Middeleeuwse Bezitsverhoudingen In
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
MIDDELEEUWSE BEZITSVERHOUDINGEN IN NOORDOOST-FIVELINGO P. N. Naamen 59 Inleiding Midden in de (voormalige) gemeente Bierurn lag immers zo'n belangrijke plaats in, dat het verhaal het klooster Feldwerd, op de grens ervan het over de rechten op de grond onwillekeurig ook klooster Rozenkamp. Daardoor kunnen we allerlei andere sferen van het leven raakt: de beschikken over twee verhalende bronnen over de geschiedenis van het landschap, van kerken en middeleeuwse geschiedenis van dit gebied: het kloosters en de machtsverhoudingen in de dorpen. heiligenleven van Hathebrand, de stichter van Dit opstel is deels chronologisch, deels thematisch. Feldwerd,'" en de kloosterkroniek van Rozenkamp Na de vroege middeleeuwen en de kerkelijke en Wittewierurn. (2) De meeste gegevens over deze organisatie worden de ontwikkelingen in de 12e streek danken we echter aan oorkonden(3) en regis en 13e eeuw behandeld, waarbij wordt "inge ters. zoomd" op het dorpje Krewerd. Daarna worden Deze oorkonden en registers handelen voorname verschillende lijnen doorgetrokken naar de late lijk over het grondbezit van de locale en regionale middeleeuwen, waarbij de hoofdelingen, de kloos adel en van de beide kloosters. Toch komen ook tergoederen, de rechterlijke organisatie en het andere zaken aan de orde. Grondbezit nam in de beklemrecht een aparte behandeling krijgen. agrarische maatschappij van de middeleeuwen De vroege middeleeuwen De oudste historische gegevens over het grondge nu tot de voormalige gemeente Bierurn en de bied van de gemeente Bierurn kennen wij uit de direct daaraan grenzende dorpen - lagen zo in administratie van de abdij Werden aan de Ruhr. Arwerd, Godlinze, Biesum, Farmsurn, Ennm, Deze abdij dankt haar ontstaan aan de heilige Liud Leermens en rond Loppersum hier en daar aan ger, een Utrechtse geestelijke die aan het einde van zienlijke Werdense bezittingen. In Arwerd haalden de 8e eeuw in opdracht van Karel de Grote de ker de Werdense boden jaarlijks bij de pachters van de stening ten oosten van de Lauwers ter hand nam. abdij 10 wollen lakens op, in Godlinze 12-") Uit de Deze kerstening ging hand in hand met de onder registers van de abdij valt indirect af te leiden dat werping van dit deel van de Friese landen aan het het landschap een geheel andere aanblik gehad Frankische staatsgezag. Doordat Liudger tevens de moet hebben dan thans. Een buurschap als Arwerd eerste bisschop van Munster werd, maakten de bestaat tegenwoordig uit slechts drie of vier grote Ommelanden en Ostfriesland later deel uit van dit boerderijen. In de 11e eeuw woonden er daaren bisdom. Als infrastructuur voor het missiewerk tegen alleen al op Werdense grond negen boeren, verwierven Liudger en latere Werdense abten een die samen tenminste zeven bedrijven gebruikten. (5) uitgebreid grondbezit in deze streken, onder ande Deze wierde was in de volle middeleeuwen dns re door vrome schenkingen van Friezen. veel dichter bewoond dan nu. In plaats van de gro Dit grootgrondbezit had verschillende functies. te schuren van tegenwoordig moeten we ons een Aanvankelijk was waarschijnlijk belangrijk dat voudige woonhuizen van hout en vlechtwerk Liudger en zijn opvolgers hier een "pied à terre" voorstellen, met een laag aangrenzend koehuis en op hun missiereizen kregen. Op Werdense grond, met hier en daar verspreid op het erf schapenhok bijvoorbeeld in Garnwerd en Winsum in Hunsin ken, hooibergen en korenspiekers. Het bouwland go en in Oosterreide in de huidige Dollard, verre zal grotendeels op en tegen de wierde aan hebben zen dan ook parochiekerken die tot de oudste van gelegen, terwijl verder het land in vooral hooi- en de wijde omgeving behoorden. Daarnaast was dit weiland lag. In het naburige Godlinze was relatief grondbezit economisch van belang. Bewaard minder grond in handen van de abdij: hoewel het gebleven goederenlijsten en rekeuingen tonen dat gebied veel groter is dan dat van Arwerd, telde dit de abdij wollen lakens en aanzienlijke sommen dorp slechts zeven grondgebruikers op zes bedrij geld van haar pachters in de Ommelanden ont ven die aan Werden pacht moesten betalen. (6) De ving. Op gezette tijden reisden de abt of zijn ver overige boeren zullen er op eigen grond ofop land tegenwoordigers naar onze streken om deze leve van andere grondberen hebben geboerd. ranties op te halen. In ons gebied - ik beperk me 60 IJ (kwelder) (De Eems) ,, • ~ '\0L. ,,:' ~ L.. * 'V.. 1\ I ~ Bierum , \......., - )- , -) , ,, , ,- Losdorp ..... j • '. * * I, '---', * Uiteinde Godlinzee* , * Feldvilerd • Ka~mis Bansum Nansum Holwierde• *'t::::;9'L?.6.(j Q ~'R Arwerd **. 1, f7 ~ Corpus Feldwerd Krewerd ... "t_, ""'""-lu' N, --... '-."" VOOiwerk (Uithof) Feldwerd " , ~ I, ~ ,- ... _- , Ander goed Feldwerd ,, ~ , - Romerswerf , mJ:ElJJ Corpus Nijenklooster .