Arkusz ORZECHÓW NOWY (715)

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011

Autor planszy A: Barbara Ptak* Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Stanisław Marszałek** Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka * Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

*Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN ......

Spis treści I. Wstę p – B. Ptak ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. Ptak ...... 4 III. Budowa geologiczna – B. Ptak ...... 7 IV. ZłoŜa kopalin – B. Ptak...... 11 1. Węgiel kamienny – B. Ptak...... 11 2. Piaski – B. Ptak ...... 15 3. Torfy – B. Ptak...... 16 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. Ptak ...... 18 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – B. Ptak...... 21 VII. Warunki wodne – B. Ptak...... 23 1. Wody powierzchniowe – B. Ptak...... 23 2. Wody podziemne – B. Ptak...... 25 VIII. Geochemia środowiska ...... 28 1. Gleby – P. Kwecko...... 28 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 30 3. Pierwiastki promieniotwórcze – J. Miecznik ...... 34 IX. Składowanie odpadów – S. Marszałek ...... 36 X. Warunki podłoŜa budowlanego – B. Ptak...... 43 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – B. Ptak ...... 44 XII. Zabytki kultury – B. Ptak ...... 55 XIII. Podsumowanie – B. Ptak, S. Marszałek...... 56 XIV. Literatura...... 58

I. Wstęp

Arkusz Orzechów Nowy Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGśP) zo- stał wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwo- wego Instytutu Badawczego w Sosnowcu (Plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geolo- gicznym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i w Przedsiębiorstwie Geolo- gicznym POLGEOL w Lublinie (Plansza B) zgodnie z „Instrukcją...” (2005). Przy jej opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2005 w Oddziale Geologii Morza Państwowego Instytu- tu Geologicznego w Gdańsku (Ptak, 2005). Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w pięciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury (Plansza A), ochrona powierzchni ziemi (tematyka geochemii środowiska i składowania odpadów – Plansza B). Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Arkusz Orzechów Nowy powstał w wyniku szczegółowej analizy materiałów archiwalnych i publikowanych, zwiadu terenowego oraz konsultacji i uzgodnień dokonanych w wielu

instytucjach, samorządach terytorialnych i administracji państwowej, zajmujących się zago- spodarowaniem zasobów środowiska przyrodniczego. Materiały potrzebne do opracowania mapy zebrano w: Centralnym Archiwum Geolo- gicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Urzędzie Marszałkowskim Województwa Lubelskiego w Lublinie, Filii Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubel- skiego w Chełmie, Krajowym Ośrodku Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Insty- tucie Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach, nadleśnictwach Parczew i Włodawa, starostwach powiatowych we Włodawie i Łęcznej, urzędach gmin w Urszulinie, Ludwinie, Starym Brusie, Puchaczowie, Sosnowicy i Cycowie. Dla uzupełnienia danych archiwalnych przeprowadzono takŜe zwiad terenowy w lipcu 2010 roku. Dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych, opracowanych dla komputerowej bazy danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar objęty arkuszem Orzechów Nowy rozciąga się między 23°00’ a 23°15’ długości geograficznej wschodniej oraz 51o20’ a 51o30’ szerokości geograficznej północnej. Obszar ten połoŜony jest w środkowej części województwa lubelskiego i obejmuje fragmenty gmin: Ludwin, Puchaczów i Cyców naleŜących do powiatu łęczyńskiego, Stary Brus i Urszulin naleŜących do powiatu włodawskiego, Sosnowica naleŜącej do powiatu parczewskiego oraz Uścimów naleŜącej do powiatu lubartowskiego. Zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2001) teren arkusza Orzechów Nowy naleŜy do prowincji NiŜu Wschodniobałtycko-Białoruskiego, podprowincji Polesia, makroregionu Pole- sia Zachodniego i mezoregionu Równiny Łęczyńsko-Włodawskiej. Niewielka północno- zachodnia jego część połoŜona jest w mezoregionie Zaklęsłości Sosnowickiej (fig. 1). Równina Łęczyńsko-Włodawska znajduje się pomiędzy Garbem Włodawskim na pół- nocy, a Pagórami Chełmskimi na południu. Jest równiną podmokłą oraz zatorfioną, i odzna- cza się licznymi zagłębieniami termokrasowymi i krasowymi (Kondracki, 2001). Na tym terenie – łącznie z południową częścią Zapadłości Sosnowickiej występują 23 jeziora, z których największe są: Uściwierz o powierzchni 284,10 ha i Wytyckie o powierzchni 487,00 ha, a najgłębsze jezioro Piaseczno o powierzchni 84,00 ha i głębokości 38,8 m. Największym obiektem bagiennym jest Krowie Bagno o powierzchni 27 km2, którego zachodnią część zajmuje obszar od Andrzejowa do Kolonii Wytyczno. Region przecina kanał Wieprz – Krzna, oddany do uŜytku w 1961 roku. Ogółem ma on 142 km długości i pełni funkcje nawadniające w jego górnej części, a odwadniające w dolnej. Deniwelacje terenu sięgają od około 160 m

n.p.m. w okolicy Orzechowa Starego do około 195 m n.p.m. w okolicy Wielkopola na połu- dniu i Wołoskowoli na północy.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Orzechów Nowy na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – zbiorniki wodne

Prowincja: 31 – NiŜ Środkowoeuropejski Podprowincja: 318 – Niziny Środkowopolskie Mezoregion Niziny Południowopodlaskiej: 318.98 – Wysoczyzna Lubartowska

Prowincja: 34 – WyŜyny Polskie Podprowincja: 343 – WyŜyna Lubelsko-Lwowska Mezoregion WyŜyny Lubelskiej: 343.16 – PłaskowyŜ Świdnicki

Prowincja: 84 – NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: 845 – Polesie Mezoregiony Polesia Zachodniego: 845.12 – Równina Kodeńska, 845.13 – Równina Parczewska, 845.14 – Zaklę- słość Sosnowicka, 845.15 – Garb Włodawski, 845.16 – Równina Łęczyńsko-Włodawska Mezoregiony Polesia Wołyńskiego: 845.31 – ObniŜenie Dorohuskie, 845.32 – Pagóry Chełmskie, 845.33 – ObniŜe- nie Dubieńskie

Środkową część obszaru arkusza rozcina Piwonia Dolna płynąca na północ, prowadząca wody do jeziora Zienkowskiego i dalej do Tyśmienicy. Południowo-wschodnią część omawianego obszaru odwadnia Włodawka, płynąca na północny wschód, prowadząca wody do Bugu. Do naturalnej, choć silnie przekształconej sieci rzecznej na obszarze arkusza naleŜą

równieŜ małe rzeki o charakterze niewielkich rowów: Piwonia, Piwonia Górna i Bobrówka. Doliny rzeczne są płytkie i podmokłe. Ponadto występują tu liczne sztuczne cieki, rowy me- lioracyjne i kanały odwadniające zabagnione tereny. Pod względem klimatycznym obszar arkusza Orzechów Nowy połoŜony jest w dzielni- cy podlaskiej. Jest to obszar niskich opadów w skali kraju, średnia roczna suma opadów wynosi 550 mm (Woś, 1999). Klimat tego regionu jest zimniejszy niŜ w centralnej Polsce. Wy- stępuje tu 50–60 dni z mrozem, 95–115 dni z przymrozkami, a pokrywa śnieŜna utrzymuje się 90–110 dni. Średnia temperatura roczna wynosi około 7,0–7,5oC. W regionie tym przewaŜają wiatry z kierunku zachodniego i południowo-zachodniego Rzeźba powierzchni ziemi, procesy geomorfologiczne, litologia oraz klimat mają bez- pośredni wpływ na rodzaj gleb występujących na terenie omawianego obszaru. Grunty rolne wysokich klas bonitacyjnych I–IV a stanowią około 20% powierzchni i znajdują się głównie w północnej i południowo-wschodniej części obszaru arkusza Orzechów Nowy. ObniŜenia i doliny rzeczne, wypełnione osadami torfowymi, zajęte są przez uŜytki zielone. Lasy zajmują około 27% powierzchni arkusza i porastają równiny akumulacji wodnej. Obszar arkusza Orzechów Nowy naleŜy do słabo uprzemysłowionych, ma charakter rolniczy i turystyczny. Jedynym większym zakładem działającym na obszarze arkusza Orze- chów Nowy jest kopalnia naleŜąca do Spółki Lubelski Węgiel „Bogdanka” SA w Bogdance. Struktura uŜytków, warunki terenowe i struktura własności sprzyjają rozwojowi rolnictwa indywidualnego, a głównymi uprawami są zboŜa i ziemniaki. DuŜy udział uŜytków zielonych sprzyja hodowli bydła. W przeszłości duŜe fermy hodowlane zlokalizowane były w: Górkach, Zienkach i Dębowcu. Liczne jeziora oraz towarzyszące im lasy dały bazę do rozwoju ośrod- ków wypoczynkowych i turystycznych. Omawiany teren naleŜy do nielicznych obszarów w kraju o mało zmienionym środowisku geograficzno-przyrodniczym. Praktycznie brak emi- sji przemysłowych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego oraz niski stopień nagromadzenia uciąŜliwych odpadów przemysłowych i komunalnych klasyfikuje go do czystych eko- logicznie. Głównym ośrodkiem administracyjnym i usługowym jest licząca 510 mieszkańców wieś Urszulin, będąca siedzibą urzędów gmin. Pozostałe miejscowości równieŜ nie posiadają praw miejskich, a liczba ich mieszkańców nie przekracza 420. Do większych miejscowości naleŜą: Wołoskowola, Świerszczów, Kaniwola, Orzechów Nowy, Zienki oraz Wereszczyn. Miejscowości te są małymi ośrodkami gospodarczymi i usługowymi. Brak zakładów przemy- słowych powoduje, Ŝe ludność zatrudniona jest głównie w: rolnictwie, handlu, gastronomii, budownictwie, transporcie i rzemiośle.

W latach 2000–2009 w województwie lubelskim przyrost sieci wodociągowej w stosunku do sieci kanalizacyjnej był trzykrotnie większy (Raport..., 2009). W powiecie włodaw- skim z sieci wodociągowej korzysta około 70% gospodarstw wiejskich, a 23% tych gospodarstw jest podłączonych do sieci kanalizacyjnej. W gminie Urszulin pracuje oczyszczalnia ścieków mechaniczno-biologiczna w Urszulinie, która oczyszcza ścieki w ilości 85 m3/dobę. Odbiornikiem jest rów melioracyjny, a dalej Włodawka. Własną oczyszczalnię ma osiedle mieszkaniowe w Urszulinie (Ładniak i in., 2003 a). W gminie Stary Brus pracuje oczyszczalnia ścieków mechaniczno-biologiczna w Starym Brusie (poza arkuszem), która oczyszcza ścieki w ilości 100 m3/dobę. Odbiornikiem tych oczyszczonych ścieków jest rów melioracyjny, a dalej Włodawka (Program..., 2003). Wszystkie gminy powiatu łęczyńskiego posiadają własne oczyszczalnie ścieków z ciągle rozbudowywaną siecią instalacji kanalizacyjnej. Gmi- na Ludwin w 2002 roku wzbogaciła się o 13,5 km sieci kanalizacyjnej (73 przyłącza). W Ka- niwoli znajduje się mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków o przepustowości 150 m3/d, która w 2002 r. oczyściła około 8 607 m3 ścieków. Odbiornikiem tych oczyszczonych ścieków jest Piwonia Dolna. Łączna długość sieci kanalizacyjnej w gminach: Cyców, Ludwin i Puchaczów to około 30 km, natomiast sieci wodociągowej 286 km (Kopacz, Janik, 2004). N terenie powiatu łęczyńskiego zakładem, który odprowadził w latach 2006–2007 największe ilości ścieków jest Lubelski Węgiel Bogdanka SA (Program…, 2009) .Gmina Puchaczów zwodociągowana jest w całości. Sieć wodociągowa rozwija się w powiecie sukce- sywnie, ale tempo budowy systemów kanalizacyjnych jest znacznie wolniejsze (Albrycht i in., 2004). W gminie Sosnowica działa oczyszczalnia mechaniczno-biologiczna o przepu- stowości 30 m3/dobę w Zienkach. Odbiornikiem ścieków oczyszczonych jest rów melioracyjny – dopływ Jeziora Zienkowskiego (Program…, 2004). W latach 2001–2003 Lubelski Węgiel „Bogdanka” SA zbudował zbiornik wód doło- wych (kopalnianych). Ma on charakter nadpoziomowy, dwukomorowy, o powierzchni 4,02 ha i objętości 166 000 m3 (Plan…, 2007). Sieć komunikacyjna jest słabo rozwinięta. NajwaŜniejsza droga to nr 820 łącząca Łęczną z Sosnowicą i nr 831 relacji Lublin – Urszulin – Włodawa. Pozostałe drogi mają charakter lokalny.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Orzechów Nowy opracowana została na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Orzechów Nowy (Buraczyński, Wojtanowicz, 1979, 1981). Omawiany obszar połoŜony jest na południowo-

