn Pos"I e gebouwds i ti t Haan De gn I .bouwd j ehi t Huio.a Boscn he . ste samenwerkinn h(i t Jaco gCampen)eme n bva n de Statenzaa t Binnenhofhe p o l , thans vergaderzaa Kamerl e d n . va l Voorts in Maastricht het Stadhuise , in Gouda de Waag en in Middel- burg tro tijdenk i f stadswandelinn see t mijgto n verrassin achthoen gee - kige kerk aan die waar het het grondplan betreft reminiscenties aan de Bennebroekse kerk opriep t blee He .Oosterkere kd zijPose ke t ndi n i t samenwerking met Arent van 'sGravesande in de jaren 1646-1667 realiseerde. De kerk te Bennebroek bestaat uit een langwerpige achtkant, van binnen uit twee evenwijdige zijwanden, de voor- en achterzijde uit een flauwe halve cirkel. De gepleisterde (witte) muren en het tongewelf zorgen voor een fraaie akoestiek. Post heeft de feestelijke ingebruikne- ming van zijn schepping in 1686 niet mogen beleven, hij overleed in 1669, zijn collega architect Adriaan Dorsman heeft de verdere bouw

begeleid. le orgel ca.1690 - 1742 bouwer: vermoedelijk Gijsbert Bongaert

Met inbegrip van het huidige stonden in deze kerk achtereenvolgens vier orgels. Het eerste orgel dat reeds tien jaar na de ingebruikneming van de kerk door Adriaen Pauw Jr. werd aangekocht {Heemstede - Oude Kerk- volgde pas in 1819) en waarvan de bouw wordt toege- schreven aan Gijsbert Bongaert werd - vermoedelijk omstreeks 1690

131 - verkregen via advertenties in de Extraordinaire Haerlemse Courant (het huidige Haarlem s7 stemme Dagblad)n zgnd ee ha .n t e n He . verkort octaaf. Het front liep evenwijdig aan de muur, het inwendige pijpwerk stond in een nis waarin zich ook de klaviatuur bevond, de organist moes doos t pijpwerdu t rhe k heen contacvoorgangee d t me t r op de kansel houden. De dispositie luidde:

Manuaal ' 8 Bourdon ' 4 Prestant Holtfluijt 4' Quint 3' Superoctaef 2' Sexqui altera Mixtuur

Er zijn heel wat adviezen over en weer gegaan alvorens het instrument daa n plaatz' r s kree n uiteindelije g n ordi k e werd bevonden. Veel reparaties en nieuwe adviezen werden aan dit eerste orgel besteed, waaronder die van de Haagse organist Aeneas Veldcamps en de Rotterdamse orgelbouwer Jacob Francois Moreau (orgel 173e d 7n i Grote Kerk te Gouda) die in 1732 nog een nieuw voetklavier in Bennebroek aanbrengt (hetgeen de toenmalige organist in 1742 nog opslag dee voeten z' d t vragenme moes k n oo omdatu spelen...n j hi t ) In 1741 - dus ruim 50 jaar na de ingebruikneming - werd door ambachtsheer Willem de Bruijn besloten om tot de bouw van een nieuw orgel over te gaan. Hij verstrekte de opdracht aan de Duitse orgelbouwer Christian Muller die het nieuwe orgel in de bestaande kas diende onde brengene t r . Muller leefde van 1690 - 1765{?) en vestigde zich in Noord-Nederland. Hij heeft wereldwijd bekendgeworden orgels gebouwd, zoals Haarlem Grote Kerk, monumentaal instrument met drie klavieren en 62 regis- ters (1738), Leeuwarden Grote Kerk (1727) Beverwijk Grote Kerk (1757). Zijn twee broers Andreas en Johann Gaspar werkten eveneens als orgelbouwer in Noord-Nederland evenals Cristians zoon Pieter.

2* orgel 174 2- 192 5 bouwer: Christian Muller

Het instrument dat Christian Muller voor Bennebroek bouwde bevatte 1 stemmen1 , verdeeld ovemanuaan vrin éé r ee j e pedaan d e lt me l 132 volgende dispositie:

Manuaal Pedaal Prestant 8' Bourdon 8' Holpijp 8' Fluijt 4' Octaaf 4' Holfluit 2' Fluijt 4' Quintfluijt 3' Gemshoorn 2' Sexquialter discant Mixtuur.

Muller vergrootte het bestaande front door er een getrouwe kopie onder te bouwen en twee hoektorens toe te voegen. De plaats van de t organisorgehe - n bleeli - t f onveranderd. Vóó t zogenaamddi r e Zwaluwnestfront* waarvan maar enkele voorbeelden in Nederland zijn te vinden werd ca. 1900 een galerij gebouwd waardoor het optisch effect van deze frontopbouw helaas gedeeltelijk werd verstoord. Doch

Nu nog zwaluwnestfront, foto(ca.!900) collectie M.Verkaik.

133 fote t ca.190d oui goen 0ee geefdt bijzondeg di beel no tn dva r type orgelfront.

*ZwaIuwnest-front. Een vrij zeldzaam type orgelfront dat als het ware tegen de muur geplakt zit en dus niet doo ronderkan midde ee vlakkn n ee va lp eso grond staat. Typerens di vaae d k aanwezigoo e console fraan ee , i uitwaaierend onderstu t zowekda l één- meerdelis al zijnn gka . Eendeli Bennebroekn i s gal , meerdelig wetee t , n driedelig, als bijvoorbeeld in Monnickendam. Ook het imposante onlangs geheel gerestau- reerde orge Leidsn i l e Pieterskerk heefzwaluwnestfrontn ee t .

Het Müllerorgel heeft tot 1925 gefunctioneerd. In die periode - van uiteraarr ruie jaa0 s i m 18 r- d regelmati t orgehe n l gewerktgaa , hetzij onderhoud dan wel reparaties. Verschillende namen van orgelbouwers zijn het vermelden waard: 1778 Mitthenreiter uit Leiden, 1786 Hess uit Gouda, Gabry eveneen Goudt sui a 1823-1825, nogmaals Gabrn yi 1898 maar nu met een ingreep die we in deze periode veel aantreffen; het barokke karakter wordt door registerwijziging ingrijpend gewijzigd: de mixtuur die brille aan het klankkarakter verleent wordt vervangen door een Viola di Gamba 8'(een strijkend register). Van 1921 -1923 word t orgehe t l door P.M Ingen va . n onderhouden.

3* orgel 1925 - 197 6 bouw:Firma Dekker Goes

Vanaf 1925 treed periodn ee t vervan eva doon n i l komse ee d r n va t pneumatisch, zogenaamd confectieorgel. (de onderdelen komen van een groothandel en worden elders tot orgel geassembleerd) Firme D a A.S.J.Dekke Goet rui s kree laagsts gal vien eva r inschrijvers de opdracht van een kerkbestuur dat zoals te doen gebruikelijk in die tijd gedreven leek door 'moderne' vindingen zoal e e komsd sd n va t pneumatiek (di e mechanisched e overbrengin n toetgva s naar pijp vervangt) en de zwelkast, waarbij pijpwerk van meestal het 'zachte' klaviespecialn ee n i r e kast wordfrontzijde d n t aa gebouw t e me n de jalouzieë dooe ndi rspeeltafee tred n midded ee p eo n va l l geopenn de gesloten kunnen worden waardoor crescendo decrescendo-effecn -e - ten bereikt worden, alles ter verhoging van de expressiviteit die vol- gens de toen geldende smaak het orgel een grote meerwaarde zou verlenen. Doch ook de aantrekkelijk lagere prijzen bracht veel kerkbe- sturen er toe op voordeliger wijze hun kerken met orgelklanken te anden e n vullenr ee doo t t gebruirDa he . minden kva r solide materia-

134 len zoals zin n plaati k n tin-loova s d legeringen voo t metalehe r n pijpwer kwaliteie kd t niegoedn te t e kwam, werd nauwelijks beseff o t op de koop toegenomen. De firma Dekker pakte, waar het de zwelkast betreft de zaak wel heel grondig aan en bouwde niet alleen het ene maar ook het andere klavier in een zwelkast. Een geluk bij een ongeluk was het feit dat het Müllerfront geheel intact nieuwe d t da e t bleefspeeltafehe j zi , l vóó onderkane rd t orgelhe n , va t namelijk voor de console en de lambrequins**, kwam te staan zodat deze voo t grootsthe r t zichehe deetn onttrokkeaa l n werd. Vooe d r organist betekende zijn nieuwe plaat n helee se vooruitgang wanj hi t behoefde niet meer doo pijpee rd n heen contacgemeente d t me t e et onderhouden, hij plaatste eenvoudig een achteruitkijkspiegel boven z'n klavieren r intusset historisce t he t !Wa nme h waardevolle pijpwerk en andere onderdelen is gebeurd vermeldt de geschiedenis helaas niet, mogelijk heef firme d t a Dekke andern i e rz e "nieuwe" orgels verwerkt. e OOrgelcommissid f e Ned.Herv.Kerd n va e s ingeschakeli k d blijft

Monnickendam Grote Kerk, foto Ton Nehssen.

135 onvermeld, wel weten we dat als deskundige S.P.Visser uit Hillegom werd aangetrokken die het orgel ook jaren heeft gestemd.

** Lambrequin: horizontaal afhangende van onderen getande reep stof - c.q.houtsnijwer s draperial k- n venstereaa , hemelbed, orgelfront e.d.

De dispositi volgts al s : ewa

Manuaal I (in zwelkast) Manuaal II (in zwelkast) Pedaal ' 16 Bourdon Holpijp 8 Subbas 16' Prestant 8 ' Viola di gamba 8 ' 8 Ope s nba (transmissie) Roerfluit 8' Vox celeste 8 Viola d'Amour 8 ' Flute harmonique 4 ' 4 Octaaf Woudfluit 2 Flut' 4 e dolce Vox human8 a ' 2 Piccolo Cornet III Basson Hobo 8 '

De pneumatische periode heeft ca.50 jaar geduurd. Gedurende die periodr vooe s r orgelreparateurwa e s genoe gwinkele d wer n n kaa I . 1950 voerd firme ed a Flentro restauratin pee e uit. Orgelbouwen va r Leeuwe Leiderdort nui p adviseerd 195n ei t algehele'vernieuwing4to . Flentrop adviseerde eveneen t nieuwbousto plmp o . 18.000, e Fl w. di - opknapbeurtn ietl ee n si we k oo kwamg , za voo n . 6000,e j , rFl hi e -di vervolgens mocht uitvoeren. Maar de gebreken bleven voortduren en zich ophopen.

4* Orgel, vroeg 18* eeuw, bouwer onbekend, 1974 - heden

In 1974 word adviep o t Klaan Jubbega(Friesland)sva n sva Boln ee t ) afkomstig vroe eeuw* g18 s eenmanualig orgeltj zondee- r frontpijpen - aangekocht waarva bouwe e naae d n d n mva r t zekerheinieme t n dko worden achterhaald.

Zwaluwnest-front exit

Monumentenzorg onder welks directoraa t Bennebroekshe k oo t - eor gel behoort en over het algemeen een historisch gedegen beleid voert 136 is helaa instigatip so adviseue d n eva r Klaas Bolt* bereid geblekem no t zeldzamhe e Bennebroekse zwaluwnestfront zodani wijzigee gt t nda vat zwaluwnest-karaktenhe r niets meer overbleefj . bi Immers l za e wi , gewordet he e verschillee ho d s n i e s wa n t vergelijkinn he ee e ho n gva over het hoofd zien en niet tot de conclusie komen dat deze frontafsnij- ding nooit had mogen gebeuren? Maar noch in de vakbladen, noch in de pers werd deze misgreep aan de kaak gesteld, ook de voortreffelijke monografi Hertoe d Kiee d n rn eva g e rep t gee me tn woord over deze betreurenswaardige ingreep, mogelijk heeft het gezag van de adviseur menige stem doen verstommen.

* Medeadviseu e heed s r O.Bwa r . Wiersma namen e Rijksdiensd s t voor Monumentenzorg

Flentrop orgelbouw in Zaandam heeft de adviezen geraliseerd, het oude pijpwerk gerestaureer n nieuee wn e d bovenwerk toegevoegd naar voorbeel gelijknamign dva e register t bovenwerhe t n i she n kva

1976. Alleen de lambrequins onder de hoektorens bleven behou- den, Nelissen.fotoTon

137 Müllerorgel (1756 e Beverwijkt ) . Helaas warene t vanweg n aa e d e bouwen speeltafe karakterestieke d l e consol gedeeltn n ee va n en e eva de lambrequins gedoemd te verdwijnen - zoals reeds opgemerkt - volgen adviseur(se sd e verstaan.Dezt l we ) e versieringen staan welis- t orgelmuseuwaahe n i r n Elburmi g doch benadrukken slechtt da s versieringe neenmaa- l losgemaak organiscn ee n va t h gehee maa- l r een povere indruk maken.

Wat had er moeten gebeuren? De door Bolt geadviseerde uitbreiding met een tweede klavier had nooit ten koste mogen gaan van een 'afgezaagd' orgelfront, de organist had zijn oorspronkelijke plaats in het orgel moeten behouden.(tot op de huidige dag bevindt de klavia- t orgehe e tuuMonnickendat n l va r m zich achte t middendeehe r n va l de driedelige console) De galerij laten vervallen of van ranke pilaartjes voorzien zodat het zicht op het gehele front behouden was gebleven. Nu maar wachte maecenan ee p bijvoorbeelns o al s- Nedere D e d - landse Ban e gelf voodi k ga de aankoot d schilderir he n n pva va j Mondriaan - en het mogelijk maakt dat het Bennebroekse orgel in oude luister kan worden hersteld !

e dispositiD volgts al s ei :

Manuaal l Manuaal II geheel 1976 Prestant 8' Holfluit 8' Hol pij p ' 8 Gemshoor' 4 n Octaaf ' 4 Nachthoor' 2 n Fluit 4' Cornet III Quintprestant 3' Superoctaaf 2' Tertiaan II 1976 Mixtuur III 1976klavieromvang: C - d'" Dulciaan ' discan8 t 197ui t 6 pedaalomvang' d - :C (aangehangen)

Bronnen.- J.J. Terwe K.An ne . Ottenheym P/eter Post Walburg Pers. Jaap den Hertog en Herman de Kier. De geschiedenis van het orgel in de dorpskerk BennebroeJce t . Vereniging Oud-Heemsted eBennebroe- k 1991 Jan Jongepier Vier orgels in de Ned.Heru.Kerk te Bennebroek in Het Orgel 1976 pag.356 e.v.

138 G.H.Broekhuyzen Orgelbeschrijvingen I + H Vereniging voor Nederlanse Muziekgeschiedenis 198 199n 6e 3

Carillon

Ondergetekende kon de verleiding niet weerstaan om naast het orgel t carillohe Bennebroek n noo va vermeldene kt tocs i t h fantastiscHe . h dat een kerk een carillon cadeau krijgt (inplaats van een of andere gedenknaal bankf do t gebeurd)He 192n ei 3 door mevrouw J.G.Willink - Willink, toenmalige ambachtsvrouw n Bennebroee va d e t me e kdi schenkin n carilloee n nva g wilde bereike t iederda n e inwonen va r Bennebroek er genoegen aan zou kunnen beleven. De klokken werden gegoten door de Engelse firma Taylor,totaal 24 klokken C2 - C4. In 1943 werd het carillon door de Duitse bezetter geroofd maa t kwahe r m gelukki 196n gi geleverdu n 0 t terughe j zi , door de Firma van Bergen uit Heiligerlee. Eén klok heeft de klokken- t oorspronkelijkhe roon va f e Taylor-carillon overleefd. jammes i teruggekeerde t d t He rda e klokke aanvankelijkn nhu e plaats niet hebben terug gekregen hangej Zi . binneu nn torenruimtee d n ni , de open plaatsen waar de klokken zich vroeger bevonden zijn nog te zien.I lezenswaardige nd e monografie Hervormde KerkBenne-n va broek 300 jaar (1980) door M.Verkaik ziet men op pagina 37 (mét vergrootglas)de klokkeoorspronkelijkn hu p no e plaats hangen.

Bronnen: Ferdinand Timmermans, Luidklokken en Beiaarden in Nederland Allert de Lange-Amsterda Heemschutseriee d n va m 3 1943 r (n 4 ) pag.74: "Bennebroek: 1923, omvang en stemming: b-b2 (min c en d) Geschenk van 23 klokken, kan alleen automatisch bespeeld worden schenkee .D r maakte bovendie bepaline nd g dat alleen psalmmelodieën gestoken mogen worden." André Lehr Cultuurgeschiedenis Lagee d Landen Europese Bibliotheek Zalt- bommel 1971 M.Verkaik e reedD : s genoemde monografie vriendelijo e auteuz D s . wa rj kmi med t carillo e he delee t t k doonda oo r n klaviemiddeee n rva lbespeel n ka d worde zolann t zicne n herinnere he hj ka ghi n worden allerlei soorten muziek- nies du t enkel psalmmelodieë gehorn te n- e gebracht.

139 Bennebroek Kapel v.h. R.K. Sint Lucia-Klooster der Zusters Franciscanessen

Het St.Luciaklooster is een groot gebouwencomplex dat in 1895 tot stand kwa t vormHe m t r.ke samed t . parochiekernme scholen ke n van Bennebroek een indrukwekkend voorbeeld van rooms-katholieke monumentaliteit, tot voor enkele decennia landelijk gelegen nabij de Ring vaart. t orge190n i He s i l 0 gebouwd doo firme d r a Maarschalkerweere ddi vooral bekendheid heeft gekregen als bouwer van het grote orgel in het

St. Luciaklooster, foto K.Schippers.

140 Koninklijk Concertgebou wAmsterdame t . (1891) Maarschalkerweerd bouwde vooral in Rooms Katholieke kerken en in veel van zijn orgels zijn kenmerke e beroemdd n va n e Franse orgelmaker Cavaillé Coll aanwezig.Wa t Bennebroekshe n aa t e instrument voora e aandachd l t trekintieme d s i t e neo-gotische orgelka harmonieuzn ee e sdi e eenheid vormt met de architectuur van de kapel die tevens gave koorbanken in dezelfde stijl bezit. Stond het orgel aanvankelijk op de zogenaamde koorgalerij achter in de kapel, thans heeft het een zinvollere plaats gekregen vlak bij het altaar op de begane grond in een nis, het front vlak tege rechter-zijwane nd d also t daahe f r altijd gestaan heeft. t klankbeelHe d lijkn typisc ee tije t ddi hn heersendi produce d n va te opvatting dat de ijle stemmen van een nonnengemeenschap uitsluitend gebaa n fluweligtee zijj bi n e dispositi n ditee o n intonatiee t he k Oo . ontbreke n hogenva r klinkende register n vulstem(mene s e ) di lijk n i t richtin wijzen.Maae gt t dienhe r t gezegd t klankbeele da di t t ui :ui n de intonatie spreek grotn ee t e perfecti gedegen ee n e en vakmanschap.

Dispositie: Manuaal I Manuaal II Pedaal ' Prestan ' 8 Holflui8 Aangehanget t ° f - nC Bourdon 8' Aeoline 8' Gamba 8 ' Fluit Dolce 4 ' Melofoo' 4 n

Manuaalomvan " f - C gKoppelin I I - I g

Bronnen: Jan Jongepier, Hans van Nieuwkoop, Willem Poot Orgels in Noord-Hol land Pirola Schoorl 1996 Kloosterarchief e ruimd t eUi : archiefkame t kloostehe n va rr kwam t heewa l minder documentatie dan de aanwezigheid van tientallen mappen, banden en ordners deden vermoeden bleet archier e ;di n ki f ove t imposantrhe e kloosten re het charmante orgel niet méér beschikbaar dan een stukje papier waarop de volgende tekst stond geschreven: "Klooster is in 1895 gebouwd. Architect was e Sacrd n zuste ee n é va rCoeu e hiedi rr woonden. Franse t Zusterhe n va s H.Hart.", de rest was een gedeelte van een brief afkomstig van de orgelbouwer Vermeulen uit Alkmaar en luidde: "Eerwaarde zusters, Het orgel in Uw kapel is een zeer fraai instrument en van een goede kwaliteit, gebouwd door de Fa Maarschalkerweerd in 1900." De brief was gedateerd l november 1974 en halverwege afgeknipt. Louk Nelissen

141 Incident ron Hanl n Linnaeushoe dd Ja n oi f

Over de dichter en prozaschrijver Jan Hanlo (1912-1969) verscheen eind 1998 een uitgebreide levensbeschrijving van Hans Renders. Een boekwerk van liefst 677 bladzijden dat tevens uitkwam als proefschrift Katholieke d n va e Universiteit Braban Tilburgn i t . Naast diens letter- kundig werk komt vooral Hanlo's onaangepast gedrag uitvoerig ter sprake. Literatuurcriticus Kees Fens schreef daarover: "Hanlo heeft zijn hele leven gedaan had. in omdat En waarzeerzin hij hij veel zinnen had verliep zijn leven uiterst grillig: een kronkellijn zonder weerga". 196n I t Hanl2za gevangenisstran oee maann n ee i t n dui va f Haarlem t stran, he Zandvoorn omdap dva o j hi t 15-jarign ee t e jongen over de borst had geaaid. Drie jaar voordien augustus-septembein , r 1959, vierd Haarlemsede e Jazz Club het 10-jarig bestaan met een tuinfeest in de Linnaeushof. Hanl zije odi n leven langrotn gee e voorliefde voo jazkreee d d r zha g hier hoogte van toen hij een week voor de 5e september een jazz- tentoonstelling bezocht in de Haarlemse Vleeshal teneinde gegevens te verzamelen voor een door hem te houden lezing over jazz. Hanlo liet zic a eersn h e nodigd t e borrel e Spaarnestad n i s e hebbet d n gedronke late septembee d 5 e n ne i avon d n dva r vanuit Haarlet mme taxn ee i naar Bennebroek vervoeren t wer nachtelijn He . dee k bezoek met voo dichtee rd r pijnlijke gevolgen. Kees Schoever . publiceerdsJr e eerder over deze gebeurteni n artikeee n i sl 'Jan Hanl n poetrye o ' {Bzzlletin 116, 1984). Thans volg t relaa he biograatn va s f dr.Hans Renders: een incident in het meestal zo rustieke Bennebroek als direct gevol Hanlo'n gva s drankprobleem. Hans Krol

"Hanlo werd steeds duidelijke maatschappelijkn ee r e outcast5 p O . september 1959 kreeg hij op veel directere wijze met het gezag te maken, toen hij een tuinfeest bezocht ter gelegenheid van het tienjarig jubileu Haarlemse d n mva e Jazz Club werr E . d flink uitgepake di p o t avond. Gasten moesten drie gulden entree betalen, maar kregen daarvoor een stoer musici te horen. The Dixieland Pipers, The Beale Street Seven, The Wanderers, The William B.J. Swing Combo en vele anderen waren e voo Linnaeushot d fees he rn i t n Bennebroei f k gecontracteerd.

142 De plaatselijke politie d versterkinha g aange- vraagd omdat tegelijker- t jazzfeeshe t e tijd dme n i t Linnaeushof kermi- ge s vier t dplei he wer np o d van Bennebroek. Maae rd avond verliep rustig. Daar- politie d f uitbae ega d m -o ter van de Linnaeushof toestemming om het jazz- feest na twee uur 's nachts voort te zetten, maar al- leen voo t bestuuhe r n e r genodigden van de Jazz Club. Rijkswachtmeester Van der Velde en zijn col- lega's lieten n zicee h drankje aanbieden. Van Veldr de e dron glaasn kee - t Sisie zijj nWa . collega's dronken, wist de opper- wachtmeester zich later niet meer te herinneren. Jan Hanlo Het is niet onmogelijk dat ze 'enige borrels' dron- ken. De opperwachtmeester kreeg al nippend aan zijn glaasje Hanlo in t oog j dansthe j Hi trachtt. hi n huppelde n e et aansluitinwa e e t g t gezelschapkrijgehe t nme . Toen duidelijk wer t Hanldda oe d nie t to t genodigden behoorde, wer dooj dhi r iemanjazzclue d n dva b gesom- meer vertrekkene dt . Omdat Hanlo gee t verzoeknda gehoon aa ,f ga r bemoeide wachtmeester Collignon zich met de zaak. Na een korte woordenwisseling pakte Collignon Hanlo om zijn middel en droeg hem o naaz r buiten r Veld. de Nada n e buiteVa t s gekomenj nwa hi g za , Hanlo met de wachtmeesters Collignon en Kop praten. Hanlo beweer- de dat zijn koffertje nog binnen stond. Collignon wilde niet dat Hanlo het ging halen. Daarom ging Van der Velde naar binnen terwijl Hanlo neuriënd ston wachtene dt t koffertjHe . e werd niet gevondenn i n E . plaats dat Hanlo zelf mocht gaan zoeken, werd hij weggejaagd, 'rich- ting Haarlem' t beveDi . l ging gepaar t enidme g duwwer Collign kva -

143 non. Nadat deze zich weer bij Van der Velde vervoegde, zou hij gezegd hebben:' Dat is een mooie kerel, hij heeft mij geslagen en ik heb hem ook geslagen.' Als ondersteuning van deze opmerking liet Collignon zijn bebloede hand zien. Van der Velde vertelde later aan de rechter- commissari t Collignosda beweerd nha d door Hanl zije ot n uitgeschol- den voor boeren/u/. Pas de volgende middag vernam Van der Velde van wachtmeester Kop dat een bestuurslid van de Jazz Club Hanlo 's nacht autr spe o naa t Marine-Hospitaarhe Overveen i l gebrachtd nha . p beldKo e naa t hospitaahe r n liee l t zich vertellet 'niethe t s da n ernstigs was'. Diezelfd stuurdg eda e Hanl brien Veldor ee fde naan e waarirVa j nhi hem mededeelde te zijn geslagen en geschopt en dat hij nu overwoog een klacht in te dienen. Hoewel het proces-verbaal pas op 14 septem- rui s vroege berween d du m ee ,a kn e ochten septembe6 n dva s wa r gedagtekend, verklaard Veldr de n e toeeVa ove j nzaahi e rd k gehoord werd, dat al besloten was een proces-verbaal op te maken vóórdat Hanlo's brief binnenkwam. 'Ik heb in de bewuste nacht niet gezien, dat wachtmeester Colligno heee nd r e gummistoHanld t ome k sloen ge t zijnme vuist stompte.' nieOverigenk oo t j geziehi d t Hanlsnha da e od wachtmeester tegen diens scheenbeen schopte of hem een belediging toevoegde. De rechtbank in Haarlem besteedde op 11, 12 en 20 april 1960 aandach kwestie-Hanle d n aa t lien oe t daarvoor tien getuigen opdra- ven. Zo kwam de zestigjarige Aerdenhoutse journalist Valentijn Mach- iel Pola kgezied verklare ha e Hanl j nho hi t o nda tevergeef damn see e dann evenm te he s g vroeglateza rk 'I .huppele n ove dansvloere d r . Later vertelde men mij, dat dat huppelen dansen was geweest. De heer Hanlo misdroeg zic geen i h n enkel opzicht j vieHi l. niemand lastig.' Wel was hij volgens Polak dronken. Zonder iets te zeggen zou Collignon opgepakm he t hebbe buiten ne n hebben gezet handelswijze 'D . n eva de wachtmeester Collignon verwonderde mij bijzonder.' Wachtmeester Petrus Kop dacht dat de dienstdoende politiefunctio- naris op die bewuste avond een borrel had gedronken. Hij had zelf twee cognacjes genuttigd. Hij voegde aan zijn zakelijk verslag toe dat t wegdragehe Hanln nva o hilariteit veroorzaakte gehoordl we d ha j Hi . r klappee t da n vielen, maar niet gezienuitdeeldee z e wi . e twintigjarigD e kelner John A.Muylaert serveerde Hanlo enkele glazen sherry. 'Zijn huppelen wekte hilariteit, als lachnummer vond ik geslaagd.l we t he ' Muylaert serveerde cogna politiee d n caa , buitep no het terrein. De kelners Van Poeieren, Schaay en Schoo, die niet door 144 de rechter maar wel door Hanlo's advocaat M.Verdaasdonk (tussen 1962 en 1996 tevens redacteur van Tirade) verhoord werden, wisten zich te herinneren dat Hanlo oude jenever had gedronken. Hanlo zou tafeltjn va e naar tafeltje zijn gegaaopmerking:'AIe d t nme n ee r e t sda van het bestuur is, dan is het niet veel bijzonders.' De drie werden door Verdaasdonk wijselijk niet als getuige opgeroepen. Alexander C.Comes (26) vertegenwoordiger, vertelde dat Hanlo beetjn ee edansvloere d agressie p o s wa f. 'Zijn alleen dansen maakte op mij een ongezonde indruk.' Comes had gezien dat Hanlo Bijvoet, een vriend van Comes, ten dans vroeg. Daarna vroeg hij Bijvoets verloofde, zij weigerde omdat ze Hanlo een engerd vond. Toen Hanlo daarom maar in zijn eentje ging dansen, struikelde hij over een stoel en tegenovej hi m na r Bijvoe n sooree t t bo/eshouding t naaaanhe j r .Bi buitendragen trappelde Hanlo met zijn benen, verklaarde Comes. Toen Comes naar buiten keek, zag hij een politieman 'slaande bewe- gingen' maken. Tegen zijn vriende toen:'Noj hi i g nze no um slaahe e nz op zijn sodemieter ook, dat vind ik geen stijl.' Nadat Comes later die nacht naar huis reed, vond hij Hanlo zittend tegen een hek met een gebroken neus en een bebloed gezicht. Bijvoet bevestigde dit verhaal en voegd Hanlj hi et oeraada naa e t ziekenhuinto he r vervoerdd sha . Toen hij de volgende dag Hanlo's koffer naar de politie bracht en zich beklaagde ove t gebeurderhe , reageerde wachtmeeste met:'Hip Ko r j begon.' Ook Comes was de volgende dag naar het politiebureau gegaa zijm nno verontwaardiging ove t politiegedrarhe sprekene t t gui . Wachtmeester Collignon voegd t almaa nieun he eee n rwaa feie to t vager wordende verhaal ' :Hanl o dansvloee stond p do maaktn e r e springende bewegingen, daarbij kreten slakend, terwij tevenj hi l n see pistooltje, hetwelk hij in zijn hand hield, deed knallen. Ik meen, dat het kinderpistooltjn ee e was.' Hanl ondertusseu ozo n geroepen hebben: "Ik laae niem t t wegsturen t zijdi ,n Ssmanieren." Na een gemiste vuistslag en een rake scheenschop van Hanlo gaf Collignon hem twee klappen met de gummistok 'ter hoogte van zijn bovenarm en één op zijn achterwerk.' Hanlo weigerde weg te gaan omdat zijn pyama in het verdwenen koffertje zou zitten. En weer had Hanlo geroepen dooe ouwn m ee rbuitel k i :e lu t 'Dennda , laakje t zettenn NSB'er.ee l e lijkJ .n we t 'ee Daarng no f Hanl ga am he o vuistslag in het gezicht. Collignon gaf hem een vuistslag terug. Hanlo viel toet zijnnme gezich wege d p o .t De uitbaterestauratiee d n va r , Karel Lodewijk Heussnern ee d ha , andere lezing van gebeurde. Nadat hij met zijn personeel had afgere-

145 kend, bevond hij zich op het donkere pad in de tuin en hoorde 'bars commando-geroep. t schijnsehe n I 'zij n t nlva zaklantaarhe t da j hi g nza Hanlo was. Hanlo liep met zijn handen omhoog. 'Ik ergerde mij aan t optrede he e politie.d n nva ' Hanlo beldlate m ovep t o ehe r he r koffertje. Heussner belde vervolgen e politied s , maa e legddi re d e hoor gesommeernm erophe a n , e hebbedt n zich nergene t e me s bemoeien. Hanlo zel n verklarinf ee legd verteld j k Hi eoo . n liefhebbegaf eee r van jazz te zijn en naar het Theehuis van de Linnaeushof te zijn gekome gegevenm no verzamelee st n voot Theelezingn he ee rt - Da . huis zich in de speeltuin bevond, waar hij wel vaker kwam, vertelde Hanl r niee o t bij. tijden t avondete he sj twe hi eu glazezo n n bier gedronken hebben tijdenn e , t feestweeg he s no naatn e , r schatting zeven a acht glazen oude klare. Hij had enkele aanwezigen gevraagd met hem te dansen, maar toen dit geweigerd werd, ging hij alleen de gelache m s zijhe nwa dansvloe bedoelint m o n He r werd e . t op r gda , zeked maaha j r hi rgee n aanstoot willen geven. Toen een wachtmeester van de politie op hem af was gekomen, had Hanlo ironisch gezegd: 'Wat jammer hè, alles is nu zo goed verlopen dit.u n wachtmeestee n ''D e r heef toej mi nt vastgepakt, waar week i t niet mogelijks meeri rukkentoet e k t i s He t .n lo getrachda j , . mi b he t Vervolgens draaide de wachtmeester mij een halve slag om, sloeg zijn beide armen met kracht om mijn lichaam heen en droeg mij de zaal uit. buitej gekomemi s t n wa nietj Toe me hi j i snhi ntege ze k i n nka mijt di ,

146 mij tenminste niet herinneren naag .j bevon t Toemi we he r k p ni do hek aan de straatweg, dus nog in het park, voelde ik op mijn rechter schouder harde enigk slage oo mijp eo n ne n linker schouder, waar- schijnlijk toegebracht met een stok. De wachtmeester zei daarbij: 'Lopen moet je, hard lopen.' Ik ging toen hardlopen in de richting van het hek. Ik heb mij toen niet verzet; ik herinner mij tenminste niet dat ik nog achteruit heb getrapt tegen het scheenbeen van de wachtmees- ter. Ik zal waarschijnlijk wel een afweerbeweging gemaakt hebben. Toen ik enige meters was voortgelopen in de richting van het hek keek ik om, waarna ik onverhoeds een harde stomp kreeg schuin tegen mijn neuswortel aan. Ik heb gelezen, dat ik door deze klap knock-out ging. Na deze stom voortpk liehe weerichtine t k pi d , he waarbin ri n gva k i j nog steeds werd geslagenp o l . wasd Toewe pa n midde e ,k t n i he p no het donkerste gedeelte daarvan, vreesde ik voor mijn hachje. Zo ging e wachtmeested r tege j tekeernmi . Toe echtek ni k he rt dichhe j bi t kwam zag ik nog een andere wachtmeester staan, hetgeen mij gerust- stelde. Toen deze wachtmeeste t zichhe t tn slaa i r kwamhe ns wa , afgelopen. Buiten het hek gekomen, dus op de straatweg, zei de wachtmeester, die mij geslagen had, tegen mij: 'Nu ga je rechts, anders neem ik je mee naar het bureau.' Hierop antwoordde ik, dat ik gaanu zo , maar alleen dan, wannee mijk i r n koffertje had werj .Mi d toen gezegd, dat het koffertje zou worden gehaald. Korte tijd daarna werd mij verteld, dat het koffertje in het Theehuis niet aanwezig was. Gedurende de tijd, dat naar het koffertje werd gezocht, sprak ik nog met de wachtmeester, welke ik bij het hek had aangetroffen; deze is genaamd Kop, zoal latek gehoordi b s he r .j Dezmi n e aa vroe g gno waa vandaak ri n kwamvervolgenn be k I . klein see n eindje naar rechts gelopeg ovewe richtine d e rd n i verveengO kane n d , va n twaa aa k ri komene t j gaan bi autn be t ng Ee .ozitte wa we stopt m e no d e toej nbi mij waarin waren gezeten bezoekers en medewerkers van het tuin- feest. Op hun verzoek heb ik in de auto plaats genomen, waarna ik gebracht ben naar het Marine-Hospitaal. Een dokter aldaar heeft mijn neus behandeld, waarn t hospitaadi k ai verlatenn ko toeln p be no k I . eigen gelegenheid gelopet hospitaada n nva l naar Haarlem. Vandaar ben ik per trein naar Valkenburg teruggekeerd. e reverD mijn sva n colbertjasje waren doordrenkt he n n stije tva f bloed. Tot zelfs in mijn onderbroek zat bloed. Mijn rug was bij mijn rechter schouderbla centimete0 2 dj zwartbi 8 ples e rD .k wa groot e D . daaropvolgende dinsda j neumi ss i grechtgeze t St.Josephhe n i t - ziekenhui n Heerleni s t dee g veeDi . er da vertel n l pijn.g e t dNo '

147 hebben dat hij een aanbod om te schik- ken had afgewezen, verklaarde Hanlo verder zich nie herinneree t n over "ss- manieren', 'ouwe lul f 'NSB'ero ' - ge ' sproken te hebben. Onovembe7 p1 r 1960 kwae md zaak voo e rechterd r . Hanlo's klacht tegen de politie was al in januari van dat jaar geseponeerd. Over de precieze reden daarvan moest zelfs Verdaasdonk t duisteihe n r tasten, wan t dossiehe t r mocht niet helemaal gelezen worden n interomdaee t n he tonderzoe - kbe trof. Verdaasdonk schreef een bezwaar- schrift waarin hij tegen deze procedure protesteerden ee k n waarie ,oo j hi n sterk punt over de zaak zelf inbracht. Namelij t onwaarschijnlijhe t kda t da s ki agenn ee geslagee di t n wordt nie- on t middellij e verdachtd k n hechtenii e s neem f zelfo t s maar naar zijn naam politivraagte klache d d s n t epa va t Da . negentien t delicdagehe a tn n wer - dge formuleerd noemd raarj overk ehi Oo . - t Sint-Joseph he brien legdn ee j va f ehi - ziekenhuis uit Heerlen, waarin bevestigd werd dat Hanlo kort na de bewuste nacht aan zijn neus behandeld was. Het was allemaal tever- geefs, Hanlo's klacht werd geseponeerd. In plaats daarvan moest hij zich verantwoorden voo driedelign ee r e tenlastelegging:

1) mishandeling van een politieagent; 2) belediging van de politie 3) verzet tege n ambtenaanee functin i r e rechtbanzittine e d D n gva k werd breed uitgemete Telegraaf.e D n i Hanlo's naam wer t initialedto n ingekort, maa toevoegine rd - 49 e g'd jarige Limburgse dichter-leraar" liet weini zijn ngva identitei radee t n over. De verzamelde processtukken kwamen ruimschoots in de krant ter sprake. Hanlo ontkende dat hij de politieman had gestompt. 'Maar ovegeslageng m b c er rstrepehe k 8 o i mij2 z g t n n ru nda , in kva be s f.100,wa n neger.s -ei ee boets e al D ' f t eo ui gekregenr e g za k I .

