SPRÅKNYTT 3–4/2004 Språk Og Makt Er Språkstriden Over, Eller Er Det Berre Vi Som Ser Verda Med Ny-Enkle Briller?
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
SPRÅK UTGITT AV NORSK SPRÅKRÅD nytt32. årgang 3–4/2004 Språk og makt SLUTTRAPPORTEN fra Makt- og demo- speiler seg også på andre måter i Ikratiutredningen (2003) er det et dagens språksituasjon. Det gjelder eget kapittel som handler om språket. bl.a. den økende bruken av engelsk på Her heter det bl.a.: «Språk er makt. Be- mange samfunnsområder der det ikke greper og meningskategorier former er et språklig behov for det, men der oppfatninger av virkeligheten, påkal- engelsk oppfattes som mer prestisje- ler følelser og gir assosiasjoner. I inter- fylt, «kult» og «trendy». På denne essekamp mellom grupper kan noen måten får det engelske språket en få et overtak gjennom begreper og bruk dominerende stilling, mens norsk opp- av språk. Ordvalg og kamp om begre- leves som mindreverdig eller under- per er en del av maktkampen i sam- legent. Maktutfoldelsen skjer så lenge funnet. Språket har en viktig funksjon vi innordner oss under dominansen. på nasjonalt nivå, som det viktigste Om denne prosessen bruker maktut- mediet for den nasjonale bevissthet.» redningen begrepet «mental kolonise- Den norske språkstriden kan også ring». ses på som en kamp om makt; det har Språklig dominans ytrer seg på en vært en kamp om språket mellom rekke områder og på mange forskjel- sosiale og regionale grupper. Språk- lige måter. Ofte er den uttrykk for en kampen kan også være en kamp mel- bevisst maktstrategi, men i mange til- lom ulike etniske grupper, mellom feller er den også ubevisst og innfor- majoriteter og minoriteter, mellom stått. Ikke minst i det siste tilfellet gjel- kjønnene, mellom eksperter og lekfolk der det – både for språknormere og – og av og til også på det individuelle andre – å gjennomskue dominansfor- planet – mellom deg og meg. Når holdet slik at den språklige maktfor- språk gir makt, er det bl.a. fordi selve delinga ikke tas som gitt. språkformen assosieres med forestil- linger om hva som anses som relevant eller irrelevant, som korrekt eller galt. Men makt og språklig dominans av- INNHALD 3–4/2004 1 Språk og makt. Er språkstriden over? 30 Banning – makt eller avmakt 4 Språk og makt i politikken 34 Nynorsk og ulv 8 Språkrådet spår, men markedet rår 36 Nynorsk som minoritetsspråk 12 Norsklærerne og overføring 40 Parallellspråklighet av språknormer 45 Skandinavisk nabospråkforståelse 18 Kven har hatt makt i Norsk språkråd? 50 Nyord 22 Makta i talemålet 51 Du spør – vi svarer 26 Synlig og usynlig kjønnsretorikk SPRÅKNYTT 3–4/2004 Språk og makt Er språkstriden over, eller er det berre vi som ser verda med ny-enkle briller? GUNNAR SKIRBEKK Å TEATERSTYKKET Min kamp, om kontakt mellom Quisling og Hitler. DAdolf Hitlers unge år i Wien, vart Men det ville vel ikkje vere heilt det sett opp på Den Nationale Scene i Ber- same, ettersom poenget var å vise gen, stod Hitler fram som nynorsktal- fram Hitler som ein latterleg person, ande med dialektbakgrunn. og bergensk er jo ikkje latterleg (i alle Poenget var klart nok: Hitler var ein fall ikkje i Bergen). latterleg figur, og dette grepet skulle Så vart det altså nynorsk med dia- bidra til å stigmatisere han ytterlegare, lektpreg – og det vart ikkje bråk av som ein komisk særling. den grunn. Men kva har no nynorsk med Hitler å gjere? Det næraste vi kom ein Führer * her til lands, var jo Vidkun Quisling, Denne stubben frå norsk daglegliv ein presteson frå Telemark som i skrift kan oppfattast som fornøyeleg eller og tale brukte eit heller stivbeint riks- forunderleg, alt etter som, men han mål (og som ved eit høve i den grad seier nok også eitt og anna om språk mislikte å bli mint om at han som barn og makt, også i dagens samfunn, jam- tala telemål, at han regelrett slo ned vel om vi til vanleg kanskje ikkje tenk- den stakkars sambygdingen som i nær- jer på slike ting, på den måten. vær av Quislings studiekameratar frå For ofte tenkjer vi vel på makt som Kristiania kom i skade for å nemne det- noko ytre og overlagt, der nokon be- te) – så Quisling var nok ikkje eit godt stemmer over andre og eventuelt tvin- eksempel på ein nynorsktalande førar. gar dei. Det militære har makt. Politiet Skulle regissøren heller ha valt nord- har makt. Mafiaen har også makt, men landsk, kanskje med lett arkaiske islett ikkje legitim makt. Og Stortinget har – for det var jo derifrå diktarføraren legitim makt til å bestemme, ved å gi Hamsun kom? Men då ville det vel ha lover. blitt bråk, for dette kunne oppfattast Når vi ser språket ut frå så enkle som ei stigmatisering av nordlending- begrep om makt, vil det lett sjå ut som ane. om makt og tvang, når det gjeld språk, Så