zachodnim skłonie prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, w obrębie obniŜenia włodawskiego (śelichowski, red., 1969), w którym zachowały się: piaskowce, wapienie, wapienie rafowe i dolomity dewońskie. Osady te stwierdzono na głębokości 1165,0 m odwiertem Orzechów IG 1 i na głębokości 1461,9 m odwiertem Kolechowice 20 (Miłaczew- ski, Radlicz, 1974). PowyŜej, transgresyjnie i niezgodnie, zalegają osady karbonu z udokumentowanymi złoŜami węgla kamiennego. Najstarszymi utworami karbońskimi na omawianym obszarze są osady formacji Huczwy (wizen) występujące w postaci: wapieni, margli, piaskowców, iłowców, mułowców oraz cienkich wkładek węgla, o miąŜszości 64,5– 183,8 m. PowyŜej zalegają paraliczne osady formacji Terebina o miąŜszości około 146,1 m. Reprezentowane są one przez: iłowce, mułowce, piaskowce, wapienie i cienkie wkładki węgla. Bezpośrednio nad nimi występują paraliczne osady formacji Dęblina: iłowce, mu- łowce, piaskowce, wkładki skał węglanowych, wkładki i cienkie pokłady węgla. Ich miąŜ- szość zmienia się od 49,7 do 84,0 m – ogniwo buŜańskie i od 117,2 do 215,4 m – ogniwo kumowskie. Ze względu na niewielkie sumaryczne miąŜszości pokładów węgla oraz ich nieciągłe rozprzestrzenienie nie mają one znaczenia gospodarczego. Osadami formacji Lu- blina (za wyjątkiem części spągowej reprezentują serię limniczną) są iłowce, mułowce, piaskowce i pokłady węgla. Zawierają one od 11 do 46 wkładek i pokładów węgla o grubości od 0,1 do 3,4 m. Największą ilość pokładów bilansowych stwierdzono w odwiercie Pia- seczno IG 3 i na południe od niego, a najmniejszą (więcej niŜ 10) w odwiercie Orzechów 23 i Sawin 42 (Porzycki, red., 1988; Trejta, 2000 a, b). PowyŜej, stratygraficznie niezgodnie występują piaskowce i wapienie jury środkowej i górnej (średnio 110 m) oraz piaskowce glaukonitowe z fosforytami kredy dolnej i wapienie piaszczyste, margle, opoki i kreda pi- sząca kredy górnej (średnio 500 m). Najstarszymi utworami kenozoicznymi na omawianym obszarze są trzeciorzędowe1 (paleogen) osady eocenu wykształcone w postaci: iłów z konkrecjami Ŝelazistymi, piasków glaukonitowych o miąŜszości do 4,4 m. PowyŜej zalegają morskie osady oligoceńskie, które pokrywają północną część arkusza w okolicy Górek i Wołoskowoli oraz płat w okolicy Za- głębocza. Reprezentowane są one przez piaski glaukonitowe o miąŜszości od 4 do 14 m. Na- tomiast osady neogenu (3,0–37,0 m) to mioceńskie piaski kwarcytowe i plioceńskie iły (o nie- pewnej pozycji stratygraficznej).

1W związku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Międzynarodową Unię Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tekście objaśniającym do arkusza zachowuje się dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzecio- rzędu) sygnalizowane są w nawiasach.

Osady czwartorzędowe, o maksymalnej miąŜszości 76 m w okolicy Zamłyńca i Kani- woli, średnio 36 m, przykrywają około 90% obszaru arkusza Orzechów Nowy (fig. 2). Naj- większe miąŜszości utworów czwartorzędowych stwierdzono w głębokich pogrzebanych dolinach, gdzie przewaŜają piaski wodnolodowcowe zlodowaceń południowopolskich, często przewarstwione mułkami lub iłami. Występują one od Orzechowa Nowego do Kaniwoli oraz od Rozpłucia po Załucze. Tylko na wyniesieniach kredowych (Wola Wereszczyńska, Garba- tówka, Andrzejów, Wereszczyn, Kalinówka) osady czwartorzędowe nie występują. Charakte- ryzują się one duŜą zmiennością litologiczną i stratygraficzną. PrzewaŜają piaski drobnoziar- niste, mułki i iły. Znaczny udział mają równieŜ osady jeziorne, a w holoceńskich utworach przypowierzchniowych osady organogeniczne. Osady plejstoceńskie: piaski ze Ŝwirami, gliny zwałowe, piaski i iły zastoiskowe, mułki piaszczyste i ilaste zastoiskowe, piaski i muły jeziorne stwierdzone wierceniami powstały w okresie zlodowaceń południowopolskich. Nato- miast: torfy, gytie i mułki jeziorne, piaski i piaski ze Ŝwirami, gliny zwałowe, piaski, Ŝwiry i głazy moren czołowych, piaski i Ŝwiry ozów (rejon Zienek, Woli Wereszczyńskiej, Wytycz- na), piaski i mułki kemów (rejon: Grabniaka, Szczupaka, Wielkopola), piaski i mułki rzeczno- peryglacjalne (zachodnia część obszaru arkusza), lessy (rejon Garbatówki) powstały w okresie zlodowaceń środkowopolskich. Występowanie piasków i mułków jeziorno-rozlewiskowych (rejon: Kobyłek, Załucza Starego, Szczecina, Nadrybia) oraz piasków rzecznych wiąŜą się z okresem zlodowaceń środkowopolskich i północnopolskich. W spągowej części profilu osadów plejstoceńskich występują piaski rzeczne interglacjału kromerskiego (około 10 m). Piaski i mułki jeziorne interglacjału mazowieckiego (4–20 m) oddzielają piaski wodnolodowcowe zlodowaceń południowopolskich od torfów i mułków jeziornych zlodowaceń środko- wopolskich. Wiek mułków i piasków jeziorno-rzecznych interglacjału eemskiego (około 8 m) nie jest w pełni udokumentowany. Najbardziej rozpowszechnionymi osadami holoceńskimi są: torfy i gytie zalegające pod torfami. MiąŜszość torfów dochodzi do 8 m, a gytii do 12,8 m. Rzadziej występują: piaski, mułki i iły rzeczno-rozlewiskowe, kreda jeziorna (między Urszulinem a Michałowem), namu- ły torfiaste, namuły zagłębień bezodpływowych.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Orzechów Nowy na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorzęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 8 – lessy, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne; plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne; zlodowacenia środkowopolskie: 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 22 – piaski i mułki jeziorne, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 26 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 27 – Ŝwiry, piaski, gła- zy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Neogen; miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkonośne, Ŝwiry, piaskowce, sole kamienne i gip- sy, 39 – iły, mułki, piaski, Ŝwiry z węglem brunatnym. Paleogen; eocen: 42 – iły, mułki, piaski z fosforytami i bursztynem, miejscami węgiel brunatny; pale- ocen: 43 – gezy, wapienie, opoki, piaski i piaskowce glaukonitowe, margle, mułki i iły. Kreda; kreda górna, mastrycht: 44 – wapienie, kreda pisząca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki pia- skowców i gezy. Zachowano oryginalną numerację wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006)

IV. ZłoŜa kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Orzechów Nowy udokumentowanych jest siedemnaście złóŜ, w tym siedem złóŜ węgla kamiennego, dwa złoŜa kruszywa oraz osiem złóŜ torfów. ZłoŜe torfów „Krowie Bagno I” (Gazda, Smuszkiewicz, 1999; Stec, 2006) zostało wykreślone z bilansu zasobów (Wołkowicz i in., red., 2010) z powodu wyeksploatowania kopaliny. ZłoŜa węgla kamiennego: „Orzechów” (d. Łęczna), „Kolechowice Nowe”, „Ostrów”, „Sawin”, „Lublin K–9”, „Bogdanka” i „Lublin K–6-7” związane są z akumulacją biogeniczną karbonu, kruszywa „Nadrybie Wieś I” i „Ostrówek I” z akumulacją wodnolodowcową zlodowaceń środkowopolskich, a torfów: „Andrzejów”, „Wytyczno I”, „Wytyczno II”, „Grabniak I”, „Krowie Bagno II”, „Krowie Bagno III”, „Krowie Bagno IV” i „Krowie Bagno V” z akumu- lacją biogeniczną holocenu. Zestawienie złóŜ kopalin, ich charakterystykę gospodarczą oraz klasyfikację sozologiczną przedstawiono w tabeli 1. ZłoŜa węgla kamiennego, połoŜone są na obszarach objętych arkuszami MGśP: Ostrów Lubelski, Orzechów Nowy, Kołacze, Siedlisz- cze i Sawin.

1. Węgiel kamienny

ZłoŜe węgla kamiennego „Orzechów”, połoŜone w gminach: Ludwin, Puchaczów, So- snowica, Urszulin i Uścimów, zostało udokumentowane w 1992 roku w kategorii C2 (Trejta i in., 1992) oraz dodatkiem do dokumentacji w 2000 roku na powierzchni 143 km2 (Trejta, 2000 a). ZłoŜe występuje w formie wielopokładowej (16 pokładów węgla). MiąŜszość pokła- dów bilansowych zmienia się od 1,0 do 3,4 m i średnio wynosi 1,3 m. ZłoŜe występuje pod nadkładem 530,0–711,0 m, średnio 624,6 m. Jest to węgiel kamienny typu 31.2, 32.1, 32.2, a 33, 34.1 i 34.2. Wartość opałowa Qt waha się w granicach 12,09–33,40 MJ/kg i średnio wy- d a nosi 26,55 MJ/kg, a zawartość popiołu A 2,43–54,02%, średnio 12,05%. Zawartość siarki St zmienia się od 0,30 do 10,39% i średnio wynosi 1,63%. Jest to złoŜe zawodnione. Kopalina nadaje się do wykorzystania w energetyce. ZłoŜe węgla kamiennego „Kolechowice Nowe”, usytuowane w północno-zachodniej części obszaru arkusza (mały fragment), zostało udokumentowane w 1996 roku w kategorii 2 C2 (Ptak, 1996 b) na powierzchni 265 km . ZłoŜe występuje w formie wielopokładowej (18 pokładów węgla). MiąŜszość pokładów bilansowych zmienia się od 1,0 do 2,8 m i średnio wynosi 1,3 m. ZłoŜe występuje pod nadkładem 615–810 m, średnio 720 m. Wartość opałowa a Qt waha się w granicach 16,89–30,01 MJ/kg i średnio wynosi 25,91 MJ/kg, a zawartość po- a piołu w węglu wzbogaconym A 1,23–11,25%, średnio 6,15%. Zawartość siarki St zmienia się od 0,21 do 8,21% i średnio wynosi 1,42%. Jest to złoŜe zawodnione. Kopalina nadaje się