148 twintig dagen hechtenis en twee weken voorwaardelijke gevangenis- proeftijn ee drit stran decembe6 eva dme f 1 jaar p O . r 1960, precies negen maanden na het verhoor, kwam de pijnlijke verlossing. De Telegraaf berichtt weer ee r over: 'Dichter-leraar veroordeeld.t he n I ' bericht stond dat de Limburgse Dichter-leraar J.H. terecht had gestaan wegens mishandelin n beledigin e gn wachtmeesteee n e va gd n va r rijkspolitie t vonniHe . s luidde f.60, f vijftieo - n dagen hechtenis. Maar de krant nam ook een alinea in dit bericht op die refereerde aan de klacht die Hanlo tegen de politie had ingediend maar niet ontvankelijk werd verklaard dichtee 'D : r wer dbuitek vroe morgehe e d t nn gi he j nbi de Linnaeushof langs de weg aangetroffen. Hij was flink met de gummistok bewerkt, waarbij onder meer zijn neusbeen gebroken was.' Hanlo bewaarde een schrijfblok vol aantekeningen over de zaak- Bennebroek. Op binnenstebuiten gekeerde Ligakoekverpakkingen maakte hij allerlei opmerkingen bij de getuigenverklaringen. Hij citeer- t gediche delehe d t nui t 'Die Unzufriedenheid r Menschende n va Abraham Kastner (1719-1800 zijm o )n gemoedstoestan e illustredt - ren:

Steig auf der Letter der Dinge Selbst bis zum Throne der Gottheit Dann strafe, woferne kannstdu die Vorsicht und Ordrtung der Erde!

'Was hij misschien NSB'er?' kriebelde Hanlo op een Ligapak. 'Ik had hem misschien wel dood mogen schieten uit noodweer. Ik dacht, misschie sadistischn elkaan i z' l s al rwe ne trapm e j p woedhi tto n ete stijgt.' t incidenNhe a Bennebroen i t s Hanli k n knipselverzamelinoee g gaan aanleggen over mishandelin burgern gva s door politiefunctiona- rissen, draagtasse berichtel nvo Telegraaf,e D t n ui t Parool e He D n e Nieuwe Limburger ove opspraan i r k gekomen politieoptredenk Oo . liet hij zich artikelen over dubieus politiegedrag opsturen door een persknipseldienst. Nog in 1968 schreef hij bij een bericht over een man die ten onrechte door de politie was gearresteerd: Bennebroeki.."

Hans Renders Uit: Zo meen ik dat ook jij bent; biografie van Jan Hanlo. De Arbeiderspers, 1998 (Open Domein, nr.34). rlijk H*eden

Augustusjaargang101 26e No. 1999 Bestuur:

Mr. F.Th.J. Harm, voorzitter A.Koopman, penningmeester Adriaan Pauwlaan 7, Meijerslaa, 14 n 2101 AH HEEMSTEDE 2105 PC HEEMSTEDE 0 4 7 0 8 52 - 3 tel02 . tel. 023 - 529 05 30

P.L. van Daalen, secretaris J.L.P.M.Krol, archivaris Valkenburgerlaan 11, Johannes Verhulstlaan 26, 2103AK HEEMSTEDE 2102 XT HEEMSTEDE tel. 023-5293291 7 7 9 2 8 52 - 3 tel02 .

Mevr. M. A. van der Eem* Mevr. drs. A. Meddens- Wildschut, ledenadministratie van Borselen Eemlaan 18 Jan van Galenlaan l 2105XA HEEMSTEDE 2121 XGBennebroek 9 0 6 9 8 52 - 3 tel02 . tel. 023 - 584 50 44

Redactie: Redactie-adres: Meerweg 6 H. Krol 2103 VC Heemstede . PepeC r (eindredactie)

Het lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd, behoudens schriftelijke opzegging via de ledenadministratie vóór l november

Contributie minimaa . 20,-ƒ l

Giro 27.35.061.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede.

Foto voorzijde: laatsteDe schoorsteen Blekersvaartwegde aan kort voor de sloop (foto: V.C. Klep). Inhoud pag.

2 15 Numme 1 10 r

4 15 Zomerexcursie

Open Monumentendag 1999 156

Verslag jaarvergadering 20 mei 158

Rectificatie 161

Aardse Paradijzen 162

Laatste wasserijschoorsteen niet millenniumbestendi3 16 g

Harddraverij-Vereniging 't Oude Slot 169

Floris V grondlegger van de heerlijkheid Heemstede 173

Gedenkteken Joodse Slachtoffers WO II Haarlem 177

Een8 watertore17 Bennebroekn ni ?

In gesprek met... Wim Verspoor 183

Toen en nu 187

Heemstedenaren en één Bennebroeker filatelistisch verbeeld 190

Verkennersgroe6 19 Duintrappere pD s

Oproep "Duitse dienstmeisjes in Heemstede" 198

9 19 Nieuwe leden juloktobem t/ i r

151 Nummer 101!

Voo t VOHB-tijdschrifligu r he t n nummeva 1 10 r t 'HeerlijkHeden'. Op onze honderdste uitgave zijn diverse reacties binnengekomen. Met name op de artikelen over oorlogs slachtoffer Jan Oom, geneesheer Godlieb Hoffmann en Haarlemse wegen in Heemstede. De blekers- pers afkomstig van Rookmaker/Peeperkorn, tegenwoordig in Vught lang e openbard s g tentoongesteldewe , blijkt aanzienlijk ouden da r gedacht. Deze zou volgens één bron uit 1653 dateren. Op 22 april van dit jaar overleed de heer H.J.Verkouw op ruim 94-jarige leeftijd. Als gemeentebestuurder heeft hij zich meer dan eens ingezet voor behou plaatselijn dva k erfgoed, zoals begin jaren zestij gbi de restauratie van de overblijfselen van het Oude Slot. VOHe D vertegenwoordigs Bwa Koninginnedap do Schagen Va j gbi n men fotoexpositiee t e over Oud-Heemstede alsmed e Zomerd p o e - Voorjaar s0 mei3 Mark n . va Oud-voorzittet r Gerard Schuitemaker verzorgde op verzoek ter gelegenheid van een familiefeest een histo- rische rondwandeling doo gemeentee d r . beschadigde D et Roemetuinvaahe p o e r sdi Visscherplei n stonn i s di ere hersteld en heeft een nieuwe plaats gekregen in de tuin van het Raadhuis. Niet ver van het antieke beeldhouwwerk Venus met Cupido (ofwel Aphrodite en Eros) waarover per fax werd bericht dat een voetje van Cupido ontbreekt. Heemstede krijgt een nieuwe straatnaam nabij de nieuwbouw ter hoogte van het voormalige Centrum 111. 'Duin en Vaart' is een verwijzing naar de vroegere gelijknamige buitenplaats op deze plaats. De hofstede was o.a. bezit van Willem Adriaen van der Stel van 1686- evenale 1697di , s zijn vader gouverneu e Kaad n p va r(Zuid-Afrika s i ) geweest. Eerder word e Deensd t e edelman Fran Marselisn sva , heer van Callenberg, als eigenaar genoemd en wel van 1669 tot 1685. Die vermogende koopma t nhuwelij he tra n t jonkvrouwdi me k e Adriana Pauw, kleindochter van ridder Adriaan Pauw. Dat is de reden waarom hij evenals zijn echtgenot n ache t andere t geslachtelgehe t ui n t Marselis a zijn , n overlijde s bijgezei n e grafkelded n e familii td n eva r Pauw onder de Oude Kerk te Heemstede. Kortgeleden is de inventarisatie van het secretariearchief van de gemeente Bennebroek over de periode 1930-1974 gereed gekomen. Naar aanleiding hiervan verscheen een bijdrage "Bennebroek, van

152 naad ou r nieuw t blahe dn i "'Kenneme r Kroniek; Nieuwsblae d n dva Archiefdienst van Kennemerland' (april 1999). Op 26 april jongstleden gaven voorzitter mr.Frans Harm en ing.Ben van Tongeren namens de commissie Karakterbehoud een toelichting op de gestarte inventarisatie van karakteristieke panden in Heemstede voor de Raadscommissie Cultuur en Financiën. De voorbereiding van gemeentelijkn ee e monumentenlijst kree aandachk goo regionae d n ti - le pers, evenal n artike ee n Mariëttn i sva l e Polman, gepubliceern di 'Heemschut' (april 1999). r Kloostede Olg n n Micheva ae r l Bakker e ,commissi d lede n va n e Karakterbehoud, zijn vele ervaringen rijker terug uit Aruba. Van laatstgenoemde is onlangs een standaardwerk over houten bruggen uitgekomen. Ook eindredacteur Cees Peper liet zich niet onbetuigd. Uitgegeven door de NOVIB verscheen van zijn hand een lesbrief voor scholieren "Het e Wereldmars"verhaaD n va l n verhaaee , l tegen kinderarbeid.

Ten slotte wordt gewezen op een recente publicatie: 'De Haerlemse Bloempjes; bloemlezing uit een zeventiende-eeuwse liedboekenreeks' aanwezig in de Stadsbibliotheek van Haarlem. Daarin wordt de lof gezongen op onder meer de Romeinse wijngod Bacchus en de Griekse wijsgeer Democritus, maar uiteraard evenzee Spaarnestae d p o r n de

153 haar arcadische omgeving. In het 'Haerlemsch wandel-liedt' schrijft de rederijkersdichter Pieter Hoecksteen (1646):

'(...) Wilt oockbesienmee De Heemsteedsche Weyen, Wilt u tot verblien (=verblijden) Voorby t Oude' Slot vermeden, Neffens 't Bouwsel deur, Daer den Somer blijclijck tooghtNu zijnin fleur (...)'

4 septembe p O r vind e zomerexcursid t e plaats 1 septembe1 , s i r iedereen welko Opee d p mno Monumentenda tijdenn ge e "autod s - vrije zondag" 19 september kunt u gebruik maken van een door de VOHB uitgegeven fiets- of wandelroute om de omgeving beter te leren kennen. In deze aflevering komen zowel historische als actuele thema's aan de orde. Twee illustraties zijn afkomstig uit de verzameling van de heer H.J.van Assema. Wij wense veenu l leesplezier. Kopij voor numme dien2 10 r t vóól r oktober in het bezit te zijn van de redactie-secretaris.

Hans Krol

Zomerexcursie

Zaterdag septembe4 r 1999

e nieuwD e evenementencommissie heef t niehe tt gemakkelijk Lenie 't Hooft en Henny Nierhoff op te volgen. Maar we hebben ons best gedaa volln hopen s enthousiastne ee ebu p g no da n ee ej ledewi e ndi aanbieden rond "De stelling van Amsterdam".

Het programma: 9.00 uur Vertrek per bus vanaf het Raadhuisplein in Heemstede. r 9.4Ontvangsuu 5 t Oudkoffie d me tn i e Ker Weespe kt ,

154 10.30 uur Rondwandeling onder leiding van een gids door Weesp en rondwandeling doo t Bastiohe r n aldaar gebeurt Di . twen i t e groepen. 12.4r Luncuu 5 restaurann hi Schalkse "D t e Taveeme Weesn "i n paa de Vecht. Gezien de niet grote afstanden tussen de verschillende lokaties wordt het hele ochtendprogramm voee at t afgelegd. 14.00 uur De bus vertrekt naar Aalsmeer 15.0r Vanuiuu 0 t Aalsmee rtwe n varei , e nwe ope n boten, naar Fort Kudelstaart slechj Bi . t weer verval t onderdeedi tt programmahe n va l . 15.30 uur Rondleiding Fort Kudelstaart. 16.3 r Terugreiuu 0 s naar Heemstede. 17.0r Ronuu 0 d dez excursie d tijs i d einden ete . Aankomst he p o t Raadhuisplein Te Heemstede.

Overige informatie: De kosten voo excursie d r e bedragen f.55,00 p.p. voorn ledeéé n ne deelnemend gezinslid. Overige gezinsleden en niet-leden betalen f.65,00 excursie p.pd n I . bootn ee zijt vervoekoffis e d ,nhe bu morgenss ' er rpe , de lunch en de kosten voor de rondleidingen inbegrepen. Als de boot- tocht onverhoopt niet doorgaat, ontvang bedran ee u t g hiervoor terug. De genoemde tijden zijn, behalve de vertrektijd, bij benadering. U kunt zich voo e excursid r e opgeve j Mevrnbi . KroonA . , tel. 023- 5281008, r Eem(vana de 9 augustus)1 n f , j Mevrva tel bi . .M n .e , 5289609, (vanaf 24 augustus). Betalen kunt u, door het bedrag over te maken op girorekening 27.35.06 t.n.v. Penningmeester V.O.H.B e Heemstedt . e onder vermeiinn va g "zomerexcursie" t bedraHe . g dient vóó augustu8 2 r dezp so e rekening ontvangen te zijn. Het maximale aantal deelnemers is 50 personen.

De Evenementencommissie V.O.H.B. Anja Kroon, Marisca van der Eem, Frans Harm.

De Stelling van Amsterdam is uit toeristisch en cultureel oogpunt daarom zo interessant, omdat dit verdedigingswerk-weliswaar niet meer van strategisc ecologischn belangee k oas n oo rus n -ee n h ee tva onaangetast gebied vormt. kilomete straa20 Ineen van l r ron hoofdstaervaredde men nhoe dkan gaaf een 100 jaar oud verdedigingswerk bewaard is gebleven. Het is dan niek oo t voor Provincie nietsd t ,da e Noord-Hollan cultuurmonument ddi t beschermd heeft verklaard en dat het in 1995 bij de Unesco door de Staatssecretaris voor Cultuur is aangemeld als wereldmonument. 155 11 september 1999 *** Open Monumentendag

Ook dit jaar organiseert de Vereniging Oud Heemstede Bennebroek wee Opee d r n Monumentendag. Passend in het jaarthema zijn de lokaties van de Open Monumenten- dag 1999 gekozen.

U bent welkom op twee lokaties, ieder uniek te noemen. t 14.010.0to r 0uu uur Hervormde :D e Binnen e Kerd n kaa - Bennebroeke t g we . Leden van de Hervormde Gemeente zullen u ontvangen en u rondlei- doon de r deze bijzondere kerk. Adriaan Pauw heef bouwmeestere d t s Cornelis Dankertsz en Hendrik Jacobsz. Staets opdracht gegeven voor de bouw van deze kerk. In 1625 werd de eenbeukige dorpskerk in gebruik genome 165n i n ne 2 von uitbreidinn dee noordn ee t -gme beuk plaats. In 1938 werd de kerk vergroot met een travee west- waarts. U kunt ook het orgel bekijken waarover zo enthousiast werd geschre- ven in de Nieuwsbrief.

Het oude kerkhof van Bennebroek, naast de Hervormde Kerk gelege ondes ni r leidinheee d n r Verkaigva bezichtigene kt . Veel heeft hij ons al verteld in de Nieuwsbrief, nu kunnen we het met eigen ogen gaan bekijken. Ook van 10.00 uur tot 14.00 uur.

Op de grens van Heemstede en Bennebroek ligt de prachtige buiten- plaat Hartekampe sD . Namen directi e Hartekamse d d n eva o.al pza . heee d r Hans Kro daau l r ontvange rondleidenn ne . In 162 2s Thorenvlieti n boerenhofstedee , e annex herenwoning, omgedoopt in Hartecamp. Omstreeks 1700 is het huidige hoofdge- bouw tot stand gekomen. Verschillende eigenaren hebben dit buiten bewoond en en ontvingen vele prominente bezoekers. Keizer Wilhelm bijvoorbeels Ii I 3 maa 10 bezoep l o l dwe k geweest,

Op de begane grond van het huis bevinden zich de centrale hal en een

156 aantal vertrekken rechterzijde d n Aa . Oudhollandse ed e kamer, met daarachte Regentenkamee d r achterzijde d n aa Spien e re d e - gelzaal. Aa linkerzijde nd Goudee d s ei n Zaal, waarachte Tuïnzaae rd e d n e l voormalige Balzaal.

Niet alleen binnen is de Hartekamp te bezichtigen. U kunt ook "het buiten" bekijken aan de hand van een rondleiding op papier. Deze is binnen gratis verkrijgbaar bij de informatiekraam van onze vereniging. U kunt dan op eigen gelegenheid het beeld van ünnaeus bekijken, over de zicht-assen lopen, om de Oranjerie heen lopen, op een bankje van de groene omgeving genieten enz. Het hele landgoed is toeganke- lijk voor wandelaars, niet alleen op Open Monumentendag, maar het gehele jaar door. Open Monumentenda Hartekame d p go t 10.0n to va r s pi 0 uu 16.00 uur.

De Evenementencommissie V.O.H.B. 157 De Algemene Ledenvergadering

i 199me 90 von2 p ALVe dO d , ofwe gebruikelijke d l e Jaarvergadering van de Vereniging Oud Heemstede-Bennebroek, plaats in het Tref- pun Bennebroeke t t . Wat daar gebeurde wordt, in de volgorde van de Agenda, hier aan U doorgegeven:

. Openin1 mededelingenn ge . Na de opening deelde de voorzitter, de heer Harm, mede dat Mw. Van der Eem en de heer Olthaar zich afgemeld hadden wegens t verblijbuitenlandhe n i f . Verde rn herinner weraa e r d e d t da d voorlaatste Penningmeester, de heer De Raadt, de volgende dag in het huwelijk zou treden in het Heemsteedse Raad(t)huis.

t verslaJaarvergaderine d He n . han1998i e g2 va d me dn 3 va ,1 n gva van de heer Olthaar, werd door de aanwezigen goedgekeurd, onder dank aan onze voormalige Secretaris.

3. Dan kwam het verslag over het jaar 1998 aan de orde, dat verschenen was in "Heerlijkheden" nummer 100. Ook dit werd door de aanwezigen goedgekeurd, onder dank aan de huidige Secretaris. In ditzelfde numme t e Commissiverslad rhe n werk va goo d e Karakterbehoud gepubliceerd. Dat gaat om heel konkrete zaken en dus werde verscheidenr ne e vrage zaae d t l nafgevuurui goeo z dn de mogelijk vanachter de Bestuurstafel of uit dezelfde zaal beant- woord: e Moled n Hoekert va nme t ?he s Monumentenstatui e Ho - n i s i s aanvraa t Rijhe kj bi gsind s 1996. Geen reakti t dusverto e e D . VOHB zal weer navraag doen. - Klopt het verhaal over een groot resterend subsidiebedrag voor Meer en Berg en wellicht weer afvoeren van de Monumentenlijst in dit verslag? Neen. De Voorzitter zegt een rectificatie toe. - grafsteeWaae di s i r n "Machpela Lennepn Va n "va ? Onlangs weer schoo zichtbaan ne r gemaak Alge d . p o Begraafplaatst . - Wat wordt de toekomst van "Kennemeroord"? Voorlopig onderko- n "Zorgbalansva n me " zelf.

158 - Blijft de Vereniging aandacht vragen voor de ijskelder daar? Jaze- nies i enigee t d t he ker.n e ,

Jaarcijferse D . 4 . De Penningmeester heeft dit jaar grote moeite gehad, om de jaarcijfers bijee e brengent n . Zijn voorganger verhuisde tweemaal waarbij de overdracht van de papieren enigszins in het ongerede raakte. Ook had hij graag een meer uitgebreide toelichting willen schrijven. Hij zegt dit toe voor de volgende publicatie van de "Heerlijkheden". Enkele punte discussie d t nui e waren: Het Restauratiefonds moet volgens het reglement in de volgende ALV besproken wordeneventueen ka t Di . l benut wordee d m no vermogenspositi e verbeterent e . Dez s steri e k afgekalfd dooe d r viering van het tiende VOHB Lustrum in 1997. Er is een legaat van vijfduizend gulden ontvangen. t uitblijveHe subsidin va n e vanuit Bennebroek moet kee keep o r r onder de aandacht gebracht worden, vindt de Vergadering.

Kascontrolecommissiee D . 5 . heree BaarlD n nVa Prinn e s brenge bevinn nhu verslan - va t gui dinge controle d boeken e j d nbi n nieuwe va D . e Penningmeester kom r prime t a vana n krijge f t woorde s 'overzichtelijk'nal , 'punk- tueel' en 'waardering' te horen, ook geldend voor zijn voorganger. De Commissie stelt dan ook voor, de Penningmeester décharge te verlenen over het laatste boekjaar. 6. Er is dan een acute noodzaak, de Kascontrolecommissie aan te vullen met een nieuw lid. Het blijkt dat de heer Buiter zich hiervoor wel beschikbaa stellenl wi r t opluchtinto , Vergaderinge d n gva e D . heer van Baarle treedt uit de commissie. 7. De Rondvraag. enige D hiervae edi n gebrui makel kwi n blijk Voorzittee d t zijne t r . Hij meldt ten eerste dat de VOHB een zomerexcursie georgani- seerd heeft voor de leden, voor zaterdag 4 september a.s. Het onderwerp is de "Stelling van Amsterdam", de ring van forten en dijken grotn samee ee di t e, Waterlininme e onze hoofdstat he n di begin van deze eeuw ging beschermen. Wij bezoeken Weesp, waar de oude binnenstad en het Bastion worden bezichtigd met medewerking van de Oudheidkundige Ver-

159 eniging aldaar gaak naae nOo .w r Aalsmeer voo boottochn ree n e t Stelling-fortene d n va n bezoen éé ee n Kudelstaartn ki ,aa allest Di . , en ook nog een lunch, blijken we allemaal in één dag te kunnen doen. Het Bestuur verwacht enthousiaste deelname en zal er in het augustusnummer van de "Heerlijkheden" meer informatie over geven. Ten tweede geeft hij de plannen door van de gemeente Heemstede omtren t Millenniumcadeauhe t . De gedachten gaan uit naar een oud/nieuw fotoboek over het dorp t Archiehe t ui f t opgedolveme n prenten tegenovere d foto' n va s huidige toestand inwonere D . s moeten tevoren intekenen, wanr e t worden 3.000 exemplaren gemaakt. e Sluitin d e pauzd n I t a . ghe n e8 geefe e w Voorzitted t da n aa r openbare gedeelt vergaderine d n eva g zullen hebben lezine d t gme , van mevrouw M. Dominicus. De zaal blijkt dan ook vol te stromen.

"Kunst en tuinen in de 19* en 20* eeuw." Mw. Dominicus heeft meegewerk inrichtine d tentoone n d aa tn gva - stelling "Aardse Paradijzen e Haarlemsd n i " e ed Vleeshan aa n e l catalogus ervan meegeschreven. t onderwerhe Zt lezinge da d geef n n paa va ,t ondank fraaie sd e titel, eigenlijk "Dromen van Tuinen" is. Dit is bij uitstek een onderwerp om aan de hand van dia's te bespreken, met allerlei beeldende kunstvor- men waarbij de tuin het onderwerp is. En dat gebeurt op deze avond dan ook. We zien knipwerk, aquarellen, tekeningen en schilderijen. We zien ontwerpe n tuineva n n buitenplaatsene n e krijgew n nE . uitgelegd welke stijlee modd n i ne geweest zijn zoal e frans. d s ca a en stijn e l 1750 de (engelse) landschapsstijl. e zieW n plaatsee herkennenw k e voodi noo r n veleE . n nieo z t bekende buitenplaate :D s "Heemstede Houtenj bi "indrukwekn ee n i , - kende vogelvlucht getekend en Linschoten (niet ver van Woerden). tuie D n werd vaa decos kal r gebruik schilderijenn i t . Fotografen deden dit na door hun slachtoffers vóór geschilderde tuinen te plaatsen. Vana . 187 t buitenlanca f he 0 n i legd n deme kleurigee borderd n i n saa tuin, met een keur van bloemen. Dit kwam ook in Nederland in zwang, maar dan 60 jaar later. De calvinistische soberheid hield het nog lang tegen?

160 Pas omstreeks het begin van deze eeuw kwamen er openbare tuinen of parken afgebrokee D . n stadswallen werden herschape wandeln ni - parken en voormalige landgoederen werden het publiek aangeboden als recreatiebos, zoals Heemstede deed in 1913. Bloemendaal bouw- de overigen 188n i "villapark"n l sa 5ee . t inrichte openbare He d n nva e ruimt t ondeeme r ander t vooehe e d r gezondheid van de bevolking zo belangrijke groen werd zelfs een wetenschap (planologie,stedebouwkunde). We zien bijvoorbeeld een plan in getekende vorm voor de parkaanleg in Amsterdam, waarbij op twee cijfers achter de komma nauwkeurig een percentage parkopper- vlak wordt gereserveerd voor iedere leeftijdscategori t bijbehorenme e - de activiteiten. Heel fraai zijn de ontwerptekeningen van de bekende tuinarchitecten zoals Zoche n Springere r . Tegenwoordi e e hiervooj d n n i ku g l a r winkel tercht, waar menig tuinierdersblad te koop is. Tenslott eg enkel werdeno s e on nberoemd e liefdevol geschilderde tuintaferelen getoond Gogn , Va zoalTooropn he n sva . s hee on e kunstenaar ld s i duidelij n l a va t g Akme l oo s doo t he r benadrukt, hoezeer we van de tuinen en parken om ons heen genieten kunnen e inspirerenho zijn n nien E e n.ka t alleedda n voor hene .D Verenigin mevrous gi w Dominicus dankbaar voor haar bijdragt he n ei kader van het thema van 1999 ("Groen") aan deze VOHB vergade- ring.

P.L. van Daalen, secretaris Rectificatie

Tijdens de bespreking van het jaarverslag van de commissie Karakter- behoud tijden ledenvergaderin. jl e sd g kwa passagn ordme ee d en eaa over MeeClippee d Bern e rn gaa r Dreef woordvoerstee D . r merkte anden e n r ee onjuis t s weergegevenda , wa t op t VOHB-bestuuHe . r heeft zich hiermee verenig toegezegn de d schriftelij e zullet k n reage- ren, hetgeen hiermee gebeurt. Cijfermateriaal als het onderhavige, dat bovendien niet juist blijkt te zijn, hoor dergelijn t nieee n i t k verslag, terwij overige d l e weergavn eva stane d zaken dva n niet gerechtvaardigd lijkt. Het bestuur biedt bij deze zijn excuus aan belanghebbenden aan.

161 Aardse Paradijzen

Op 17 april verzamelde zich een groep enthousiaste leden van onze vereniging voo Vleeshae rd Haarlen i l tentoonstelline d m o g 'Aardse Paradijzen e bezoekent ' e haddeW . n twee rondleiders omda0 3 t mensen zich hadden opgegeven e helaadi , s niet allemaal kwamen opdagen betekendt Di . e voo verenigine rd extrn gee a uitgave wane d t rondleiders moeste l gewoonwe n betaald worden.

Aardse Paradijze njaarthems pason n ti a omda groent t historiehe t me makee t n heeft hebbee W . n tuie gezied ne doonho eeuwe e d r n heen verbeeld werd in schilderijen en prenten, in tuinontwerpen, foto's enz. Hierop was goed de ontwikkeling van de tuin te volgen. Tot ver in de achttiend n tui ee nt bezie n hoofdzakelijhe eeu va s t wwa n vooree k - recht voor de weigestelden in de samenleving. Daarna werd de tuin

162 langzamerhand meer "algemeen goed". Er werden stadstuinen, tuin- dorpe volkstuincomplexen e n n aangelegd r kwamee , n tuintijdschrif- ten, tuinboeken en tuincentra, later ook tuinprogramma's op de televisie. tuie D n kwam onder bereik voor iedereen schilderijep O . bijvoorn nva - beeld Jacobu Looyn sva , Ferdinand Hart Nibbrig, George Martenn se Johannes Heinrich Neuman werd een beeld van verschillende tuinen getoond. Van laatst genoemde schilder is onderstaand schilderij waar- familie d p o e Metelerkamp staat afgebeeld (circa 1850). (zie foto) lanr uu g n hebbeEe geluistere nw gekeken de zijn ngrote n ni e stappen doo tentoonstelline rd g gegaan onde rbekwam n leidinee n gva e gids. Daarna was ieder in de gelegenheid de tentoonstelling nog eens op zijn of haar gema e bekijket k n wan e rondleidind t d nieuwsgieriha g g gemaakt naar meer.

r MariscEem-Wildschude n ava t

Laatste wasserijschoorsteen niet milleniumbestendig

Eeuwenlang was de blekerij/wasserijnijverheid de belangrijkste vorm van bedrijvighei Heemstedn i d e (1). Ooit genoo e 'Haarlemmed t r Bleek' internationale faam, ofschoon feitelijk gesitueerd in omliggende gemeente Overveens nal , Bloemendaal, Heemsted Bennebroekn ee . De wasserijen waren de eerste helft van deze eeuw voor een groot deel geconcentreer t Blekersvaartgebiedhe n i d e Blekersvaarwed n Aa . g vanae Koediefslaa d e Kerklaa d n f aa t to n n lagen opeenvolgene d r Weidenfirma'de n Va s, Visser, Breed/Ja r Weidende n nva , Adam r vaHorst/Beelede n n ("Knapenburg"), J.G.va r Horstde n , Rhee, Peeperkorn {ooit de grootste) en ten slotte Van Houten. Ruim twintig jaar geleden telde Heemstede nog vijf grote wasserijen. Na vertrek van t Raadhuis"' " r Weiden(Vade n ) naar Vijfhuizen resteert enken Va l Houten (aangeslote Newasco)j nbi . Inmiddel zevendn ee t sme e genera- t roehe r n tinadaeaa t bedrijdi t 179n i f 1 door Hendri Houtenn kva , afkomstig uit Bennebroek, op dezelfde locatie was opgericht. Als voortzettin blekerie ervee d d n n ngva va j Akersloot . 163 Onlangs is de laatste wasserijschoorsteen, eigendom van Van Houten, gesloopt. Deze was weliswaar niet zeer oud, namelijk daterend uit 1947 en heeft tot 1982 gewerkt toen men van olie op gas als energiebron omschakelde t betro rondn He . ee f e gemetselde schoor- steenpijp. Opgemetseld uit harde baksteen was deze ter bescherming vanaf enige hoogte door ijzeren banden omsloten. Omdat de niet meer functionerend n slechte ee pij n i pe staat verkeerdn eerdeee a n r s i e verzoe n 1994/199i k 5 than t afbraato s k besloten. Restauratiu zo e ongeveer even duur zijn geweest als sloop en na 10 of 20 jaar opnieuw herstel nodig zijn. Eerder had men al zeven meter af gehaald van de oorspronkelijk 30 meter hoge pijp, gebouwd door de firma A.Kappenberger in Den Haag, van oude stenen en gegarandeerd tot windkrach n heeroo Houten e schoorsteed Ee Va e . n di nm14 va t n destijds namat kwam tot de ontdekking dat deze 5 meter minder hoog was dan overeengekomen, waarna Kappenberger deze "omissie" alsnog goedmaakte.