~ ,I [[]]]]]ll]]]] Voorwerk. (Uithof) Nijenk100sterlWittewierum ,, I' I""""'l Ander goed NijenkiooslerfWittewierum , , ~ , I Overig kloostergoed ~,... -"'I_\~ • Kerk/kapel * (Vermoedelijke) edele heerd ~ Borg Kerspelgrenzen 61 Het parochiewezen De ontwikkeling van de kerkelijke organisatie kan blijven. Ik volsta met het trekken van de hoofdlij slechts worden gereconstrueerd door gebruik te nen. Zoals Kooi elders in deze bundel uiteen zet, maken van allerlei gegevens uit latere tijd. Vooral lagen de Vierburen (Godlinze, Losdorp, Spijk en gegevens die als een soort"gidsfossielen" voor veel Bierum) op de zuidelijke oeverwal van de Fivel; de eerdere tijd kunnen dienen, zijn daarbij bruikbaar. oeverwal van de Eems, ten oosten van de huidige Zo kan het patronaats- of collatierecht (het recht dijk, werd in de loop van de tijd gedeeltelijk weg de pastoor aan de bisschop ter benoeming voor te gespoeld. De oudste kerkelijke indeling paste zich dragen) er op duiden dat de rechtsvoorgangers van bij deze landschappelijke geleding aan: de Vierbu degene die dit recht in later tijd bezat, ooit de kerk ren behoorden vanouds onder de seendkerk van had gesticht en het grondbezit dat daarvoor nodig Loppersum; Holwierde en Krewerd daarentegen was had geschonken. Omdat de stichter en zijn vielen in de 14e eeuw onder het seendvest van rechtsopvolgers vaak ook aanspraken maakten op Holwierde en bezochten in eerdere tijd de seend in een deel van de tienden, die door de gelovigen aan de proosdijkerk van Farmsnm. In Loppersum en de kerk werden betaald, kunnen ook gegevens over Farmsum stonden dan ook de moederkerken van tienden soms informatie verschaffen over de kerk ons gebied. De beide"oerparochies" werden van stichting. Een andere kerkjuridische regel was dat elkaar gescheiden door de Lege Maar, dat ten wes de parochianen van jongere parochies dikwijls in ten van Arwerd naar het noorden stroomt en bij de de moederparochie de kerkelijke rechtspraak, de Nes(8) in de Heekt uitkomt. Beide kerken waren in zogenaamde seend (afgeleid van synode) moesten de vroege middeleeuwen mogelijk door Liudger of bijwonen. De seendkerken bieden daardoor ook door één van zijn opvolgers als bisschop van Mun aanwijzingen voor de oude parochieindeling. Aan ster gesticht. In Loppersum herinnert het patroci de oudste seendkerken waren sinds de 12e eeuw nium van de heilige Petrus en Paulus, aan wie ook dekens ofproosten verbonden, die een deel van de de Domkerk in Munster is gewijd, hieraan. seendrechtspraak uitoefenden. In afWijking van de In het seenddistrict Loppersum waren Leermens officiële kerkrechtelijke regels waren dit in de en Godlinze waarschijnlijk de oudste dochterker Ommelanden vaak leken. Sommige hoofdelingen ken. De patrocinia van Donatus in Leermens en families wisten de proosdijen in feite tot een erfe Paneratius in Godlinze(9) en de grote tufsteenfrag lijk bezit te maken; zo bijvoorbeeld in Farmsum en menten passen daarbij. Van Leermens scheidden Loppersum. zich later Enum en Zeerijp af, van Godlinze Bie Verder zijn er de parochiegrenzen, die een aanwij rum, Losdorp en Spijk. Ten oosten van de Lege zing kunnen zijn voor de ontwikkeling van de ker Maar werd als oude dochter van Farmsum waar kelijke organisatie: een vuistregel is dat de moeder schijulijk al vroeg de St.-Stephanuskerk(lQ) van Hol parochie vaak groter is dan de dochter en dat een wierde gesticht op een aparte wierde aan de Heekt nieuwgestichte kerk vaak dichter bij de parochie tussen Bansum en Katn1Îs. De parochie Marsum, grens staat dan de moederkerk. Ook de parochie die in later tijd juridisch met Holwierde nog één lijsten die de bisschop van Münster bij verschillen geheel vormde, was op haar beurt een dochter van de gelegenheden liet samenstellen, mèt vermelding Holwierde: de uitstulping van de parochie Hol van de belasting die iedere kerk aan de bisschop wierde langs de Heekt laat zien dat Marsum als het moest afdragen, kunnen nuttige gegevens leveren: ware een "hapje" uit Holwierde neemt. In het oudere kerken beschikten vaak over meer onroe zuidwesten is Jukwerd zo'n dochter van Holwier rend goed danjonge en werden daarom hoger aan de. Opmerkelijk is hier dat de buurschap Romers geslagen.m Tenslotte zijn er de patroonheiligen. De werfniet geheel aan Jukwerd is gekomen, maar dat heilige Nicolaas werd bijvoorbeeld pas in de 12e het Holwierde is gelukt een deel van deze buur Be eeuw populair, de heiligen Petrus en Paulus schap te behouden. Met de afSplitsing van de daarentegen beschermden in onze streek vaak zeer parochie van Krewerd-Arwerd aan het einde van oude kerken. Combinatie van zulke historische de 13e eeuw - waarover straks meer - en met de gegevens maakt een - hypothetische - reconstruc stichting van de St.-Nicolaaskapel in Watum bin tie van