do wykorzystania w energetyce. Karta informacyjna złoŜa „Kolechowice Nowe” opracowana została do sąsiedniego arkusza Ostrów Lubelski (nr 714). ZłoŜe węgla kamiennego „Ostrów”, połoŜone na terenach gminy Ludwin, zostało udokumentowane w 1996 roku w kategorii C1+C2 (Ptak, 1996 a) oraz dodatkiem do dokumentacji w 1998 roku na powierzchni 82 km2 (Sieroń, 1998). ZłoŜe występuje w formie wielopokła- dowej (14 pokładów węgla). MiąŜszość pokładów bilansowych zmienia się od 1,0 do 3,7 m i średnio wynosi 1,4 m. ZłoŜe występuje pod nadkładem 650–720 m, średnio 690 m. Wartość a opałowa Qt waha się w granicach 15,26–31,43 MJ/kg i średnio wynosi 26,83 MJ/kg, a za- a wartość popiołu w węglu wzbogaconym A 1,08–11,00%, średnio 6,31%. Zawartość siarki St zmienia się od 0,27 do 7,14% i średnio wynosi 1,35%. Jest to złoŜe zawodnione. Kopalina nadaje się do wykorzystania w energetyce. Karta informacyjna złoŜa „Ostrów” opracowana została równieŜ do sąsiedniego arkusza Ostrów Lubelski (nr 714). ZłoŜe węgla kamiennego „Sawin”, usytuowane w gminach Urszulin i Cyców zostało udokumentowane w 1987 roku w kategorii C2 (Trejta, Dyjor, 1987) oraz dodatkiem do dokumentacji w 2000 roku (Sieroń, 2000 b) na powierzchni 230 km2 (23 000,00 ha). ZłoŜe wy- stępuje w formie wielopokładowej (17 pokładów węgla). MiąŜszość pokładów bilansowych zmienia się od 1,0 do 2,8 m i średnio wynosi 1,3 m. ZłoŜe występuje pod nadkładem 509,3– 676,6 m, średnio 592,1 m. Jest to węgiel kamienny typu 31, 32, 33, 34.1, 34.2. Wartość opa- a łowa Qt waha się w granicach 18,85–31,15 MJ/kg i średnio wynosi 27,15 MJ/kg, a zawartość d a popiołu A 1,93–34,96%, średnio 11,66%. Zawartość siarki St zmienia się od 0,32 do 7,95% i średnio wynosi 1,64%. Jest to złoŜe zawodnione. Kopalina nadaje się do wykorzystania w energetyce. Karta informacyjna złoŜa „Sawin” opracowana została do arkusza Sawin (nr 752). ZłoŜe węgla kamiennego „Lublin K–9” o powierzchni 49,23 km2 połoŜone jest na terenach gmin: Cyców, Puchaczów i Urszulin. ZłoŜe udokumentowano w 1983 roku w kategorii

C1+C2 (Trejta, Jarosz, 1983) oraz trzema dodatkami do dokumentacji w latach: 1989 (Ptak, 1989), 1993 (Ptak, 1993 b) i 2000 (Trejta, 2000 b). ZłoŜe występuje w formie wielopokłado- wej (18 pokładów węgla). MiąŜszość pokładów bilansowych zmienia się od 1,0 do 2,7 m i średnio wynosi 1,3 m. ZłoŜe występuje pod nadkładem 608,3–690,6 m, średnio 668,0 m. a Wartość opałowa Qt wynosi 14,53–33,40 MJ/kg, średnio 26,68 MJ/kg, a zawartość popiołu d a A 2,25–47,72%, średnio 13,32%. Zawartość siarki St zmienia się od 0,45 do 7,25% i średnio wynosi 1,44%. Jest to złoŜe zawodnione. Kopalina nadaje się do wykorzystania w energetyce.

Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geo- Stan logiczne Wydobycie Wiek Kategoria zagospoda- Zastosowanie Klasyfikacja bilansowe [tys. t, Przyczyny Numer kompleksu rozpoznania rowania kopaliny złoŜa Rodzaj [tys. t, tys. m3*] konfliktowości złoŜa na Nazwa złoŜa litologiczno- 3* złoŜa kopaliny tys. m ] złoŜa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2009 r. (Wołkowicz i in., red., 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 1 Orzechów (d. Łęczna) Wk C 1 827 942 C2 N − E 2 C W, K, L, GL, N , 1 2* Kolechowice Nowe Wk C 2 257 374 C2 N − E 2 B W , 1 3* Ostrów Wk C 853 479 C1, C2 N − E 2 B W, K, L, GL, N , 1 4* Sawin Wk C 1 083 685 C2 N − E 2 B W, K, L, GL, N

13 13 5 Andrzejów t Q 149,18* C1 G 11,96* Sr 4 B W

7 Wytyczno I t Q 87,35* C1 G − Sr 4 B W

8 Wytyczno II t Q 50,15* C1 G 3,00* Sr 4 B W 1 9 Lublin K-9 Wk C 237 586 C1, C2 N − E 2 B W, K, L, GL, N t 37,39* Sr 10 Grabniak I Q C Z − 4 B W, N p 40,00*, 1 1 Sd

, 1 2 11* Bogdanka Wk C 831 235 A+B, C1, C2 G 4 574 E 2 B W, K, GL, N , 3 12 Nadrybie Wieś I p Q 10,18* C1 Z − Sd 4 B W, K, GL, N

13 Ostrówek I p Q 33 C1 Z − Sb, Sd 4 B W, N , 1 14* Lublin K-6-7 Wk C 386 390 C1, C2 N − E 2 B W, Gl

15 Krowie Bagno II t Q 177,00* C1 G* − Sr 4 B W

16 Krowie Bagno III* t Q 68,47* C1 G − Sr 4 B W

17 Krowie Bagno IV* t Q 74,34* C1 G − Sr 4 B W

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

18 Krowie Bagno V* t Q 77,36* C1 G − Sr 4 B W Krowie Bagno I t Q − − ZWB − − − − − Rubryka 1 – * – karta informacyjna złoŜa opracowana do innego arkusza, 1 – kontynuacja złoŜa na sąsiednim obszarze arkusza Rubryka 2 – * – złoŜe nie ujęte w bilansie zasobów (Wołkowicz, red., 2010), zasoby geologiczne bilansowe wg dokumentacji Rubryka 3 – Wk – węgiel kamienny, p – piaski, t – torfy Rubryka 4 – Q – czwartorzęd, C – karbon Rubryka 5 – 1 – zasoby w bilansie (Wołkowicz, red., 2010) podano błędnie w tys. t., 2 – zasoby wg dodatku nr 3 (Siata, Ptak, 2007), 3 – zasoby wg operatu (Kelman, 2003) Rubryka 6 – kategoria rozpoznania surowców udokumentowanych: kopalin stałych – A, B, C1, C2 Rubryka 7 – złoŜa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – złoŜe wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamiesz- czonej w materiałach archiwalnych); * – stan na 2011 rok Rubryka 9 – kopaliny: E – energetyczne; skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Sr – rolnicze Rubryka 10 – złoŜa: 2 – rzadkie w skali całego kraju, 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 – złoŜa: B – konfliktowe, C – bardzo konfliktowe Rubryka 12 – W – ochrona wód podziemnych, K – ochrona krajobrazu, L – ochrona lasów, Gl – ochrona gleb, N – ochrona Natura 2000

14 14

ZłoŜe węgla kamiennego „Bogdanka” o powierzchni 77,39 km2 połoŜone jest na terenach gmin: Cyców, Ludwin i Puchaczów. ZłoŜe udokumentowano w 1989 roku (Ptak, Dyjor, 1989) w kategorii A+B, C1, C2 oraz w 1993 roku dodatkiem nr 1 (Ptak, 1993 a) do dokumentacji, w 1998 roku dodatkiem nr 2 (Ptak, 1998), a w 2007 roku dodatkiem nr 3 (Siata, Ptak, 2007). ZłoŜe występuje w formie wielopokładowej (21 pokładów węgla). MiąŜszość pokładów bilansowych zmienia się od 1,0 do 4,1 m i średnio wynosi 1,4 m. Nad złoŜem zalega przeciętnie a d 690 m nadkładu. Wartość opałowa Qt wynosi średnio 25,95MJ/kg, zawartość popiołu A a 15,11%, a zawartość siarki całkowitej St 1,39%. Jest to złoŜe zawodnione. Kopalina nadaje się do wykorzystania w energetyce. Kartę złoŜa opracował autor arkusza Siedliszcze (nr 751). ZłoŜe węgla kamiennego „Lublin K–6-7”, usytuowane w południowej części arkusza

(mały fragment), zostało udokumentowane w 1976 roku w kategorii C1+C2 (Ptak i in., 1976) oraz dodatkiem do dokumentacji w 2000 roku na powierzchni 41 km2 (Sieroń, 2000 a). ZłoŜe występuje w formie wielopokładowej (18 pokładów węgla). MiąŜszość pokładów bilansowych zmienia się od 1,0 do 3,0 m i średnio wynosi 1,5 m. ZłoŜe występuje pod nadkładem a 608–699 m, średnio 660 m. Wartość opałowa Qt waha się w granicach 18,75–31,44 MJ/kg i średnio wynosi 27,04 MJ/kg, a zawartość popiołu Ad 1,42–36,55%, średnio 12,26%. Zawar- a tość siarki St zmienia się od 0,32 do 7,61% i średnio wynosi 1,49%. Jest to złoŜe zawodnione. Kopalina nadaje się do wykorzystania w energetyce. Karta informacyjna złoŜa „Lublin K– 6-7” opracowana została do sąsiedniego arkusza Siedliszcze (nr 751).

2. Piaski ZłoŜe piasków „Nadrybie Wieś I” o powierzchni 0,95 ha połoŜone jest na terenach gminy Puchaczów. ZłoŜe udokumentowano w 1998 roku w kategorii C1 (Więckowski, 1998). Jego średnia miąŜszość wynosi 1,6 m, a grubość nadkładu 0,3 m. Kopalina charakteryzuje się średnim punktem piaskowym 96,2% i zawartością pyłów złoŜa c I” mineralnych 3,7% oraz wskaźnikiem uziarnienia 1,6. Jest to złoŜe częściowo zawodnione. Pozostałe 11,18 tys. m3 piasków w złoŜu (Kelman, 2003) nie spełnia norm budowlanych i drogowych. W bilansie zasobów na 2009 rok zasoby podane są błędnie w tys. ton (Wołkowicz i in., red., 2010). ZłoŜe naleŜy wykreślić z bilansu zasobów. ZłoŜe piasków „Ostrówek I”, połoŜone w gminie Cyców, zostało udokumentowane w 1999 roku w kategorii C1 (Czaja-Jarzmik,1999) oraz dodatkiem do dokumentacji (Czaja- Jarzmik, 2007) w 2007 roku na powierzchni 0,87 ha. Nad złoŜem, którego miąŜszość zmienia się od 4,2 do 7,9 m (średnio 6,5 m), zalega przeciętnie 0,3 m nadkładu. Zawartość pyłów mineralnych wynosi średnio 7,3%, a punkt piaskowy 100%. Średnie wartości parametrów jako- ściowych są następujące: cięŜar nasypowy w stanie utrzęsionym 1,58 Mg/m3, wskaźnik pia-

skowy 33, brak zanieczyszczeń obcych. Jest to złoŜe częściowo zawodnione. Kopalina nadaje się do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie. Nazwa złoŜa „Ostrówek” i „Ostró- wek I” dotyczą tego samego złoŜa w Ostrówku Podyskim KN 8093.

3. Torfy

ZłoŜa torfów, występujące na obszarze arkusza Orzechów Nowy: „Andrzejów”, „Wy- tyczno I” (Janik, 2005; Wójcik, Łobacz, 2001 b), „Wytyczno II” (Gałus, 2005 b), „Krowie Bagno II” (Stec, 2007), „Krowie Bagno III” (Stec, 2009 a), „Krowie Bagno IV” (Stec, 2009 b), i „Krowie Bagno V” (Stec, 2009 c), są udokumentowanymi fragmentami jednego z największych torfowisk w kraju – „Krowiego Bagna”. ZłoŜe „Grabniak I” zlokalizowane jest w okolicy miejscowości o tej samej nazwie i jest fragmentem torfowiska przylegającym do jeziora Sumin. Są to złoŜa zawodnione lub częściowo zawodnione, występujące w formie pokładu. Zostały one zaklasyfikowane do I grupy zmienności. Kopalina nadaje się do wykorzystania w rolnictwie i ogrodnictwie. Parametry geologiczno-górnicze złóŜ oraz jakościowe kopaliny przedstawiono w tabelach 1 i 2. Wszystkie złoŜa torfów są połoŜone na terenach gminy Urszulin.