Bleekersvaartkwartier 1982 Op een concept-inventarisatiekaart van het Monumenten Inventarisa- tie Project uit 1991 is de schoorsteen nog wel opgenomen met als motivatie: 'van belang vanwege e gaafheidd n beeldbepalendee situering'. Met als bijzonderheid genoteerd: 'Uniek geworden restant

164 uan verdwenen stoom wassen n langsje Blekersvaartweg'.e d - te n I genstellin watertoree d t gto nochtans ni opnamn st Rijksmova he n ei - numentenregister afgezien. Ongevee kwarn ree t eeuw gelede schoorstenes n stondeze g no r ne n i t Blekersvaartkwartierhe p bijgaandO . e fotn Harva o m Botmat ui n 1982 zie vienwe r schoorstenen voorstDe . 198in eis 8 afgebroken (2), de achterste in de maand juni van dit jaar. Toen het college van B.en laatsta n W198n n i .e éé vergunnin n schoorstee8e ee d m o f gga e nt slopen is hierover uitvoerig gedebatteerd in de gemeenteraadsverga- dering van 28 april 1988. Maarten Divendal (3) hield een goed onderbouwd en als geboren Heemstedenaar warm pleidooi voor be- houd van bewuste schoorsteen. Na twee schorsingen en nadat andere fracties hadden aangegeve schoorsteen éé intentie m d o t s nda newa e Blekersvaartwed n aa e behoudet g t ontwerp-besluihe s i n t zonder hoofdelijke stemming vastgesteld, onder aantekenin PH-frace d t gda - tie geacht wenst hebbee et n tegengestemd (4). Thans restere Heemstedn i n e twee schoorsteenpijpent he j bi n éé , College Hageveld (uit 1922) en één met stookgebouw op het terrein van Meer en Bosch (1954), welke echter geen betekenis hebben in relatie tot de wasserijnijverheid. Eén van de grootste kenners van schoorstenen, door hem "topppunten van industrieel erfgoed" ge- noemd, is de heer A. Barnard, een juwelier uit Hardenberg. Op ons verzoek steld enigj ehi e jaren gelede overzichn nee t he t p sameo n nva grondgebie Heemstedn dva e gebouwd gerestaureerdn ee e schoorste- nen. Dit alles aan de hand van archief lij sten van de firma's De Ridder (Den Haag) en Canoy-Herfkens (Tegelen), twee van de grootste fabrie- ken van schoorstenen. In de periode van ongeveer 1890 tot 1980 hebben zij elkaar heftig beconcurrreerd en elk ongeveer 2.700 schoor- steenpijpen gebouwd. Berekend is dat minstens 7.000 schoorstenen in ons land moeten hebben gestaan, met concentraties bij kwekerijen rond Aalsmeer en in het Westland. Voorts bij textielfabrieken in Twent Tilburgn e . In dit verband kan nog opgemerkt worden dat bij het machinepomp- gebouw Leijdui Amsterdamse d n nva e Duinwatermaatschappi 185n ji 3 een fraaie (vierkante) schoorsteen is neergezet, welke evenals de standpijptoren (bijgenaam garenklose d"d t begi dezhe n n n)i va e eeuw is gesloopt circn 0 meteEe .3 a r hoge schoorstee Hoekern nva , ver- moedelijk eind 19e eeuw tot stand gekomen, toen op stoomtractie was overgegaan, heeft naas molee d tGlie t beeld nphe n bepaalddva . Deze is vóór 1936 afgebroken. 165 De aannemer Gebr.Van den Putten aan de Kerklaan bouwde in 1933 schoorsteen ee n voor wasserij "Hollands Roem Heilooe "t laatste D . e t industrieejarehe s i n l erfgoed e belangstellinmeed n i r g gekomen. Toch ondervinden in ons land nog geen tien schoorsteenpijpen be- schermin e Rijksdiensd n gva t Monumentenzorg. Daaronder "Tegula" va vroegere nd e steenfabriek Canoy-Herfkens t afbraaa n he e n di ,kva n eenzaabedrijee s al fm kunstwer t Limburgshe n i k e landschap ligt. Natuurlijk even ove e Ringvaard r stoomgemaak oo s i t Cruquiuse D l , dateren 1849t drijksmonumentn ui ee , . Onderstaand volg (onvoln ee t - ledig) overzicht betreffende Heemstede. Daaruit blijkt dat eerder, in 1926 voor Van Houten een schoorsteenpijp is vervaardigd, welke mogelij oorlogsjaree d n ki s "gesneuveld"ni .

Schoorstenen gebouwd, respectievelijk reparatie (=*) uitgevoerd door fir- ma De Ridder in Den Haag: 1911 Stoomwasse- rij H.J.W.Peeperkorn (ar- chitect Doeglas, Haarlem) mete0 3 r hoo inwenn ge - dige diameter 70 centime- ter. 1912 Gemeente Gasfa- briek0,7x 5 02 ; meter 1922* Wasserij Peeper- korn; 25 x 0,70 meter 1924 Wasserij Rhee (ar- chitect Nic.J.Nijman), 20 x 0,60 meter

Schoorsteen vlak uoor de afbraak

166 1925 Wasserij 'Anna' van Reinierse (architect Nijman), 20 x 0,60 meter 1926* idem Wed.A.Reinierse 1926* Gemeente gasfabriek 1926 Voor bakkerij (?). Door gebr.Schouten, ovenbouw in Utrecht. 20 x 0,60 meter 1926 Firm Houten aVa n stoomwasserij (architect Nijman 0,7x 5 0}2 meter 1926 Firma Van der Weijden (architect Nijman) 25 x 0,70 meter 1930 Stoomwasserij Jac.Va Weijder nde n (aannemer Jongeleen, Delft) 0,7x 5 02 meter 1939 Stoomwasseri 0,9x j 0 J.Beele3 . meterZn n n.e 1945* Seminarie Hageveld (reparatie door aannemer H.J.van Sam- beek) 1948* Wasserij Beelen 1954 Inrichting "Meer en Bosch", 25 x l meter 20. Gebouwd door steenfabriek Canoy Herfkens Tetje/en/Ven/on i ; voor 1905 J.Peeperkorn en Zn. stoomwasserij. 20 meter hoog. 1922 Seminarie Hageveld mete0 3 . r hoog.

Va historische nd e 'Blekervaart' (5), overigens ooisamenraapsen ee t l van bedrijfsgebouwen, resteert weinig meer. In de loop der jaren zijn diverse (bouwvallige) panden afgebroken wegens instortingsgevaaf o r plaatm o e maket s n voor nieuwbouw n historiscEe . ht reliche s i t zogeheten "bakkershuisje" bij Beelen. Enkele machines hebben een plaats gekregen in musea te Lisse en Vught. Zélf heb ik één steen van laatste d e twee schoorstenen veilig gesteld afbraae laatste d D . n ekva schoorstee ongeveem nna wee5 2, r verschillende beslagn kd i n Va . e fases is door de familie Van Houten een fotoreportage gemaakt. Nóg een aandenken blijft over. n geglazuurEe d tegeltablea t opschrifme u t "Stoomwasscherin va j J.Peeperkor t medewerkin" ligme tZn e & gemeentnd n va g n e e VOH kisteBn i n opgeslagen. Hopelijk wordt hiervoo toekomse d n i r t een passende bestemming gevonde herinnerins nal t blekershe n gaa - vandaan va g gda e woned tijdperk p o nt hieenigg To . rno e honderden nazate oorspronkelijn nva k veela t Brabanui l Limburn e t g afkomstige seizoenarbeiders, die in het Westen welvaart (...en een levensgenoot) vonden in onze gemeente of naaste omgeving. Een erezaak. Hans Krol

167 Noten 158n I (1)8 wareHeemstedn i r ne Bennebroen e k tien lijnwaadblekerijen. Aan het eind van het leven van ambachtsheer Adriaan Pauw telde Heem- sted grot2 e1 e lijnwaad kleerblekerijen8 2 n e - 180n I . 0 altij wareg no d r ne 28 kleerblekerijen, in 1835: 30 en vijftien jaar later: 24. Volgens onderwij- zer H.H.B. Binnewiertz 'beroemde kleeder-bleekerijen', waaronder van Peeperkorn, Van der Horst, Daniels, Van Halen, Van Houten, Van Üerop, Weider Niestende n Vissern ne Va , 1883n I . , 191416 : , 1940:14 , :12 1948: 7 ("Anna", Van der Horst, Peeperkorn, Rhee, Van Houten, 't Raadhui firmn se a H.va r Weidende n (behalv laatste ed e twee d e alln eaa Blekersvaartweg gelegen); 1975: 5 en anno 1999 zegge en schrijve één: Van Houten met 30 personeelsleden. (2) Voorhee e wasserid n va n j t Beelenmomenda p o , t eigendoe d n mva gemeente.

Den Haag,25 Sept.H7.

Garantiebewijs #oo schoorsteee rd n nva wasscheri; Houten )va Heemstedee nt . Gebouwd door de Firma A.Kappenberger te Den Haag. De schoorsteen is dertig M.hoog.binnenwerkB 70 c.M. Buitenwerks:1.00 M. Gebouwd van oude eteenen. Moch schoorsteee td n binnen vijf Jaar scheuren, wor gratit dhe s hersteld. Garantie eindig Sept5 t3 . '52. (Negentienhonderd-t;wee. en, De garantie geldt OOK voor net scheefzakken j -ns/ va funderinge nd . x

) (3 Interessan t verbandi n i voorspellins e i dtd Divendan gva t mogelijda l k over n halvee e e reconstructieeud j wbi t gebiehe n commissin ee dva e n va e notabele Heerlijkheie d t nui t levehe n di wordt geroepe herinnes al m no - t verledehe rinn schoorsteen gaa nee herbouwene nt . Vergelijkbaat wa s du r me dorpspome d t p gebeur. dis (4) Toenmalig wethouder S.Baar zegde toe 'te onderzoeken of de overgeble- ven schoorsteen voor Heemstede behouden kon blijven'. (5) We hebben verder nog een galerie "De Bleeker" (in een vroeger bedrijfs- pan Beelen)n nieun dva ee wp O .appartementencomple x waar ooit wasse- rij Breed lag is de toepasselijke naam 'Camericx' aangebracht. Op de bebouwing van de vroegere bleekvelden en kraken liggen enkele straten met verwijzingen naar het blekersverleden, zoals de Beelenlaan, Var Horstlaande Wasserij-Annalaan ne n (voorheen tegenove Blekerse d r - vaartwe e Esdoornkadd n aa g e n fraaigelegeee t e me schoorsteen n e n daarop in grote letters ANNA geschilderd). 168 Harddravcrij-vcrecnigin t Oud' g e Slot

Via veilinghuis Bubb Kuype Haarlen i r t VOHarchiee d he mn s i Bva f verrijkt met een laat 19e eeuws oblong-folio fotoalbum. Het bevat 17 originele foto's (14 12x1. :ca 9 centimete : 10,7x15,3 n e r 3 cm.p )o daarva3 achterzijde d p kartoo n t naa nme e gedrukt: "Harddraverij- Vereenigin t ' Oudg e Slot Heemstede. Woensda Jul7 g i 1897"e D . fraaie foto's zijn gemaakt door P.Oosterhuis, fotograa Amsterdamn i f .

De heer Wouter Slob, deskundige bij uitstek op het terrein van de histori hippische d n eva e sport verzoes , zonon p do k enige informatie betreffend snelheidswedstrijdee ed n gehoude baae d t nOudp ' n o e Slot te Heemstede op 7 juli 1897. Vermoedelijk is de baan in 1895, of iets eerder, aangelegd en heeft deze tot na 1925 (1) bestaan. De bekende draverpikeur Jan Koster van het Oude Posthuis aan de Herenweg huurd baae ed 189n ni 4 volgens gegeven t boe Miedemn he kva n si a 'Dravend doo tijd'(2)e rd baa e t circD . nma a 1000 meter (omtrek)e D . tribun circn persone0 eko a70 plaatsjn nee e geve beschiktn ne e over n "goeee d buffet"e renbaa d vonn t Me dda . n gemakkelijk bereikbaar

169 was met de stoomtram vanuit Haarlem. De ligging van de renbaan werd aangeduid als "bij de protestantsche Kerk tegenover 'Meer en Bosch'"t verslahe n g Aa .ove rt tijdschrif189he t 7ui t 'Hippos' zije nd volgende gegevens ontleend. Het bestuur van de Harddraverij-Vereeniging 't Oude Slot bestond uit heree d n A.Wijnands, C.v.Holk, W.van Dieren Bijvoet, D.A.van Stra- e lesecretaris-penningmeester(I n n J.A.v.d.Bere ) e secretaris)(2 g . Zowel de voorzitter als de Ie secretaris hadden die dag een hit (pony) die meelie wedstrijdn ee n pi t programmHe . a beston nummers7 t dui , waarvan 3 internationaal open waren. Men begon al om 11 uur, daarn a 13.0tweed e m pauzd o r t 0uu eme wedstrijd etc 16.3m .O 0 uur begon het laatste en belangrijkste nummer: Prix Royal (record- draverij voor aangespannen paarden; minimum afstand 4000 meter. De prijs bedroe g500,-ƒ . plumann see d rode Bordeaux aangeboden doo e hered r n L.Raynaue d t Frankrijk ui n i t . k PuiteCo Oo . & t zogeheten aanmoedigingsprijs (een heat-draverij voor aangespannen e prij2 f so hittenhadde e I nooie n di , nee t gewonnen rijdee t , n door amateurs over 1200 meter of meer: 40,-ƒ . beneven mann see d champagne, aangeboden doo heree d r n J.D.Kuhn en Co., Zoetstraat 44, Haarlem. Premie (2e prijs): ƒ 10,- en 3e prijs ƒ 5,-. e Record-PrijD s (zin heat-draverijeee fotos wa ) , aangespannen voor paarden "die geen record hebbe 1.50n nda . Paarderecorn ee t d nme va 2 nminute f slechteo n r gaa startn va n , voor elke betere record- ronde 15 meter meer. Min.afstand 1700 meter. Prijs: ƒ 150,-. Inleg- geld ƒ 10,-". (een beetje onduidelijke taal voor leken). Het verslag van t verloohe zees pwa r lovend: "Het bestuur beijvert zic wedstrijdee hd n belangrijke e maket e waarschijnlijkheir d n e n d bestaat t har- da , ein vloed ten goede zich op onze harddraverssport meer en meer zal doen gevoelen..' . Vooral het werk van de voorzitter en de Ie secretaris werd geroemd1 . "Alles was: uitmuntend geslaagd e bochteD . n waren e schert allee g nno p (zie aantekeningen over 1896) t wedes He . wa r alleraangenaams opkomse t d publie he n e tn vorigj kva t bi bete n e da r gelegenheden". e "RecordprijsD " werd gewonnen doo t paarhe r d 'Ideaal (die beide heats won) van 6 deelnemers. 1 N.B. Dit keer was het populaire 'hitten-nummer' open voor aange- spannen paardjes 189n I . 6 voor dieren zonde t zadelrhe s , maawa t rda blijkbaar niet zo'n succes, ook al vanwege enige dierenmishandeling (volgens Slob vermoedelijk slaan met een stokje of karwats). Boven-

170 dien werden de deelnemende pony's in het dagelijks leven altijd aangespannen gebruikt t paardjvoorzittee d He . n eva gemens ri d door niemand minde Aarnoun da r n Wickevoordva t Crommelin (van 'Ber- kenrode n eigenaa e e Cruquius-stoeteri' d n va r e Haarlemmerd n i j - meer).

De op een van de foto's afgebeelde 'juryleden' waren volgens de heer Slob onder mee e kapitein-paardenartd r s A.F.L.Quadekker, voorzit- luitenane terd , t C.d G.J.Hoogland li e t Bruyhe n ne d (vermoedelije kd later bekende veearts). Noten maar2 2 p tO (1192) 5 organiseerd verenigine ed g drie korte-baandraverijen voor aangespannen paarden. In vijf series gingen dertien paarden van start 0 meter 70 t voopaar e He d .r d Quimperl n eigenaava e r Langendijt ui k Velsen t publiekwahe n mi k terecht, hetgee n fraaee n i plaatje vooe d r aanwezige fotograaf opleverde {zie M.Bulte, Haarlemse Herinneringen (1994)foto-uitgave d n i k , paginOo e. 'Heemsteda78 Beeldn ei 190n va ; 0 ' (1993 p bladzijdnu n afbeeldino t ee s i to ) 7 9 e g opgenomee d n va n harddraverijen omstreeks 1901 toen drie deelnemers vrijwel gelijktijdig de eindstreep passeerden. (2) Heemstede Bloemendaan e , l (alsmed Haarlemmerhoue ed vooran e t l Zand- e eeu19 w voore d vana n i t f 1844) vormden omtren eeuwwisseline d t n gee zeer belangrijk gebied in de wereld van de draf- en rensport. Blijkens een

171 bericht is op 23 oktober 1883 te Bennebroek een harddraverij met paard en chais gehouden vanuit de stal van logement 'De Geleerde Man'. Het ging toen om paarden die nooit eerder een prijs gewonnen hadden. De winnaar kree premie d g75,ƒ n e - e voo tweede d r e aankomende bedroeg ƒ 25,-. mooiste D s lanWoestduis e on dbaawa n va n n (tussen 190 1909n e 1 n i ) Vogelenzang Oude d n e da ,Slotbaa Cruquiusbaae d n ne n even verderon pi de Meer gelegen. heree Wickevoorn D nVa t Crommelin ware drin ni e generaties internatio- naa ln stoeterijbekenhu k B.Am Oo o d.. baro Verschuen va ne d n va r Hartekamp, overlede n erkenee n s 1901i nd wa paardenliefhebbe, n re eigenaar van een grote stoeterij. En dan de internationale 'crack' uit die dagen Jan Koster, die in 1887 in het Oude Posthuys kwam, daar verblee terugkeerdr t e 189 fn to e 0 189n ei n e 3 voo heree d r n Crommelin reed. Zijn bijnaa toes mwa n 'Jan Posthuis'j Hi . organiseerde zelf n draveri Rijksstraatwee ee s d p o j g langs zijn huis (zie ed bijdrage W.Slobn va n , VOHB-Nieuwsbrief, numme 1 (maar3 r t 1982n e ) nummer 77 (juli 1993). Burgemeester J.Ph.DólIeman is bij een ongeluk op de renbaan van Woestduin in 1891 omgekomen. A.H.van Wickevoort Crommelin ree t n paar188i d me n rijtui1e d e Leidsd g e n Vaare n i t verdronk. Diens kleinzoon A.H.van Wickevoort Crommelil na stierk oo f een hippische dood toen hij op 20 juni 1912 na een val met een dogcart overleed. Opmerkelij p Heemsteedso t da s i k grondgebied twee paardengraven lig- gen: één van het paard Coco uit 1858 op het terrein van Berkenrode (onlangs hersteld) en een graf van twee paarden op het vroegere landgoed Dennenheuvel van de familie Rhodius. Hans Krol

172 Monument voor Graaf Flori Rijnsburgn i sV ; grondlegger van Heetnstede's zelfstandigheid

Weinig historische gebeurtenisse nverbeeldine d hebbe t to o nz - gge sproken als de laffe moord van enkele edelen op graaf Floris de Vijfde, bijgenaamd "der keerlen God". Dit tafereel is in vorige eeuwen in talrijke afbeeldingen vastgelegd veek lOo . gedichte toneelstukken ne n zijn gewijd aan leven en dood van deze Hollandse graaf. Nog dit jaar verschee n mengelinee n ni roman gva n (detective verhandelinn e ) g historicue d boen n ee kOosterhuisva n sTo moordzaae "D : k Florie sd Vijfde - Hernieuwd onderzoek naar de ware schuldigen" (1).

De moord van graaf Floris V op een 18e eeuwse ets. Floris V regeerde als graaf van Holland en Zeeland vanaf 1266 en is begraven in de abdijkapel van Rijnsburg, waar de meeste vorsten uit het Huis van Holland hun laatste rustplaats kregen. Na de opgravingen van 1963, toe skelettee nd n wetenschappelijk zijn onderzocht, heeft men de stoffelijke overschotten herbegraven in een mausoleum. In Rijnsburstichtinn ee t leves i he ) n ggi 5 mete(2 geroepe4, n r ee m no hoog monument op te richten. Floris V geldt algemeen als één van de

173 Portret beschrijvingeen Floris grauenuit de Holland,V, van van Zeeland en Friesland door Petrus Scriverius (1678) belangrijkste graven in het Hollandse Huis, van wie Gerulf in 889 als stamvader wordt beschouwd. Floris' vader graaf Willem II sneuvelde in 1256 tege e opstandigd n e West-Frieze n Hoogwoudi n e zoonD . , gebore Leidene nt toes jaa5 wa n1, , r oud 12-jarigp 126n o I .j hi 6s i e leeftijd meerderjarig verklaar graas al fn de beëdig Schepelene d p do - berg aan de duinrand bij Heemskerk. Graaf Floris V, die zijn leven lang veel reisde, moet goed bekend zijn

174 gewees n onzi t e ongevee d regio n 0 bewaarVa .63 r d gebleven oorkonden van de kanselarij zijn er enkele in het grafelijk hof te Haarlem ondertekend/bezegeld en 20 (tussen 1271 en 1294) in Aelbrechtsberg (Bloemendaal), waar hij over een kasteel voor staatsza- ken beschikte, gebouwd door zijn voorvader Floris II. In Vogelenzang n lustsloee zoj uhi t hebbe jache d n gestichn t deeaa e nemenm t l o t . feitelijke d k Florioo es i bouwheesV t Binnenhohe n "Groote rva d n e f e Zaal" (Ridderhof n HaagDe n i .) Nadat Haarle n 124mi n aanta5ee l privileges (stadsrechtend ha ) ontvange graan nva f Wille zijI mI n deze vergunninge n 127ni 4 uitge- breid door zijn zoon. De omgeving, vanouds deel uitmakend van het "Haarlemmerambacht", bleef aanvankelijk behore e grafelijkd t nto e domeinen. Deze gebieden zijn successievelij s ambachteal k n ofwel heerlijkheden door de landsheer in leen gegeven aan hem trouw gebleken edellieden. Helaas is het charter waarin Heemstede werd t Vlaardings he telbeleen n t gee ui n daa e geslacht Holy/Hoylede d n ei loo r tijpdde verloren geraakt, zowe t exemplaahe l kanselarie d n ri s al j t Heemsteedhe da n i t s Heerlijkheidsarchief oudste D . e acte Heemn si - stede dateren uit 1346. Op 6 september van dat jaar is een stuk land, "de kleine Broek", door gravin Margarete verkoch n heeaa t r Gerrit van Heemstede; een dag later de hoge jurisdictie binnen zijn huis en de uiterste grachten aan hem en zijn nakomelingen toegekend. In voor- noemde oorkonde, bezegeld in Sint Geertruidenberg, is sprake van belening, gebaseer 'enenp do brievengravee d n va F/orens... ' Voorts werd Reinier van Heemstede (voordien Reinier van Hoylede) in een blad van een verloren gegaan register van Floris V genoemd als mede-bezitter van land in Heiloo, Limmen, Hillegom en Aarlander- veen. De andere helft was in 1284 beleend aan de (oude) heer Gerrit Dever uit Lisse. In een oorkondenboek noteert de samensteller J.G.Kruisheer als nummer 921 onder Floris V: 'Beleent een onbe- ambacht het huis het kende45 Heemstedeen van met met men morgen Lier'. landDe in Deze belening moet in 1284 of kort daarvoor hebben plaatsgevonden. Meer zekerheid hebben we omtrent de belening van een stuk land, genaamd Berkenrode. Op 5 december 1284, 'm sente Niclaisavont', schonk graaf Floris V aan knaap Jan van Haarlem (3), zoon van Vrouwe Aleid t gasthuin akkehe ee ,j e Haarlemmerhou d bi r n si t (4). Op die plek had zekere Willem Terninc de berken gerooid om er cultuurland van te maken, vandaar de naam Berkenrode. Uioudste d t e "volkstellingen 149n 1514n "va e 4 , uitgeschreven voor

175 de belasting-vaststelling, blijkt dat de inwoners van Heemstede in die periode voornamelijk leefden van landbouw en veeteelt (koeien). Men betaalde hier vanoud - sevenal s enkele ambachte e regid n - oi n belastin e graad n f aa gdoo r voor vervoe t paar me rn wage e d e t n zorgen 'tussen Moe Zijpe'n e s (geheel Holland). Hieraa zondes i n r twijfel een concentratie van grafelijke bezittingen in deze streek (Haar- lem, Bloemendaal, Vogelenzang) debet geweest. Het bronzen monument/standbeeld Floris V dat in Rijnsburg moet komen gaa totaan ti 185.000,lƒ - benodig t kostenhe n .Va d bedras gi inmiddels ruim een-derde binnen of toegezegd. In een onlangs uitge- geven brochure geef t comithe t é informatie ove e betekenid r n va s Flori voosV r Holland ridderorde d , Sinn eva t Jaco 129bn i doom 0rhe ingestel altijg no d n bestaandde , alsmede ove t monument/standhe r - beeld dat wordt voorbereid. Floris V gaf o.a. opdracht land in te polderen, de polders te bedijken, waterschappen op te richten en stichtte nieuwe ambachten. Ondanks de schaarse bronnen die de tand des tijds hebben doorstaan staat zonneklaar vast dat Heemstede zijn zelfstandighei ambachtsheerlijkheid/gemeents dal e uiteindelij dane kt - heefn n graake aa t f Flori e Vijfdesd . Hans Krol

Noten (1) Uitgeverij Balans pagina's0 23 ; 25,-ƒ ; . ISB . 5010 4 N 9 9 842 e kloosterD (2) Egmonn sva d (Kennemerland Rijnsburn e ) g (Rijnland) kunnen in de late middeleeuwen als twee van de belangrijkste geestelijke instellingen van het graafschap Holland worden aangemerkt. In de adellijke vrouwenabdi n Rijnsburva j g (1153-1574) k enkelzijoo n e vrouwe t Heemstednui ingetredenn no s eal . Omstreeks 1380 vrouwn eJa van Heemstede en in 1460 jonkvrouwen Katherijn en Margriet, dochters van Bouwens Gherytszoon van Heemstede. In 1304 kocht de "Vrouwe van Heemstede" bij de abdis een niet gemaakte kruistocht af voor 20 ponden ten behoeve van haar schoonvader Reinier en echtgenoot Floris (Florentius). Ruim twee eeuwen later, 1520-1521, doneerde heer Jan van Heemsted glan lood-raaen ee si t kloostehe n Rijnsburgn maa va r . (3) Knaap betekent dat hij uit een adellijk geslacht sproot, maar nog niet de ridderslag had ontvangen. (4) J.G.Kruisheer, De oorkonden van de kanselarij van de graven van Holland tot 1299. Deel 2, nummer 688.

176 Gedenkteken Joodse slachtoffers W.O.II Haarlem

De Stichting Gedenkteken Joodse Slachtoffers WOU Haarlem is sinds 199 t 5vergare e he named bezi t n alln me gva enva n Haarlemse slachtoffers overzichn Ee . t telt than 9 namens68 . Het merendeel is omgekomen in de kampen van Auschwitz en Sobibor. e anonimiteid t ui e Stichtin n D he n tl ee e halevor gwi d n n mva i n gedenkteken met de namen en een publicatie. Voorlopige D e Lijst ligr inzag Openbarte e t d n ei e Bibliotheken nva Zuid-Kennemerland. Deze kan tegen een vergoeding van ƒ 12,50 (incl.porti) bij het secretariaat van de stichting worden besteld; Jan van Zutphenstraa 2038, t 7 Haarlem, telefoo 5335371023 n . Uit Heemstede geboortig staan de volgende acht personen in de slachtofferlijst vermeld:

Hartog Samuel Chapon, geboren 28-2-1917 Bertha Anna Chapon, geboren 23-7-1818 Jules Chapon, geboren 4-9-1914 Gertrud Funke, geboren 22-12-1923 Annemarie Juliana Funke, geboren 30-4-1927 Erik Happé, geboren 22-4-1931 Wouter Happé, geboren 22-8-1934 Geertruida Hesse, geboren 4-1-1919.

177 Een watertore n Bennebroeki n ?

Het scheelde maar weinig of ons kleine dorp Bennebroek werd in 1928 opgescheept (zo mogen we het wel noemen) met een zeer grote watertoren veea N . l discussie protesten se boue d s nwi daarvan ten- slotte gelukkig niet doorgegaan. In het hierna volgende vertellen we voorgenomee d n aa wa r e t n bou wvolgdep o voorafginr e t . wa n ge

Aansluiting aan de waterleiding

Bennebroek wer 192n di 1 aangeslote waterleidinge d n naa . Vooran li het belang van de volksgezondheid was deze aansluiting dringend nodig. De gemeentearts van Aalst meende, dat de kindersterfte, die in voorafgaande d hoge d n e kanaa jare t tn wa leek eenl we ,s medn eaa gebre n voldoendkaa e gezuiverd wate n wordeko r n toegeschreven. Daarom adviseerd nadrukkelijj ehi t aansluitinkto g ove gaane rt t He . Provinciaal Waterleidingbedrijf Noord Holland (PWN), opgericht in 1919, kwam in de loop van!920 met Bennebroek overeen, dat via een leiding langs de Leidsevaart water zou worden aangevoerd vanuit het pompstation Leyduin van de Gemeentewaterleiding Amsterdam (GWA) t gebou pompstatiot He .di n altijdg w t staava no n he r ; e taa s ni e vaartzijdd e spoorlijnd e Centenbrun d va ej l Bi . we g g no (toe k noo Barnaartbrug genoemd) over de vaart werd van de aanvoerlijn een afsplitsing gemaakt voor de levering van water aan het dorp Vogelen- zang. Bennebroek had gekozen voor deze aansluiting aan Leyduin boven aansluiting aan de Heemsteeedse waterleiding. De levering van wate Bennebroen aa r k bego 6 abonnementen 192n 17 ni t 1me n I . aantat di 195s l wa 7aangegroei t 820dto .

Probleme toevoee d t waten nme rva r

In de eerste jaren na de aansluiting waren er met de toevoer van water naar Bennebroek nogal eens problemen. De opjaaginstallatie van Leyduin had blijkbaar niet altijd voldoende capaciteit om de waterdruk op een voldoende peil te krijgen en te houden. Daarvoor werden wel oplossingen gevonden kwaN ,192 mn i maaPW t t 8he rhe toct hme idee om in Bennebroek, als onderdeel van een totaalplan voor verbe- e watervoorzieninterind n gva e regio d n grotn gi ee , e watertoree nt bouwen. Aan het gemeentebestuur van Bennebroek vroeg men om

178 vergunning voor die bouw op een terrein aan de Kleine Sparrenlaan, een terrein dat onderdeel was van het zogenaamde Hoge duin. Het betreffende gebied had kort tevoren villabouw als bestemming gekre- gen. Het PWN zou van de eigenaar van het terrein, J.A. Kemper baron van Ittersum, al de toezegging hebben ontvangen, dat hij bereid wamete0 t verkoo4 toree t PWNsto u D he r nzo . n hoopaa g moeten worden en een omvang krijgen van iets meer dan 10 bij 10 meter. De reservoir-inhoud moest uitkome 600M3p o n reusachtign Ee . e toren dus, vergelijkbaar met de een jaar tevoren gereed gekomen watertoren van Aalsmeer. Het PWN veronderstelde kennelijk wel, dat men in Bennerboek met zo'n kolossaal gebouw, dat de hele omgeving zou overschaduwen, nie zijnu blio z tzo j, wanputtn me t emooin i zic t hui e woorden ovestreven hu r n naar "aestetisch bevredigende" vormge- genendelvingn tore"i e D u . nzo t landschapsschooehe n ontsieren"o z , dacht men. Integendeel e tore d zelfu , zo ns kunnen bijdragen aa n verfraaiing van het landschap, veronderstelde men.

Bennebroek was het volledig oneens met het PWN en weigerde aanvankelijk resoluu t bestemmingsplahe t n voo t Hoghe r e duie t n

Gebouwen waterwinning en pompstation aan de Kleine Sparrenlaan ± 1930

179 wijzigen bouwvergunninee n e n e gevent f a g . Toch kwame- ge r ne dronsprekkenN gPW t sterHe .k aant gemeentebestuuHe . Benn va r - nebroek kreeg krachtige steu particuliern nva e zijde bewonern va , n se grondeigenaren in de omgeving. Men was het er volledig mee eens, n dergelijdaee t k massaal bouwwer t kleinhe n ki e dorp, e zeked p o r aangegeven plaats, de omgeving ten zeerste zou ontsieren. Zodra de plannen bekend werde prijzee nd bouwgron n daaldek nva oo n nda n di de omgeving. En dat terwijl de belangstelling voor aankoop van bouwgron t Hoghe p ed o dui afgenomens tocwa l ha n door deboun wva t Psychiatrische h ziekenhuis Vogelenzang ,e bou d waaraa l wa k noo van een watertoren op het ziekenhuisterrein langs de Leidsevaart was toegestaan.

t gemeentebestuuHe r vroe Adviescommissie gd Noorr ede d Hollandse gemeenten voor bouwontwerpe n uitbreidingsplannee n raadm o n . Ook die commissie bleek van mening, dat zo'n toren op de betrokken plaats zic homgevine nied n i t voegenu gzo . Integendeel t gebouhe , w zou drukke e idyllischd p o n e omgevin n ongewensee n e g t conflict oproepen. Aldu e menind s dezn gva e adviescommissie. Bennebroek stelde aan het PWN nog voor de inf"'": l"">' '•/':" :-T pf^lf ;'; ' " ; "•' toren te plaatsen in het gebied, dat .' .'; '••' :.'>•.;* :''•'.'..'"\t",;-. t Rottegahe u n t L -1word ; ; '"•;;.).t genoemd; , dwz. dicht tegen de ringvaart rond t Haarlemmermeerhe . Begrijpelijk t voorsteda p o l N niePW tgin t ghe in. Een toren in het lage veenge- bied daar zou zeker vijf meter ho- ger moeten worden en belangrijk hogere funderingskoste t zicme nh meebrengen veea N .l gesprekken verschillendp o e nivo' doon se r ver- schillende belanghebbenden werd t bouwplahe n voo toree d r n ten- slotte afgeblazen.