kanskje ein skulle ha valt ber- er slikt som inntrer når politikarane be- gensk, i Bergen – for eksempel til min- stemmer, mens det som skjer med og ne om minister Albert Hagelin, som i rundt språket når politikarane ligg hine år var aktiv på topp-plan i poli- unna, det skjer fritt og naturleg. Då er tikken, mellom anna ved å formidle det fri språkutvikling og fridom for alle. SPRÅKNYTT 3–4/2004 1 Men så minner Den Nationale mangfald, på mange måtar og i nokon Scene oss om at det ikkje er så enkelt. grad har gjennomgått ein læringspro- For å sjå kva det er – det som ikkje sess der ganske mange har innsett at er så enkelt – treng vi betre begreps- «dei andre» finst, slik at ein har lært å briller å sjå med. Vi treng meir adek- avfinne seg med «det andre» og «den vate begrep om makt. Og slike begrep andre», med det som er annleis. finst, eg hadde nær sagt, til overmål: I I så måte kunne vi seie at vi her til samfunnsvitskap og tekstvitskap er lands vart postmoderne før dei fleste. det eit stort repertoar av distinksjonar Det dei franske postmodernistane og analysemåtar når det gjeld ulike kom fram til ved skrivebordet, lærte former for påverknad, som utdefiner- mange av oss ved praksis – ved dag- ing og stigmatisering på den eine sida leg møte med det andre og dei andre. og positiv definering av det smakfulle, Såleis er det mange år sidan den det rette og det høgverdige på den franske kulturattacheen, då han etter andre. Somt er skammeleg og latter- endt teneste skulle reise heim til leg, og noko er fint og flott og fortener Frankrike, endeleg forstod kva vi driv age og beundring. på med her i landet. Han formulerte Samfunnsforsking og tekstforsking det slik: Her er det slik at den statlege – frå Bourdieu og Gramsci til Gud- einskapen tener mangfaldet! Ein sjok- mund Hernes og Siri Meyer – presen- kerande postmoderne tanke, for ein terer eit rikt arsenal av analysar og fransk intellektuell, som var vant til å begrep om sosio-kulturell makt og tenkje at den statlege einskapen tener kulturelt hegemoni, om symbolsk einskapen. makt og definisjonsmakt, i tillegg til På mange måtar og i nokon grad økonomisk makt, og makt i kraft av vart vi kanskje litt postmoderne, og nettverk og organisatoriske posisjonar. fleirkulturelle, allereie tidleg i moder- Og i dette perspektivet har norsk sam- niseringsprosessen. Men samtidig var funnsforsking og tekstforsking ikkje det, og er det, stridige motsetningar minst vori engasjerte i å påpeike ulike like under overflata – eller rett framfor former for avmakt og undertrykking, oss på scenen, for den som ser. hos dei svakstilte og hos marginaliser- Og dei fleste av oss ser det nok, i te og stigmatiserte grupper. alle fall når vi blir minte om det. Det Alt dette er velkjent, når vi tenkjer gjeld ikkje berre dei meir forunderlege oss om. historiene, som den om ein nynorsk- talande Hitler. Eksempla finst i dagleg- Usynleg språkstrid livet, både her og der: Under valkam- Vi veit også at vi her til lands har pen var vi såleis vitne til ein aksjonist språkstrid. – Men det var visst særleg som kasta den nynorske ordboka på før! No er det språkfred. No har vi to golvet og trampa på henne, og nyleg skriftspråk og respekt for dialektane. stod søte jenter fram på skjermen og Og det er så. Det er eit poeng, eit fortalde at dei ville brenne nynorsk- interessant poeng, at vi her til lands, ordbøkene på bål. Symbolske hand- på grunn av språkstrid og dialekt- lingar med symbolsk makt, dette også. 2 SPRÅKNYTT 3–4/2004 (Ein kan jo spørje: Kva slag bøker kan ikkje i større grad har gjort også denne ein i vårt samfunn tråkke på for open makt- og avmaktsproblematikken til scene, eller brenne på bål med stor vel- gjenstand for samfunnsvitskapleg og lyst?) tekstvitskapleg forsking. Ekspertisen Og det skjer ting i det små, som nett- finst, materialet finst – så her bør det opp derfor er så viktige. Vi veit det forskast. alle, når vi berre tenkjer oss litt om. Samtidig, og av same grunn, er det For eksempel, historier som denne: vel på tide at også vi, som samfunns- Ved ein arbeidsplass i Oslo jobba ein borgarar, «byter briller» – at vi tar av frå Pakistan og ein frå Toten, den førs- oss dei enkle, nyliberalistiske brillene te med sin aksent, den andre med sin som primært lar oss sjå makt på det dialekt. Ein av dei vart mobba, og – ytre plan, som når politikarane fattar surprise, surprise – gjett kven det var! vedtak og politi og soldatar aksjoner- Så vi veit det jo – det finst defini- er. Vi bør «oppdatere» begrepsbrillene sjonsmakt og symbolmakt, og i så våre, for å seie det slik, for at vi skal bli måte er språkstriden ikkje over, berre betre i stand til å sjå det som skjer, og usynleggjort i nokon grad – fordi vi skjønne det vi gjer.