ZłoŜe torfów „Andrzejów zostało udokumentowane w kategorii C1 w 2004 roku (Stec, 2004) i dodatkiem w 2009 roku na powierzchni 3,44 ha (Janik, 2009). Składa się ono z dwóch części: „Andrzejów” (wschodnia – 1,98 ha) o średniej miąŜszości 6,1 m oraz „Andrzejów I” (zachodnia – 1,46 ha) o średniej miąŜszości 4,1 m. Średnie wartości parametrów jakościo- wych torfów są następujące: odczyn pH 6,3, zasolenie 0,37 g NaCl/l. ZłoŜe torfów „Grabniak I” zostało udokumentowane w 2001 roku (Wójcik, Łobacz,

2001 a) i dodatkiem w 2005 roku, na powierzchni 3,68 ha w kategorii C1 (Gałus, 2005 a). Składa się ono z trzech części: pole A (północne – 2,51 ha) o średniej miąŜszości 1,2 m oraz pola B (południowo-zachodnie – 0,32 ha) i C (południowe – 0,85 ha) o średniej miąŜszości 1,7 m. Na złoŜem zalega przeciętnie 0,70 m nadkładu. Stopień rozkładu wynosi 40–50,0%, średnio 43%, a odczyn pH zmienia się w granicach 5,6–7,1 i średnio wynosi 6,0. Jako kopali- nę towarzyszącą udokumentowano tu piaski (tworzące spąg torfów) o grubości 0,7–1,2 m, ale nie wykonano Ŝadnych badań jakościowych. Piaski ujęte są w bazie Midas pod tym samym kodem co torfy – TO 8858 i oddzielnie w bilansie zasobów dla piasków (Wołkowicz i in., red., 2010). ZłoŜa torfów „Krowie Bagno II”, „Krowie Bagno III”, „Krowie Bagno IV” i „Krowie Bagno V” zostały udokumentowane sąsiadująco względem siebie w obrębie równiny torfowej. MiąŜszość złóŜ wynosi średnio 2,1–4,0 m. Nad nimi zalega gleba torfowa, a w spągu złóŜ występują piaski, namuły organiczne lub gliny piaszczyste.

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złóŜ i jakościowe torfów MiąŜszość Zawartość Zawartość Ca Zawartość NO Zawartość P Zawartość Mg Numer Powierzchnia złoŜa Grubość popiołu 3 Warunki od – do od – do od – do od – do złoŜa na Nazwa złoŜa złoŜa od – do nadkładu od – do hydrogeologiczne średnia średnia średnia średnia mapie [ha] średnia [m] średnia [mg/l] [mg/l] [mg/l] [mg/l] [m] [%] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

4,1–7,2 częściowo 12,3–16,6 1150–1370 0–36,0 6,0–8,0 4,0–17,0 5 Andrzejów 3,44 0 6,1 zawodnione 13,9 1273– 17,5 7,3 11,7– częściowo 7 Wytyczno I 3,75 2,4 0,5 - 1220–1430 18,0–25,0 <20,0 22,0–28,0 zawodnione 8 1,0–3,4 częściowo Wytyczno II 2,69 0,3 10,4–68,8– – – – – 2,1 zawodnione

17 17 Grabniak I 3,68 (2,51, 0,4–2,8 14,2–72,8 10 0 zawodnione – – – – (pole A, B, C) 0,32, 0,85) 1,7 36,4

1,0–3,7 częściowo 14,3-29,7 1290–1475 11,9–16,9 15 Krowie Bagno II 8,06 0,2 <19,4 20,0 2,1 zawodnione 19,0 1371 14,4

2,3–5,3 częściowo 12,8–14,4 1370–1550 10,8–30,6 16 Krowie Bagno III 1,98 0,2 <19,4 25,0 3,4 zawodnione 13,7 1463 18,7

1,6–6,2 12,8–14,4 1370–1550 10,8–30,6 17 Krowie Bagno IV 1,95 0,2 zawodnione <19,4 25,0 3,8 13,7 1463 18,7

1,46,2 częściowo 12,8–14,4 1370–1550 10,8–30,6 18 Krowie Bagno V 1,93 0,2 <19,4 25,0 4,0 zawodnione 13,7 1463 18,7

Klasyfikacja sozologiczna złóŜ została uzgodniona z geologiem wojewódzkim Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego. ZłoŜa piasków i torfów ze względu na ochro- nę złóŜ zaliczono do klasy 4 – złóŜ powszechnych, licznie występujących, łatwo dostępnych. ZłoŜa węgla kamiennego uznano za rzadkie w skali całego kraju oraz skoncentrowane w określonym regionie i ze względu na ochronę złóŜ zaliczono je do klasy 2. Z uwagi na ochronę środowiska wszystkie złoŜa zaliczono do klasy B (konfliktowe), za wyjątkiem złoŜa „Orzechów” (klasy C – bardzo konfliktowe). Wszystkie złoŜa zlokalizowane w obrębie arkusza Orzechów Nowy znajdują się w obszarze strefy ochronnej głównych zbiorników wód podziemnych GZWP nr 407 – Niecka Lu- belska (Chełm – Zamość). ZłoŜa „Orzechów” i „Lublin K–9” znajdują się w granicach parków krajobrazowych, rezerwatu przyrody, obszarów Natura 2000, lasów i gleb chronionych, a złoŜe „Orzechów” równieŜ w obszarze specjalnej ochrony przyrody – parku narodowym. ZłoŜa: „Kolechowice Nowe”, „Ostrów”, „Sawin”, „Wytyczno I”, „Wytyczno II”, „Grabniak I”, „Ostrówek I”, „Lu- blin K–6-7” połoŜone są w obszarach chronionego krajobrazu, a dodatkowo złoŜa „Ostrów” w parku krajobrazowym i obszarze Natura 2000, „Sawin” w granicach lasów i gleb chronionych oraz obszarze Natura 2000, „Ostrówek I” w obszarze Natura 2000 i „Lublin K–6-7” w granicach gleb chronionych. ZłoŜami połoŜonymi w obszarze parku krajobrazowego, obszarze Natura 2000 i na terenach rolniczych o wysokich klasach bonitacyjnych gleb są „Bog- danka” i „Nadrybie Wieś I”.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Orzechów Nowy eksploatowane są aktualnie jedno złoŜe węgla kamiennego „Bogdanka” i siedem złóŜ torfów: „Andrzejów”, „Wytyczno I”, „Wytyczno II”, „Krowie Bagno I”, „Krowie Bagno II”, „Krowie Bagno III”, „Krowie Bagno IV” i „Krowie Bagno V”. UŜytkownicy tych złóŜ posiadają aktualne koncesje na eksploatację kopalin oraz ustanowione obszary i tereny górnicze. ZłoŜa torfów eksploatowane są odkrywkowo pod nad- zorem Dyrektora Okręgowego Urzędu Górniczego w Lublinie w sposób ciągły lub okresowy („Wytyczno I”). Kopalina urabiana jest sposobem mechanicznym. Eksploatacja podziemna prowadzona jest na złoŜu węgla kamiennego i odbywa się w sposób ciągły. Pozostałe złoŜa nie są aktualnie eksploatowane. ZłoŜa węgla kamiennego: „Kolechowice Nowe”, „Orze- chów”, „Ostrów”, „Sawin”, „Lublin K–9” i „Lublin K–6-7” do tej pory nie były zagospodarowane. Na złoŜu torfów „Grabniak I” i złoŜach piasków „Nadrybie Wieś I” i „Ostrówek I” eksploatacja została zaniechana.

Wydobycie węgla kamiennego ze złoŜa „Bogdanka” prowadzi Lubelski Węgiel „Bog- danka” SA w Bogdance od 1982 roku, a eksploatacja odbywa się zgodnie z koncesją waŜną do 31 grudnia 2031 roku. WyróŜnia się trzy rejony eksploatacyjne: Bogdanka, Nadrybie i Ste- fanów. Dla złoŜa ustanowiono obszar górniczy „Puchaczów V” o powierzchni 73,37 km2 oraz teren górniczy o powierzchni 86,64 km2. Kopalnia udostępniona jest sześcioma szybami i siecią wyrobisk korytarzowych, które pełnią funkcję poziomów wydobywczych, wentyla- cyjnych i materiałowych. W przyszłości zostanie załoŜony drugi poziom 990 m na rzędnej 820 m n.p.m. Eksploatacja złoŜa prowadzona jest systemem ścianowym na zawał, od granic, na głębokości 960 m. ZagroŜenie metanowe jest I kategorii, natomiast wodne I, II, III stopnia, a poŜarowe IV kategorii. W wyniku wydobycia następuje obniŜenie terenu i tworzenie się zalewisk i zabagnień w rejonie Kolonii Szczecin. Zaprojektowano tam zbiornik retencyjno- rekreacyjny o powierzchni 182,00 ha i objętości całkowitej 3 913 000 m3. Kopalnia zbudowa- ła zbiornik wód dołowych, dwukomorowy o powierzchni 4,02 ha i objętości 158 630 m3, przy średniej głębokości 3,9 m. Wody dołowe (13 850 m3/dobę) zagospodarowywane są na cele przemysłowe na dole (4 320 m3/dobę) i na powierzchni (486 m3/dobę przez Zakład Przeróbki Mechanicznej Węgla i 25 m3/dobę przez Spółkę Łęczyńska Energetyka). Niewykorzystane wody dołowe są podczyszczone poprzez wytrącanie zawiesiny w zbiorniku osadniku wód dołowych i dalej zrzucane do rzeki Świnki. Powstaje hałda o docelowej powierzchni 87,95 ha (obecnie 55 ha) i wysokości 26 m. Prace rekultywacyjne wykonywane są na bieŜąco, a ich kierunek jest darniowo-leśny. Istnieją równieŜ plany rekreacyjnego wykorzystania tego obiektu – budowa wyciągu narciarskiego i trasy zjazdowej. W wyniku wydobycia węgla kamiennego powstało równieŜ zalewisko w okolicy Nadrybia. Wydobycie torfów ze złoŜa „Andrzejów” prowadzą przedsiębiorcy prywatni. Ustanowio- ne są dwa obszary górnicze o powierzchni 1,98 ha (Andrzejów) i 1,46 ha (Andrzejów I), które pokrywają się z granicami terenów górniczych. Koncesja na eksploatację kopaliny z obszaru Andrzejów waŜna jest do 30 kwietnia 2014 roku, a z obszaru Andrzejów I do 15 września 2019 roku. ZłoŜe jest eksploatowane od lipca 2004 roku. W wyniku eksploatacji powstaje wyrobisko wgłębne o docelowej powierzchni około 3,44 ha. Po jej zakończeniu w wyrobisku powstanie staw rybny. Budowa stawu realizowana jest na podstawie zatwierdzonego przez Starostę Wło- dawskiego projektu budowlanego i wydanego pozwolenia wodnoprawnego w 2003 roku. ZłoŜe „Wytyczno I” jest eksploatowane od stycznia 2002 roku przez przedsiębiorcę prywatnego. Koncesja na eksploatację kopaliny waŜna jest do 30 czerwca 2020 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar górniczy i teren górniczy o powierzchni 3,75 ha. W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko wgłębne w południowo-wschodniej części złoŜa wypełnione wodą.