Nieuwe plannen

Enkele jaren later ontwikkelde het PWN een ander plan om aan de grotere vraag naar water te kun- Watertoren Leyduin

180 nen voldoen. Men wilde nu op de eerder aangegeven plaats (de grondaankoo inmiddeld pha s plaats gevonden n reinwater-reseree ) - voir en een pompstation met daarnaast een dienstwoning bouwen. Leyduin va t he n komendm o t does He wa l e wate bergee rt onden ne r druk te houden, waardoor er in Bennebroek en omgeving voldoende water beschikbaa t u zijngemeentebestuuzo He r. n Bennebroeva r k stemde dez ei 193 keeme 1r2 1 toe verleendp .O t Collegehe n eva Burgemeeste Wethoudern re vereiste sd e vergunning t ginHe .g hierbij inboue d t dui waterkeldern he m no va wn i s du installatien se t lagsme e opbouw bovengronds. Bij het PWN leefde bij het inwerking treden van dit statio gedachtee d l na Bennebroen i t da , k spoedig uitbreidnt gme waterwinning uit het duin zou moeten volgen. Al in 1933 was het zover uitbreidine D . g beston t waterwinningsputtedui n kleinee n ene zuiveringsinrichting ter ontijzering en filtratie van het gewonnen wa- ter. De wateronttrekking uit het duin deed wel vraagtekens rijzen. Het PWN verkreeg voor die winning slechts een tijdelijke vergunning. In de jaren daarna werden steeds metingen naa t grondwaterpeihe r l ver- richt e bleeDi . k zich ongunsti e ontwikkelent g , reden waaroe md waterwinning in maart 1938 moest worden stopgezet. De belangen van de omliggende cultuurgronden waren daarbij in het geding. In die jaren was het aangrenzende gebied van het Lage duin als bloembollen- land in gebruik. De eigenaren van die grond ageerden regelmatig tegen de waterwinning zo dicht in de buurt. In de oorlogsjaren 1940 - 1945 mocht pompstation bedrij f svaardig worden gehouden. Van waterwinning mocht ook in die jaren echter geen sprake zijn. Na de oorlog wilde het PWN zo spoedig mogelijk weten of er voor het station alsno n definitievee g e vergunning voor waterwinnin u kunnezo g n worden verkregen. Omdat het Rijksinstituut voor Drinkwatervoorzie- n uitgebreiee N PW dnin t onderzoep verzoeo ghe n va k k instelde, waarvoor veel tijd nodig was, blee n definitievee f e beslissing lange tijd e vallent t ui e beslissin .uitDi N . PW gt t nadeebleehe he n n i kva l Daarom wer t opheffin t dto statio he n nva g beslotens toewa n t He . inmiddels 1955. Het PWN ontmantelde de bedrijfsgebouwen en de installaties en verkocht daarna in 1958 de grond met de waterkelders bedrijfsgebouwee d n e gemeente d n naa e Bennebroek t uitzondeMe . - dienstwonine d rinn gva g liet Bennebroe e opstallekd n afbrekene D . kelders werden echter ongemoeid gelaten. Het terrein is daarna voor villabouw beschikbaar gesteld. In latere jaren zijn op het terrein toen inderdaad villa's gebouwd; enkele daarva e waterkeldersd p o n e di , daarbi n onderdeeee j e funderind n va l g zijn gaan vormen.

181 Watertoren Heemstedn i s e

e watertoreD e Nijverheidswed n aa n n Heemstedi g l sinda r e s s i e t jaa1910 da r3 mete n 4 werI . e rddi hoge tore opdrachn ni e d n va t gemeente Heemstede gebouwd. Het is geen schoonheid, maar toch is deze volgens deskundigen van zodanige architectuur historische bete- t opnamkenisto t provinciale d da , n ei e monumentenlijs worden ko t n besloten.

Tientallen jaren eerder was er op Heemsteeds grondgebied ook al een watertoren. Die toren werd in 1853 door de toen zo geheten Duinwa- ter-maatschappij gebouwd bij het pompstation Leyduin langs de Leidse- vaart. Het was een heel slanke toren van ongeveer 30 meter hoog. Op constructie d klein n ee va n s p dwater-reservoieto wa r geplaatste D . toren wervolksmone d n di d Garenklos genoemd naar aanleidine d n gva t reservoirhe vor n mva . Vanaf e gemeent189d s 6wa e Amsterdam eigenaa dezn va re toren 190n I . 7 wer afgebrokenj dhi . M. Verkaik

Watertoren Heemstede

182 In gesprek met... Wim Verspoor Erelid van de VOHB en Heemstedenaar zonder vrees of blaam. Je bent niet in Heemstede geboren, hè? Nee, in Den Haag, daarna naar Haarlem en na de 2e klas lagere school in Heemstede terechtgekomen. Eerst drie jaar Voorwegschool zesde d t t sloeto me tkla n Djokjakartap e so . Djokjakarta? Een voorloper van de Dreefschool. De Voorwegschool werd te groot en moest gesplitst worden en zo kwam de zesde klas van de Voorweg- school in Villa Djokjakarta aan de Kerklaan. Leuke tijd; vrijbuitersbestaan,

Foto van de zesde klas "Dreefschool" najaar 1929 in de achtertuin van "Djokjakarta" aan de Kerklaan. Bovenste v.i.n.r.rij G.S.Hackenberg, Lizzie Sara Maylatere(de schrijfster), onbekend, Coba Zieren, Corry Molenaar, onbekend, onbekend, meester D.Kikkert, Carla v.d.Sluis, Corrv Stefels, onbekend, Sjaantje Kolk, onbe- kend, Jopie Eggers, Catotje Verburg. Middelste rij: Henk Belder,den Jaap Fontein, Piet van Veen, Jaap u.d. Laag, Euert Slijper, Jan Hellings, Han Bakker, Wim van Breda, Simon Hellings, Tonnv Dallemagne. Voorste rij: George Simons, Jan Uvenhoven, Rob Tonus, o.d.Pols, Jilles Schelling, Louis ("Oela") Hartz, Verspoor,Wim George Leih, Henk Leloux.

183 Na de lagere school? Kennemer en MTS-Haarlem. Niet helemaal afgemaakt; jammer, maar toch voldoend Hengeln i m eo gaae ot n werke Hazemeyej nbi r Signaal- apparaten omstreeks wa t Da . s 1939.

Duitsersde W.O. en brak II uit kwamen. deed toen?Wat jij Ja...... in Hengelo bij H.S. waren voor de oorlog al veel Duitse anti- nazi vluchtelingen werkzaam. Die in de oorlog ontslagen werden, dus steun (=geld) moesten krijgen. Van het één kwam het ander: Joodse onderduikers werden gesteund n illegaaee , l krantje werd uitgegeven etc e roldJ . e a.h.w. vanzel activiteitene di n i f . Een spannende tijd; ik was blij in juni 1945 weer naar Heemstede teru kunnee gt n gaan. Toen nog een baan zoeken. In Haarlem ben ik aangenomen als administrateu t bewaringskamhe n va r p Koudenhor ( nvoo r "foute" Nederlanders) t duurdDa . en baa nie ee Amsterdan ni a t vi lan n ge m kwam ik bij MILITEX.

Militex? Een bedrijf om exmilitairen (uit Indonesië) weer op te nemen in de burgermaatschappij. Daar waren namelijk geen sociale voorzieningen voor. Militex was een fabriek voor onderhouds- en reinigingsmiddelen. Aan de Blekersvaart in Heemstede. Je werd ondernemer? Ongevee 196n ri 8 wer directeuk di Militetoen n rva ko n n mijxe n eigen tijd indelen.

Wat bedoel daarmee?je t politieIk me gin j gkmi bezighouden. D'66 . Maa' t .k i rme Toe g nno vond ze te zwevend en ging er weer uit. Van D'66 ging ik toen naar de VOHB.

184 Het bestuur neemt afscheid van Wim Verspoor. Staand, v.l.n.r.:Cor van Gasteren, Cees Peper (redacteur Nieuwsbrief), Kees de Raadt, Wim Verspoor, Hans Krol, Jan Olthaar, Gerard Schuite- maker. Zittend, u.l.n.r: Henny Nierhoff-Bax, Diny Verspoor, Lenie 't Hooft-uan der Linden.

Via D'66? Ben van Tongeren {destijds D'66-gemeenteraadsltd) vroeg me voor t bestuuVOHBe he d n 197n va r Va secretari.t k 1996i to s 1wa n sva de VOHB. Daarnaast ben ik ook nog redacteur van de Nieuwsbrief geweest. Ik hield me bezig met de strijd tegen afbraak, tegen horizonvervuiling etc overeenstemminn I . t karakterbehoudgme doelstellinn ee , e d n gva VOHB. En dat niet alleen van Heemstede en Bennebroek, maar ook in de omgeving. Zo protesteerden wij samen met Meerhistorie tegen plan- nehoogboum no Cruquiuse d sile n d wplege e o t aa plee n d k-va p no dijk.

185 Binnen het bestuur van de VOHB vond ik je meer een uredestich- ter. Onze strij karakterbehoum do d vroe eensgezindheim go gelukkin de g hebben we wel wat bereikt. De "Dorstige Kuil', de "Appelkamer" en de voormalige politiepost aan de Glipperweg (met de cel!) bleven gespaard. We steunden uiteraard alle initiatieven op dit gebied, bijv. Ipenrode en Meerzicht.

Voormalige politiepost aan de Glipperweg. De heer Silvis in gesprek met Gerard Schuitemaker. Foto: Theo Dekker.

Tot sht; wat zou je nog graag verwezenlijkt willen zien? graau Ikzo e gemeenteradegd ziet nda Heemstedn nva n Bennee - broek t zicmindewa h r lieten leiden door projectontwikkelaars- Ge . meentelijk karakterbehoud dus.

Een fraaie wens. Ik dank je voor het interview. Gerard Schuitemaker

186 Toen en nu

Het Pleintje en pomp aan de Raadhuisstraat

Deze keer een karakteristiek plekje in de Raadhuisstraat, wat destijds het Pleintje werd genoemd en waar een grote waterpomp stond waarvan een nauwkeurige afbeelding niet meer te achterhalen valt. Oud-ingezetenen kunnen zich deze pomp nog wel herinneren, maar juistn ee e omschrijving ontbreekt. Een pom immers pi pompn ee s ! fot n Raadhuisstraa191t e Maad oee ui n p 6ro va t pleintjhe t eme t staat welliswaar vrij onduidelij dorpspome kd p afgebeeld. Opmerkelijt da s ki de gemeent 191n ei pompee 8d n verwijderde, wellicht doo aanlee rd g van een waterleidingnet. Aan het pleintje stonden een aantal huisjes afgewisseld door slopjes bestaan waarvaee g tno naasr ne schoenmakerie td Kapteinn jva t di n I . pans omstreekdwa s 191 t cafTolied0n he va é o gevestigde d n Aa . overzijd t cafhe é n bevoneva d zic bekende hd e bakkeri Habermehn jva l

Krijttekening uan de dorpspomp, vermoedelijk uit eind 19e eeuw 187 n enige e pande zuidelijkn ni e richtin e drukkerigd n Schellekensva j , waar zich nog steeds een dergelijk bedrijf bevindt. In 1898 toen een afdelling van het Witte Kruis werd opgericht ver- zocht deze instellint gemeentebestuuhe n aa g r voo t slaan he r va n openbare drinkwaterpompen ter bestrijding van besmettelijke ziekten als difteriti tyfusn e s . Deze ziekten werden veroorzaakt door onzuiver drinkwater. e ingezetened Niet da t n verstoken ware n drinkwaternva n ee p O . gevonden tekst staat het volgende te lezen over watervoorziening: 'Door gehee Heerlijkheie d l Heemstedn dva e heen, hebbe bewoe nd - ners putten of pompen van zoet water; niettegenstaande, op het dorp zelf e steenevoorad n va ln daken zorgvuldig regenwater gevangen wordt, want men heeft hetzelfde de voorkeur, boven grondwater, voor t drinkehe getrokken nva n coffi thee.n e j ' De dorpspomp wer sociaan dee l ontmoetingpunt voo dorpelingee rd n waa nieuwtjee d r dorpsroddeln e s s uitgewisseld werden. De pomp op het pleintje heeft steeds tot de verbeelding gesproken van e omwonendend o zelft z midde, da s n tachtiger jare e Stichtind n g Dorpspomp Heemstede werd opgericht t vereendMe . e krachten e n door midde financiëln va l e acties wer t doedhe l verwezenlijkl a n e t weer tien jaar prijkt de nieuwe pomp, die een karakteristiek aanzien geeft aan het Pleintje van de Raadhuisstraat. De gegevens zijn ontleend aan de Heemsteedse periodieken.

Cees Peper

Huidige e situatienieuwed t me pomp naarn ontwerpee n va Paultne de Jong

188 Vanaf de Uzeren Brug richting Raadhuisstraat waar de pomp zichtbaar is

De Raadhuisstraat zonder pomp

189 Heemstedenare Bennebroeken ee n ne r filate- listisch verbeeld

'Een beeld zegt meer dan duizend woorden' {Chinees spreekwoord)

t middevorige Inhe d n enva eeuw ontstond behoeft betaline ed n gva brief port soepeler en meer controleerbaar te doen verlopen. De postzegel bleek hiertoe een zeer geschikt middel. De stadspost van Sydney (gestempelde couverten, 1838} buiten beschouwing gelaten, i 184wordme 06 t algemeen erkendatue d s mdal waaro Engen i p- - laninitiatiep r Rowlano Si d- n va f d Hil eerste d l e klevende postzegel verschijnt l januar p O . i 1852 zijeerste d n e Nederlandse zegelt me s afbeeldinge n koninva n g Wille uitgegevenI mII . t begriHe p filateli r philo(G e = vriens f liefhebbendeo d , atelei= a vrijstelling van belasting) - de liefhebberij van het systematisch verza- melent bestuderehe n , va ontwerplate n k nva r oo , produktie, historie, gebruik en dergelijke van postzegels, postdocumenten en alles wat daarmee samenhangt - stamt uit Frankrijk (1864). Zoude r meee n r verzamelaar postzegeln boeken va va s n nda s zijn? Wél is het zo dat de filatelie wordt aangeduid als 'the king of hobbies hobbythe kings'.of and

Haarlem geniet in filatelistische kringen internationale vermaardheid vanwege grafisch bedrijf Johan Enschedé en Zonen, waar sinds jaren postzegels en waardepapier ook van andere landen worden gedrukt t verledehe n i t n befaamdme e postzegelontwerper diensn si t zoaln sJa van Krimpen (destijds woonachti Weisenbruchweg)e d n gi Hartm Se , z (die zijn jeugd doorbracht in de Amaryllislaan) en de in Bennebroek wonende Pieter Wetselaar. In 1984 zijn de toen uitgegeven kinder- postzegels (vier verschillende waarden) ontworpen t Heem dooui e rd - stede afkomstige Haarlemmer Joost Swarte t vooTo . r kor enige d t e postzege Haarlemn ee t lme s thema werd ontworpen door Anton Pieck en uitgegeven op 2 mei 1978. Een Europa-zegel, waarde 55 cent, met n afbeeldin t ee Haarlemshe n va g e stadhuis, gezien vana e Grotd f e ofwel Oude Sint-Bavo-kerk jaat Di .r zij r kor ne elkaaa n t r twee 'Haar- lemse' postzegels bij gekomen. Op 2 maart gaf PTT Post een postze- gelboekje uit met vier bijzondere postzegels, gewijd aan "parken" (en jaargetijden) in Nederland. De herfstzegel stelt het Coster-monument Haarlemmerhoue ind t voor t stanTo . d gekome t vierdhe m en o eeuw -

190 feest van de uitvinding van de boekdrukkunst in 1823 - toenmaals Heemsteeds grondgebied - te herdenken. Ontworpen door architect J,D. Zocher en vervaardigd door de steenhouwer D.Doeglas, die ook gedenknaale d t Manpahe n daa d maakte.

Feitelij massievn kee e gedenkstee zijdee d p no t zinnebeeldignme e voor- stellingen en op zijvlakken der kubus de wapens van Coster en Haarlem afgebeeld alsmede een Latijnse en Nederlandse inscriptie. Terwijl men de Duitser Gutenberg in talrijke landen op een postzegel heeft vereeuwigd is hier sprake van de eerste filatelistische waardering voor de legendarische Haarlemmer Lourens Janszoon Coster, van wie we weinig weten niettemie , wi maa n raa n honderden geschrifte zijn naa gewijd. In 'Heerlijkheden', numme , schree 98 re eeuws ove17 k i f e rd e schil- derije Jacon Ruisdaeva n bva n navolgerse l , aangedui t 'Haerdme - lempjes'. Veelal gezichten op Haarlem vanuit Overveen of Bloemen- n aantaee daal p l O .schilderije n panoramee s i n e ziet a n vanuit he t zuidwesten ter hoogte van de Trappenberg (destijds in de omgeving van Kennemeroord gelegen t blekerije me )voorgrone d p e no d n de Sint Bavoker e horizond jun8 n p kaa i O jongstlede. PosT PT t f nga twee velletjes bijzondere zegels uit, gewijd aan de schilderkunst uit de cent-postzegel0 8 Goudee d n va nt doen Eeuwhe éé ks si p 'GezichO : t op Haarlem' van Jacob van Ruisdael afgebeeld, aanwezig in het Kunsthaus van Zürich, gezien van uit het noordwesten in Bloemen- daal. Schilderijen zijn overigen geliefn see d them postzegelp ao wereldn se -

191 wijd zijn talrijke doeken van Frans Hals (1), maar tevens schilderijen van ongeveer 15 andere Haarlemmers voor postzegels aangewend. Wille n Heythuyzemva n (overlede 1650n i n ) komn t ee voo p o r postzegel van Liechtenstein {1951 en 1954). Een voorstelling naar het schilderij van Frans Hals, tegenwoordig in de Fürsterliche Galerie van Vaduz vermogende D . e koopma Heythuyzenn nVa zice 161n di ,hi 3 te Haarlem gevestigd heeft, was eigenaar van het buiten Middelhout onder Heemstede noordwesten Te . n hiervaKleine d n enaa Houtweg - op de vroegere grens van Haarlem en Heemstede - is na zijn dood een 'liefdadig gesticht' het zogeheten Hofje van Heythuyzen, ontstaan 198n i - 5 voor ongevee miljoen ee r n gulden gerestaureerd. In dezelfd ee Nederlands d seri n eva e Posterije junn va ni 1999 ver- scheen een fraai zelfportret van Judith Leyster (1609-1660), eigen- Nationae d n va Washingtonln m i Galler t do Ar f yo . Zoals bekens dwa Judith Leyster gehuwkunstschildee d t dme Miensn Ja r e Molenaen e r woonde zij vanaf 1648 regelmatig op een kleine buitenplaats 'Het Lam' in Groenendaal. Aldaar overleed zij. Op een thans verloren geraakt uitnodigingskaartje stond gedrukt: 'Teghen Dinsdagh lOdenden Februari] anno 1660 naeden mid- dagh ten twee uuren precys, wordt U.E. ter begraaffenis gebeden, Judithmet Leijster, huisvrouw MoUenaar,Jan van swagerJan van Radinger Gerriten Bergh,ten Heemstede,tot Hofstedede op genaemt E.HeerLam,de Het aen Paeuw sijn bosch. vrientAls in huys komen,langhete de met mantel. Heemsteder kerck'. Na zijn studi Zwedenn ei promotin e Harderwije et Cars Linni n k vo l é (Carolus Linneaus) (1707-1778) in dienst gekomen van George Cliffor landgoep o d Hartekampe dD t prachtigHe . e boekwerk "Hortus Cliffordianus" en een in 1907 onthuld borstbeeld houden de herinne- ring aan deze grote natuuronderzoeker levendig. Linnaeus komt op verscheidene postzegels van Zweden voor en is tevens filatelistisch geëerd door o.a. Bulgarije (1958), DDR (1958), Roemenië (1958) en de Sowjet-Unie (1958). postzegen ee p NederlanO n lva 193t t portredui he 8s i t afgebeeln va d de Nederlandse letterkundige en theoloog Nicolaas Bcets (1814- 1903) (2). Geboren in Haarlem als zoon van een drogist/apotheker. Beroemd geworde auteus nal - onder r pseudoniem Hildebrann va d- het boek 'Camera Obscura' (1839). Van 1840 tot 1854 dominee of zoal zichzelj shi f noemde 'herder Heemsteden i ' . Vervolgens predikant en hoogleraar in de theologie te Utrecht alwaar hij als een 'nationale figuur' overleed. In de Haarlemmerhout is in 1962 na decennia van

192 steeds uitgestelde plannen het zogeheten Hildebrand-monument van professor Bronner onthuld; de originele beeldengroep heeft men intussen verplaatst naar een kasteeltuin te Heino, provincie Overijssel.

Een geliefd thema op postzegels is ook sport. De Haarlemse schaatster en winnares van drie gouden Olympische medailles op de Winterspe- 198n lenva 8Calgare t y Yvonn Gennipn eva geportretteers i , p do postzegel Noord-Koren sva a (1988 Antigua/Barbudn )e a (1993). voetballere d n Va s zijn vooral Johan Cruijf Ruun e f d Gullit veelvuldig Heemstedafgebeeldn i e d k Oo .e geboren Johan Neeskens zije ndi . voet balcarrière bij RCH begon, is op een postzegel te zien. Een niet erg natuurgetrouwe Neeskens vecht op een zegel uit Nicaragua (20 c.) een kopduel uit met de Fransman Dominique Ro- cheteau catalogun ee n I . s 'Oranje Toppers; Neder- landse voetballers op postzegels' (1996) schrijven de samensteller: 'Het is onduidelijk wanneer deze ontmoeting plaatsgevonden heeft, want in wer- kelijkheid hebben beide spelers elkaar tot en met het WK van 1978 nooit tijdens een inter- land ontmoet. Mogelijkmo- dat warenop zij ment in Nicaragua de bekendste Westeuropese spelers'. Johan Neeskens komt bovendien voor op n elftalfotee n Nederlanva o d (Wereldkampioen- schappen 1978) op een postzegel van de Centraal Afrikaanse Republiek uit 1981 (waarde lOOf).

Betreurenswaardig blijft het, dat op de herdenkingszegel uit 1998 ter herdenkin e Vredd n Munstern eva gva e Duitsd , e Posterijee d n va n Nederlandse delegatie de Zeeuw Johan de Knuyt voorstelde (die nota bene ontbra i 164eedafleggine d me j kbi 8 n 5 i vrede 1 d p n eo gva Munster e belangrijkstplaatn d i ) n sva e ambassadeu e vredesond j bi r - derhandelingen: Adriaan Pauw.

OoBennebroekcn kéé r In 1936 verscheen een postzegel met voorstelling van Aritius Sy- brandus Talma (1864-1916), theoloog en staatsman. Hij was Ka- merlid en van 1908 tot 1913 minister van Handel, Nijverheid en Landbou t kabinet-Heemskerkhe n wi . Hiern n 1914-191ava 6 predi- e Nederlandd kann va t s Hervormde Gemeent e Bennebroeket . Zijn gezondheidstoestand aprin i noopt lm 191he e 6 emeritaae t n aa t

193 vrage kortn ne e tijd later juloverlee2 Haarlem1 n i i p o j dhi zijnee T . r ere is in 1918 op het kerkhof naast de Bennebroekse kerk op initiatief vat Christelijnhe k Nationaal Vakverbond boven zijn gragedenkn ee f - teken geplaatst, vervaardigd doo beeldhouwee d r r Dirk Wolbers.

VOC-schip "Heemstedep "o 2 postzegels Het vulkanisch eiland Trista Cunha nd a ligt mid- e Atlantischd n i n de e Oceaan, ongeveer 2.500 kilometer ten zuiden van Sint Helena, 3.000 kilo- meter westelij Zuidn kva - Afrika en 3.300 km. ten ooste Kaan nva p Hoorn in Zuid-Amerika- ei t He . land is ontdekt en vernoemd naar de Portugese zeevaarder Tristao da Cunha, die overigens niet aan land ging. De eersten die dat wél deden waren schipper Claes Gerritszoon Bierenbroodspot en ongeveer 80 manschappen op het VOC-schip "Heemstede", 17 februari 1643. Na acht dagen van verkenning en ravitaillering is de reis voortgezet naar Batavia. Deze gebeurtenis is tweemaal op postzegels van de Britse kroonkolonie Tristan da Cunha herdacht. In 1965 op een waarde van l,5d, en in 1983 in een serie op een postzegel van 4p. (3).

Sluitzegel Geen officiële postzegels zijn de zogeheten sluitzegels, bedoeline d t ache d me p -go terzijde van een enveloppe e plakkent . Voornoemde Bennebroeker Pieter Wet- selaar heeft er - naast post- zegels - sinds 1957 vele ge- maakt in opdracht van de Koninklijke Nederlandsche Centrale Vereniging tot be-

194 strijdin Tuberculoser gde 192n I . 5 verschee lith s M.A.Jacobson al ova n (Haarlem) een zegel bij gelegenheid van de eerste grote Internationale Voorjaars Bloemententoonstelling Flora op Groenendaal in Heemste- de.

Stempel en fdc met afbeelding van Raadhuis Op 15 juni 1989 verscheen aan het filatelieloket een eerste dag enveloppe (fdafbeeldinn firscovery = cee voorgevee t da td )me n gva l van het momumentale Raadhuis in Heemstede (zie afbeelding). Vooralsnog blijft wachte voorstellinn he t ee p no Heemstedn gva p eo échtn ee e postzegel. Hans Krol

noten (1) Zie: E.Pellens, Frans Hal p postzegelso s : Postzegelkoerierin , , 198: 7en Schutteri Frann i j s Halsmuseum : Postzegelrevuein , , numme , 198810 r . (2) Judith Leyster, Carolus Linnaeus en Nicolaas Beets zijn de enige personen die met trefwoord 'Heemstede' voorkomen in de nieuwste cd-rom editie van de 'Encyclopedie Britannica'. (3) Het schip, gebouwd op de scheepstimmerwerf van de Amsterdamse VOC, p verzoeio s bewindvoerden kva r Adriaan Pauw vernoemd naar - zijam n bacht Heemstede. Het fluitschip is 9 oktober 1650 verbrand voor de kust Bengalenn va mije Zi .n artikelen hierove Nieuwsbrien i r f VOHB, nummer , rne36 i 1983, pp.6-1 nummen 2e , 198338 r , november, pp.13-17.

195 De Duintrappers

Dit is een foto van de R.K.verkennersgroep De Duintrappers, (Sint Stanislaus) genomen in het voorjaar of de zomer van 1945. De padvinderij/verkennerij (dit laatste sloeg alleen op de R.K.jongetjes) was - na verboden te zijn geweest - aan het eind van de Tweede Wereldoorlo t voorjaahe n g194i n va r5 weer illegaa ganp o l g geko- me ginn grotn e gee e bloeiperiode tegemoet. De plaats waar de foto is genomen, is niet met zekerheid vast te stellen t H(oofd; he voo j e hanbi d r )e dK(wartierdi t ligda t )e wasdi n I . tijd 'gevestigd' in de bollenschuur van de firma Braam, links aan het begin van de Oude Posthuisstraat, meteen achter het hoekhuis op de linkerhoek, gezien vanaf de Herenweg. Vergelijking met de huidige bebouwing geeft echter geen houvast voor de plaatsbepaling. De foto gemaaku zo t kunnen zijn doo e toenmaligd r e hopman Mats Brock- bernd. afbeeldine d p O g staa linkn nva s naar rechts: Frank Stuijt {vaandrig}; woond Johae d n ei Wittlaane nd ; Ewald Holz- toenmalige hausd n va , e huishoudwinke Binnenwege d n aa l Eclau n , ; Moorenm e toenmaligd To n va , e schoenmakerij e Moored n aa n Binnenweg, ongeveer waar nu de Dekamarkt is; Hans Laimböck, van toenmalige d e handschoenenfabrie firme d n a kva Laimböc e d n kaa Herenwe destijdn ge s woonachti fraaie d n gi e villa 'Klein Berkenrode'; Frans Mooren (zie Tom Mooren); Walter Blom, woonde aan de Van Slingelandtlaan (va t bloembollenbedrijnhe f Blo Hillegom)mn i ; Kees Peeperkorn van de familie Peeperkorn 'van de Herenweg'; Frans Harm, woonde aan de Zandvoorter Allee; Piet Verzijlbergen, van de fietsenzaa nieg Binnenwee no d t geïnstalleerds n kaa wa j hi ge - t t wa , zien is aan het ontbreken van de insignes op de borstzakken, geen verkennersdas, geen hoed, geen stok en een wat onwennige houding.

mr.F (Frans) Th.J. Harm

196

Oproep "Duitse dienstmeisjes in Heemstede".

crisisjarene Ind periode d , ongeveen eva r 192 t 1949to 0 hebben veel Duitse meisjes uit het Ruhrgebied, vooral Duisburg en Hamborn in deze omgeving gewerkt. Sommigen zijn in de bezetting gebleven. Gedurende de meidagen van 1940 zijn de Duitse meisjes en vrouwen niet geïnterneerd geweest in tegenstelling tot hier woonachtige Duitse mannen en enkele Duitse religieuzen. Zij werkten als hulp in de huishouding, kookster op buitenplaatsen (o.a. de Hartekamp) en in inrichtingen. Of als huishoudster en kinder- meisje bij welgestelde families in Haarlem, Bloemendaal en Heemste- de. Het is bekend dat zij over het algemeen een groot vertrouwen genoten. Omstreeks 1930 s lanwareon d n nmeei 30.00n da r 0 buitenlandse dienstmeisjes werkzaam circe wi a n 24.00va , t Duitsland0ui . Tijdens e crisisjared ervoos i n r geplei e buitenlandsd t e meisje vervangee t s n door Nederlandse. Nadat op l februari 1939 de toen nog aanwezige dienstboden naar 'die Heimat' werden teruggeroepen bleven i r e n verhouding weinig in ons land. In het bevolkingsregister van Heemstede bevindt zich een speciaal dienstbodenregister e hee t D .ouderlij rhe V.C.Klepn i e k wi hui j bi s, enige tijd Hedwig Schween uit Kastrup Rauxel {Ruhrgebied} werkte Haarlen weei t da tDuitn mee s Huis (Deutsches Heim) gevestign i s dwa het voormalige klooster aan de Koningstraat. Hier konden zij heen; daar werden door Duitse predikante priestern ne zondagep o s n ne andere Christelijke feestdagen speciale kerkdiensten georganiseerd. De dames Anki Jannn ee y Doeksen doen thans onderzoek, omdan hu t moeder Resi Egger van 1930-1933 bij de familie Knaap in de Over- boschlaan werkzaam was vriendin .Ee t Hambornnui : Anna Roubal, heeft in die periode gewerkt in Bloemendaal en vervolgens bij de familie Boetje aan de W.v.d.Veldekade 5 en bij de familie Postumus e Bronsteewet d Tsjechoslowakij ui n k aa Oo . g70 e zijn hier jonge vrouwen werkzaam geweest, zoals bij de families Mulisch en Harm. De meesten zijn voor de oorlog teruggegaan, maar een aantal is o.a. wegens huwelijk in Nederland gebleven. Indien er lezers van dit tijdschrift zijn die uit eigen ervaring nadere informatie kunnen verstrek- ken worde verzochj nzi t voornoemdme t e dames contac nemene t p to . Mw. A en J.Doeksen, p/a Torenweg 4, 8161 AT Epe.

198 Nieuwe leden VOH januarn Bva i 199t 9to juli 1999

Haarlem C.E.Schabbing Lunenburn va . J g

Bennebroek Fam. A. de Winter M.W.Bijlsma

Heemstede Mr.E.H.Huisman Dhr.H.A.Brockmeier Mevr.E.G.Otdewelt Dhr. A.M.Zonneveld F.H.Rietbroek Dhr.A.Noomen Fam.Milatz L.J.M, van 't Hof Dhr.J.J Leeuwen va . n M.A.L.Wagemaker Dhr.K.Dijkstra H.H.Oudshoorn Mevr.E.Eiff Dhr.M.J.Groeneveld B.Blankenaar Makelaardij Koopman, Mevr.A.R.Tjan-Bakker Riddee d Strijbin e r s Keulen va Dhr. S n. Dhr.J.Graal/Mevr.C.Mudde Mevr.S.P. Oudt-van Dijk F.H. van Dam

Hillegom M. Burger

Utrecht C.M.A.Héman

Vianen Mevr.S.M.H.Gozeling zoeken (Woorde iiteie d )t nheemstedui e Er zijn 90 treffers, dit is treffer 21 Titel : O'.°- Hpv-°^;tx^-!~>;f>'°errve-» Jaar: 1991-...