Eksploatacja złoŜa związana jest z wykonaniem stawu rybnego zgodnie z pozwoleniem wod- noprawnym wydanym przez Wojewodę Chełmskiego w 1998 roku. UŜytkownik złoŜa „Wytyczno II” posiada aktualną koncesję na wydobywanie kopaliny waŜną do 30 kwietnia 2014 roku. ZłoŜe jest ciągle eksploatowane od 2005 roku. Dla złoŜa ustanowiono dwa obszary górnicze o powierzchni 0,97 ha (Wytyczno II – Blok I) i 1,73 ha (Wytyczno II – Blok II), które pokrywają się z granicami terenów górniczych. W wyniku eksploatacji powstaje wyrobisko wgłębne o docelowej powierzchni około 2,69 ha. Po jej za- kończeniu w wyrobisku powstanie staw. UŜytkownik złoŜa „Krowie Bagno II” uzyskał koncesję na wydobywanie kopaliny waŜ- ną do 31 grudnia 2018 roku. ZłoŜe jest eksploatowane od 2007 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 9,52 ha. W wyniku eksploatacji powstaje wyrobisko wgłębne wypełnione wodą. Eksploatacja złoŜa związana jest z rozbudową stawów rybnych. Wydobycie torfów ze złoŜa „Krowie Bagno III” jest prowadzone od 2010 roku. UŜyt- kownik złoŜa uzyskał koncesję na eksploatację kopaliny waŜną do 1 marca 2020 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 1,98 ha. Wskutek eksploatacji powstaje wyrobisko wgłębne miejscami wypełnione wodą. Po jej zakończeniu w wyrobisku powstanie staw. ZłoŜe „Krowie Bagno IV” jest eksploatowane od 2010 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 1,95 ha. Koncesja na eksploatację kopaliny waŜna jest do 20 kwietnia 2020 roku. W wyniku eksploatacji powstaje wyrobisko wgłębne. UŜytkownik planuje w przyszłości zrekultywować teren w kierunku wodnym. Wydobycie torfów ze złoŜa „Krowie Bagno V” jest prowadzone od 2010 roku. UŜyt- kownik złoŜa uzyskał koncesję na eksploatację kopaliny waŜną do 20 maja 2020 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 1,93 ha. Powstaje wyrobisko wgłęb- ne. Planowany jest kierunek rekultywacji wodny. Wydobycie piasków ze złoŜa „Ostrówek I” było prowadzone od 1999 do 2006 roku. Koncesja została wygaszona decyzją Marszałka Województwa Lubelskiego w 2007 roku, a obszar górniczy wykreślony z rejestru obszarów górniczych. W wyniku eksploatacji po- wstało wyrobisko stokowo-wgłębne. Rekultywacja polegać będzie na wyrównaniu skarp wyrobiska oraz uporządkowaniu terenu na jego obrzeŜach. ZłoŜa „Grabniak I” i „Nadrybie Wieś I” zostały wyeksploatowane w granicach udokumentowanych i naleŜy wykreślić je z bilansu. W trzech wyrobiskach Grabniak I powstały stawy rybne (Gałus, 2005 a). Wyrobisko Nadrybie Wieś I wyrównano i zalesiono.

Na omawianym obszarze zlokalizowano niewielkie wyrobiska po eksploatacji piasków. Wyrobiska te znajdują się między innymi w miejscowościach Komarówka w gminie Sosno- wica (Trejta i in., 2003) i Jamniki w gminie Urszulin (Ładniak i in., 2003 a). W okolicy Wielkiego Łanu, przy drodze, występuje punkt eksploatacji piasków i Ŝwi- rów (Jarosz i in., 2003). Wyrobisko jest suche.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar arkusza Orzechów Nowy został dobrze rozpoznany pod względem występowa- nia kopalin (Burczyński, Wojtanowicz, 1979, 1981; OstrzyŜek, Dembek, 1996; Wołkowicz, red., 2010; Zdanowski, 2010). Około 80% powierzchni arkusza pokrywają: park narodowy, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, lasy, co znacznie zawęŜa teren moŜli- wej i opłacalnej eksploatacji kopalin pospolitych i podstawowych. Na podstawie analizy do- stępnych materiałów i opracowań złoŜowych oraz wizji terenowej wyznaczono jeden obszar perspektywiczny węgla kamiennego, jeden obszar perspektywiczny piasków i kilka obszarów perspektywiczny torfów. Nie wyznaczono natomiast obszarów prognostycznych z uwagi na ochronę przyrody i brak wyników jakościowych kopalin. Obszar perspektywiczny węgla kamiennego wyznaczono na północny wschód od granicy złoŜa „Orzechów” udokumentowanego w kategorii C2 i kontynuuje się na obszarze sąsied- nich arkuszy. Odpowiada on rozpoznaniu zasobów w kategorii D1, między wychodnią najniŜ- szego pokładu bilansowego (1,0 m) i izopachytą 750 m nadkładu (Zdanowski, red., 1999). Sumaryczna miąŜszość bilansowych pokładów węgla w obrębie arkusza Orzechów Nowy zmienia się od 1,0 m do ponad 10,0 m (Wołkowicz, red., 2010). W omawianym obszarze stwierdzono niski stopień metamorfizmu – występowanie węgla płomiennego (typ 31) i gazowo-płomiennego (typ 32) (Zdanowski, 2010). Spodziewane parametry górnicze zalega- nia kopaliny oraz parametry jakościowe są zbliŜone do złoŜa „Orzechów”. Na podstawie mapy geologicznej oraz analizy archiwalnych odwiertów wyznaczono obszar perspektywiczny piasków, na wschód od Orzechowa Nowego, związany z tarasami kemowymi zlodowaceń środkowopolskich i wydmami (Bandurska-Kryłowicz, 1987). MiąŜ- szość serii piaszczystej zmienia się od 3,8 do 14,0 m. Poziom wodonośny występuje tu na głębokości od 1,0 do 7,7 m p.p.t. Badań jakości piasków nie wykonano. Piaski te mogą być przydatne do wykorzystania w budownictwie. Występujące w obszarze arkusza torfowiska, związane z dolinami rzecznymi (Piwonii Dolnej, Włodawki, Świnki) i obniŜeniami jeziornymi, były przedmiotem badań geologicznych i geobotanicznych. Torfowiska te występują w Poleskim Parku Narodowym, Poleskim

Parku Krajobrazowym i Parku Krajobrazowym „Pojezierze Łęczyńskie” i pełnią waŜne funkcje ekologiczne. Biorąc to pod uwagę, nie wyznaczono obszarów prognostycznych. Na podstawie danych zawartych w opracowaniu „Zlokalizowanie…” (OstrzyŜek, Dembek, 1996) wyznaczono obszary perspektywiczne. Są to torfowiska niskie: szuwarowe, turzycowiskowe, szuwarowo-turzycowiskowe, szuwarowo-mechowiskowe, mechowiskowo-szuwarowe, mechowiskowo-turzycowiskowe i olesowo-turzycowiskowe. Obszar perspektywiczny torfów wyznaczono na powierzchni 318 ha na północny wschód od Orzechowa Nowego. Maksymalna miąŜszość tych osadów wynosi 4,5 m, stopień rozkładu 34%, a popielność 11,4%. Na wschód od tego torfowiska, na powierzchni 18 ha, występują torfy o miąŜszości maksymalnej 2,5 m, stopniu rozkładu 34% i popielności 13,5%. Na południowy wschód od Wołoskowoli występuje torfowisko o powierzchni 157 ha (w granicach omawianego arkusza znajduje się około 20 ha). Parametry tych osadów są następujące: średnia miąŜszość torfu 2,4 m, popielność 11,1%, stopień rozkładu 29%. Na południowy wschód od Orzechowa Nowego występują dwa torfowiska na powierzchni 61 ha i 88 ha (około 75% tej powierzchni znajduje się w parku krajobrazowym, gdzie nie wyznaczono obszaru perspektywicznego). MiąŜszość zmienia się od 1,81 do 3,1 m, stopień rozkładu od 32 do 34%, a popielność wynosi 10,5%. Torfowisko połoŜone na powierzchni 98 ha w pobliŜu Jeziora Wytyckiego ma miąŜ- szość średnią 2 m. Jego popielność wynosi 10,9%, a stopień rozkładu 25%. Torfom towarzyszy gytia krzemionkowa. W dolinie Więziennego Rowu, na południe od Kolonii Wytyczno, wyznaczono na powierzchni 1 963 ha największy obszar perspektywiczny torfów – Krowie Bagno. Na omawianym obszarze arkusza znajduje się jego zachodni fragment (około 30%). Maksymalna miąŜ- szość tych osadów wynosi 5 m, stopień rozkładu 35-40%, a popielność 12,0-14,8%. Pod torfami zalegającymi na północ od Więziennego Rowu występuje gytia węglanowa. Na wschód od jeziora Uściwierz na linii Grabniak – Sumin – Zabrodzie – Zastawie wy- stępuje sześć torfowisk na powierzchni od 14 do 975 ha (z czego tylko około 20% na omawianym obszarze). MiąŜszość średnia zmienia się od 1,5 do 2,1 m, popielność od 8,9 do 30%, a stopień rozkładu od 14 do 34%. Torfom zalegającym na południowy wschód od jeziora Su- min i Zabrodzia towarzyszy gytia węglanowa, a na południe od Grabniaka gytia organiczna. W dolinie rzeki, na zachód od Garbatówki – Kolonii, wyznaczono na powierzchni 223 ha obszar perspektywiczny torfów. Maksymalna miąŜszość tych osadów wynosi 3,0 m, stopień rozkładu 28%, a popielność 8%. Pod torfami występuje gytia węglanowa.

W pobliŜu Szczupaka na powierzchni 106 ha i 20 ha zalegają torfy o średniej miąŜszo- ści 1,7 m, popielności 8% i stopniu rozkładu 27%. Torfom towarzyszy gytia organiczna. W Kolonii Świerszczów wytypowano obszar perspektywiczny na powierzchni 69 ha. Maksymalna miąŜszość torfów wynosi 3,0 m, a popielność 14,1%. Stopień rozkładu wynosi 26%. Na mapie zaznaczono obszary, na których przeprowadzone prace geologiczno-poszu- kiwawcze za kruszywem dały wyniki negatywne. Piaski i Ŝwiry rozpoznane zostały badaniami geologicznymi na południe od Górek. Na- wiercono tam piaski z domieszką Ŝwirów, ale silnie zaglinione, pylaste i gliniaste o miąŜszo- ści od 1,3 do 8,3 m. Osady te tworzą wzgórze akumulacji czołowolodowcowej. W 1978 roku opracowano program badań geologicznych do sporządzenia karty rejestracyjnej. Po odwier- ceniu kilku negatywnych otworów prace zaniechano, nie wykonując opracowania końcowego (Markiewicz, Gałus, 1978; Trejta i in., 2003). Kolejny obszar negatywny występuje w pobliŜu Świerszczowa. Stwierdzono w nim zamiast piasków osady piaszczysto-pylaste i piaszczysto-gliniaste. Wykonane odwierty nie potwierdziły występowania na tym obszarze piasków nadających się do produkcji zapraw budowlanych (Bandurska-Kryłowicz, 1987; Ładniak i in., 2003 b).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Orzechów Nowy połoŜony jest w dorzeczu Wieprza i Bugu. Dział wód II rzędu odgraniczający te zlewnie ma przebieg południkowy i biegnie przez środkową część arkusza od Pieszowoli poprzez Wolę Wereszczyńską do Świerszczowa. Piwonia, dopływ Ty- śmienicy (poza arkuszem), płynąca na północ jest najdłuŜszym naturalnym ciekiem na terenie arkusza. Zbiera ona wody za pośrednictwem szeregu mniejszych (nienazwanych) cieków, rowów melioracyjnych i kanałów odwadniających z rozległych zabagnionych terenów. Piwo- nia Dolna bierze początek z małego jeziorka, na południe od Ostrowa Nadrybskiego, a wpły- wa do jeziora Zienkowskiego w Zienkach, gdzie kończy bieg. Z obszarów podmokłych, roz- ciągających się na wschód od Zienek wypływa Piwonia, która wpada kolejno do dwóch jezior: Zienkowskiego i Komorowskiego, a w okolicy Orzechowa Starego opuszcza arkusz Orzechów Nowy. Piwonia Górna jest małą rzeką płynącą od Jagodna do Lejna, gdzie łączy się z Bobrówką, która płynie w kierunku północno-zachodnim do Orzechowa Nowego i dalej na obszar arkusza Ostrów Lubelski. Część południowo-wschodnią odwadnia Włodawka, któ-

ra odprowadza wody na północny wschód do Bugu (poza arkuszem). W okolicy Michałow- skiej Grobelki Włodawka rozlewa się w Bagnie Wąskim. Przez część północno-zachodnią terenu przebiega kanał Wieprz – Krzna. Jego elementem jest doprowadzalnik Bogdanka – Wola Wereszczyńska, biegnący z południowego zacho- du na północy wschód oraz zbiorniki retencyjne, powstałe po obwałowaniu jezior: Wytyckie- go, Skomielno i Tomaszniego. Zbiornik Wytycki zasilany jest grawitacyjnie przez kanał Bub- nowo – Garbatówka oraz przy uŜyciu pomp z Krzewianki. Omawiany obszar obfituje w jeziora. Jezioro Wytyckie o powierzchni 487,00 ha jest największym jeziorem w omawianym terenie, a najgłębszym (38,8 m) jezioro Piaseczno. Charakterystykę jezior leŜących na terenie arkusza Orzechów Nowy przedstawia tabela 3. Tabela 3 Charakterystyka jezior Głębokość Klasa czystości lub klasyfi- Powierzchnia Podatność na degradację Nazwa jeziora maksymalna kacja stanu ekologicznego [ha] (kategoria) [m] (w roku) 1 2 3 4 5 Bikcze 85,00 3,3 III II (2006); dobry*(2009) Komorowskie 11,30 4,1 poza kategorią III (2003) Długie 28,40 – – II (2005) Łukie 150,10 6,5 III II (2006); dobry* (2009) Moszne 17,50 1,1 – II (2005) Piaseczno 84,70 38,8 I II (2006); dobry* (2009) Rotcze 42,70 4,3 III II (2004) Skomielno* 74,00 3,2 III II (2001) Sumin 91,50 6,5 III umiarkowany* (2009) Tomasznie* 95,00 3,1 poza kategorią III (2001) Uściwierz 284,10 6,6 III bardzo dobry* (2009) Wereszczyńskie 5,20 5,2 poza kategorią II (1998) Wytyckie* 487,00 3,4 III III (2005) Zagłębocze 59,00 25,0 II dobry* (2007) Zienkowskie 7,60 4,9 poza kategorią III (2004)