Organisatie ; Vf^'^xy üid-'i7^"X^j«-S;;f r°>.°o:ccK r/eo^rarfc Trefwoor dtijdschrifte: n regionale geschiedenis Uitgave : Heemstede ' Vereniging Oud-Heemstede-Bennebroek Annotati eVerschee: jaar rpe n4 v^ Voortz. van: Nieuwsbrie Verenigin/ f g Öud-Heemstede-Bennebroek ^ ^ Voortgez. als: Heerlijkheden ISSN : 0927-8451

Auteur : Vereniging Oud-Heemstede-Bennebroek? Heemstede

Signatuu1 85 D T r: Leeninformatte ter inzage

nup://wetwpc konoiö nt/cgi-öin/npn-wwwreatnaüaer kotmiD m:^U Beeldpagina Internetkwartaalbladop het van 'lijk- eden

J (b 4

oirtoï jaargang No. 102 No vember 1999 Bestuur:

Mr. F.Th.J. Harm, voorzitter A.Koopman, penningmeester Adriaan Pauwlaan 7, Meijerslaa, 14 n 210 HEEMSTEDH 1A E 210 HEEMSTEDC 5P E 0 4 7 0 8 52 - 3 tel02 . tel. 023 - 529 05 30

DaalenP.Ln va . , secretaris J.L.P.M.Krol, archivaris Valkenburgerlaan 11, Johannes Verhulstlaan 26, 2103AK HEEMSTEDE 210 HEEMSTEDT 2X E tel. 023 - 529 32 91 7 7 9 2 8 52 - 3 tel02 .

r Eemde n - va . MevrA . M . Mevr. drs . Meddens.A - Wildschut, ledenadministratie van Borselen Eemlaan 18 Jan van Galenlaan l 210 HEEMSTEDA 5X E 2121 XGBENNEBROEK tel. 023 - 528 96 09 tel. 023 - 584 50 44

Redactie: Redactie-adres: Meerweg6 H. Krol 2103 VC Heemstede . PepeC r (eindredactie)

Het lidmaatschap wordt jaarlijks automatisch verlengd, behoudens schriftelijke opzeggin ledenadministratie d a gvi e vóó rl novembe r

Contributie minimaal /. 20,-

Giro 27.35.061.n.v Penningmeestee .d r v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede. ISSN: 0297-8451 Foto voorzijde: Herenweg.e D Naast t huisRozenkrantz/Preijden he va u (n antiekzaak met motto 'Dare to be different') • helemaal rechts op deze prentbriefkaart ligt(en eeuwde nog)begin lag het - Zand- de van uit uoortselaan (toentertijd een pad). INHOUD pag.

Premieavond 200 2 20 Redactioneel

5 20 Rectificatie

5 20 Overlijden P.Quarle Ufforn sva d

september4 stralendn ee , rong Stelline da dd g van Amsterdam 206

Hageveld-foto's 209

Cursussen in het Rijksarchief in 2000 213

Archief van Bennebroek 1931-1974 215

Toen en nu: De Camplaan 216

9 21 Monumentale bomen

Bibliografica 220

Bijweg; van Hofstede tot Villawijk 224 Haarlemmer Heemstedenaren se n voo Grote d r e Raad van Mechelen 1458-1578 233

Vermiste militairen uit Bennebroek en Heemstede 6 23 Franse ind e tijd

In gesprek met...Jan J.A. Preijde, Heemstedenaar en hovenier 247

Ontmoetingen met Bad Pyrmont 252

6 26 Nieuwe leden

199 Premie-avond 199t tekehe n n 9va i De Hartekamp

Het bestuu Verenigine d n rva g Oud-Heemstede-Bennebroek nodigt u uit voor de jaarlijkse premie-avond op donderdag 18 november e Aula-Orangeria.sd n .i e Stichtind n va e g "De Hartekamp", Herenwe Heemsteden i g5 avone D . d beginm to 20.00 uur, de zaal is open vanaf 19.30 uur. Bij aankomst word gastee d t kopjn nee e koffie aangeboden. Vanwege de bijzondere relatie van de jaarpremie met "De Hartekamp" heef e directiStichtine d td n eva g ermee inge- onzstemdj wi et avon,da dezp do e toepasselijke plaats kunnen houden. Wij zijn hen hiervoor uiteraard zeer erkentelijk. Voor wat betreft programmapunt 2 zal deze bijeenkomst teven karaktet she algemenn rva e ledenvergadering hebben, waarvoor deze aankondiging dus een oproeping is.

Programma

1. Opening door de voorzitter, de heer F.Th.J. Harm. . 2 Verkiezin twen gva e bestuursleden. Voor de vervulling van twee vacatures stelt het bestuur voor mevrouw A.J.M. Kroon-van Helde heee d n rn e J.M.M . Balint kui Bennebroe t bestuurslikto e benoement d . Mevrouw Krool za n organisatie t d zicnam t hme evementee d eme n eva n gedurende t verenigingsjaahe r bezighouden, terwij heee d l r Balink naast he t Bennebroekse element de relatie met de commissie Karakter- behoud zal behartigen. Eventuele tegenkandidaten kunnen zich tot l week voor de vergadering schriftelijk opgeven bij de secre- taris heee d , r P.L Daalenn .va . . 3 Presentati jaarpremie d n eva e doo vice-voorzittere rd heee d . , rH Krol. Deze premie bestaat uit een facsimile van een plattegrond uit toenmalige 170d n 8va e Hartekamp kleun i e r D .uitgevoerd e kaart toont een overzicht van de tuin en afbeeldingen van het voor achteraanzichn -e t huishe n . Deztva e heruitgav voorzies ei n van een eigentijdse toelichting over onder meer het ontstaan van de plattegrond, de bouwheer en een beknopte geschiedenis van het huis.

200 . 4 Aanbiedin t eersthe n e va gexemplaa e heed rn drsaa r . M.de Bruine, directeur beheer van de Stichting "De Hartekamp". 5. Toelichting door de heer De Bruine op de visie van de Stichting "De Hartekamp" ovet terreinhe r n natuurbeheee - n haava r r grondgebied. Pauze 6. Voordracht over Linnaeus door de heer drs. L.C. Palm:

Carolus Linneaus (1707-1778) en de wetenschap: botanie als sleutel t Godto s schepping

"In de zeventiende en aan het begin van de achttiende eeuw werd de natuurwe- tenschap omgevormd van een aan de klassieke Oudheid ontleend model in de wetenschap die we nu kennen; deze verandering wordt de 'Wetenschappelijke Revolutie' genoemd. Sommige natuurwetenschappen ondergingen deze revolu- tie wat later, zoals de natuurlijke historie (thans biologie en geologie). In mijn voordracht zal ik het belang schetsen van het werk van de Zweedse natuuronder- zoeker Linnaeus tege achtergrone nd Wetenschappelijke d n dva e Revolutiee D . nadru komel kza liggewetenschapsopvattine e nt d p no Linnaeun e d g va p o n se realisatie daarva zijn ni n hervormin botanie"e d n gva .

Drs. Lodewijk C. Palm (1949) is als docent verboden aan het Instituut voor Geschiedeni n Grondslagee s r Natuurwetenschappede n e Universiteid n va n t Utrecht. Zijn specialisatie is de geschiedenis van de biologie van de zeventiende n achttiende e eeuw. Naas t geve he n tonderwij va n s ziji s n hoofdtaat he k uitbrengen van het verzameld werk van de Delftse microscopist Antoni van Leeuwenhoek. Deze uitgave, Alle e Brievend Antonn va Leeuwenhoek,n va i komt tot stand onder auspiciën van het Constantijn Huijgens Instituut voor teksteditie intellectueln sre e geschiedeni Koninklijke d n sva e Nederlandse Akade- Wetenschappemin eva 's-Gravenhagee nt . Na afloop van de bijeenkomst kunt u tegen inlevering van de ingevoeg- de bon l exemplaar van de Hartekamp-kaart aanschaffen voor de gereduceerde prijs van fl. 12,50. Vanaf maandag 22 november 1999 tot 31 januari 2000 is de premie op vertoon van de bon verkrijgbaar in de raadhuizen (receptie) en de bibliotheken (informatiebureau) van Heemstede en Bennebroek. Voor niet-leden en voor meer exempla- bedraagn re e prijd t. 20,- fl s .

201 Op het terrein van De Hartekamp is ruime, gemarkeerde parkeer- gelegenheid. De Hartekamp is per openbaar vervoer te bereiken met bushalte d ; circp mete0 o d 51 es a20 ei n buslijnee r vana0 5 e r d fn ingang van het terrein.

Redactioneel

Voor u ligt nummer 102 van 'Heerlijkheden', het laatste nummer van deze eeuw. Terugblikken Opee d g n ma dMonumentenda 1 septembe1 p go r succesvol worden genoemd. Kerk en kerkhof in Bennebroek alsmede de Hartekamp zijn druk bezocht door meer dan 500 personen.

Publiciteit in ANWB-tijdschrift 'de Kampioen' heeft er toe geleid dat ook veel mensen van buiten de regio op de Hartekamp kwamen opdagen. Enkele nazaten van oud-personeelsleden - vóór 1940 in diens particuliern va t e eigenaar wares- n verheug dezp do e manien i r de gelegenheid te worden gesteld het gebouw van binnen te zien. Een omstreeks tachtigjarige man meldde trots in de tweede helft van de jare nHartekame dertibaad e d n np va g o p menigmaa ballenjonges al l n

202 voor prins Bernhard en zijn tennispartners te hebben gefungeerd. Zoals doo aantan ree l lezers terecht opgemerk aankondigine d j bi s i t g van het open huis in het kerkgebouw van Bennebroek per abuis een korte historie van het Godshuis in Heemstede afgedrukt.

Mevrouw B.Broekhuis-Hartsuyker s aanvullinmaaktal t s he on e p go artikel over schoorstenen t indertijt feiatten he da hoete d n p o tp k va do Borneostraat 46/hoek Celebesstraa Heemstedn i t e Bakkerij Janus was gevestigd. Daa grotn r ee ston ek schoorsteendoo . Latee d s i r zaak overgegaan op bakker De Wijs en nadien zonder opvolging opgeheven. Volgens mevrouw Broekhuys is deze schoorsteenpijp op verzoe bewoner/eigenaae d n kva t aangrenzendhe n va r e pand Cele- besstraat 14 omstreeks 1970 gesloopt. Vermoedelijk is hiermee de schoorsteen bedoeld, voorkomend op een inventarisatie van A.Barnard, in 1926 gebouwd door De Ridder in Den Haag en Gebr.Schouten (ovenbouw) Utrecht voo n bakkeriee r Heemsteden i j .

Gaarne zien we u op de premie-avond van 18 november, bij welke gelegenhei Hartekame d n Linneaupé s centraal staan. Zoaln i s 1999 het groen zal het jaarthema van 2000 water zijn. Informatie hierove rt komendvolghe n i t e numme 'Heerlijkheden'n va r . In deze aflevering vindt u onze vaste rubrieken: 'Toen en Nu' alsmede het kwartaal-interview, ditmaal met de heer J.Preijde, een bekende naam in de historie van de bloembollencultuur. Zowel Heemstede als Bennebroek zijn naar onze mening evenwichtig vertegenwoordigd.

De artikelen hebben betrekking op de middeleeuwen, de 17e en 18e eeuw (Hui Bijweg)e st Franse d , e Tijd meen e , r recent t voormalihe : g priesterseminarie Hageveld. Ter afsluiting vindt u naast een summiere opgave van historische betrekkingen tussen Holland en Bad Pyrmont recentn t verslaee he n geva ontmoetin gastvrije d t gme e bewonern sva dit fraaie Duitse kuuroord. Millenniumbestendige kopij voor nummer 103 zien we gaarne vóór l januari 2000 tegemoet.

203 Beeld Linneausvan voortuin de Hartekamp de in van

204 Rectificatie

t vorigIhe n e nummer 'Heerlijkheden p pagino 7 s meldini '17 a g gemaakt voornemehe n va t n ergen Haarlen si n gedenktekemee e nt plaatsen als permanente herinnering aan omgekomen Joodse slacht- offers tijden Tweede d s e Wereldoorlog.

Een voorlopige lijst beva totaan i t l 1.251 name Joodsn nva e burgers uit Haarle mslachtoffes al waarva 9 68 oorlo e r nd re g niet overleefden. Va ache nd t vermelde personen, gebore Heemsteden ni , zij r twee n e in concentratiekampen overleden wetene t , : Hertog Samuel Chapon (12-02-1943 Auschwitz) en Bertha Anna Chapon (12-02-1945 Birke- nau) overige D . persones eze n hebben W.0.1 l overleefd1wé .

Wij bieden onze welgemeende excuses aan, voor degenen die door deze onjuiste vermelding onaangenaam zijn getroffen.

Me WaterleidingbedrijtN excusePW n saa f Noord-Holland volgt hierbij alsnog de bronvermelding bij het artikel; "Een watertore Bennebroek?n ni Heerlijkheden "i n no.10 augusn 1va - tus 1999:

Foto's op blz. 179,180 en 182: Foto-archief PWN, Bloemendaal. Tekst: Gemeenterarchief van Amsterdam en Bennebroek e Bloemendaalt N ArchiePW n va f .

Overlijde . QuarlenP Ufforn sva d septembe7 1 p O r 1999 overlee bijnp do a 85-jarige leeftij Hilbon i d - rough, Engeland, jonkheer Pieter Quarles van Ufford. Hij groeide ovilln p i t Nieu ' a w Clooste Binnenwee d n plaatre aa d p gso waar zich tegenwoordig de winkelgalerij bevindt.

vrin ee j Vanui uitzichg t Spaarn he no achtertuie d p n t o t n eme e d nha e Haarlemmermeed t n wijketije Componistend da dee s n i al nr n e - 205 Schildersbuurt nog niet gebouwd waren. De heer Quarles van Ufford, oud-firman firme d n a va tHeidring , Pierso Heidringn& , toonde altijd belangstelling voor activiteiten van de VOHB. Nog slechts enkele weken geleden zegde hij toe voor een publicatie zijn herinneringen aan 'Kennemeroord papiep o ' zettene t r , welke intentie niet meer gerea- liseer wordenn dko .

4 september, een stralende dag rond de Stel- ling van Amsterdam. negem O r vertronuu n bijnkee a voll s richtinebu g Weesp, waae w r voor de Oude Kerk werden afgezet. De koffie met koek stond al klaar, een prima begin. Onder het koffiedrinken keken we onze ogen uit in de schitterende kerk. Vana preekstoee d f geschiedenie l d wer s don Weesn sva l humopvo r verteld. Tussen 1000-1200 n.Chr. is hier een nederzetting ontstaan en in 1355 t stakreeto de gd uitgegroeid e nederzetting stadsrechtene D . stadsmure n poorte r e nverdedigin te e ndi g waren gebouwd ziju n n geheel verdwenen. Drinkwater was inrde middeleeuwen in de steden vaak onzuiver, maar Wees zuived pha r Vechtwate t werda dn e rhie r o.a. gebruik biem o tr

206 te brouwen en jenever te stoken. De geschiedenis van Weesp 'druipt van de drank'. Veel jenever werd door de VOC uitgevoerd. Ook zijden spek van de varkens die met de a f val producten werden vetgemest. Maa dook t Weespeoo r he r rHouten porceleiVa e nd chocoladen ne - fabrieken wer e stad d beroemd e n eerstHouted Va e s . di e nwa chocol poedervorn ai m Yor w produceerdkNe verscheen i t to n ee e nd reclame 'East West, Van Houten the best'. Het stratenplan van Weesp is grotendeels nog middeleeuws. Voor we deze sporen van de geschiedenis op straat gingen volgen, bekeken we eers t interieue kerhe d t kn va waarvar e boud n n 142wi 9 werd begonne jaa3 3 rn nheefe t geduurd 158n I . 2 wer katholieke dd e kerk doo protestantee d r n overgenomen secco'e D . s werden weggeschil- derd (een fresco word p natto t e kalk geschilder n seccee p o n e d droge) restauratie d j Bi . 197n eva 8 kwame weee nz voorschijne t r . Nrondleidine ad kere d kn gi ginge ondee nw r leidin onzn gva e zeer enthousiast bekwamn ee e Historischgidsee d n nva e Kring Weest phe historische Weesp bekijken en als afsluiting het bastion.

Ik denk dat het voor bijna alle deelnemers de eerste keer was dat zij binnen militaiee n ni r verdedigingswerk kwamen tegenstellinn I . t gto

207 veel t fortebastiohe s i n n Wees binnen pva n goed onderhouden e n meneer Jongh Visscher bleef zich verbazen over de aangename tem- peratuur heln Ee e. ervaring rijker streke rone nw d kwart voo neen réé r op het terras van taveerne De Schalkse aan de Vecht voor een gezellige lunch. veee j t lnaas twekunda m reer bu e j rO e tuu e Aalsmeerdd zi n da n E . voorbereiden maar dat het toch nog anders kan lopen dan gepland. feess AalsmeeWann wa i t t dooe he tgekoze s d n ron r e n busroute werd geblokkeerd door marktkraampje n heee s l veel mensen. Maae w r kwame s naa e boteon d re j p tijo nfordi bi nd t Kudelstaart zouden varen. k hieEnoo r weer zeer enthousiaste gidsen. Onze s gidzelfo wa sz s bevloge t vertellehe n naa n ove historie rd Kudelstaartn eva seringe d , - enteelt t Vossehe , n Eendegate - e Grotd , n Kleine e t e he Poe n e l drijvende moerasbos helemaaj hi t da , l naae vergaw t r forda t t Kudel- staart moesten. Maar we hadden zijn extra rondleiding voor geen goud wilen missen.

Twintig minuten te laat arriveerden we bij fort Kudelstaart waar we ook weer door twee zeer enthousiaste gidsen werden rondgeleid in en rond het fort. Vorig jaar is dit fort pas open gegaan voor publiek. Ook

208 fort Kudelstaar onderdeen ee Stelline s i td n Amsterdan lva gva e d mn e enige van de voormalige forten dat nog steeds eigendom is van het Ministerie van Defensie.

uitgebrein N boekjn aee ee t bezi n he e dva tn i t for bezoen he e t n kaa ove t forhe rt ginge rone naas nw bu d rterur e vijHeemsteded uu fn gi . Alle deelnemers aan deze zeer geslaagde dag kregen een informatie- boekje ove Stelline rd Amsterdan gva kortn ee emn e geschiedeni s over het ontstaan van verdedigingswerken in Nederland. Moe, maar zoals dat heet zeer voldaan namen we afscheid van elkaar me'ton volgende ee td e keer'.

Anja Kroon, Marisca van der Eem

Hage veld-foto's t e d VOHbestuuHe n Bva r ontvin n schrijveee g n va n drs.E.C.Hoogervorst, emeritus pastoor t Heerenveenui , j maakHi . t zich zorgen ove t gebourhe w Hageveld steedg no , s eigendot he n mva bisdom Haarlem, dat het schoolgedeelte verhuurt aan de stichting 'College Hageveld', waarva financierine nd e gemeentd a gvi e loopt, zoals tegenwoordig gebruikelijk is. In het gebouw zijn ook enige tientallen rustende priesters en religieuzen woonachtig. Intussen is doo t stichtingsbestuurhe Hageveln va r d 'Interheem Projektontwikke- ling B.V. projektontwikkelaas al ' r aangetrokken teneind mogelijke ed - heivoortzettinn dva t gebruihe n s schooe mogelijkheigkva al d n e l d van alternatieve functies te onderzoeken. De gedachten gaan onder ander t naan congrescentrueui ee r t hotelkamersmme lano z gt To . hebbe inwonende nd e rustende priester zustern se garantie sd e gekre- gen op Hageveld te kunnen blijven wonen. Van zijn Hageveldse tijd (tijden e oorlogsjared s t n daarnto e n g no a 1948) beschikt e pastooed r ove n vijftigtaee r lj intusse foto'hi e di sn heeft geschonke t archiehe onzn n va fnaa e vereniging. Deze kleine maar interessante collectie omvat, naast een boekje 'Godsdienstige Oefeninge gebruik n t Bisschoppelijnte he n eva k Seminarie Hageveld te Heemstede', waarover elke priesterstudent beschikte, afbeeldingen van: ,

209 1. feest subregent N.Ph.J.van Ruijven, 3-7-1946 (6 foto's); 2. bezoek van de uit China verdreven kardinaal Tien, 19-3-1947 (5 foto's); . tonee3 Hagevelp o l jaree d t ndui 194 1945-194n 2e foto's)8 8(1 ; 4. tien ansichtkaarten; . vie5 r kleine redacti e t schoolblafoto'd he n n sva eva negen de n foto's vat 25-jarinhe g priesterfees regenn va t t mgr.dr.C.J.Hennin0 1 p go juni 194 t kermi7me juls9 i 1947. Hierbi t n fotleraaee jme o r Engels Th.Zwartkruis latere d , e bisschop van Haarlem (1966-1984t o.a Simonisd me A . n ee e later d ,n e ) e kardinaal, hie s 15-jarigal r e jongen afgebeeld. Van deze niet eerder gepubliceerde foto's worden er thans vier weergegeven.

Redactie en tvpografeh van het schoolblad 'Rond de Koepel' (1946). De personen zijn, staand sv.l.n.r. M.van Buuren, J.Kwaaitaai, n BrinkelBe (Michel van der Plas), F.Keesen, G.Heimer, B.Rozenstraten, B.van Bom- mel; zittend: B.Hoogervorst. Nota buitenmurenBene.de Op duidelijk zijnnog camouflagekleurende zichtbaar, die de Duitse bezetters erop gespoten hadden. Het grootste gebouw van Heemstede was bezet door de Duitse Krtegsmarine om de kust bewaken.te bijnastudentenDe 375 hebben tijdens oorlogsjarende op zeven lokaties eldersbisdomhet in onderdak gevonden. principeIn waren priesterstudenten vrijgesteld van de 'arbeidsinzet', ofschoon sommigen zich toch dienden melden.te schooljaarHet 1944-1945 Hageveldwas op non-actief studeerdenen jongensde thuis niet.of 210 Vanaf maart 1944 werd werd het gehele seminariegebouw van boven tot onder met verf gecamoufleerd in groene, bruine en zwarte kleuren, soms in de vorm van bomen en struiken. Dat alles om het vanuit de lucht minder opvallend te maken. Behalve op de daken was bovendien op de cour een rood kruis aangebracht om Hageveld te kenmerken als hospitaal enbombardementenzo door gal lieerde vliegtuigen ontgaan.te kruisHet opcourgeschilderdde was de hoek voorene van tegels.had de op Men witte achtergrond nog wat tegels over, voor de rest werd de witte verf rond het rode kruis gewoon over het grind gespoten. Pas in 1948, toen het huidige Hageveld 25 jaar bestond, werd bij wijze uan jubileumgeschenk de verf eraf gezandstraald.

Kardinaal Tien, door de communistisch het regime verbannen bisschop van Peking, maakte 1947in rondreiseen door Europa wildeen ook mgr.Huibers bezoeken. Aangezien afgesproken dezede op wegensdag het Sint Jozeffeest op Hageveld moest zijn, kwam de Chinese kardinaal hem daar opzoeken. Hij werd door bisschop, regent, leraren en studenten ontvangen t bordes.he p o Wegen e taalbarrièresd latijns e voertaal.wa d Het bezoek had plaats op 19 maart 1947. Kardinaal en bisschop J.P.Huibers van Haarlem (rechts) onderhouden zich met elkaar. Regent C.J.Henning (doctor klassieke talen) vertaalde zo nodig het nederlands van de bisschop in het latijn. Op deze foto zijn de camouflagekleuren van de Duitsers min of meer zichtbaar.nog

211 Tegen de achtergrond van de draaimolen zien we hier uier m ede-ƒees tuie- rende priester-leraren (u.t.n.r.)-. F,van Ravenstein (klassieke talen), J.van Rek (wiskunde en cosmografie), Th.Zwartkruis (Engels, later bisschop). zijnop paraplu,Let Engelse vlaggetjes zijnop hoed feestneus)en en C.v.d.Poel (Nederlands). Mgr.Zwartkruis 1929in priesterstudenthad als seminarie Hageue/d betreden, één jaar na de thans 90-jarige kardinaal mgr.J.G.M.Willebrands, nog actief als Camer/engo (= beheerder van de eigendommen kardinalencollegehet van Rome).in

De draaimolen had op de kermis van Hageveld (7 juli 1947) gretig aftrek. In het rechter schuitje zit, tweede van rechts, met sigaret, de jonge Adje (Adrianus Johannes) Simonis, later kardinaal-aartsbisschop Utrecht.n va Hijgeboren is november 26 op 1931 Lissete bezochten klein-het seminarie Hageveld Heemstede in de jaren 1945-1951, dus moet hij hier ongeveer 15 jaar zijn geweest. 212 Cursussen in het Rijksarchief in 2000

t RijksarchieInhe Noord-Hollann i f d, Klein e Houtwe Haarleme t 8 g1 , worden in het jaar 2000 een aantal cursussen gegeven voor mensen die meer willen weten over onderzoek naar hun voorouders en onder- zoek in archieven. Naast cursussen genealogie en oud-schrift uit de zestiende en zeventiende eeuw worden er tweedaagse cursussen geor- ganiseerd ove notariële rd e archieven t kadastehe , gevangenise d n re - rechtbankarchieven e negentiende d t nui e eeuw.

Serie cursussen Archiefschatten Het Rijksarchief heeft zeer uiteenlopend en interessant bronnenmate- riaal in huis. Ter kennismaking met enkele van deze bronnen biedt het rijksarchief in de periode januari tot en met maart 2000 een aantal korte eendagscursussen van twee uur aan. Er worden cursussen aan- geboden over oud-rechterlijke archieven vóór 1811, onderzoek naar militairen, memories van successie in de negentiende eeuw en het handelsregister van de Kamers van koophandel in Noord-Holland vanaf 1921. U kunt intekenen per onderwerp, maar u kunt ook een abonnement nemen op alle vier de lessen. U betaalt er dan maar drie. tweedaagse D e cursussen koste 40,. nfl eendaagse -d e cursussen fl. cursue 20,d n -e s genealogi lessen2 e(1 125,. cursue )fl d n -e s oud- schrift (10 lessen) eveneens fl. 125,-. Abonnement Archiefschatten fl. 60,-. U kunt zich telefonisch opgeven bij mw. Jeanne Helling van de Stichting Museaa Historiscn e l h perspectie Noord-Hollann i f d postbus 5348, 2000 GE Haarlem of 023-5318436. Zij kan u ook meer informatie sturen ove inhoue cursussene d rd n dva . Voor de cursussen oud-schrift en genealogie kunt u zich opgeven bij Mw. A. Dunselman (0255-521499).

213 Boede/beschrijuing RANH t notarieelui archief

214 Archie Bennebroen va f k 1931-1974

Onlangs kreeg de Archiefdienst voor Kennemerland een aanvulling archiet Bennebroekhe n p o va f stukkee D . vóón nva r 1931 waren hier al enige jaren toegankelijk gemaakt voo bezoekere rd archiefe d n sva -

Burgemeeste Hoopr de n bezoektva . . FranciscusschooirD St e d Benne-n i broek (fotocollectie Franciscusschooi)St.

dienst. Eind september 1999 ontving burgemeester C, Dalhuisen- Polan e inventarit o gemeentebestuud t archiehe he n n va fva s n va r Bennebroek over de periode 1931-1974. In de inventaris staan de stukken systematisc onderwerp ho p geordend dezn I . e periodr e s ei Bennebroen i heet wa l k veranderd. Bollenvelden werden omgetoverd t nieuwbouwwijkento . Behalve ove e volkshuisvestind r t ghe zijn i n archief onder andere stukken te vinden over het onderwijs en de verkiezingen. Naas archiefstukkee d t n beheer e Archiefdiensd t k oo t een aardige collectie tekeningen, oude prentbriefkaarten en foto's van Bennebroek. Deze zijn gescan n kunne e de compute d n e i nd p o r studiezaal bekeken worden. Iederee n dui l nemeee e k wi d e n di ni geschiedeni Bennebroen sva stukkee d n kka n gratis raadplegee d j nbi Archiefdiens Jansstraae d n i t , geopen40 t t vrijdad dinsdame n ge t gto van 9.00-17.0 cjpnderdag-dpprlopenn e r 0uu 9.00-21.0n dva 0 uur.

215 u ToeN n ne Camplaae D n De Camplaa oudste d n neva behoorwegen Heemstedeéé n t nva to t . eerste Ind 16de d helfn eva t eeuw kom actnaan e td voorl ee e a m n i . toe s belangrijkn nwa ee g we e eD verbindingsweg tussen Haarlem naar Bennebroek belangrijko Z . e stroomtrad t da , n 1881-191mva 7 zijn tracé doo laae r d t beschreve n he had n I . n gedeelt Camplaae d n eva n -ten oosteDreefe d n n-va ware oudshen nva r vestiginge 'neringn nva - doenden' zoal t destijdsda s genoemd t panwerdhe d188n n i I . s 0wa waar than artsenpraktijn see kruidenierse d s ki grutterswarenwinn e - - Peeperkorn keva l n gevestigd, later mee veertin da r g jaar voortgezet door de familie Kompier, bij vele oudere inwoners nog bekend. Toen de laatste eigenaars het pand verlieten bestond het winkelinterieur nog in oude staat met fraaie ladenkastjes en gruttersbakken, zo ongeveer honderd jaar oud. Het interieur was onherkenbaar geworden toen zich aldaa supermarkn ee r t vestigdealweek oo t t verleder wa eve,he t nto n behoort. Daarna wer t pandhe d vervangen doo e huidigd r e nieuw- bouw. In het ernaast gelegen karakteristieke woonhuis met erf was een dorpsdokter gevestigd met annex een apotheek. Achter het huis lagen koetshuis en stal. Aan de andere zijde van de winkel van Peeperkorn

De Camplaan hoek Dreef, richting Wilhelminaplein

216 was de winkel van de lood- en zinkwerker Jac. Roest, Naast de zaak van de heer Roest was de winkel van de dames Lemmers, die het niet toestonden dat de bezoekers op klompen de winkel binnenkwamen. Daarnaas 185n i s Nicolaae 2d wa t s Beetsschool gevestigd inclusiee d f woning van de bovenmeester. In 1905 werd deze school verplaatst naa Voorwege d r , weer later naa Sportparklaane d r . Tegenovee d r toenmalige t boerenbedrijschoo Staverenhe n g va la l. P n , va fomring d door weilanden waar late e Bosbood r m Toussaintlaa n Nicolaane s

Situatie in dezelfde richting als afbeelding 1. Bij het linker woonhuis staat opschrifthet bord een met AFBRAAK. Geheet rechts Hotel Pension Cafe- restaurantRee Van

Beetslaan zijn gebouwd. De melk van de boerderij werd elke dag uitgeven Heemsteden i t . Late s daa melkwinkee wa rd r fraan ee it me l wit betegeld interieur. Op de gronden naast het bedrijf van Van Staveren, richting Dreef, werden later drie kleine villa's gebouwd. Een van de huizen draagt het bouwjaartal 1896. Op de gronden van het daar tegenover gelegen kerkgebouw speelden zich voordien andere gebeurtenissen af en wel in het Hotel-Pension café-restaurant van Van Ree. Het naast de kerk gelegen woonhuis met grote tuin werd jaren- lang bewoond door de huisarts Nout. Cees Peper

217 Hotel Van Ree uan dichtbij met links het tuin-terras ± 1900

Het interieur uan de kruidenierswinkel uan Peeperkorn. De uoorraadbak- ken werden regelmatig geuuld door het meelbedrijf uan Hoeker. Enkele prijzen van omstreeks 1905: zes uerschillende soorten rijst van 4 tot 25 cent per pond. Koffiebonen 30, 40 en 50 cent per pond., suiker 25 cent per pond, tabak 6 cent per ons en Lambarco sigaren 21/2 cent per stuk.

218 Monumentale bomen worden geschouwd

De 'Populus nigra' ofwel Zwarte populier in het park Groenendaai (wei- land nabij Vrijheidsdreef).de Geplant tussen 1860 1870.een en Met omvang ruimcentimetervan 670 dikstehet geregistreerde exemplaarin Nederland, (foto V.C.Klep) , :, •:,,-*_- . - - -•_- .

219 Via het Internet (www.pz.nl/bomen/schouw) werd de volgende infor- matie gehaald: 'De Bomenstichting zal in de komende weken alle monumentale bomen in Haarlem en omgeving controleren. Zo wor- den onder ander dikste ed e bome dezn ni e regio gecontroleerd: zoals de 170-jarige bruine beuk aan de Crayenesterlaan die, met zijn omtrek va nmete6 provincie dikste d rd zwarte n d f eva o es ei populie Parn ri k Groenendaal, Heemstede, die zelfs de dikste in zijn soort van Neder- land is. De Bomenstichting beheer t registehe t monumentalen va r bomen, waarimoment di p no t zo'n 10.000 bomen, boomgroepen, parken ne lanen vermeld staan monumentaln Ee . e boo mminimaas i jaa0 d 5 l rou heefn e landelijkn ee t e betekenis door zijn schoonheid, zeldzaamheid en/of ouderdom. Bomenschouw LUC Noordman inspecteert deze bomen ééns in de tien jaar. (...)'. t terreiHartekampe d he n p nva O staan vanouds veel linden maak roo beuken aanvullinn I . bovenstaandp go worden eka n berich t Eelertda - woude Ingenieursburea Rijssen ui verzoep no Stichtinn kva Hare gD - tekamp een boominspectie op het landgoed heeft uitgevoerd. Onder- zocht s oudzijze n e beuken conclusie d t to . Helaan e gekomeme s si n n rui0 jaaee m 30 rn oudva t e da e vijvebeu d t wortelstelsej he krbi l ernstig is ondermijnd. De vitaliteit blijkt dermate achteruitgegaan, dat wetenschamee stand e d tn dva p momenteel methodes ontbrekem no de actuele aantasting teru dringee gt beue d reddene kt n ne n Te . aanzie andern nva e bomen wordt aanbevolen maatregele treffene nt . Tevens wordt voor alle oude beuken vanwege de gevoeligheid voor zwaminfectie jaarlijksn see e inspectie noodzakelijk geacht.

Hans Krol Bibliografica

Leidsgaae Dooe t d p n ni o r e Hogeschoo SaliPABa s i lL e OD 197t aaui Glipperwee 7n d daterenee t me - gd7 schoolgebouw - nie t meer als zodanig in gebruik. Door het bekende bureau Hopman Projectrealisatie BV uit Zoeter- meer is de grond, gelegen op de oude strandwal, aangekocht. Intussen zijn plannen ontwikkel 2001-200n i m do t terrei he p 2no vier appar- tementenblokken met in totaal 35 luxe woningen te bouwen. Drie vien i kapn rn lageee gebouwe éé t . n ne me p drika n n i n e lageee t nme

220 Voo toekomstige d r e bewoners zijn ondergrondse parkeerfaciliteiten voorzien. Het overige deel van het terrein - een grasveld, voorheen bleekvel - dhoud e bestemmind t g Natuurgebied. Tegelijkertijd wordt overwoge omliggende nd e bosgebiede organisatie d n nva e 'Noordhol- lands Landschap t elkaame ' verbindee t r voon nt publiee rhe k opee nt stellen. Een voorontwerp bestemmingsplan "De la Salie" is tot en met oktobe4 2 r inzagte r e gelegd. Op 10 september is in het Letterkundig Museum in Den Haag deel 7 van de 'Werken' van Godfried Bomans gepresenteerd. Met dit laatste deel, waarin naast zeer diver n nagelatee s t n he werk k oo , registee bibliografid n e r n belangrijkee e e plaats inneemt, zije d n Werken voltooid. Dat Godfried Bomans nog altijd in de belangstelling staat moge ook blijken uit het feit dat uitgeverij 'De Boekerij' de correspondentie 'Beste Godfried, beste Simon; Simon Carmiggeln e t Godfried Bomans' op de markt bracht. Voorts is de expostie 'Vier lichte letterheren' (Bomans, Carmiggelt Kootenn n , StiVa De n pa e n ) novembe9 2 t to t 'HauHaa2 zie e he n r t Niederlande n gni sva de e t '

Blokker's Boekhandel uöör de verhuizing van de Binnenweg naar de winkelgalerij Binnenwegde aan (foto'V.C.Klep)

221 Munster n aanzieTe . Godfrien va n d Bomans wordt doo e Heemd r - steedse Bibliotheek materiaat hieme r l medewerkin verleenn gaa t dme materiaal uit de bewaarcollectie.

De geboren Brabander Clemens Hoevenaars is sinds 1966 werkzaam n 195i e bid 5j door Jacob Blokker opgerichte boekenzaak. Voorts vanaf 1977 directeu Boekhanden va r l Blokker boekhandeé d , n i l Heemstede, in september verhuisd naar een nieuw pand, Binnenweg 138. Bij gelegenheid van zijn 40-jarig jubileum als boekhandelaar stelde Hans van der Prijt een joyeus geschreven boekje samen:" 'Een boekhandelaar moet een beetje gek zijn'. Clemens Hoevenaars - veertig jaar boekentrouw". Met een bijdrage over Malta van Cees jaat Peperdi r k wordOo . t vanuit Heemsted restauratie ed antiekn eva e boeken in de Nationale Bibliotheek te Valetta financieel ondersteund.

Van dr.Pieter J.J.van Thiel uit Bennebroek, voormalig directeur van de schilderijencollectie in het Rijksmuseum, verscheen kortgeleden zijn magnum opus: *Cornelis Cornelis Haarlemn zva Monoa ; - grap Catalogud han e Raisonné' prachtin Ee . g uitgegeven boek- werk van 600 pagina's tekst en 400 illustraties door Davaco Publis- hers in Doornspijk. Cornelis Cornelisz. (1562-1638) heeft zijn hele leven in Haarlem gewoond en behoorde mét Hendrik Goltzius én - theoreticus van de zgn. Haarlemse Schildersacademie - Karel van Mander tot de toonaangevende kunstenaars van zijn tijd. Alledrie tekende e naaz n r naaktmode n zije e bekenlz n d gewordee d s al n Haarlemse maniëristen. De grote Haarlemse schildersgeneratie uit de Gouden Eeuw heeft veen Corneliaa l s Cornelisz., bijgenaamd 'van Haarlem' dankene t , . Zijn oeuvre omvat meer dan 300 schilderijen: portretten (o.a. van Coornhert), maar vooral historie- en genreschilderingen met bijbelse of mythologische onderwerpen.

Van de Noordhollandse jeugdboekenschrijver Sjoerd Kuyper zag in 199 t boehe 8 k 'Alleen mijn verhale meek i t lichtm he ' nna . {Amster- dam, uitgeverij Leopold). Deze bundel bevat zeven losse verhalen waaronder 'De bende van het Armpje', dat zich meer dan tweehon- derd jaar geleden afspeel t landgoehe p o t d Eikenrood Heemn ei - stede spannenn Ee . d griezelverhaal waari auteue nd r veel aandacht besteede compositied n aa tt verhaalHe . , destijds geschrevep o n

222 verzoe Stichtine d n t kNoordhollandva gHe s Landschap, heeft eerder in 199 t gelijknamig 5nummen he i n va 3 r e tijdschrift gestaan.

Van de heer W.A.de Clercq uit Santpoort komt deze maand bij uitgeverij 'De Bataafse Leeuw' een biografie uit betreffende zijn bet- overgrootvader Réveil-schrijvee d , r Wille e Clercmd q (1795-1844), wiens dagboe p 9-jarigo k- e leeftijd aangevange - zo'n n 30.000 bladzijden omvat. De levensbeschrijving omvat ook informatie betref- fende Heemstede, omda e ClercD t q voora zijn i l n jeugd tijdene d s zomermaanden veelvuldig op 'Kennemeroord' aan de Herenweg lo- geerd Herma m zijj ebi noo n Rahuze tantn ne e Sar Clercqe ad .

Bij gelegenhei e tentoonstellind n va d g n 'WerkeElburgJa n va n' (1919-1992; dichter-schilder novembe1 2 t me n re t 199)to 9ziee t n i Galeri Bleeker'e 'D e , Blekersvaartwe , verschee18 g n bibliofielnee e oplage in een genummerde oplage van 150 exemplaren. Het gedicht 'Slotverklaring' is geïllustreerd met een tekening van Willem Snitker. Uie nalatenschad t mevroun pva w T.A.Oosterhoorn, Raadhuisstraat 4, ontving de vereniging via mevrouw Tineke Scheffer een buitenge- woon fraaie ingelijste prent van de Nederlands Hervormde Kerk in Heemstede uit 1925. Deze ets, nummer 62, is vervaardigd door de bekende Haarlemse kunstenaar Jan Poortenaar. Op de afbeelding zijn - zoals ook op oude foto's te zien - de muren van de kerk tot het dak begroeid met klimop. Het VOHB-archief is verder verrijkt met een groot aanta lVoorwegschoo e foto'd n sva l dankzi schenkinn ee j n gva mevrouw H.Thürkow. Alsmedn originelee n eva e oorkonde dooe d r gemeente Heemstede in 1952 uitgereikt aan de de heer W.H.Dekker, onderwijze Bronstee-ULOe d n aa r t getuigschrifDi . getekens i t d door Jan Wiegman en bevat afbeeldingen van het raadhuis, (oude) politie- bureau, gebou n Openbarwva e Werket gasbedrijhe n e n f plue d s watertoren. Hans Krol

223 Huis te Bijweg van Hofstede tot Villawijk e eeuwenoudD n Haarleva g mwe e naa t zuidehe r n heefn rijkee te historie. Het is vanouds de rechtstreekse verbinding met Leiden en Haagn verdeDe t . Elkme r e gemeente waarlang waardoof so g we e d r loopt heeft aan deze weg een eigen naam gegeven. In Haarlem is dat Wagenweg, in Heemstede Herenweg en in Bennebroek Rijksstraat- weg, ïn Hillegom heeft men de weg onder andere Haarlemmerstraat en, ten zuiden van het dorp, Leidsestraat genoemd. In Lisse zien we het bordje Heereweg. Zo kunnen we door gaan. Steeds een andere naam of anders geschreven 1). Naar mijn gevoel zou de meest juiste naam langs de gehele route Herenweg zijn. Waarom'? Omdat we langs deze weg in het verleden (en ook nu nog wel) zoveel herenhuizen en buitenplaatse ne naa d l eenszagen t mwe e hore da ,k W . oo n Herenweg kom Heirwen tva g (oude legerwegnaae di mt da verban f )o d ondeg Heree t gezad we n he rn e d nva gva t t feit he houdda ,t me t Rijnlang d no stondu wee e n t juis Vas? k Wi .wa t is t oo t r staate t da , buitenplaatse oudn ne e herenhuize omgevine nd langn i n dezn se gva e weg zijn. Enkele daarvan hebben een eeuwenlange historie, doorston- den stormen en oorlogen. Voorbeelden in Heemstede zijn: De Harte- kamp, Hui Manpade st , ïpenrode, Berkenrode e.a.

Huis te Bijweg t hiernInhe a volgende gaa t ove buitenplaatn he t ee r Bennebroekn si , die zeventig jaar geleden is afgebroken, te weten Huis te Bijweg aan de Rijksstraatweg. Deze verdwenen buitenplaats grensde aan De Harte- kamp. Op het grondgebied van deze plaats is nu een villawijk, die Bijweg of Krakeling genoemd wordt De naam van het huis is duidelijk, het lag aan de weg, de Herenweg, die later op dat punt Rijksstraatweg genoem eeuwel A . dis n terug werd deze plaats aangedui Hofsteds dal e Huy Bijweghe st t stichtingsjaaHe . nies i r t exact bekend. Waarschijnlijk is dat tegen het eind van de 16e eeuw geweest. Ruim vier eeuwen geleden dus. De aanduiding Hofstede werd vroeger veel gebruikt. Het ging toen ook meer om een boerderij of een blekerij dan om een riante buitenplaats e tijd de loo d n e zij hofsteden pva di I n . n verfraain e d uitgebouwd tot echte buitenplaatsen.

224 Ontwikkelingen 16e en 17e eeuw Het "Huys te Bijwegh, gelegen aan de groote Heereweg" (zo werd het huis indertijd aangeduid voos wa )r 1653 eigendo Pieten mva r Jansz. Dommer te Heemstede. Op 4 februari van dat jaar werd Matthias Eyer te Amsterdam voor f 4.200 "boven zekere belastingen" eigenaar. In de door Schout en Schepenen opgemaakte transportacte lezen we ove hofstede d r e onder ander t volgendeehe : "Hofsted t huysinme e - gen, genaam t Huy' t e Bijwegt s t omtrenme h t vijftaf margen boom- gaer weylann e t t alleme d plantagie daerop staande" t ginp He .o g dezelfde datum mede in eigendom van Matthias Eyer over: "Vele meubele goederen, paarden, wagens e.d." door Schou Schepenen te n getaxeer t huihe s t f 1.200behorend to p t do He . e grondgebied werd

ten zuid-westen belend door Willem Schaap van Croesbeek. Ten noord-oosten doo "boomgaere rd d e endd n e va timmeragie f er t he n va heeHeemsteden va r , Swanenburgh genaamt" doon e , e erfgenad r - men van Thorenvliet (later De Hartekamp genoemd). Hoe lang Pieter Jansz. Dommer voor 1553 al eigenaar was is niet geheel duidelijk. Uit de zogenaamde Morgenboeken van Heemstede blijkt volgens J.W. Groesbeen 159i t e Piete6da en , k2) r Woutersz eigenaar was. In 1633 blijkt dat nog steeds het geval te zijn. In de daarop volgende jaren moet de eigendom dus zijn overgegaan op Pieter Jansz. Dommer.

225 Na het overlijden van Matthias Eyer transporteert notaris Jacob de Vlieger te Amsterdam op 8 juni 1678 uit de boedel van Eyer "de schone welbeplante Hofstede etc. genaamt 't Huys te Bijweg" aan Mej. Gabrielle Bert, weduwe van Jean de Quesne, koopman te Am- sterdam, gewoond hebben Keizersgrache d p do t "naas vergulden de t n Nijptangh". Het Huis te Bijweg was enkele jaren tevoren geheel afgebroke n weee n r nieuw opgebouwd. Gabrielle Bert breidde haar bezit in Bennebroek in latere jaren uit door de aankoop van het aangrenzende Swanenburgh (zie hiervoor) en verfraaide het Huis te Bijweg aanzienlijk. De hofstede was daardoor een mooie buitenplaats geworden waar het 's zomers heerlijk toeven was. ïn 1697 -Gabriell Quesneu ed , geboren blijkbaa n Bertda s i , r overle- den- verkoopt haar zoo erfgenaan ne m Philip Quesnu sd verfraaie ed - de hofstede voor f 11.000 aan Pieter de Witt, groothandelaar in Italiaanse en Levantsche zijde, bewindhebber van de Oost-Indische Compagnie (VOC) en Kapitein der Burgerij. Ook Pieter de Witt woond Keizersgrache d p eo Amsterdame t t t Hui He Bijwe.e st s gwa buitenplaatn ee voom he r t zijs waanme j gezihi r zomers n' s woonde. Pieter de Witt was met zijn aankoop blijkbaar erg gelukkig, want hij gaf VOC-schipn 169 n ee i vaar e 2 tont d 9n 30 da i t, fluikwamn n ee va ,t , de naam van zijn buitenplaats, Huis te Bijweg dus 3).

Achttiende eeuw Na het overlijden van Pieter de Witt op l januari 1712, werd zijn zoon Mr. Joan de Witt, ook VOC-bewindhebber, eigenaar van de buiten- plaats. Dit duurde tot 2 oktober 1739. De eigendom ging toen voor f 12.30 . Wille0 Mr ove mp o r Buy Jongee sd , commies-generaan va l de Admiraliteit te Amsterdam, Kapitein der Burgerij. De nieuwe eige- naar was dus geen VOC- koopman. Willem Buys was wel een zeer vermogend man. In de belastingadministratie van 1742 stond aange- tekendvijj fhi dienstbodent da , buitenplaatsn ee , , Hui Bijwee st g dus, en onder andere een koets met vier paarden had. Mr. Willem Buy Jonge d s e overleed kinderloo oktobe4 p so r 1760. Zijn erfgenamen dede buitenplaate nd januar8 p o s i 1762 oven aa r Pieter Martens de Jonge 3), heer van Schoten. Het grondgebied rond het Huis was in de jaren daarvoor weer belangrijk vergroot. Van Emmerentia Constantia, gravi Moensn va n , wer n studee k lan- dge kocht ten zuid-westen van het Huis te Bijweg. Ook was aangekocht een stuk weilan Bennebroekerpoldere d n di , groo morge3 t0 40 n ne

226 roeden. In de aankoopacte betreffende de buitenplaats lezen we onder andere Hofstede "d : t Huy' e Bijwege st t tuinmanswoninghme , speel- huis, glazen voo perzikkassee rd verguln ee n ne d beeld staandt he n ei droge kommetjie (vijver) etc" waarde gehele .D d n eva buitenplaats was door de vermelde aankopen belangrijk gestegen. Pieter Martens Jonge d e betaald 19.50f r ee 0 voor. De opvolgende eigenaar was niet meer iemand uit Amsterdam maar uit Haarlem e wetet ,. HermaMr n n Gerlings, regerend Schepen ne Raad van de stad Haarlem. Hij kocht Huis te Bijweg op 15 december erfgenamee 177d n 5va Pieten nva r Marten Jonge sd e voo 25.000rf . Herman Gerlings overleed in 1808. De buitenplaats werd in verband daarme novembe5 1 t jaap eo da r n gestelrva naap d o zij n mnva vrouw Sophia Magdalena Crommeli n haae n r tien kinderen e dood n rI . Schout en Schepenen van Bennebroek hiervoor opgestelde acte werd voor het eerst gesproken over de hofstede 's Gravenmade. Een deel va t landezn nhe d va e aangrenzende hofstede behoorde toen blijkbaar tot het Huis te Bijweg.

Burgemeester W.H. Gerlings erfgenamee D Herman nva n Gerlings bleven eigenaa buitene d n rva - plaat t 1812 sto jongste D . e zoon, Willem Hendrik Gerlingsn i s wa , 1840 benoemd tot Schout (burgemeester) van Bennebroek. Later wer tevenj dhi s Schou Heemsteden va t zija N n. huwelij 181n t ki me 1 Maria Magdalena Bouwens verhuisd Huin va Bijwee st j ehi g naae rd toen aangekochte hofstede Middendorp bij de Rohellerbrug in Benne- broek 4). Mevrouw S.M. Gerlings-Crommelin overleed te Bennebroek i nt zelfd 1812da n eI .jaa werg rno d Hui openbarn Bijwee st ee a gvi e veiling verkocht aan Mr. Johan Valckenaer. Deze nieuwe eigenaar bleef daar wone t zijnto n doo 1821n di .

Mr. Johan Valckenaer, - bijgenaamd de dikke Jacobijn Over Johan Valckenaer, vurig patriot voor en tijdens de Franse tijd, geleerde en staatsman, zijn veel artikelen en boeken geschreven 5). In dit artikel zullen wij over zijn turbulente leven niet te zeer uitwijden. Na zijn reizen naar en zijn (ten dele om politieke redenen gedwongen) verblijt buitenlanhe n i f d (Frankrij t bijzonderhe n ki ) kwa 180n i j m1hi teru Nederlandn gi . Aanvankelijk buitenplaate woondd p o j ehi s Dij- kenbur j Noordwijk t bi gdaarnaas he k Oo . t gelegen Leeuwenhorst verkreeg hij in eigendom. Later kocht hij Meer en Bosch in Heemste- de. In 1805 ging hij daar wonen. Nog altijd bleef hij actief bezig, niet

227 zozeer in de politiek, daarvoor was hij een te omstreden figuur gewor- den, maar meelandboue d n boomkwekeriji e r d n we hereboers Al . , zoal j zichzelshi l noemdewe f , wer j hoofdingelandhi Rijnlandn dva . Financiële aangelegenheden maakte t voonodim nhe rhe g regelmatig in Amsterdam te zijn. Daarom kocht hij een huis aan de Keizersgracht, bij de Leliegracht no 335. Meer en Bosch was toen vooral zijn zomerverblijf. Begin 1812 buitenplaate verbleed p o j hi f s Aelbrechts- ber Bloemendaale gt (vanuij 184n hi I . d 0tha Parijs) zijn buitenplaatn si Heemstede al weer verkocht. Rusteloos als hij was gaf hij zijn neef Lodewijk Casper Luzac, die veel van zijn financiële zaken behartigde, opdrach e kijket t ui tn naa n plaatee r kunnesu waazo j hi rn vinden: "zand, duin, gezonde lucht en grond, gelegenheid om er te muilen, te poten en te planten". Het huis mocht niet te ver van Amsterdam zijn omdat hij dacht: "daarheen nog menigvuldige uitstapjes te zullen maken". De gezochte plek werd toen Huis te Bijweg in Bennebroek. veilingstukkee Ind transportacte d n ne oktoben eva r 1812 lezee nw vele bijzonderheden over het comfortabele landgoed. Het werd aange- goen ee dui ds dgebouwal d huit uitgestrektsme e landerije tuinenn ne . Er waren stallen en opslagplaatsen voor graan, hooi en stro. Bij het koetshui n koetsiershuiee s waterpompn swa ee n e sn i s tuie D .nwa Engelse landschapsstijl aangelegd. Er waren vijvers en wandelprome- nades en kassen voor het kweken van vruchten en andere gewassen. enkelk Oo e tuinkoepels Herenwege d , kane n zowed va tn t aa lme , mooie uitzichten naar beide zijden langs de weg, als aan de Leidse- vaart. Laatstbedoelde koepel zou een uitsteek over het water gehad hebben. Helaas ontbreken hiervan foto's of tekeningen.

Croesbeek Valckenaer kocht ook nog acht hectare duingrond in Vogelenzang, dat Croesbeek werd genoemd. Deze grond grensde aan het gebied van het Hui e Bijwet s t daame gr tusse e Leidsnd eduingrone vaartdi p O . d naag t stonwe he r huin e d ee hoee s d n (boerderij?kp va o l we n e ) landgoed Hui Vogelenzange st aankopee inbegreped k j oo Bi . s nwa n "Het overzetje", dat wil zeggen het veerhuis aan de Leidsevaart aan Zwarteweg e t eindd he n eva , waa trekschuie rd aanlegplaatn ee t s had. Dit veerhui t Bennebroekehe l s we wer k doo r huisje genoeme D . d6) naam Croesbeek kwamen we eerder tegen, te weten bij de beschrij- ving van de belending van het Huis te Bijweg in 1653. Willem Schaap was toen de eigenaar van Croesbeek. Vandaar dat Valckenaer dit bezit over de vaart veelal aanduidde met Schapenbosch 7). Valkenaer

228 Detail uit "Nieuwe kaart van Haarlems Schone Omstreken"van F. J, Nautz (1836) waarop o.a.Bennebroekerhet Zanderijhuisjede eilanden met in vijver.de

gebruikte de betreffende duingrond vooral voor zandafgraving (afzan- ding). Hij verbouwde op de afgegraven grond ook wel aardappelen en groenten t voorahe j zi ,l voor eigen gebrui verden ke vriendenm o r , vooral de dichter Willem Bilderdijk, die altijd erg kort bij kas was, daarmee van dienst te zijn. In 1818 liet hij op de afgezande grond bij een gegraven vijver een tuinkoepel bouwen. Willem Bilderdijk plaatste op de bovenrand van die koepel het volgende opschrift: Aan 't bolwerk dat de zee zichzeh' ten teugel wrocht, Op d'opgedekten grond, bewoond door onze vaderen, Geniet zoet't rust, der ik door rusthosheid gekocht Met kalme vrede in 't hart, en Neerlandsch bloed in de aderen Wien ooitnieuwdit geboomt zijn lieflijk lommer biedt, Vergeet in later tijd den noesten plantheer niet. Op een elders afgedrukt detail van de Nieuwe kaart van Haarlems schone Omstreke J Naut . F n z nva (1836 ) zieondee nw r andert ehe Bennebroeker huisj (oven e Leidse rd e vaart zanderie )d j waaron pee eiland, waar omhee zandscheepjee nd s voeren. Valckenaer spande 229 zich erg in voor de afzanding en het bewerken van de grond. Op 12 december 1817 ontving hij van Bilderdijk een felicitatie met het gereed komen van "de rondgang van Uw eiland" 8). De tuinkoepel t eilanwahe p d so eilant gebouwdda komep e dt o m nO .n moesee n tva bootje gebruik worden gemaakt. Op een tekening uit 1820 zien we een soort aanlegstijger. Er zijn ook tekeningen voor een brug naar het eiland bewaard gebleven. Tot de bouw daarvan is het echter nooit gekomen.

Literaire kring jarent e huid t ValckenaeHe Bijwee n st i da , s gwa r daar woonden ee , plaats van bijeenkomsten van een kleine literaire kring. Tot die kring behoorden, behalve Valckenaer zelf, in het bijzonder de vroegere Franeker professo Kootenn va . geleerde Th d r, e S.L. Wiselius, A.R, Falck hiervooe d , k professooo l a rn da . Wassenberg E rn e u n o z n he genoemde dichter Willem Bilderdijk. Men reisde dan per postkoets of trekschuit naar Bennebroek. Bilderdijk heken reizen ee e aa l di n, had, werd soms vanuit Leiden opgehaal koete d Valckenaern t sva dme .

DeHerenweg in zuidelijke richting met grenspaal Heemstede-Bennebroek en de in 1928 afgebroken koepel van De Hartekamp.

230 e omgevinId n zijn ngva buitenplaat s Valckenaei s r nooit populair geworden j wer e Hi dikk.d e t JacobijHuihe e Bijwet sn - va n ge g noemd goedn t zijee nl Me .epersonee we band j hi ,e d d maa ha lt rme bewoners van Bennebroek en Heemstede had hij practisch geen contact. Men vreesde hem. Na zijn dood vertelden kinderen, dat het in t Hui buurhe e Bijwee d st n va t g spookte haddej Zi . n zwartnee n ema medoodskisn ee t zijp o tn hoofd zien ronddwalen t e moesd l Da . we t geest van Valckenaer geweest zijn, veronderstelden ze. Valckenaer overlee Bennebroen di januar5 2 p ko i kors 1821wa t j Hi . daarvoo jaa2 6 r r geworden zijp O .n eigen verzoek wer dooj dhi r zijn "bediende f werkvolko n " vanui t Huihe t e Bijwet s g zonder enige plechtighei t kerkho Hervormdhe e d p j do bi f e ker Bennebroen kva n ki t zijgran nhe va f goede vriend The Kooten ova n begraven. Professor van Kooten was daar acht jaar eerder vanuit het Huis te Bijweg te ruste gelegd. Valckenaer had in 1813 op het graf van Van Kooten een zerk laten plaatsen met het volgende Latijnse grafschrift 'Koteriu posuic mhi t Valknari. cura. sodalem Quo nemo musis. gratior. Oansoniis. ips. Kal. Febt. MDCCCXIII'. grafschrift di n Aa t moch Valckenaen va t zija rn n eigen begrafenis niets worden toegevoegd of gewijzigd. :ln 1945 is de zerk bij een grote ruimin t kerkhohe p go f verloren gegaan . KalfS . f schree 190n i f 3n i n artikeee l over Valckenaer t grafschrif he e zer d n e kt da ,t toen, negentig jaar nadat Van Kooten daar begraven werd, nog goed herkenbaar waren 9). Valckenae 1812n i s t Huiwa r, toehe e Bijwej st nhi g kocht, vooe d r tweede keer getrouwd. Zijn tweede vrouw heette Marie-Francoise Gervaiss achttiewa j Zi .n jaar jonge n haada r r man bleej .a Zi zij n fn overlijden op het Huis wonen. Op 24 maart 1845 deden de heel- en vroedmeester J.C. van der Laan en de schoolmeester H. J. Wolbers op het gemeentehuis van Bennebroek aangifte van haar overlijden "in het Huis aan de straatweg" Zij werd 68 jaar. e periodd n i t e he 182 t alle et t me Hui184Ho 1 to he n e sp 5o bezittinge Valckenaen nva r ron t Huidhe gegaas si (nogs ni ) niet geheel duidelijk. Of mevrouw Valckenaer al die jaren dezelfde royale manier van gewenj levenzi e di ,d was, heeft kunnen voortzette twijfelachs ni - tig. In de laatste jaren van zijn leven zijn er voor Vaickenaer financiële problemen ontstaan. Zijn vermogen zou daardoor "zeer aanzienlijk zijn verminder n ingekrompen"e d . Twee maanden voor zijn dood

231 paste hij door middel van een codicil zijn in 1816 opgemaakte testa- ment daarbij aan. In zijn testament had hij zijn erfgenamen ten sterkste aangeraden "alle mijn onroerende goedere spoedigstn nte a mijen n overlijden.... verkopen"e t . verbann I . t dezdme e raa ondes di r andere de zanderij in Vogelenzang vermoedelijk spoedig na zijn overlijden in andere handen over gegaan 10)tuinkoepee D . vijvee d j daarns i bi rl a afgebroken. De situatie over de Leidse vaart is mede door de bouw van de spoorbaan Haarlem - Leiden rond 1840 belangrijk gewijzigd. Er zijn aanwijzingen, dat het Huis te Bijweg en de tuinen rondom na!821 niet meer zo goed zijn onderhouden. In de tijd, dat Valckenaer nog leefde ware r behalvne t huispersoneeehe koetsien ee n e l r drie tuinlie- vastn i m e jagen diensthe j ee bi rn e . n Onbekendezn de va ee wi s di bedienden in de latere jaren aldaar werkzaam gebleven zijn. In een vervolg op dit artikel wil ik vertellen hoe het na 1846 met het Hui Bijwee st zijn ge n bewoner gegaans si volgegane e d n .W n gva nda zakebewonine huidigd e d n ne n i t eg to tijd . M. Verkaik

Noten.- 1) Zie Arthur van Leeuwen in "Langs de Herenweg" in Elsviers Weekblad van 11-11-1995. 2) Hij schrijft dit in zijn boek "Bennebroek, beeld van een dorpsgemeen- schap 982)l "( . 3) Ongeveer zestig jaar late veen r ee werl n grotedaa r VOC-schip (1100 ton) de naam Huis te Bijweg gegeven. Eigenaar van de buitenplaats was toen geworden Pieter Marten e Jonged s , heeSchotenn va r t eerdeHe . o z r genoemde schi geruims pwa e tijd tevore l buitena vaare nd t gebracht. 4) Zie hiervoor ook "De tijden veranderen" (1997) van Annabelle Meddens - van Borselen. 5) Belangrijk is de uitgebreide publicatie (in twee delen): "Het leven van Mr. Johan Valckenaer (1759- 1821)" dooJ.A. .Mr r Sillem (1883). familie D 6)e Barnaar Huin va tVogelenzane st g heef plaate 183n i tdi p 4so een vaste oeververbinding laten maken. De onderhoudskosten aan deze brug werden terug verdiend door tolheffing: een cent per passant. Daarom kreeg deze brug later de naam Centenbrug. 7) In een rapport betreffende de inspectie in 1762 van grenspalen wordt behalve over de naam Croesbeek ook al over Schapenbosch geschreven.

232 8) Aldus Marca Bultin haan i k r doctoraal-scriptie 'Willem Bilderdij n zije k n weldoener" (1988). Zij schrijft daarin in het bijzonder over de vriendschap tussen Bilderdijk en Valckenaer. Aan deze scriptie heb ik voor dit artikel belangrijke informatie kunnen ontlenen. J.W. Ir . Bosma9.Ph ) Overveee nt n maakte kort voo ruimine d r schetn gee s va grafzerke nd daarovee Zi (novembe4 . Belonj J 5 . o n rDr n ei r 1987n )va het VOHB-kwartaalblad. 10) De zanderij is blijkens stukken betreffende de veiling in 1874 van de Heeren-hofstede Woestduin toch wel bij Huis te Bijweg blijven behoren. A.J.A. baro Ittersun nva m staat daarop namelijk aangegeve e eiged s -nal naar.

Haarlemmer Heemstedern se s voo grote rd e raad van Mechelen 1458-1578

In de Nederlanden (lage landen) was gedurende de late middeleeuwen de Grote Raad van Mechelen het hoogste rechtscollege. De bewaard gebleven dossiers bevinde t nAlgemee ziche n hi n Rijksarchief Brussel e period(1)D . e circa 1470-157 t bijn8me a 10.000 uitsprakes i n intussen geanalyseer gepubliceern de s deleze n di 'Chronologische Lijsten'. goen ee Vereniginde s He d iden wa t eva g Haerle processtukkee md n die betrekking hebbe p Haarle no n overzichtelij regie d ee n n moi e k boekje samen te vatten. Helaas zijn in het personenregister nogal wat foutjes geslopen. Zo wordt bijvoorbeeld Cornelia van Driemberge (=Driebergen), ambachtsvrou Heemsteden wva onrechtn te , echts eal - genot Roelann eva Heemstedn dva e opgevoer plaatn di nieuwn sva e eigenares van de Heerlijkheid. Voor wat Heemstede en de ambachtsheren van deze heerlijkheid betreft zijvoornaamste nd e processe gevoern me e nddi heeft: langdurin 1ee ) g conflict tussen 151 154n 5t Haarlee 5me m ovet he r tappe bien gedistilleern nva e r d e bann(2)d Heemstedn n .I eva n e t name Houd me n i et werd belastingvrij bier, wij n sterke n e drank verkocht, hetgeen veel schade berokkende aan de Haarlemse taveer- ne-houders 151n .I 8 werd tusse stae nd d Haarle ambachtsheee d mn e r overeengekomen dat een halve mijl buiten de vrijdom van Haarlem {het zogeheten '50O-roeden-octrooi' ofwe e 'ordebuitennee d d l p ro - ring') geen brouwerijen mochten worden opgericht, met uitzondering vat Slo daann he e t r enkel voor gebruiambachtsheee d n kva zijn e r n

233 familie. Voorts kondigde keizer Karel V een tapverbod uit tot het huis 'int Mannepat' (alwaa wordeg ma r n getapt, maa stae rd d accijns heft) Bernardietenkloostert he j bi k he t en he roede 0 10 t n154n me I . g 5no uitgebrei t Camphehe t Camplaane dto d f ko . Als compensatie betaald vroedschae ed p jaarlijk erfrentn 0 ee 5 s n eva pon jaarlijkn de goude0 1 s n karolusgulden vorste d t tapver n Da . saa - bo overigens di s door Heemsteedse herbergiers regelmatig overschre- den, waarbi overtredere d j s werden beboe karolus0 pon3 1 t f do me t - gulden r overtredingspe innee t , n doo baljue rd Kennemerland n wva . Biprocesstukkee d j Grote d n enva Raa d bevindt zicplattegrondn hee - kaar 153t getekens ui ti e 9di d door Symon Meeuwsz Edamt e ui d . t Ui . dossiers blijkt dat de besluiten voor de burgers werden afgekondigd in rooms-katholieke d e kerHeemstedn kva e (3). Zowel in het Stadsarchief Haarlem als in het Heerlijkheids-archief van Heemstede bevinden zich authentieke afschriften van de gesloten akkoorden. n geschi2Ee ) l tussen mr.Geryr Laet de t Leidehe ui nn t va tme n Bernardietenklooster ove pache d rt ambachgron n he va t n di t Voor- hout. Hieruit blijkt onder meer dat rond 1520 de kloosterbevolking tengevolge van pest aanzienlijk is gedecimeerd. De abdij werd ver- plicht de aangebrachte verbeteringen op het 'bouwland' te vergoeden. conflicn 3Ee ) t omstreeks 1552 tussen ambachtsheer heer Roeland van Heemstede die zich in de schulden stak en in tal van onverkwikke- lijke zaken verwikkeld raakte waarbij met name erfeniskwesties een rol speelden. Omdat heer Roelan gebrekn di e bleef gemaakte schulde 2.03d na 1 pon voldoee dt Hollann jul1 va 3 n i f p besloo154do Ho t t 7to he t executoriale verkoop van de heerlijkheid Heemstede en is het beroep daartegen door Roelan Heemstedn dva e {die naa t familiegoehe r n i d Liesveld was uitgeweken) door de Grote Raad ongegrond verklaard. t kasteehe Heemstedt n Voordieui va l e d j besliss hi nwa t e weggeda t - voerde zaken moest restitueren. Eind 1554, toen Roeland in Brussel gevangen zat doos ,i Grote rd e Raad beslote t openbarnto e verkoop n Hollane heerlijkheidd va f d n dezdha va Ho e t feitelijHe . l vooa k r 18.000 gulden aangekocht, vervolgens door beleend aan Cornelia van Driebergen, weduwe van ridder Gerrit van Lockhorst. Zich zolang mogelijk vastklampen t familiebezihe n daa t staakt moegestredej ehi n zijn verze deen e t d Roelan Heemstedn augustu6 dva 1 p o s s epa 155 7 afstand van al zijn rechten. Daarmee kwam definitief een eind aan de

234 Heemsteedse goedere t roemrijkhe n nva e adellijk geslach Heemn va t - stede, sinds 148 vrouwelijkn i 6 e lijn voortgezet. Ooit aangevangen met Reinier van Holy alias Reinier van Heemstede ten tijde van graaf Flori , omstreekV s s 1285 Roelann Va . Heemstedn dva e wordg no t gemel t zijdda n echtgenote Johanna Schoof t Mecheleui s n scheidde als gevolg van zijn schulden en dat hij in grote armoede en kinderloos verder leefde, onderhouden door zijn moeder. 4eeun ) Meeee wn jaree eerderda d n ni s 1476-147ri soortgelijn 9ee k proces gevoerd. Heemsteden Daarbiva n jJa wern ,aa d toenmalig baljuw van Kennemerlarïd, bevolen aan het beslag in Heemstede onttrokken goederen naar Den Haag te brengen, waarop de crediteu- ren behalve hun vordering ook de gemaakte onkosten zouden kunnen verhalen. Omda gebrekn i j hi t estu n bleeee ks i flan d onder Heemstede zijg nno eigendot da executoriaas mwa l 'bij brandende kaars' verkocht mr.Dirn aa k Potter Hollann va f ,burge n dsecretarie Ho t n he rva n sva Haarlem. De Grote Raad veroordeelde hem bovendien tot het betalen boetevan nee . Ten slotte kan vermeld worden dat de Grote Raad in 1552 een onderzoek instelde naar aanleiding van klachten dat de walkanten van sloten aan de rand van de "wildernisse" in Heemstede en meer zuidelijk gelegen ambachten - ondanks een plakaat ofwel verbod uit 155 steio z 1- l waren gemaak t konijneda t n daarin viele verdronn ne - ken. Deze 'konijnenzaak' beva twintigtan ee t l processtukken. De publicatie, verzorgd door dr.J.Th.de Smidt en drs.Tony ündijer, verscheen in de Haerlem-reeks als nummer 14 en kost ƒ 25,-. ISBN 90-805044-1-6.