Rubryka 1 * – wielkość powierzchni zbiornika retencyjnego (Raport…, 2008) Rubryka 5 * – monitoring diagnostyczny w ramach sieci monitoringu wód powierzchniowych stojących wg DzU nr 162 z 20 sierpnia 2008 roku, poz. 1008

Badania wód jezior Łukie, Piaseczno i Bikcze, przeprowadzone w 2006 roku, wykazują II klasę czystości (Raport…, 2008). Wszystkie badane jeziora, za wyjątkiem Piaseczna i Za- głębocza, mają niekorzystne warunki naturalne, są bardzo podatne na degradację (Raport…, 2002, 2004, 2008). Jakość wód jezior w sposób zasadniczy zdeterminowana jest przez rolnicze i turystyczne zagospodarowanie terenów przyległych. Niewykorzystane w procesie produkcji roślinnej nawozy mineralne trafiają do jezior potęgując ich eutrofizację. Dotychczaso- we badania wykazują, Ŝe na wypadkową klasę czystości istotny wpływ wywiera wysokie ob- ciąŜenie zbiorników biogenami, zwłaszcza fosforem i koncentracja chlorofilu „a”.

Na omawianym obszarze w roku 2009 prowadzone były badania stanu ekologicznego wód jezior: Bikcze, Łukie, Piaseczno, Sumin i Uściwierz przez Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska w Lublinie zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz. 1008 z dnia 20 sierpnia 2008 r.). Stan ekologiczny jednolitych części wód powierzchniowych jezior Bikcze, Łukie i Piaseczno został określony jako dobry, jeziora Sumin umiarkowany, a jeziora Uściwierz bardzo dobry. Jezioro Zagłębocze uzyskało dobry stan biologicznych wskaźników, i chociaŜ Ŝaden ze wskaźników fizykochemicznych nie przekroczył wartości określonych dla bardzo dobrego stanu ekologicznego, uzyskało oce- ną dobrą (Raport…, 2008). Na mapie zaznaczono źródła w okolicach Piaseczna (zlewnia Piwonii Górnej) i Nadrybia Dworu (zlewnia Piwonii Dolnej) oraz cztery zbiorniki retencyjne – Jezioro Sko- mielno, Jezioro Tomasznie, Jezioro Wytyckie i Szczecin. Planuje się wykonanie zbiorników retencyjnych „Pieszowola” w gminie Sosnowica oraz „Rotcze”, „Sumin”, „Wereszczyn” w gminie Urszulin i „Szczecin” (dwa zbiorniki) w gminach Ludwin i Puchaczów (Program..., 1995). Największe zbiorniki „Szczecin”, o powierzchni 182,00 ha i 99,00 ha, będą napełnione około 1,7 m (Aktualizacja…, 2004). Zbior- nik „Wereszczyn”, o powierzchni 5,00 ha, powstanie po ogroblowaniu istniejących wyrobisk potorfowych. Doprowadzenie wody przewiduje się z ujęcia na cieku Świerszczów w miej- scowości Borysik. Długość doprowadzalnika do projektowanego akwenu wynosi 3,5 km (Ak- tualizacja…, 2004; Program..., 1995). W gminie Sosnowica planuje się wykonanie jazu Orzechów Stary, systemu nawodnień Piwonia Górna I w Komarówce i udroŜnienie koryta rzeki Piwonii Górnej (Aktualizacja…, 2004). W gminie Urszulin, w latach 2007–2013, wykonano lub planuje się wykonanie jazu- Zabrodzie.

2. Wody podziemne

Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych wg jednostek jednolitych części wód podziemnych (Paczyński, Sadurski, red., 2007) obszar arkusza naleŜy do Prowincji Wisły, Regionu Bugu i subregionu nizinnego (SBN). Głównym uŜytkowym poziomem wodonośnym jest piętro kredy górnej (mastrychtu) oraz lokalnie połączone poziomy wodonośne piętra kredowego i czwartorzędowego (Rysak, Zwoliński, 2004).

Czwartorzędowe piętro wodonośne występujące na około 50% omawianego obszaru jest związane z piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi osadami zlodowaceń południowopolskich i środkowopolskich oraz interglacjału mazowieckiego. MiąŜszość poziomu wodonośnego waha się od 10 do 70 m, a średni współczynnik filtracji warstwy wynosi 13,5 m/24 h. UŜytkowa warstwa wodonośna występuje na głębokości około 8 m. Zasilanie wód tego poziomu zachodzi na drodze infiltracji opadów. Wydajność potencjalna studni jest zróŜnicowana: na obszarach, gdzie wody tego poziomu mają charakter podrzędny wynosi 10–30 m3/h; na obszarach, gdzie wody pięter czwartorzędowego i kredowego są w łączności (w zachodniej części obszaru arkusza, w głębokich kopalnych dolinach) wynosi 50–70 m3/h (Rysak, Zwoliński, 2004). Czwartorzędowe ujęcie komunalne zlokalizowane w Orzechowie Nowym ma wydajność eksploatacyjną 30 m3/h. UŜytkownikiem tego ujęcia są wodociągi (Rysak, Zwoliński, 2004). Wody czwartorzędowego poziomu wodonośnego charakteryzują się podwyŜszoną za- wartością Ŝelaza, manganu i azotu amonowego, co wynika z duŜego udziału skał organoge- nicznych w utworach czwartorzędowych. Związki te powstają w sposób naturalny w warunkach redukcyjnych w namułach torfiastych i torfach (Rysak, Zwoliński, 2004). Kredowe piętro wodonośne występuje na całym omawianym obszarze i jest związane z węglanowymi utworami mastrychtu górnego, wykształconymi w postaci: margli, wapieni marglistych, opok i kredy piszącej. Głębokość występowania tego poziomu wynosi od kilku metrów w Woli Wereszczyńskiej do ponad 60 m w Pieszowoli, najczęściej 15–50 m. Zwier- ciadło wody głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego jest napięte. Zasilanie poziomu kredowego odbywa się przez infiltrację wód opadowych na obszarach odsłoniętych, bądź w następstwie przesiąkania wód przez przepuszczalne utwory pokrywy czwartorzędowej oraz poprzez dopływ podziemny z systemu regionalnego obiegu wód z południa. Przewodność kredowego poziomu wodonośnego nie przekracza średnio 240 m2/24 h. Współczynnik filtracji przyjmuje wartości od 0,2 do 5,9 m/24 h, a wydajności potencjalne studzien zmieniają się w granicach od 30 do 50 m3/h. Większe ujęcia kredowe zlokalizowane są w: Wołoskowoli, Zienkach, Woli Wereszczyńskiej, Piasecznie, Andrzejowie, Urszulinie i Wereszczynie. UŜyt- kownikami tych ujęć są wodociągi. Istnieje równieŜ ujęcie w Nadrybiu, którego uŜytkowni- kiem jest kopalnia węgla kamiennego (Rysak, Zwoliński, 2004). Wody poziomu kredowego charakteryzują się niską mineralizacją, a zawartość wszystkich składników, za wyjątkiem Ŝelaza i manganu, mieści się w granicach dopuszczalnych stę- Ŝeń dla wód pitnych. Mieszczą się one w II klasie jakości i wymagają tylko prostego uzdatniania ze względu na zawartości związków Ŝelaza i manganu. Lokalnie, na wyniesieniach kredowych, występują wody bardzo dobrej jakości – klasy I, które bez uzdatniania spełniają warunki

stawiane wodzie do picia i na potrzeby gospodarstw domowych. Natomiast w rejonie Torfowi- ska Orłowskiego i Jeziora Nadrybie wody naleŜą do III klasy jakości – wody niskiej jakości, w których zawartość Ŝelaza przekracza 5 mg Fe/dm3 (Rysak, Zwoliński, 2004). PołoŜenie arkusza Orzechów Nowy na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce przedstawia figura 3 (Kleczkowski, red., 1990). Na całym omawianym obszarze występuje udokumentowany zbiornik kredowy o numerze 407 – Niecka lubelska (Chełm – Zamość) (Zezula i in., 1996). Dla tego zbiornika wyznaczony został obszar strefy ochronnej obejmujący cały jego obszar o powierzchni 9 015 km2, w tym obszary szcze- gólnej ochrony o powierzchni 819 km2. Szacunkowe zasoby dyspozycyjne zbiornika ocenio- ne są na 1 127 tys. m3/d, a średnia głębokość ujęć wynosi 70 m.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Orzechów Nowy na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w ośrodku porowym, 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-porowym, 5 – zbiorniki wodne

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 215 – Subniecka warszawska, trzeciorzęd (Tr); 406 – Niecka lubelska (Lublin), kreda (K2); 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamość), kreda (K2)

W omawianym obszarze dominuje niski stopień zagroŜenia jakości wód podziemnych. Większość obszaru stanowią tereny leśne oraz bagna i torfowiska, czyli obszary słabo dostęp- ne. Prawie cały obszar arkusza naleŜy do obszarów prawnie chronionych. Średni stopień za- groŜenia przypisano jedynie do rejonów z wiejską zabudową, w których prowadzona jest gospodarka rolna. Wschodnia część obszaru arkusza Orzechów Nowy leŜy w jednolitej części wód podziemnych nr 67 (JCWPd nr 67), zachodnia w JCWPd nr 75, a południowa w JCWPd nr 90. Ich cechą szczególną jest znaczna nadwyŜka zasobów wód podziemnych w odniesieniu do wielkości poboru, wynoszącego około 6–13% wielkości zasobów. W wymienionych jednolitych częściach wód podziemnych nie występują zanieczyszczenia wód podziemnych. Wody są dobrej jakości i wymagają na ogół prostego uzdatniania.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt- kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 715 – Orzechów Nowy, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej

ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Wartość prze- ciętnych (me- Zakresy zawar- Wartość przeciętnych dian) w gle- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie tości w glebach (median) w glebach bach na arku- lub ziemi (Rozporządzenie Ministra na arkuszu 715 – obszarów niezabu- szu 715 – Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Orzechów Nowy dowanych Polski 4) Orzechów N=8 N=6522 Nowy Metale N=8 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 10–35 17 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–4 1 4 Zn Cynk 100 300 1000 10–45 15 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 1–6 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–4 1 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–9 5 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 715 – Orzechów 1) grupa A Nowy w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 8 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 8 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynika- jące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 8 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- sza 715 – Orzechów Nowy do poszczególnych grup zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, uŜytkowania (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

2. Osady

Osady na dnie jezior i rzek powstają w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych. Osadzający się materiał pochodzi przede wszystkim z erozji skał i gleb na obszarze zlewni. Składnikami osadów są równieŜ substancje wytrącające się z wody oraz zawiesiny wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi.

W osadach unieruchamiana jest większość potencjalnie szkodliwych metali cięŜkich oraz trwałych związków organicznych trafiających do rzek i jezior. Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego poruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu bądź bagrowania wcześniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów (Bordas, Bourg 2001; Sjöblom i in. 2004). TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być prze- mieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Bojakowska i in., 1996; Miller i in., 2004). Wstępujące w osadach metale cięŜkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapieŜników, a takŜe mogą stwarzać ryzyko dla ludzi (Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003).