Noten (1) Nada n vonni ee s tuitgesproke wa s n doon plaatselijee r k gerechn va t schepenen, bijvoorbeel beroen i f Haarlemn n di Ho pme t gaan he j ko ,nbi van Holland. De Grote Raad fungeerde als hof van appèl voor oordelen van gewestelijke hoven; Holland, Vlaanderen, Henegouwen t vonnietcHe . s van bindend voor beide partijen. Verder procedere nies du t s mogelijknwa . Nicolaes Everaerts, president van het Hof van Holland (1509-1528) was tevens enkele jaren praeseGrote d n es va Raad. Een dochter van Jan (Ie Fèvre) van Heemstede, Cornelia, was omstreeks 1540 gehuw t mr.Floren4 raadshere1 dme e d Gribovaln n va sva n n éé , (negen lekegeestelijken5 n ne Grote d e n i t d )ebegi he n Raad t nva Me . Tachtigjarige oorlog verdween de Raad voor de Noordelijke Nederlanden. Heemsteedss Al (2) e taveernehouder zice sdi h tege Haarlemse nd e magistraat verdedigden worden genoemd Claes Dammasz, Dirck Cfaesz Smalinck,

235 Lauris Florisz, Pieter Claeszoon, Arent Wielemaker, Katrijn van Yperen, Dierck Janszoon Voech, Jan Floriszoon, Jacop Hugez, Geryt van Grieken n GiliszJa n e . a circaN (3) 1600 n ginkwistime g t tappeghe voor t n Heemstedei nme t , zonder accijnsen af te dragen, zodat de overeenkomst van 1545 krachte- loos was geworden. Althans ten dele, want de Heer van Heemstede bleef toch zijn jaargeld van Haarlem ontvangen. Op 18 december 1625 is een keur uitgevaardigd die het tappen van bier etc. onder kerktijd verbood op straffe van 6 stuivers voor de eerste maal en 12 stuivers voor iedere volgende keer. Hans Krol

Vermiste militairen uit Bennebroek en Heemsted Franse d n ei e tijd

Door Annabelle Meddens-van Borselen

Inleiding

Conscriptie In 1811 werden jonge mannen uit Heemstede en Bennebroek inge- lijfd bij het Franse leger. t jaaInda r voerde Franse nd e bezetter Hollann si conscriptie dd e d : ein verplichte inschrijving en loting voor de militaire dienst. Het gemeen- tebestuur steld ejongn lijsteva ep o nmannen 179n i e 1di , geboren waren. Voo e lotind r g kwamen jongen aanmerkingn si 181n i e 1di , twintig jaar waren. De loting werd met terugwerkende kracht inge- voerd jongk oo : e manne 1808n i e ndi , 180 181n 9e 0 twintig waren geworden moesten zich melden en inschrijven voor de militaire dienst- plicht lotelingee D . n konden gebruik make plaatsvervangersn nva k oo , wel remplacanten genoemd. Lotelingen konden tijdelijk vrijstelling krijgen voo e dienstplichtd r n broeee dienstn s i r al , , gesneuvelf do gewon dienstplichtige d s dal was k .Oo enige ed f oudsteo e zoos nwa van weduwee n e hoefd j nie diensthi n ei t k conscritsOo . vóóe di , r februari 1811 gehuwd waren, werden vrijgestel militairn dva e dienst. In Noord-Holland ontstonden tijden invoerine d s conscriptie d n gva e in verschillende gemeenten ongeregeldheden e gemeentd n I . e Wor- kwamer me aprin ni l 1813 circa vijftig mannen, sommigen gewapend t snaphaame n (geweer) lijstee d t ,dienstplichtige nme n opeiset he j nbi

236 huis van de burgemeester. Ze eisten ook de sleutel van het gemeente- hui haalden se n hier trommel verroestn e g swe e geweren burgee D . - meeste Assendelfn rva 0 mannet melddtroen 30 e d n ee t t pva nui e da Zaankant en Krommenie bij hem de lijsten met namen van jongeman- nen opeisten en deze aan hen had meegegeven. De invoering van de dienstplicht verlie Heemstedn pi e zonder problemen.

Weeskinderen In hetzelfde jaar bepaalden de Fransen dat jongens, die in armen- of weeshuizen werden opgevoed, ter beschikking van de staat werden gesteld burgemeestee D . Heemstedn va r e moest eveneen namee sd n leeftijden e n opgeve t armenhuin jongenhe nva n i e Heemsten sdi sva - de verbleven 9 Nederlands16 . e kinderen werde februarn i n i 1811 naar Versailles gezonde daam no r ingedeel wordee dt pupillee d j nbi n va keizerlijke nd e garde tweedn Ee . e8 kindere groe29 n pva n volgde oktobe0 2 jongen 6 derdrn 2 181n ee en va 1 e s vertrok eind augustus 1812. Uit Nederland verdwenen 1039 kinderen uit wees- en armen- huizet Franshe n ni e leger. Uit Heemstede vertrokke weesjongene nd s Arie Kalkhaven va n Ja n ne r naadeAa rr Versailles. Veldtocht naar Rusland In 1811 vormde Napoleon een groot leger (Grande Armee) bestaan- de uit 350.000 Fransen en 350.000 buitenlanders. Het leger verza- melde zich in Duitsland met de bedoeling Rusland te veroveren. Op 24 juni 1812 trok Napoleon het land binnen. In het Grande Armee waren 15.000 Nederlanders opgenomen r zijr E maae .n r enkele honderden teruggekeerd naageboortegrondn rhu . Veel soldaten kwa- men om van de honger en de kou (35 graden onder nul) of werden doo t Russischhe r e leger gevangen genomene d n vijfdn Ee .va e soldaten stierf op het slachtveld. In oktober 1812 keerde Napoleon terug naar Parijs vanweg staatsgreepn eee restantee D . zijn nva leger volgden in paniek.

Nverpletterende ad e nederlaa Ruslann gi d 1812 vormde Napoleon ni het voorjaar van 1813 een nieuw groot leger van 500.000 soldaten om tegen de Pruisen en de Russen ten strijde te trekken. De Franse generaal Davoust versloeg de Russen op l juni 1813 in Hamburg. Dit grote Franse lege e oorlogshandelinge t d eindr he n blee t eva to f n ni

237 181 Hamburgn i 4 velerlep O . i fronten vochte Fransee nd t nme hun internationale leger tegen hun tegenstanders. Op 6 april 1814 werd Napo- leo t aftredento n gedwongene D . Franse soldaten hadden inmid- dels eind november 1813 Ne- derland verlaten.

Vermisten uit Bennebroek en Heemstede aantan Ee l familie t Heemsteui s - Bennebroen e e d k verbleven eind 1814 in onzekerheid over het lot van hun zoon die opgeroepen t Franshe n i e s - legerde wa n I . cember 1814 berichtte burge- meester Gerling Heemsten va s - de dat vijf jonge mannen uit zijn gemeent g vermisno e t waren t HeemstedUi . e n FaaswareJa t , di n geboren in 1791, Jan Vulders, geboren in 1788, Gerrit van Deursen eveneens gebore 1788n Bennebroei t Ui . k vermist Augustinun eme s van Schoote Anthonin ne e Konings, beiden gebore 1793n ni .

Is er iets over deze jonge militaire dienstplichtigen en hun familie terug te vinden? Zijn ze nog naar hun geboorteplaats teruggekeerd?

Jan Faas n Faa s fuselieJa swa r t (jager146he n i sl) e regiment. Zijn familid ha e berichm voo he t laats he n rt va ontvanget t Goldberui n g (Duitsland) eind juli gedoops 1813wa j BerkenrodHi .n ti rooms-katholieke d n ei e kerk op 29 juli 1791. Zijn ouders waren Leendert Faas, ook wel Faas Leendertse Faas genoemd en Willemijntje Kessels. Zijn moeder over- leed in januari 1802. Dit echtpaar kreeg, voor zover bekend, zeven kinderen, waarvan er twee jong stierven. Zijn vader hertrouwde in 1803 met Jansje Wijsman. Uit dit huwelijk werden vier kinderen

238 A//abetische n /otinge/ijsua t n uoo e conscriptid r e (dienstplicht) lichting 1812 Heemstede (RANH)_

239 geboren, waarvan er twee op jonge leeftijd overleden. De familie Faas woond Glie d Heemstede n pi p eo , waar vader Faa kleerblekerin see j had. Jan Faas was daar voor zijn militaire diensttijd kleerblekers- knecht. In november 1808 overleed vader Faas. In 1813 werd Jan Faas ingeloot voor de militaire dienst. Waarom betaalde de familie geen remplacant voor Jan, zoda niej diensthi n ti hoeveu zo t gaane nt ? Was er onvoldoende geld, wilde men er geen geld voor uitgeven of wilde Jan zelf in militaire dienst? Uit archiefstukken van een paar jaar later blijkt dat er wel voldoende geld was om voor Jan een plaatsver- vange kopene t r maakto Z . e notaris Gerling Heemstedt sui 181n ei 9 een boedelinventaris op en in 1820 een boedelscheiding van de nalatenschap naar aanleidin t overlijden he vade e Ja n d n gn va rva nva Faas. Hierin wer gehele dd e boedenalatenschae d n lva Leendern pva t Faas beschreven en getaxeerd. In 1819 waren toen nog vijf kinderen van de familie Faas in leven. Dit waren Geertrui Faas, getrouwd met Leendert Bommer kleerbleken see Alkmaart rui , Leendert (geboren ni 1786) kleerbleker te Heemstede, getrouwd met Maria Visser, Willem {geboren 1795) eveneens kleerbleker, Maria (geboren in 1894) en de jongste Hendrik (geboren in 1809). t opstelleBi he boedelinventarije d n n ni va g no n Ja st hooptda n eme leven was. Men meldde dat voor de vermiste Jan Faas een curator was aangesteld s Hubertuwa t n Eijkn Di goed. va see , e bekende d n va e familie kleerblekee di , e Zandvaard n aa r t was verteldee Z .n Ja t nda Faa Franse d 181n si n i 3e conscripti getredes s nieg ewa wa no t n ne teruggekeerd, terwij n geeme ln berich d ontvangeha t n levenva f no taxatie e nagelatedoodd d t n Ui .eva n goederen familie bleed t kda e over goederen en financiën beschikte. De blekerij had een waarde van fl 4150,-. Hier berustte een hypotheek op van fl. 2000,-. Daarnaast beza e familid t e Faan grooee s t stuk e weilanGlid pn waaaa d r voorheen de hofstede Overmeer had gestaan. Dit had een waarde van fl. 800,- t e waardhuisraahe D . n eva d inclusief koeien, varkenn e s paarden werd gescha fl.3164,-p o t contann 181Aa n .i r 9te gelds wa ruim 1500 gulden aanwezig. Alle kinderen, inclusief de vermiste Jan Faas, hadde n568. erfdeen fl rech. ee - , n p va o tl Hoeveel kostte eigenlij plaatsvervangen kee r voo militaire d r e dienst? In 1814 betaald tussen e me fl e n.fld n 287.e 430- voo,- , r iemane ddi militaire dienstplicht voor iemand anders wilde vervullen. In 1841 overlee n broe Jann ee d va r, Leendert Faas j overleeHi . d kinderloos en bezat een blekerij en huis in Heemstede. In de aangifte

240 van de successiebelasting staat vermeld dat zijn broer Willem en zuster Geertru leven i g n no wareni . Willem Faa sinds swa s 1833 gehuwt dme Catharina Tromp zijn naa bleej t dooHi .to f Glie 187n d i n pi n 1aa Heemstede wonen. Jan Faas wordt niet in de akte vermeld. Hieruit kan geconcludeerd worden nooiJa t t nda mee teruggekeers i r d naar Heemstede. De stiefmoeder van Jan Faas overleed in haar woning aan de Binnenweg te Heemstede in 1859. Zij was toen al 86 jaar oud. Zij liet haar goedere haan aa ra dochtenn r Maria Faa getrouwe sdi s dwa met Jan Peeperkoorn. Aanvankelijk was het haar bedoeling om de kleerblekerij gelegee Glip/Prinsenbuurd n naa n haaaa t r kleinzoon Hendrik Peeperkoor e latent a n l .voo a Dez s r ehaawa r overlijden vernietig gebouwee d n de percelen ne n waren inmiddels ingerichn tte dienstlandbouwe d n eva dochtee D . r erfdgewezee t d hui he n e e s n bleekvelde e Glipd n . aa n Ove e vermistd r n FaaJa e s zijn geen gegevens meer gevonden. Hij is nooit naar Heemstede teruggekeerd.

Jan Vulders n VulderJa s corporaawa s e infanteri t d Frans j he bi l n eva e Grande Armee e familiD . e Vulder d voo t laatstha she r em berichhe n va t ontvange augustun ni maar5 s p 181o t s Breslau t 1783ui wa n 8 Ja . gedoopt in de rooms-katholieke kerk te Berkenrode. Jan had een oudere zuster Wilhelmina geheten, die in 1786 was geboren en een jongere broer Thijs, die in 1793 was gedoopt. Een jaar voor de invoering van de conscriptie, in 1810 overleed zijn moeder Pieternel Hijsterbeek. Zijn vader Hendrik Janse Vulders hertrouwd t Jansieme e Hoogaarts. Vader Vulder s werkma nien wa s ko t schrijvenn ne n Ja . Vulders behoorde tot de eerste lichting van dienstplichtigen, die inge- lijfd werd bij het Grote Franse leger. Zijn vader had zeer waarschijnlijk geen geld om voor hem een plaatsvervanger te betalen. Jan Vulders nam vermoedelijk deel aan de Russische veldtocht en overleefde deze in 1812 augustun I . s 181 181n 3i Breslaun i s verblee 9g wa j no j .Hi hi f niet aanwezi s getuigt huwelijgal he p zijn eo nkva zuster Wilhelmina kleerblekee d t me r GijsberBergn keerdj de n Hi . iedeva tn ei r geval niet naar zijn woonplaats terug. Bij het overlijden van vader Hendrik Vulders in 1827 bleek alleen dochter Wilhelmina nog in leven. Wat er men VulderJa t n 181i s s 3gebeurdi s nooii , t duidelijk geworden. Niemand heeft ooit meer berichontvangem he n t3 oveva a n f o r augustus 1813.

241 Gerrit van Deursen Gerrit van Deursen ( ook wel van Deurzen geschreven) werd op 4 november 1788 gedoopt in de rooms-katholieke kerk te Berkenrode met de doopnaam Gerardus. Hij was geboren op het 'Crayenest' in Deursen va n WilhelminHeemstedn Ja ne zooe d n s nva wa n n ava ee s ingedeelr Horstwa de j Hi s fuselie.t 123dal he stn i er regimente 2 , e compagnil bataljoe d n nva e infanterie. Gerri vermoedelijs wa t t khe oudste kind. Zijn vade s timmermansknechtwa r . Gerrit kreen ee g aantal broer zusjesn se , waarva twer ne e volwassen werden waret Di . n Thomas, geboren in 1790 en Dirk, geboren in 1792. Deze jongere broers werden ook opgeroepen en gekeurd voor de militaire dienst. Thoma s palfreniewa s r (later koetsier n Dirs e daglone) wa k n va r beroep. Aangezie n oudsthu n e broer diens d genomet ha t he n i n Franse leger, ware vrijgestelj nzi dienstplichte d n dva oktobe4 1 p O . r 1822 overleed Wilhelmina van der Horst in haar woning aan het 'Crayenest', de moeder van de kinderen Van Deursen. Vier jaar later in 1826 overleed ook vader Jan van Deursen. Hij overleed in het armenhui Heemsteden sva . Van:de vermiste zoon Gerri Deursen va t n ha familie dd decembe5 p o e r 181 Rijsset 3ui l (Lille, Frankrijk) voor het laatst een levensbericht ontvangen.

Augu&tinus van Schooien Over de Bennebroekse familie Van Schooten en hun vermiste zoon Augustinu Schooten sva weinis n i archieve e d n gi n teruggevondenj Hi . was rooms-katholiek gedoopt in het kerkje in Berkenrode op 16 april 1793. Daar waren zijn ouders Fran Schooten sva Marijtjn ne e Hen- driksdr, Nau gehuwk soo februar3 p do i 1793 conscriptielijse d t .Ui t blijk t Augustinuda t s bleke beroen zijn e rva n s vadepwa r werkmaf no dagloner behoordj Hi . lichtine d t ingedeels 181n eto wa gva 3n e s dal grenadier in het 10e regiment van de eerste compagnie grenadiers. Zijn ouders hadde decembe5 p no r 181 Rijsset 3ui l (Lille t laatsthe ) e bericht van hem ontvangen. Anthonie Konings negentiende t eindd I nhe n Bennebroeen va aa t eto s eeuwkwa . geen eigen katholieke kerk. Katholieke Bennebroekers liete kinderen nhu n dopen in de parochie van Berkenrode of de RK kerk in Vogelenzang. e BennebroeksD e vermiste soldaat Anthonie (Anthonius) Konings werd in Vogelenzang gedoopt op 5 december 1813. Hij was de zoon

242 van (JoannesnJa ) Koning n Petronelle s a R(e)ijt. Anthonie wern i d 1813 ingeloo soldaas al t t voo t Franshe r e lege kwan e r m terechs al t trompette t regimenhe n i r t Curasse. Anthoni s evenalewa s zijn vader werkman of dagloner. Zijn ouders waren in 1790 in Bennebroek gehuwd. Zij behoorden toen tot de klasse van onvermogenden en hoefden geen belasting te betalen bij hun huwelijk. Jan Konings en Petronella R{e)ijt kregen voor zover bekend drie kinderen. Hun oudste kind was een meisje, Johanna genaamd, geboren in december 1791. Twee jaar later wer zoon dhu n Anthonius gebore 179n i n n 7ne hu dochter Maria familie D . e Konings bezat toegeeg n no n ee gel m do plaatsvervanger voodienstplichtign hu r e zoo betalene nt finane d n I . - ciële situatie zou later verbetering komen. Vader Konings liet bij zijn dooBennebroek n i n hui t a d Fransee zoon s n he hu n n i e n legeVa . r ontvingen zij op 5 december 1813, rond diens twintigste verjaardag, het laatste nieuws uit Rijssel (Lille). Tot aan zijn dood hield vader Jan Konings (overlede Bennebroee nt 1831kn i rekeninr e ) g mee zijt nda , vermiste zoon nog in leven zou kunnen zijn. In zijn testament stond vermel zoot dda n Anthonie sinds 1813 afwezig was. Anthonie werj dbi t overlijdehe zijn nnva vader opgevoer erfgenaas dal nagelae d n mva - ten boedel. Uiteindelijk wer boedee dd l verdeeld tussen dochter Maria Konings, gehuw r Laa t Klaade kleinzoon e rn dme sva n KoningsnJa , zoontje van Johanna, die ongehuwd in 1827 in Bennebroek was overleden.

Heem steedse weesjongens alln eVa vermiste dienstplichtige Heemstedt nui Bennebroen ee a n s ki hun laatste levensbericht in 1813 niets meer vernomen. Hoe verging weeskinderee d t me t he Heemstedet nui t Franshe n i ee lege,di r waren opgenomen? Over de weesjongens Arie Kalkhaven en Jan van der Aar zijn gegevens teruggevonde e archievend n ni . Arie Kalkhaven De Heemsteedse Arie Kalkhaven werd al op jonge leeftijd wees. Hij jongste d s wa e zoo Hendrin nva k Kalkhave Trijntjn ne e Vogel(s)j Hi . was gedoopt in Berkenrode op 3 februari 1793. Zijn vader werd begraven op 17 september 1794 in zijn woonplaats Heemstede. Zijn ouders waren onvermogend, zoda erfgenamee d t n geen belastinp go het begraven hoefden te betalen. Zijn moeder overleed twee jaar later in november 1796. Zo werd de kleine Arie op 3 Vz jarige leeftijd al wees.

243 Hij was, voor zover bekend, het jongste kind uit een gezin van negen kinderen, waarvan er enkele op jonge leeftijd stierven. Hij verblee n 181i f Versaille3n i s waa gedwongej hi r n militairnee e opleiding kreeg bij de pupillen van de keizerlijke garde. Arie Kalkhaven overleefde deze periode en keerde terug naar zijn geboorteplaats Heemstede. Hij huwde daar op 7 mei 1817 Hendrika Magdalena van dochtee d Bern s Gerri Bergn n de Antjn wa g re va j n de Zi .tva e Bijlj Zi . huwelijksakte d n ko e niet ondertekenen, omda nieschrijvenj n zi tko t . Haar ouder n echtgenooe s t Arie konde t weln oudstdi n .Hu e kind Hendrik werd in Haarlem op 18 oktober 1817 geboren. Daarna kregen zij nog twee kinderen, die te Heemstede zijn geboren. Dit waren Gerardus, gebore 181n i Antjn 8e e gebore novembe5 1 p no r 1820. Later ging het echtpaar in Haarlem wonen. Arie was grondwer- ker en later touwslager van beroep. In Haarlem woonden ook zijn oudste zuster, Jillesje Kalkhaven (overlede septemben5 r 1847n ee n )e oudere broer Johannes (overleden 29 december 1835). De zoons van Arie Kalkhaven woonden eveneen n Haarlei s n wareme n beiden gehuw n fabrieksarbeidere d e negentiendd n I . e eeuw stierven veel mensen op jonge leeftijd. Arie Kalkhaven en zijn vrouw werden zelf oud, maa n kinderehu r n kleinkinderee n n stierven veela p jongo l e leeftijd. Zijn dochter Antje werd naaister en woonde bij haar ouders. Zij stier 184n i f 1 twintig jaar oud. Helaas overleefd t echtpaahe e k oo r hun andere twee kinderen niet: Gerardus overlee s 184n di wa 9n e dertig jaar oud, Hendrik overleed in 1858 en was veertig jaar oud geworden. Arie Kalkhaven en zijn echtgenote zijn bijna vijftig jaar getrouwd geweest. Echtgenote Hendrika Magdalena van den Berg overleed in april 1867 op 73-jarige leeftijd. Na haar overlijden kwam kleindochter Apolonia Kalkhaven enige haaj tijdbi r grootvader inwo- nen. Apoloni dochtee d s zoon awa rva n Hendrik s 185n i wa e l 8di a , overleden. Apolonia overleed echter op 27-jarige leeftijd in april 1871 Arie overleed jaa3 8 , r oud zijn i ,n woninGedempte d n gaa e Raam- gracht te Haarlem op 23 augustus 1876.

Jan van der Aar De Heemsteedse weesjongen Jan van der Aar was in 1808 opgeno- men in het wees-en armenhuis te Heemstede. Hij was geboren op 29 mei 1794 te Heemstede. Zijn jongere broers Cornelis (geboren 28 februari 1796) en Pieter (geboren 27 februari 1800) verbleven daar oktoben i s wa ookvaderr n 180Aa Hu . rr 0Pietede overlede n rva n ne

244 hun moeder (Her)mijntje van den Berg overleed precies acht jaar later. Het oudste kind Jan van der Aar moest op 18 september 1811 vertrekken naar Versailles voor een opleiding bij de pupillen van de keizerlijke garde keerdj Hi . jun6 e2 i 1812 weer t weeshuisteruhe n gi .

trouwdn decembe0 Ja 2 p eo r 182 t Johann0me a Linsse Weertt nui . Zij was kleerblekersmeid in Heemstede. Jan was toen zadelmakers- knecht. Uit de huwe lij ksb ij lagen blijkt dat Jan voor zijn huwelijk vijf jaar dienstplicht achter de rug had bij de infanterie van de Nationale militie. Jan en Johanna kregen, voor zover bekend, zeven kinderen in de periode 1821-1837 Johannn e n Ja . a moesten tijden leven hu s n drie kindere p jongo n e leeftijd begraven n 183i : 1 stiern eenjarihu f g dochtertje Catharina, in 1843 hun negenjarige dochter en in 1846 hun zoon Lambertus. Hij was 22 jaar oud geworden. Jan van der Aar overlee 8 oktobe1 p do r 186 8zijn i n woninBinnenwee d n gaa e gt Heemstede. Hij was 74 jaar oud geworden. Zijn echtgenote Johanna Linssen werd heel oud, zij overleed in 1885 op 87-jarige leeftijd in haar woning aan de Zandvaart te Heemstede.

Cornelis van der Aar r kreeAa Corneligr r Aarde de jonger e n ,n d va sva n e Ja broe n va r vrijstellin militairn gva e dienst, omdat zijn oudere broer gediend had. Hij werkte rond blekerin 182ee blekerskechtp 4s o al j . Daar ontmoette hij de Bennebroekse Pieternelletje van Muyden, die blekersmeid was. Zij trouwde Heemstede nt jul8 2 i p 1824eo . t echtpaaHe r kreeg acht kinderen n kindere.hu Drin va en stierven jong: in 1837 overleed dochtertje Willemina, l jaar oud, vier jaar later zoon Cornelis, twaalf jaar oud en in 1865 stierf zoon Anthonie 26 jaar oud. Het jaar 1867 was een heel triest jaar voor de familie Van der Aar. Same t zijnme zoons gin r aangiftgAa Cornelir de e n doesva n van het overlijden van drie kleinkinderen, kleindochter Alida stierf slechts twintig dagen oud, de kleinzoons die beiden Cornelis heetten stierve leeftije d 21/n jaap 6 nva o d 2n re oud. Eind december 1867 stierf de oude Cornelis van der Aar, 71 jaar oud. Zijn echtgenote Pieternelletj Muyden va e n overlee 187n di 77-jarigp 5o e leeftijd.

245 Bronnen: Rijksarchie Noord-Hollann i f e Haarlemdt , archief Arrondissements besturen 1811-1815; Notarieel archief Heemstede Memories van successie DTB Heemstede en Bennebroek Archiefdienst voor Kennemerland te Haarlem Notarieel archief Haarlem Bevolkingsregister

literatuur DuinenG.Jn va . , Heemsted Franse d n ei e tijd J.W. Naber, Nederland ingelijf j Frankrijbi d k

Noten; (1) Bennebroek was van 1811 tot 1817 geen zelfstandige gemeente meer, het was samengevoegd bij Heemstede. Bennebroek wordt toch apart ge- noemd, omdat twee vermiste dienstplichtigen in Bennebroek geboren en opgegroeid zijn. (2) Deze conscriptielijsten zijn bewaard gebleve t arront archiehe he n n n-i va f dissementsbestuur 1811-1815, aanwezi t Rijksarchiehe n i g n Noordi f - Holland te Haarlem (3) Gegevens over ongeregeldheden zijn te vinden in Rijksarchief in Noord- Holland RAN Haarlee Ht m .arr.besturen 1811-1815 inv.nr. 404. namee d t lijstj t weeskinderenn He (4nme eva ) bevind t trijksarchief ziche n hi , arr.besturen 1811-1S15, inv.nr. 290. (5) J.W. Naber Nederland ingelijfd bij Frankrijk, p.88, 92. (6) Arie Kalkhoven kwa t mlijstj t name he nie me ep weeskindere n o t nva n voor. e conscriptielijsd p O n Heemstedva t e t (lijslotelingenme t l ) we staa j hi t vermelds verblijfplaatal t me , se beroepsvermelding d Versaille t me n e s : militair. RANH, arrondissementsbesturen 1811-1815, inv.m.t 413Ui . onderzoek in de begraafboeken van Heemstede bleek hij wees te zijn. (7) J. Ham De avonturen van Cornelis Vreugdenhil (Historisch Jaarboek Westland 1993). (8) RANH Notarieel archief (NA) inv.nr.1761 0 septembe3 n , va akt 9 r4 e 1819. (9) In het notarieel archief van Heemstede in 1814 zijn diverse akten van remplacement gevonden. (10) RANH Memories van successie (Mem.suc) inv.nr. 1601. (11) RANH Mem.suc inv.nr. 1631, nummer 32/13562. (12) Hendrik Vulders overleenovembe6 p o jaa1 d d7 rou r 182 Heemstedee t 7 . Zijn erfgenaam (dochter Wilhelmina) staat vermeld in de memorie van successie, inv.nr. 1555.

246 staaj (13Zi )n vermel conscriptietijstee d n di Heemsteden nva , RANH, Arrondis- sementsbesturen 1811-181 conscriptielijste e 4413d n e inv.nrn I .0 41 . n staat vermeld; naam conscrit, namen ouders, geboortedatum en beroep va dienstplichtigee nd beroen e , vaden p va f moedero r . (14) In de memorie van successie staan als erfgenamen vermeld, Jan van Deursen (echtgenoot) en de kinderen Dirk en Thomas. RANH mem.'suc inv.nr. 1545. (15e doopinschrijvinD ) Augustinun va g n Schooteva s n staat vermelt he n i d doopboe Berkenroden kva : RAN HeemstedB HDT e 288. (16) Doopinschrijving Anthonius Konings: RANH DTB Bloemendaal 14 B (17) Huwelij ksinsch rij ving: Rijksarchief DTB Bennebroek 14. (18) Gegevens ove e nalatenschad r n KoningJa n va ps zij e vindet ne d n i n memories van successie aanwezig in het rijksarchief te Haarlem inv.nr. 1567 en het testament aanwezig in het archief van notaris Pieter van der i 1828Le me e Haarlemet . 2 2 (aanwezi n va e Archiefdiens, d j gbi t voor Kennemerland te Haarlem). (19) Burgemeester W.H. Gerlings gaf dit op (bron: Rijksarchief, arrondisse- mentsbesturen inv.m. 290) (20) De kinderen van Jan van der Aar heetten Pieter (geboren 21-4-1821), Lambertus Johannes (12-5-1823), Willemijntje (19-12-1824), Jan (18 1-1827), Catharina (22-11-1829), Wilhelmina (26-11-1833) en Anna Maria (21-6-1837).

In gesprek met Jan. J.A. Preijde, Heemstedenaa hovenien re r

bent meer,u Heemstedenaar hovenier?of Meer Heemstedenaar, hoewel ik geboren ben in Anna Paulowna (1915) mijp O .n vierde jaar verhuisden mijn ouders naar Heemstede en daar gin naak g i kleuterschool e d r Antoniusschooe d , e d t lto (L) .S. vierde klas, gemengd, bij de nonnetjes. En daarna naa Josephschoole d r , ongemengd broederse d j bi ,s Du . getoge Heemsteden ni t Triniteithe . p deeS o . n k B ,di si . maaH e d r Haarlem.

Hovenier, word hoe dat? je Ik had als jongen al belangstelling voor planten en bloemen. Na mijn tij. S d. werB . stagiairH k di Aalsmeern ei . Daarna firme werktd j abi k ei Rosenkrantz (hoek Zandvoortselaan-Herenweg). Vervolgens bij Piet van Dort (Jaco Campenstraatn bva j CarEmpelen bi va e l n d e ) p o n

247 Binnenwe t filiaahe j Lissen i lbi n ge . P.B.N.A.-hoveniersdiploma gehaald: zo werd ik van tuinman- hove- vook i n r mijzelko nie n e r f beginnen.

Is er veel veranderd in het houeniersvak? Eigen baas worden, dat was de grootste verandering. Dat was onge- veer in maart 1945. Eerst met kruiwagen en hark, later met de motormaaie motorbakfietse d p o n e r zaae D . k groeidet begihe n Aa . meest Heemsteedse klante n veee n l tuinonderhoud. Daarna meer tuinen ontwerpen en tuinen aanleggen; ook buiten Heemstede. Bij- voorbeeld Aerdenhout (Mariënbosch). doorsneMen i klante e k d ti n neko goed opschieten, behalvn ee t eme mevrouw (aan de Bronsteeweg) die mij een keer opdroeg "een knijper- eenk haln oo tjsj zoekeee e ft e tuine rottmi d n n ne "i peer (mee d t mooie kant naa toe!j mi r ) aanbood. Die peer eindigde zijn bestaan tege schuttinge nd ! meeste d Maa t intensien me er ee klantek i r d fe ncontactha s wa o Z . bijvoorbeeld som voog kees5 hoveniere da r d n r koffiéé vaa n p E .o e k werden klant en hovenier goede vrienden. Zo gin t doo gt ongeveehe rto r 1990. Toen moes stoppenk i t . Wane d t oude klanten overleden en anderen haakten af...de zaak werd opgehe- ven e motorbakfietd , s werd verkocht (tot groot verdrie n mijva tn vrouw) en sindsdien doe ik alleen nog mijn eigen tuin. helen ee s i verandering. t Da heen,inu m o r e Heemste-t Vindtda u veelook jaren?veranderddie de, al in is , heeJa l Heemstede wordt volgebouwd e Zandvoortselaand j Bi . e d , Lanckhorstlaan en bij de Oude Posthuisstraat was het vroeger allemaal bollenland.

BiBurgemeestee d j Lennepwegn rva bleekveldee :d n (zoal Gerrin sva t v.d. Weiden). Hie e boerderid r ongeveek n Arin oo va jva s e wa r Beusekom. Allemaal verdwenen. bijnamene d n tije d dva s :wa Keet PieAnnn n He sva va t a (=Breugel), Zwarte Klaa Langn e s e Klaas (=Roozen), Kaatje Blotekont, maae di r moch natuurlije j t k nie aansprekeno z t !

Was het vroeger leuker? n zaligee b e Ikindertijkhe d toen gehadspeleg ko nno e nJ . waae j r wilde.

248 Bloemkweker!} Rozenkrantz,J. voortgezet door J.P.PreijdeGzn (grootvader geïnterviewde).de van de hoek huisde dit van op In Herenweg en de Zandvoortsehan heeft J.J.A.Preïjde zijn jeugd doorgebracht. V.Preijde Veronicais zijnPreijde,van vader.zus De destijds alom bekende grote rode beuk (die helaas moest wijken vanwege vernieuwingen) staat hier nog in volle glorie.

249 Ovoorgronde pd t terrein,he waarin thans Uitvaarte d Associatie Kenne- merland gevestigdis (Herenweg 180). Daar woonde PreijdeJ. Gzn., later verhuisd naar het pand op de hoek van de Zandvoortselaan en de Heren- weg. De crisistijd (1929 en volgende jaren) was niet prettig en ook de oorlogstij s ellendig toeb dwa vastgezeteg he n no k I . Ripperdae d n ni - kazerne, maar wist hieruit te ontsnappen. Na de oorlog: eigen baas! Dat deed ik met veel plezier!

tijdHadnog vooru andere dingen? Fotograferen, wandelen, g voorzitteschaatsenrijdeno n be rk i n e n gewees Katholieke d n va t e Jonge Middenstandsvereniging. Maan ee r zelfstandig bedrijf laat je niet veel tijd voor andere dingen.

Aan het begin van het interview zei u dat u meer Heemstedenaar bent dan hovenier-, wat zou u de gemeente Heemstede willen toewensen? Een beter financieel beleid: kijk bijvoorbeeld naar die Wipperplein- affaire en naar de afwijzing van de f.500,- als dank voor de Canadese bevrijders. k graaOo g verbeterin t verkeehe n va gr Binnenweg-Raadhuisstraat,

250 misdienaare D St.Bauoparochie d n sua 1927n ei tijdens t jaarlijksehe uitje t kapelaanme P.M.Hes/ces. Tweede linksn ua uooraan n Preijde,Ja ; p O deze foto staan verder Guus Blom, Jan Hupkes, Wijnand Visser, Constant Keyzer, Jan Vester, Kees Kramer, Meindert Blok, Ton uan Bakel, Ton Preijde (broer uan Jan), Johan /e Fèvre en Ton Bosman. want de fietser is daar aan de heidenen overgeleverd. En natuurlijk, de pen van de Roos moet blijven zitten.

Heeft u nog persoonlijke wensen? Dat wij, mijn vrouw en ik, nog lang dit leven samen mogen voortzet- hebbetene t onzW . goet me e nhe n kinderede onzn ne e kleinkinderen goedk oo gaa t . he t meeg menno n rn ee wensenWan sda ka t ?

Gerard Schuitemaker

251 Ontmoetinge Pyrmond Ba t ntme Enkele jaren e onlanggeleded m na ns gepensioneerde onderwijzer Horstman Kirchner van de 'Herder'schule'in Bad Pyrmont contact op voo uitwisselinn ree Voorwegschoole d t gme . Sindsdien hebben mede viHeemsteedse ad e Kring voor Internationale Vriendschap (HKIVn e ) e Duitsd e Stadtepartnerschaftsverein wederzijds enkele bezoeken plaatsgevonde n kleinva n e delegatie t beidui s e gemeentent he n I . weekend van 5 september maakten 10 personen, onder leiding van HKIV-secretaris Rinus Dinkelberg, e gebruiuitnodigind n va k e d g 'Goldener Sonntag' e makent e feëriekn me Ee . e gebeurtenit me s duizenden flikkerende lampion t par he geïllumineerd n ke n s i e lanen ne huizen t alleDi . s omlijs t levendme t e muziek t n taptolichee he , j t ebi van fakkels en aan het eind van de festiviteiten een indrukwekkend vuurwerk Pyrmond Ba . t onderhoud l jumelagebandea t e Italid t - nme aanse vissers badplaatn -e s Anzio t antiekhe , e Antiu zuiden mte n nva Rome. Aan een recent bezoek van leerlingen van het Humboldt Gymnasiu Pyrmont mkustplaate ui di n taa s hebbe enkelk noo e scholie- atheneun va n re m Hagevel Heemstedt dui e deelgenomen.

Situerin geschiedenin ge s Bad Pyrmont ligt ongeveer 450 kilometer van Heemstede in de deelstaat Nedersaksen zuidoosten te , Osnabrücn nva zuidwestelijn ke k van Hannover p ongeveeo , 5 kilomete2 re rattenvangersta d n va r d Hamelen e plaatD . s rustiei s k gelege t Weserberggebiehe n i n t dme uitlopers van het Teutoburger Woud. In 1720 ontving Pyrmont stads- privileges. Inclusief enkele omliggende kernen telt de gemeente onge- veer 24,000 inwoners, vooral zomers tijdelijk vermeerderd met talrijke kuurgasten in de klinieken en sanatoria alsmede dagrecreanten in hotel n pensionse s . Zoal t voorvoegsehe s d reedBa l s aangeefs i t Pyrmon kuuroorn totaaee tn i t geneeskrachtig9 1 ld me e bronnenk el , t karakteristiekme e eigenschappen geschikt voor uiteenlopende aan- doeningen. Verder is er op cultureel gebied veel te beleven, is de commerciële dienstverlening (winkels, restaurants) goed ontwikkeld en bevindt zich hiemineraalwaterbottelarin ree ondee di j naae rd m 'Bad Pyrmonter' per jaar ver over de 100 miljoen flessen produceert. Al omstreeks 1800 werd dit water naar vele buitenlandse steden geëx- porteerd, onder meer naar Amsterdam bijn n halvI n . aee e t eeuhe ws i drinken van mineraalwater zowel in Nederland als in Duitsland verveel-

252 'Brunnenptatz' 'Hylligeen Bom' voudig bijnn dva r persoolite4 a pe 195n i r 0r jaa t gemiddelnpe to r d circa 100 liter. De 'Hyllige Born' (Germaans voor: Heilige Bron) in het centrum is de oudste en meest bekende. Hier heeft men bij graaf- werkzaamhede 1863/186n ni offervondsn 4ee t paarn gedaaee -n nva honderd Germaans Romeinsn e e voorwerpen, vooral fibula's, date- rende eerstd t eui e eeuw voor Christu derde d t esto eeu onzn wva e jaartelling. Deze archeologische objecten zijn permanent tentoonge- steld in het regionaal historisch museum. Volgens een middeleeuwse in het latijn gestelde oorkonde is de naam Pyrmont vermoedelijk herleid van 'Petri Mons' (Petersberg; een burcht gewijd aan de apostel Petrus) die in deze omgeving heeft gestaan. De oudste vermelding van Pyrmont in een oorkonde stamt uit 889 (ter vergelijking: Heemstede in 1284) e mineraalbronneD . vrijwee ndi e prehistorild zeken i l a r e gebruikt zijn worden sinds ongeveer 1350 genoemd en beschreven. In 1526 is het fort gebouwd omringd door een vijver, waar na 1706 het huidige kasteel tot stand kwam. De graaf van Pyrmont liet in 1668 hove e 'Hylliged n Born' n achthoekiee g tempelgebouw plaatsen, t lindealsmedme nn omgeveeee n 'Hauptallee' aanleggen evenale sd

253 'Brunnenstrcrsse'. Deze lanen waren bedoel wandelgebies dal t he a dn mineraalwate hebbee rt n gedronken huidige .D e Bronnentempel evenals daarachter gelegen 'Wandelhalle' zijn uit 1924. De langwerpige hal, waar diverse soorten water uit de grond opborrelen, wordt -momen- teel voo miljoe1 1 r n mark gerenoveerl jun r i pe 200l za 0n de wee r voor bezoekers toegankelijk zijn. Zee t roud he fraa s ei i kuurpark, aanvankelijk uitsluitend een baroktuin maar sinds de 19e eeuw ten dele gewijzigd in een landschappelijke aanleg. In een deel van het kuurpark bevindt zich een palmentuin -de meest noordelijke van deze omvan Europan gi - waarva e exotischnd e planten buite e zomerd n - maande n orangeriee n ni e zijn geplaatst. Hie k grotroo vinden me t bananenplanten. In 1736 was Linnaeus de eerste in ons land geweest e Hartekam d die pisan d e tuin d va nn gi t bloe pto d wete ha i e t n brengen. Tijdens de zomer van juni/juli 1681 waren tegelijkertijd niet minder dan 31 vorstelijke personen uit Noord-Europa {koningen, prinse n hertogene n d PyrmonBa n i ) t aanwezig voon kuun ee re r vermaak. In de 18e eeuw ontwikkelde de plaats zich tot een mondaine badplaats, vergelijkbaar met het Belgische Spa, in historisch opzicht 'de moeder der badplaatsen' beschouwd. Beroemde bezoekers van Bad Pyrmont waren Goethe, Herder, Lessing, Alexander en Wilhelm von Humboldt e musicd , i Teleman Lortzingn ne , koning Frederie kd Grote en koningin Luise van Pruisen, de Engelse vorst George I, de legendarische leugenbaron Von Münchhausen, de Zwitserse theoloog Lavater, de Amerikaanse uitvinder en staatsman Benjamin Franklin en vele anderen.

J.W.von Goeth tsaan ee r Pete Grote rd e Goethe ondergin badn drinkkuun gee e - n ongunstiee p o r g tijdstin pi 1801 toet veehe n l regende j vertrouwdHi . e later zijn secretaris Eckermann toe: "Een kleine verliefdheid is eigenlijk het enige wat Badkuureen draaglijk maakt; verveling".andersde van sterftmen Zijn liefde gol Pyrmonn di zekern ee t e Caroline Scholing zice wi h n va , n fraaee i portre t museuhe n i t m bevindt n dichterlijee n e , k epigram door Goeth zijj ebi n afschei haan daa r gewijd dichtervorse D . t verbleef in Pyrmon t zijnme t 11-jarige zoon Augus secretarisn e t Geist. Van- daar dat men in de volksmond sprak van 'Vater, Sohn, heil'ger Geist'. Boudewijn Büch maakte in Bad Pyrmont opnamen voor zijn Goethe-herdenkingsprogramma's die dit jaar door de VARA-televisie zijn uitgezonden. Zoals bekend ging de voorkeur van Goethe uit naar

254

Bohemen. Vooral Karlsba Marienban de d zijn talrijke malen doom rhe vanuit Weimar bezocht. Hee t positievewa l r ovePyrmond Ba r t uitte zich de theoloog en wijsgeer Johann Godfried Herder die in 1772 aan zijn verloofde schreef: "Ich bin jetzt 'm der schonsten, kuhnsten, deutschesten, romantischten Gegend r Welt!".de Geen wondet da r een lokale basisschool naar deze schrijver is vernoemd.

Lang voor J.W.von Goethe was de Russische tsaar Peter de Grote in juni 1716 drie weken te gast aan het begin van zijn tweede Europese reis. Met een groot gevolg van staatsdienaren en liefst 300 paarden. De tsaar logeerd e bekendd j bi e e kuurarts dr.Johann Philip Seip (1686-1757), welke o.a. in Leiden medicijnen had gestudeerd en in Utrecht promoveerde. De geleerde Herman Boerhaave (1668-1738) had hydrotherapie als leervak aan de Leidse Academie geïntrodu- zijn ceerdnva studenten Ee . n Friedrich Hoffman t Hallui n e uitvinder van de zogeheten Hoffmann-druppels tegen griep en verkoudheid heeft de behandeling met water alsook de drinkkuur in Duitsland ontwikkeld. Diens nazaat Godlieb Hoffmann werkte in de 19e eeuw als genees- heel- en vroedmeester te Heemstede. Tijdens zijn kuur in Bad Pyrmont werd Pete Grote rd e bezocht doo Duitse rd e filosoof Leibniz, in dienst van de hertogen van Braunschweig-Luneburg, die allerlei ideeën ontvouwd inrichtinn e n academie - eee op oven e - gva d r mu , seum en bibliotheek. Deze plannen zijn later op initiatief van de tsaar n delte e uitgevoer Sint-Petersburgn di . Gewent gebruihe n n kdva aa grote hoeveelheden gedistilleerd viel de drinkkuur Peter de Grote aanvankelijk zwaar, maar na afloop was zijn gezondheid duidelijk verbeterd liej tHi . persone t zijnui n gevolg, waaronde n 'pope'ree n aa kuu e t begiaderlatinn d n he ree nva g doen namt e t bloed Me . en he dva priester was dik en vaal, doch bleek na een tweede aderlating drie weken later "schoon en uan een goede kleur zoals bij de gezondste mensen voorkomt:" aldus G.W.Leibniz. Als dank voor zijn verblijf in Bad Pyrmont schonk Peter de Grote een geschilderd portret van de tsaar in vol ornaat aan vorst Anton Ulrich von Waldeck und Pyrmont, e pronkstukked n va t Slotmuseumn he ee vandaa n ni g da t e di gd n I . museum bezochten we een bijzondere tentoonstelling ter ere van Peter e Groted . Dez s doowa e r directeur Dieter Alfte a moeizamn r n e langdurige inspanningen tot stand gebracht. Het materiaal kwam grotendeels uit het Historisch Museum van Moskou, nadat talrijke brieven en faxen naar Sint-Petersburg onbeantwoord waren gebleven.

256 De koste dezn nva e unieke expositie bedroegen ongeveer 450.000 mark (waarvan o.a. 20.000 mark voo t museuhe r n Moskoumi , 130.000 mark voor transpor verzekerinn e t ongeveen ge r 100.000 mark gespendeer publiciteit)n daa 1717n I . , terugreizend vanuit Parijs, onderging tsaar Pete e Grotd r e nogmaal n kuuree s t , he toe n i n Belgische Spa, alvoren zijj shi n echtgenote Catharin t ambachhe n ai t Heemstede ophaalde die in de door Dimitri Solovjov gehuurde buiten- plaats 'Hou n Duynzigte t 'Vredenhof'u (n ' e Herenwed n aa )s gwa achtergebleven.

Kuuroord Kuren heeft in ons land in tegenstelling tot bij onze Oosterburen geen traditie. Sinds kort telt Nederland vijf kuurplaatsen: Scheveningen, Nijmegen, Nieuweschans, Arce Valkenburgn ne . In 1883 wer Vijfhuizen di hoevj bi n e 'd'Yser-rinckt ' ontdekui r e t da t t mineraalwatepu n ee slooe rd liep n buizei a t watet Vi .di s ni r naae rd t vervoerou Haah r e rm d Ie m waa junn i r i 189 e feestelijk5d e opening plaatsha n Staalbadva d neo-renaissancn i - Haarlemn ee t Me . e stijl opgetrokken Brongebouw (Kurhaus), drinkha badhuin e l s voor mod- derbaden, zwavelbaden etc. De Heemsteedse huisarts dr.K.Prins was nauw betrokke oprichtine d j nbi exploitatin ge dezn eva e badinrichting voor gewone en medicinale baden. Op diens vistekaartje stond dan 'Badarts'k oo . Zijn zoon Apie werd misselijt viezhe n e staalwatekva r dat hij als levende reclame van z'n vader moest drinken. Haarlem zou een internationale mondaine badplaats worden, maar mogelijk als gevolg van onze nuchtere aard bleven Hollandse patiënten en buiten- landse gasten al helemaal weg. Een financieel debacle was het gevolg. De bron in Vijfhuizen heeft nog tot 1930 Hollandia-tafelwater gele- verd. Het brongebouw als kuuroord sloot in 1903 en is nadien gebruikt voor tentoonstellingen, concerten, feesten e.d., maar uiteindelijn i k 1932 afgebroke plaatm o n e maket s n voo t Sportfondsenbadhe r . Duitsland tel totaan i t 0 dool 27 staae mee d r n t da r officieel erkende kuuroorden met tot voor kort 8 miljoen gebruikers per jaar, goed voor 0 miljoezo'10 n n overnachtingen kuun Ee .r duurt veelal drie weken (tot drie maanden). Tengevolge van bezuinigingen in de gezondheids- zorg sinds 1989 is een eigen bijdrage verplicht daalde het aantal kuren t bijnd Pyrmon e helftme Ba d a n I . t bedroe e verminderingd n ee n gi decennium ongevee l miljoer n 30%va :n naar omstreeks 700.000 overnachtingen, waarmee de plaats naar schatting 50 miljoen mark

257 inkomsten aa n t modernderfthe n I . e Zonigin Luis worded eBa n allerlei hydro- en balneotherapieen (ver- pakkingen met modder etc.) gege- ven. Rond het Kurpark zijn voorts verscheidene klinieken gelegen, die momenteel ten dele onbenut blijven. Volgens de energieke directeur vat Staatsbanhe d Heinz- Gustav Wagener behoor Pyrmong Ba t g no t altijd tot de 15 belangrijkste van het land en kan men zich in kwalitatief opzicht met de allerbeste meten. Volgens de modernste medische inzichten en balneologische therapieën wordt het stromende en op- borrelende mineraalwater aangewend tegen kwale pijns nal , rheuma, ostereopose, rachitis, psoriasis, astma, stress, pijn etc. Ove t effecrhe t van kuren bestaat nochtans geen wetenschappelijke eenduidigheid en beschou veen -we l artse badkuun alternatievn nee ee s ai r e geneeswij- ze. Toch duiden talrijke rapporten op gunstige resultaten, mede orndat kuuroorn meee n ni t rusdto t komt. Voor chronische patiëntes al s ni regel geen blijvende genezing, maar minimaa tijdelijkn ee l e verbete- rin verwachtene gt . Vroeger waren het voornamelijk de maatschappelijke bovenlagen die zicn kuuee h r konden permitteren. Trouwens niet enkel vanwege ouderdomsgebreke f kwaleno n maar evenzeer omwille ontd n - va e moetingen, promenades en verstrooiing zoals dansfeesten, concerten en natuurlijk de speelbank. In 1647 bezocht Adriaan Pauw Bad Bentheim in Westfalen, maar zijn belangstelling ging niet uit naar het bronwater, doch naar stenen, zoals de 'Columna Benthemiensis' die hij naar Heemstede liet transporteren. e eeu18 Pyrmond we d Ba behalv n i e Duits d s i j t j ebi e bi adek oo l Holllandse regenten, koopliede n vermogende n e rentenier tren i s k geweest 179n I . 2 waren hier volgen Kuurlijse sd t o.a Amsterdame d . - mers Dirk Willem van der Brugghen en Sebastiaan van Nooten die in het Trippenhui Kloveniersburgwae d p so l woonde. Divers eeuwse e18 e reisbeschrijvingen van Nederlanders naar Bad Pyrmont zijn in archie- bibliotheken e n ve n bewaard gebleven. Bijvoorbeel mr.Cornelin dva s Hop (1685-1762), schepen van Amsterdam, die in de zomer van 1711 een reis door Duitsland maakte en later eigenaar was van buitenplaats 'Westerduin heerlijkheie d n i ' d Berkenrode. Voort schatrijke sd e Pieter Nicolaas van Hoorn, heer van Plooswijk, die in 1771 zijn 'Journaal van mijn reijs na Pyrmont, Duytslandt en Italien' schreef en Pyrmont zes jaar later nogmaals aandeed. In 1781 beschreef de politicus Hendrik Fagel zijn reis naar Pyrmont (waar zijn moeder plotseling overleed), in juli 1799 Maria Catharin Leeuwe ad , gehuw Dirt dme k Cornelis Gevern sva

258 Endegeest t 180Ui . 5 dateer n t excursiVerslaee he t n va ge naar Pyrmont' door Hendrik e heerlijkheiKluitd e di , d Rijnsaterswoudj ebi Leiden in bezit had. Midde t fraaihe n ei Kurpar Pyrmonn kva t opelign tee n tempeltjs i t eda gebouwd in herinnering aan een Nederlandse vrouw. In 1781 reisde Anna Maria Boreel voor een gezondheidskuur naar Bad Pyrmont. Zij was weduwe van de veelbelovende staatsman Francois Fagel (1740- 1773), Staten-Generaagriffiee d n va r bloee d zijn n ni iva levee di l e nd dood vond vrous stanAl .n wva d logeerdt 'Fürstlichhe n i j ezi e Badelo- gierhaus'. dame volgens D ewa s tijdgenoten charman direcn te t geliefd bij alle gasten. Zonder enig voorteken stierf zij volkomen onverwacht in de midda6 jul1 i n 1781gva . Omda doodsoorzaae d t k raadselachtig bleef was de verwarring algemeen. Haar familie plaatste in het park een gedenkstee t latijnsnme e inscriptie momenteee di , toegane d j bi ln gva het Slotmuseum is te vinden. Drie jaar na de tragische gebeurtenis verscheen van kuurdokter Macard een tweedelig werk over Bad Pyr- mon t daari me te aanbevelin d n t heilzamhe a g-n e wate e hebbet r n gedronken- nimmer ongewassen vruchte l helemaaa n ne l geen aard- beien te nuttigen. Daarmee was voor de Pyrmonters de doodsoorzaak verklaard. Ter ere van mevrouw Fagel-Boreel is een open tempel met acht Dorische zuilen tot stand gekomen zoals destijds wel meer gebrui- kelijk in parken. Deze rotonde wordt sedertdien de 'Erdbeertempel' genoemd. In het boek 'Sagen um das Pyrmonter Tal' staat vermeld dat het sierlijke tempeltje als een zichtbaar teken voor alle badgasten een waarschuwing inhoudt tijdens een kuurverblijf op de nuchtere maag na een bekertje bronwater nimmer van ongewassen aardbeien te genieten! In 1857 maakt amateur-tekenaae ed r Piete Loon rva n (1801- 1873), uit een familie van patriciërs, en van beroep ingenieur bij Rijkswater- staat, een rondreis door het Weserdal. Hij vervaardigde minstens 87 aquarellen, waarvan er zestien taferelen in Bad Pyrmont uitbeelden. De bladen zijn omstreeks 1900 in een album geplaatst. Enkele jaren geleden verwierf het 'Heimatmuseum' dit schetsboek door aankoop met tekeningen van o.a. het kasteel, het park, de 'HauptaUee', 'Brunnenplatz', kuurgasten en dergelijke. Van Heemstedenare s bekeni n t ondeda d r mee e bewoned r n va r Bosbeek jonkheer J.B.van Merlen (1833-1909) in Bad Pyrmont kuur- de. C.van Lennep (1823-1874), burgemeeste Heemstedn va r n e Bennebroek kampte met gezondheidsproblemen vanwege een over- matig gebruik van alcohol. In april 1873 gaf de minister van Binnen-

259 aarbeientempee D l

260 De vorstelijke familiezomerresidentiede in Slot Pyrmont omstreeks 1910 landse Zaken hem verlof voor een drank- en badkuur van drie maanden in Karlsbad. Dat heeft tijdelijk geholpen, maar al op 2 juli van het jaar daarop overleed de heer Van Lennep op 41-jarige leeftijd. Hij liet een echtgenote met negen kinderen achter. Daaronder David Eliza die in 1891 op 26-jarige (!) leeftijd als burgemeester van Heemstede is benoemd.

261 Waldeck-Pyrmont In 1706-171 vroegere plaate d d n p o sva s 0ei waterburch t Slothe t - Pyrmont gebouwd, lange tijd zomerresidentie van de vorsten van Waldeck-Pyrmont, waarin nu o.a. het 'Heimatmusem' in is gevestigd. In 1682 werd graaf Georg Friedric e vorstenstand n i h d verheven. Oud-president Theodor Heuss noemde hem ooit "een Duitse, wel- haast Europese figuur" verscheidenn I . e Europese legerss heefal j hi t veldheer gewerk diplomaas diversal n n aa e t k e oo thoven . Deze vorst Van Waldeck-Pyrmont ondersteunde de troonsbestijging van stadhou- der Willem III van Oranje, graaf van Nassau, als koning van Engeland, Schotlan Ierlann de vertegenwoordigdn de Nederlandee d n i m ehe n t zijto n overlijde 1692n ni ervares .Al n generaal-diplomaa dezs wa te Von Waldeck een van Willem's intiemste vertrouwelingen. Na 1770 was de beroemde Duitse portretschilder J.F.A.Tischbein een aantal jare vorse diensn d Waldecn i n va t va t Pyrmontn ke doon m Ee .he r gedecoreerde ruimte in het Kasteel-Pyrmont, tegenwoordig ook Tisch- beinzaal genoemd, herinnert aan hem. Tischbein werkte tot zijn over- lijde n 181i n 2 ongevee s jaa Nederlann ze ri r d waar Amsterdamse patriciërsfamilies en telgen van het Oranjehof tot zijn klantenkring behoorden. Van hem zijn geschilderde portretten bekend van jonk- heer Willem Philip Barnaart (Huis te Vogelenzang) en van mr .Jan van Pole d l (Ipenrode) 180n I . 5 ston toenmalige dd e vors Waldeckn va t - Pyrmont het graafschap Pyrmont af aan zijn broer Georg, die enige jaren late e erfelijkd r e vorstentitel ontvinge nederlaad t Me n . va g Duitsland in de Eerste Wereldoorlog kwam ook een eind aan bet Duitse keizerrijk en de talrijke vorstendommen. Prinses Emma, dochte n Georg-Victorva r n vorstie n Helenn va a Waldeck-Pyrmont, bracht haar jeugd voornamelijk door op het slot Arolse zomern ne t kastee he Pyrmontn n si t va loverlijde he a N .n nva koningin Sophie {3 juni 1877) was de intussen impopulair geworden koning Willem III van Nederland genoodzaakt iemand te vinden die hem een troonopvolg(st)er zou geven. Beide zonen uit zijn eerste huwelijk boden geen perspectief oudste d : frivoon eee l leven leidend tweede d , e een uitgesproken vrouwenhater. In het enige interview dat koningin- regentes Emma (1858-1934) ooit aan een krant heeft gegeven zei ze in 1929 over haar jeugd: 'Weet u hoe omslachtig het reizen vanuit Arolsen toen was? Als wij naar Pyrmont trokken 's zomers....geen spoortrein! n rijtuig f achee o Zo' n r i t . nuu Onz e vade s vors Waldecn va r va t n ke Pyrmont j voonde grach n Wi .kastee d ee ou t ntn daaerolme ee n mn ri e

262 Het barokslot Bad Pyrmont uit 1710 achter de 16e eeuwse vestiging. Tegenwoordig in gebruik als museum en cultureel centrum,

een ophaalhrug. Het kasteel behoort nog aan mijn broer". Over hoe Emma haar man heeft leren kennen doen verschillende lezingen de ronde. Aangenomen wordt dat haar moeder, die ziekelijk en hypo- chondrisc aarhaan s hva d wa r opfleurd geschiktn ee s eal e huwelijkskan- didaa haan t va voor n vieéé r r dochters horizoe d n aa n verscheens al , koppelaarster gefungeerd heeft. Vaststaat uit o.a. de 'levensbeschrij- ving n graava ' f Dumonceau s adjudanal e n konindi , va t g WilleI mII getuige was, dat de eerste ontmoeting plaats had in het Slot-Pyrmont. Op 28 juli 1878 is een speciale trein voor de koning en zijn gevolg gereden voor de reis van Stuttgart naar Bad Pyrmont. Daar werd de vorst in het Hollands verwelkomd, omdat George-Victor von Waldeck- Pyrmont in het verleden enige tijd als soldaat had doorgebracht in de kazerne te Harderwijk. De (zelfingenomen) Duitse 'Fürst' zou zich enigszins geschaamd hebben voo geringheie "d r zijn ndva paleit sda forn meeee t geleek"p ro ontvangse D . t vond plaatgrotn ee en si salon waar vorstin Helena, geboren prinset Nassau n me sof n t sva ee aza p o ,

263 haar twee nog huwbare dochters Pauline en Emma. De Hollandse koning had aanvankelijk meer oog voor Pauline (die later in het huwelijk vorse d Bentheim)n t trava t dme ,volgen u maazo j Pyrmonterzi re sd s uiteindelijk gezegd hebben dat ze al voorzien was {met andere woorden hem feitelijk te oud vond). Emma, zou iets gezegd hebben in de zin van: oude tocn d n he"Ima kka nie t alleen naar Holland laten terugreizen".

mmmmmiimKi^m^mmifiw \ m a\ iin ttw \ i\mmiNMiiMmwim Verbroedering van Pyrmonters en Heemsteders op 'Goldener Sonntag', 5 september 1999 (Foto: Caria Vreeburg)

Voornoemde adjudant schree zijn i fn memoire ovea sn r prinses Pauline te hebben gerept "(...). "Daarna bespeurde ik ineens duidelijk dat hij prinsen verrukva s s twa Emma knappee di , augustu2 rp was"O . s werd Pyrmont verlate kwan ne t gezelscham middahe e d eint n he d va g n paa op paleis Het Loo aan. De koning deelde zijn adjudant mee dat hij voornemens was prinses Emma ten huwelijk te vragen. Na haar spoedige verloving heeft Emma aan haar broer Friedrich geschreven: "God alleen weet, hoe innig en hartstochtelijk ik wens, dat ik de koning gelukkig maken n mijnerzijdkane , s vertrou j mij hi eropk wi nt da , wensen en verwachtingen zal vervullen". Het leeftijdsverschil bedroeg meer dan 40 jaar. Hier was sprake van een verstandshuwelijk waarin later ook liefde verscheen. Na het huwelijk in 1879 volgde op 31 augustus 1880 de geboorte van een erf opvolgster, prinses Wilhelmina. Op 23 september 1892 brachten koningin-regentes Emma en de 12- jarige prinses Wilhelmina een officieel bezoek aan Heemstede. Tegen- woordig neem e 'Oranje-routed t hetn I :: e Oranjesd spoo n va n ri ' 264 Duitsland in toenemende mate aan populariteit toe, waarin uiteraard ook Bad Pyrmont in het reisprogramma is opgenomen. Kras SterVakanties schrijft hierover in de reisgids: "Wie Bad Pyrmont zegt, zegt Emma van Waldeck-Pyrmont, moeder uan Wilhelmina en de Duitse prinses die het Oranjehuis voor uitsterven behoedde. Als oudste Duitse kuurbadplaats is een bezoek aan dit plaatsje een absolute must".

Op weg naar een jumelage...... Met een roemrijk verleden wordt in Bad Pyrmont hard aan de toekoms t tmogelijk gewerkhe l a n e et gedaa e 'Bronnenstadd n e t ' promoten en de bezuinigingen in de Duitse gezondheidszorg op te vangen. Kuur, natuu n cultuue r r worde n harmonii n t elkaame e r gebracht. Vrij recen verlenginn ee s historischte i d n gva e 'Hauptallee' waarbij wate boven rva n naar benede modern n loopee t nme t langwer- pig kunstwerk verrijkt waari geboorte t leved ndoon he e d nva t t dto eto uitdrukkin gebrachts i g t deelstaathoofdstaMe . d Hannover word- sa t mengewerkt in het kader van EXPO 2000 teneinde bezoekers te trekken en subsidies te verwerven voor onderhoud en vernieuwing. Natuu n cultuue r r zijn poste e gemeentebegrotine zwaad di n p o r g drukken, maar vanweg kuurgastee ed week noo r inkomsten genereren. buitenlandse d Slechtn va % s7 e bezoeker afkomstis si t Nederlandgui , vooral dagrecreanten omdat, zoals reeds vermeld, kuren bij ons een betrekkelijk onbekend fenomeen is. Complimenten ten slotte voor de wijze waarop onze Duitse gastheren -vrouwen e Heemstedenaree nd hebben t naazi nhe e rd n gemaaktt Me . name de heer Joachim Krause uit het nabijgelegen Lügde, organisator Klaus Raud anderenn e i . Allee t Casinbezoen he nee n okaa ontbrak, waar overigens enige weken voordie bestuurden nee onzt rui e gemeen- gesignaleere t d septembe0 was1 p .O r jongstleden berichtt 'Pyre ed - monterNachrichten': "PositivesSignal: "Wir wollen Heemstedemit ins Boot nehmen "". Ook wanneer nog geen officiële jumelagebanden gerealiseerd zijn wil men Heemstede in het nieuwe millennium uitnodi- gen voor een bezoek aan de Duitse jumelagepartner van Bad Pyrmont: Wilhemshafen. Zoals burgemeester Klaus-Henning Demuth terecht opmerkte kunnen beide gemeenten veeelkaan lva r leren. Hijzelf heeft Heemsted nieg eno t bezocht tegenstellinn i , t andergto e Pyrmonters van wie iemand vertelde dat de 'niedrige' huisjes in Heemstede (!) (in positieve zin) de meeste indruk hadden achtergelaten. Hans Krol

265 Nota Bene Uitgebreide informatie ove e sta d rn Staatsba e d d PyrmonBa d s i t aanwezig in de bewaarcollectie van de Heemsteedse Bibliotheek. Internep o k Zieoo t onder ander volgende ed e websites: www.bad pyrmont.de/ www.bad pyrmont.de/literatur

Nieuwe leden Augustus-September

HEEMSTEDE: H.Moleman Mevr.A. van Nierop-Vermeulen Fr.Balm Fam.Davids- 't Hart P.J.Swens

BENNEBROEK: A.v.d.Baan

VOGELENZANG: Geesn W.Jva .t

266 T KB Exit Bfttmdf- Expert Mail Help overzicht

Vorige Voignttte Tittiliflt Onderwerpen Overzicht Isntr-Info til.l

zoeken {Woorta IJteie tf )t n heemsladu e

Jaar: 1991 -. Organlaatto Trefwoor dtijdschrifte: n

Uitgave: Hs&SOi&tS' Vereniging Oud-Heemstede-Bennabroek Annotatfe: Verachean 4 per Jaar Voortz. van: Nieuwsbrief/ Vereniging Ouet-Heermtede-Bennebroek \ Voortgez. als: Heert^kheden * ISSN : 0927-0451

Auteur: Vereniging Qucf-Heemstede-Bennebroek,

Slanatuur: TD 851 Lowtinformatt inzagr ete e

Vorige Volgende Titeilijft Onderwerpen Ovemdx Lener- fafa L B f

Kat Bauwb- Expert Mtui Hrif» overzicht

Beeldpagina Internetkwartaalbladop het van