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oraz wie- lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU Nr 55 z 14 maja 2002 r., poz. 498). Dla oceny jakości osa- dów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, WWA i PCB, powyŜej której prawdopo- dobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Pol- ski i wartoś ci PEL. Materiały i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki monito- ringowych badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ).

Tabela 5 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporządzenie Parametr PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. DzU nr 55 z maja 2002 r., poz.498. 2002. ** – Macdonald i in., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environ- mental Contamination and Toxicology. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]- antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej, zaś osady jeziorne są pobierane z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnową drobniejszą niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, oznaczenia kadmu wykonano metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), takŜe z roztwo- rów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia poli- chlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektro-

nów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartoś ciach PEL (niebieski) pod względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod wzglę- dem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość Ŝadnego pierwiastka lub związku organicznego nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osady jezior: Długiego, Moszne, Wereszczyńskiego, Zienkowskiego, Wytyckiego, Płotycze, Rotcze, Skomielno, Łu- kie, Tomaszniego, Bikcze, Piaseczno, Sumin, Uściwierz, Zagłębocze i Cycowe. Osady jezior Wereszczyńskiego, Zienkowskiego, Skomielno, Płotycze, Tomaszniego i Zagłębocze charak- teryzują się bardzo niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, porówny- walnymi z wartościami ich tła geochemicznego (tabela 6). Zwraca uwagę występowanie zna- cząco podwyŜszonych zawartości ołowiu, cynku i kadmu w osadach jeziora Rotcze. PodwyŜ- szone zawartości ołowiu stwierdzono takŜe w osadach jezior Sumin, Piaseczno i Uściwierz. JednakŜe odnotowane podwyŜszone zawartości metali cięŜkich są niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń wg Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. (DzU nr 55 z maja 2002 r., poz.498), a takŜe niŜsze od ich wartości PEL, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. W osadach jezior Sumin i Łukie stwierdzono podwyŜszone zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, ale są to stę- Ŝenia niŜsze od dopuszczalnych wg Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. (DzU nr 55 z maja 2002 r., poz.498).

Tabela 6 Zawartość pierwiastków śladowych i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach jeziornych (mg/kg) Zagłębo- Wereszczyń- Zienkow- Wytyckie Długie Płotycze Łukie Moszne Piaseczno Sumin Tomasznie Cycowe Bikcze Rotcze Skomielno Uściwierz Parametr cze skie skie (2005 r.) (2004 r.) (1995 r.) (2009 r.) (1995 r.) (2009 r.) (2009 r.) (2001 r.) (2003 r.) (2009 r.) (2004 r.) (2001 r.) (2009 r.) (2009 r.) (1998 r.) (1998 r.) 1 2 3 4 5 12 6 4 3 6 8 5 7 6 8 5 7 Arsen 2.5 10 <5 6 12 6 4 3 6 8 5 7 7 3 6 5 (As) Chrom 5 5 7 6 5 8 6 6 8 9 10 4 7 3 6 15 (Cr) Cynk 106 176 96 138 102 91 110 29 74 122 80 84 166 26 121 79 (Zn) Kadm 1,1 1,4 0,7 1,7 1 1,3 1,4 0,3 1,0 1,5 1 0,9 2,7 0,3 1,5 0,5 (Cd) Miedź 7 7 16 13 5 11 14 8 8 16 8 13 13 7 12 10 (Cu) Nikiel 34 34 5 6 6 6 6 7 7 8 8 12 12 4 7 3 6 10 (Ni) Ołów 40 50 15 44 34 47 53 12 45 20 19 31 90 15 56 15 (Pb) Rtęć 0,137 0,091 0,03 0,139 0,03 0,193 0,241 0,044 0,140 0,141 0,11 0,085 0,201 0,043 0,179 0,1 (Hg) WWA 11 n. o. n. o. n. o. 1,983 n. o. 0,748 1,364 n. o. 0,236 n. o. n. o. 0,562 n. o. n. o. 0,276 n. o. WWA* WWA 7 n. o. n. o. n. o. 2,488 n. o. 0,928 1,567 n. o. 0,261 n. o. n. o. 0,556 n. o. n. o. 0,235 n. o. WWA** PCB*** n. o. n. o. n. o. 0,002 n. o. 0,001 <0,0007 n. o. <0,0007 n. o. n. o. 0.0007 n. o. n. o. <0,0007 n. o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia wartości promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiar gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N–S, przeci- nających Polskę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwyŜszonej promieniotwórczości zagęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysokości 1,5 km nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomia- ry wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno.

Prezentacja wyników PoniewaŜ gęstość pomiarów nie pozwala na opracowanie mapy izoliniowej w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to moŜliwe gdyŜ krawędzie arkusza ogólnie pokrywają się z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporządzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano takŜe informacje z punktów znajdujących się na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy (fig. 4). Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowią sumę promieniowania pochodzącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości promieniowania gamma na ogół nie przekraczają 30 nGy/h, przewaŜają tu bowiem mułki i piaski jeziorne oraz torfy (Mojski, Trembaczowski, 1973). Niewysokie wartości wiąŜą się takŜe z wychodniami kredowych margli występującymi w postaci niewielkich płatów. Warto dodać, Ŝe średnia wartość promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. StęŜenie radionuklidów cezu jest niskie, waha się w granicach 0,8–6,6 kBq/m2.

715W PROFIL ZACHODNI 715E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5707654 5708337 5704767 5705694 m m 5700772 5703729 5697625 5701713 5694737

5693438 5691794 0 10 20 30 40 50 60 0 5 10 15 20 25 30 35

nGy/h nGy/h 36

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5707654 5708337 5704767 5705694 m m 5700772 5703729 5697625 5701713 5694737

5693438 5691794 0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5 6 7

2 2 kBq/m kBq/m

Fig. 4. Zawartość pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Orzechów Nowy (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzględniając zasady i wskazania zawarte w ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r.) oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do aktualnie obowiązujących aktów prawnych, umoŜliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróŜnicowane w zaleŜności od wyróŜnionych 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować wyróŜnionych typów składowisk odpadów, − wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i skarp wyróŜnionych typów potencjalnych składowisk odpadów (tabela 7), − warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk odpadów gdzie wymagana jest akcep- tacja odpowiednich władz i słuŜb. Na mapie, w nawiązaniu do obowiązujących kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów ze względu na występowanie na powierzchni terenu lub płytko w podłoŜu (do głębokości 2,5 m) gruntów spełniających wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej,

− obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składo- wisk odpadów jest moŜliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier gruntowych lub syntetycznych uszczelnień, − wyrobiska związane z eksploatacją kopalin, które mogą stanowić potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich badań i zabezpieczeń. Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu lub do głębokości 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, połoŜone w obrębie określonej jednostki geomorfolo- gicznej, stanowią potencjalne obszary lokalizacji składowisk odpadów (POLS). W ich obrę- bie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: − izolacyjnych właściwości podłoŜa – odpowiadających wymaganiom dla poszczegól- nych typów składowanych odpadów (tabela 7), − rodzajów przestrzennych ograniczeń warunkowych wynikających z potrzeby ochrony: − p – ochrona przyrody i dziedzictwa kulturowego, − w – ochrona wód podziemnych, − z – ochrona złóŜ kopalin. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk przedstawiono w tabeli 7. Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska miąŜszość współczynnik filtracji rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Informacje i oceny zaprezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o środo- wisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są przesłanką nie tylko przy projektowaniu składo- wisk odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogą-

cych pogorszyć stan środowiska. Na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej zaznaczono otwory, których profile wykorzystano przy konstruowaniu mapy. Tło dla przedstawionych informacji na Planszy B stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Orzechów Nowy Mapy hydroge- ologicznej Polski w skali 1:50 000 (Rysak, Zwoliński, 2004). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (od- porności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagro- Ŝeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Orzechów Nowy bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: − obszary połoŜone w strefie 250 m od terenów źródliskowych (źródła w okolicy Roz- płucia i Nadrybia-Dwór), zabagnionych i podmokłych, w tym łąki na glebach pochodzenia organicznego w dolinach: Piwonii (okolice Orzechowa Starego, Zienek, Lejna, Orzechowa Nowego, Jagodna, Rozpłucia, Kaniwoli i Zawadówki), Włodawki (okolice Pieszowoli, Lipniaka, Wólki Wytyckiej, Dębowca oraz Urszulina) oraz Zabrodzia, Świerszczowa, Garbatówki i Ostrówka Podyskiego, − obszary mis jeziornych i ich stref krawędziowych jezior: Skomielno, Komorowskie, Zienkowskie, Tomasznie, Moszne, Długie, Gumienko, Zagłębocze, Karaśne, Wytyc- kie, Łukie, Płotycze, Brzeziczne, Piaseczno, Bikcze, Uściwierz, Rotcze, Sumin, Nadrybie, Ciesacin i Wereszczyńskie − zbiorniki wód śródlądowych (stawy hodowlane w okolicy Pieszowoli, Nowin i Woło- skowoli oraz zalewisk Szczecin i Nadrybie), − powierzchnie akumulacyjne równin rzeczno-rozlewiskowych holoceńskich w obrębie dolin Piwonii i Włodawki, − obszary bezpośredniego bądź potencjalnego zagroŜenia powodziowego w obrębie dolin rzecznych oraz obniŜeń pojeziornych w rejonie Orzechowa Nowego, Jamników,

Wólki Wytyckiej, Kolonii Wytyczno, Garbatówki, Ostrówka Podyskiego, Zastawia oraz Wereszczyna (Czubla i in., 2006), − obszary wychodni skał kredowych zagroŜonych procesami krasowymi w okolicy Woli Wereszczyńskiej, Świerszczowa i Wereszczyna (Buraczyński, Wojtanowicz, 1979, 1981), − obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (obszary specjalnej ochrony ptaków: PLB 060001 – Bagno Bubnów, PLB 060019 – Polesie oraz specjalne obszary ochrony siedlisk: PLH 060009 – Jeziora Uściwierskie, PLH 060013 – Ostoja Poleska, PLH 060076 – Brzeziczno, PLH 060095 – Jelino i PLH 060098 – Wrzosowisko w O- rzechowie, − obszar Poleskiego Parku Narodowego wraz z otuliną, − zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyŜej 100 ha występujące w okolicy Orze- chowa Starego, Górek, Zienek, Pieszowoli, Wólki Wytyckiej, Woli Wereszczyńskiej, Zagłębocza, Łomnicy, Piaseczna, Urszulina i Sumina, − obszary objęte rezerwatami przyrody: „Jezioro Brzeziczno”, „Jezioro Świerszczów”, „Jezioro Moszne”, „Jezioro Długie”, „Jezioro Orłowskie” oraz projektowanymi: „Ka- hiŜa”, „Jezioro Bikcze”, „Uroczysko Uściwierskie”, „Ciesacin” i „Ostrówek Podyski”, − obszary zwartej i gęstej zabudowy w obrębie miejscowości będącej siedzibą władz gminy (Urszulin) oraz miejscowości letniskowych (Piaseczno i Zagłębocze), − obszar i teren górniczy „Puchaczów V” dla złoŜa węgla kamiennego Bogdanka”.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono na terenach występowania gruntów spoistych, spełniających wymagania izolacyjności podłoŜa, dla naturalnych barier geologicznych (siedem), których strop znajduje się nie głębiej niŜ 2,5 m p.p.t. Na badanym obszarze takie warunki spełniają gliny zwałowe z okresu zlodowacenia środkowopolskiego (stadiał maksymalny) występujące na powierzchni terenu we wschodniej i południowo-wschodniej części arkusza. Większe ich rozprzestrzenienie notuje się w okolicy Andrzejowa i Wielkopola. Najczęściej są to gliny pyłowate, piaszczyste Ŝwirowate z duŜą zawartością frakcji piaszczystej i licznymi Ŝwirami, silnie zwietrzałe, co obniŜa ich potencjalne właściwości izolacyjne. MiąŜszość ich nie przekracza kilka metrów.

W okolicy Górek i Świerszczowa wyznaczono obszary o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoŜa, gdzie gliny przykryte są piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi osadami lodowcowymi o miąŜszości nieprzekraczającej 2,5 m. W północnej (okolice Górek, Pieszowoli oraz Wołoskowoli), centralnej (okolice Zału- cza i Dębowca), zachodniej (rejon Orzechowa Starego i Nowego i Piaseczna) oraz południo- wo-zachodniej (okolice Rozpłucia, Kaniwoli) części badanego terenu wyznaczono obszary pozbawione naturalnej bariery izolacyjnej. Najczęściej są to miąŜsze pokrywy osadów lodow- cowych, wodnolodowcowych, rzeczno-peryglacjalnych oraz jeziorno-rozlewiskowych. Na terenach tych lokalizacja składowisk jest moŜliwa pod warunkiem wykonania sztucznych barier izolacyjnych. Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Orzechów Nowy (Buraczyński, Wojtanowicz, 1979, 1981) i zgodnie z przyjętymi kryte- riami wystąpienia glin zwałowych zlodowacenia środkowopolskiego (stadiał maksymalny) stanowią potencjalne obszary lokalizowania składowisk odpadów obojętnych. W obrębie wyznaczonych terenów odpowiednich dla składowania odpadów dokonano szczegółowego podziału na podstawie przyjętych ograniczeń warunkowych. Ograniczenia warunkowe wyznaczono na terenie objętym Poleskim Obszarem Chronionego Krajobrazu, złoŜem węgla kamiennego „Lublin K 6-7” i „Sawin” oraz w granicach udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamość).

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych Na obszarze arkusza nie stwierdzono terenów spełniających warunki dla lokalizacji składowisk odpadów innych niŜ obojętne i niebezpieczne. W profilach wierceń archiwalnych iły występują na znacznych głębokościach (np. w Nadrybiu na głębokości od 34,0 do 35,0 m). W Załuczu na głębokości 5,0–18,0 m występują iły, prawdopodobnie zastoiskowe, spełniają- ce wymagania naturalnej bariery geologicznej dla składowisk odpadów niebezpiecznych. Pewnym ograniczeniem są niewielki zasięg występowania iłów i bliskość obszarów chronionych. Ewentualna lokalizacja składowisk tego typu na omawianych terenach będzie wymaga- ła wykonania dodatkowych zabezpieczeń w postaci sztucznie utworzonych warstw mineralnych i izolacji syntetycznych. Na omawianym obszarze zlokalizowane jest czynne gminne składowisko odpadów w Andrzejowie, administrowane przez Urząd Gminy w Urszulinie. Powierzchnia składowiska wynosi 1,29 ha a projektowana pojemność 30 000 m3. Niecka składowiska wypełniona jest w około 74%. Ze względu na brak zabezpieczenia niecki sztuczną barierą izolacyjną, drenaŜu

i odcieków oraz brak zagospodarowania strefy ochrony biologicznej składowisko to jest prze- widziane do zamknięcia.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki, występujące we wschodniej (okolice Andrzejowa) części obszaru arkusza, gdzie warstwę izolacyjną tworzą gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego (stadiał maksymalny) o miąŜszościach od kilku do kilkunastu metrów są najbardziej korzystne. Mniej korzystne do lokalizacji składowisk odpadów są okolice Wielkopola, gdzie gliny zwałowe o niewielkiej miąŜszości leŜą bezpośrednio na marglach kredy górnej. MoŜliwe jest tu jednak bezpośrednie posadowienie wyłącznie składowisk odpadów obojętnych. Obszary preferowane do składowania odpadów obojętnych, zlokalizowane są głównie w rejonach występowania kredowego uŜytkowego piętra wodonośnego. Poziom ten występu- je na głębokości od 5 do 50 m w północnej i od 5 do 15 m w południowo-wschodniej części arkusza, a jego miąŜszość przekracza 40 m. Poziom ten izolowany jest od powierzchni terenu kompleksem utworów słaboprzepuszczalnych (gliny) o niewielkiej miąŜszości, stąd stopień jego zagroŜenia określono jako średni i wysoki. Najkorzystniejszym pod względem hydrogeologicznym dla lokalizacji składowisk od- padów są okolice miejscowości Górki, gdzie uŜytkowy poziom wodonośny pojawia się na głębokości poniŜej 15 m, a izolowany jest kompleksem utworów słaboprzepuszczalnych o miąŜszości do kilkunastu metrów, stąd stopień jego zagroŜenia określono jako niski.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarze arkusza Orzechów Nowy istnieje stosunkowo niewiele wyrobisk związa- nych z eksploatacją kruszyw naturalnych (czynnych i nieczynnych). Nie mogą być rozpatry- wane jako nisze dla lokalizacji składowisk odpadów. LeŜą one na terenie gdzie obowiązuje bezwzględny zakaz lokalizowania wszystkich typów składowisk, lub zarosły w wyniku samo- rekultywacji. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio- nych typów odpadów naleŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej i hydroge-

ologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowisk odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłoŜu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Na obszarze arkusza Orzechów Nowy warunki podłoŜa budowlanego opracowane zo- stały na podstawie mapy geologicznej (Buraczyński, Wojtanowicz, 1979,) i hydrogeologicz- nej (Rysak, Zwoliński, 2004). Z analizy wyłączono: obszary gleb chronionych klasy I–IV a, łąki na glebach pochodzenia organicznego, kompleksy leśne, obszary zieleni urządzonej, park narodowy, rezerwaty oraz parki krajobrazowe. PoniewaŜ znaczną część omawianego obszaru arkusza obejmują obszary chronione, warunki podłoŜa budowlanego wyznaczono tylko w północnej, południo- wej i południowo-wschodniej jego części. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa są związane z występowaniem gruntów spoistych znajdujących się w stanie: zwartym, półzwartym i twardoplastycznym oraz gruntów niespoistych: średniozagęszczonych i zagęszczonych, na których nie występują zja- wiska geodynamiczne (spadki terenu są mniejsze od 12%), a głębokość wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. Na analizowanym terenie do rejonów o korzystnych warunkach budowlanych zakwali- fikowane zostały obszary występowania osadów zlodowaceń środkowopolskich i północno- polskich. Grunty spoiste o konsystencji od zwartej do twardoplastycznej są reprezentowane przez skonsolidowane gliny zwałowe, miejscami na marglach kredy górnej, występujące w północnej i południowo-wschodniej części omawianego arkusza. Są to m.in. tereny połoŜo- ne w okolicach: Janówka, Świerszczowa, Wereszczyna. Grunty niespoiste w stanie średnio- zagęszczonym i zagęszczonym są reprezentowane przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz lodowcowe na glinach. Występują one w okolicach: Wołoskowoli, Lejna i Komarówki. W części zachodniej omawianego obszaru, w okolicach Orzechowa Nowego i Kaniwoli,

grunty niespoiste w stanie średniozagęszczonym i zagęszczonym reprezentują: piaski i mułki jeziorno-rozlewiskowe oraz rzeczno-peryglacjalne, a w części południowo-wschodniej piaski i mułki rzeczno-peryglacjalne na marglach kredy górnej. Warunki niekorzystne, utrudniające budownictwo, stwierdzono w miejscach występo- wania gruntów słabonośnych organicznych: torfów i namułów torfiastych, obszarów, na któ- rych zwierciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości mniejszej niŜ 2 m p.p.t. oraz obszarów podmokłych i zabagnionych. Największe powierzchnie niekorzystne dla budownictwa związane są z dolinami Piwonii i Włodawki, jeziorami oraz bagnami. Są to m.in. tereny połoŜone na wschód od Jeziora Tomaszniego, na północ od Sumina i w okolicy Andrzejowa. PoniewaŜ grunty organiczne cechują się znikomą nośnością i znaczną ściśliwością, obszary ich występowania nie nadają się do bezpośredniego posadowienia budowli, bez uprzedniego polepszenia warunków naturalnych. Przy zagospodarowaniu tych terenów wymagana jest alternatywna ocena gruntów w zaleŜności od ich stanu oraz sporządzenie dokumentacji geo- technicznych i geologiczno-inŜynierskich. Istnieje moŜliwość wystąpienia zjawisk pęcznienia i skurczu oraz wysadzin na nielicznych wychodniach iłów i margli kredowych w południowo- wschodniej części omawianego obszaru (niewaloryzowany). W południowo-zachodniej części omawianego obszaru znajduje się teren górniczy usta- nowiony dla kopalni węgla kamiennego „Bogdanka”. Nachylenia terenu nie przekraczają 12%, co wskazuje, Ŝe rzeźba terenu jest równinna, monotonna i nie wpływa ograniczająco na warunki budowlane. Na omawianym terenie nie wskazano obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych (Grabowski, red., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Orzechów Nowy występują chronione elementy przyrody i krajobrazu. Stanowią one barierę ograniczającą wpływ niekorzystnej działalności człowieka na środowisko naturalne. Są to: lasy, uŜytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, łąki na glebach pochodzenia organicznego, pomniki przyrody i uŜytki ekologiczne. Cały obszar arkusza Orzechów Nowy zajmuje Międzynarodowy Rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie” utworzony w 2002 roku na powierzchni 139,9 tys. ha. Obejmuje on 19 gmin naleŜących do powiatów: włodawskiego, chełmskiego, parczewskiego, lubartowskiego i łęczyńskiego. Rezerwat biosfery jest międzynarodową formą ochrony ustanowioną przez UNESCO dla obszarów o wybit- nych walorach przyrodniczych, które uzyskały akceptację Międzynarodowej Rady Koordyna- cyjnej programu MaB.

W 1990 roku na bazie wcześniej istniejących rezerwatów torfowiskowych (obecnie obszary ochrony ścisłej): „Jezioro Moszne”, „Jezioro Długie”, „Torfowisko Orłowskie” utwo- rzono Poleski Park Narodowy ze strefą ochronną. W 1994 roku do niego dołączono rezerwat „Bagno Bubnów” oraz kompleks łąk w północnej części parku. Aktualna powierzchnia parku wynosi 9 762 ha. W Poleskim Parku Narodowym najcenniejsze są środowiska związane z wodą. To właśnie torfowiska, podmokłe lasy, łąki, jeziora i rozlewiska stanowią o charakterze i unikalności tego obszaru. Niegdyś powszechne i typowe dla Polesia były torfowiska wysokie („Durne Bagno”). Gęsty kobierzec mchów torfowców i kępy wełnianki pochwowatej zajmują tu większość powierzchni bagna. Torfowiska występują tu od tysiącleci, czego do- wodzą kilkumetrowe pokłady torfu. W parku występują równieŜ torfowiska przejściowe wo- kół dystroficznych jezior („Jezioro Moszne”, „Jezioro Długie”), powstałe przez zarastanie zbiorników wodnych i torfowiska niskie. Trzon torfowisk przejściowych stanowi utrzymująca się na powierzchni wody roślinność, której zwarta masa wykształca koŜuch zwany spleją. Na tym niestabilnym podłoŜu Ŝyją rośliny pochodzące z dalekiej północy: modrzewnica zwyczajna, bagnica torfowa i rosiczka okrągłolistna. Na uwagę zasługują równieŜ torfowiska nadwęglanowe, w pobliŜu których na niewielkich wyniesieniach – grądzikach występują ga- tunki roślin preferujące siedliska suche. MoŜna tu spotkać owadoŜernego tłustosza pospolite- go i okazałe kwitnące storczyki. Władcą tych bagien jest łoś, a niezwykłą ptasią rzadkością wodniczka. Bardzo interesujące są formacje leśne: bory bagienne, brzeziny bagienne i olsy. Na szczególna uwagę zasługują rośliny: brzoza niska, wierzba lapońska, wierzba borówko- listna, aldrowanda pęcherzykowata oraz pływacz. Świat zwierząt jest reprezentowany przez: rybę strzelbę przekopową, ropuchę paskówkę, Ŝółwia błotnego, bielika, kulika, Ŝurawia, bo- ciana czarnego, sowę błotną, łosia, wydrę i bobra. W kompleksie Bagna Bubnów i Staw na szczególną uwagę zasługuje wodniczka (239 śpiewających samców). Jest to jedno z najbogat- szych stanowisk tego gatunku w Polsce (Iwaniuk, 2001). Rozporządzeniem Wojewody Chełmskiego z 1998 roku, a wcześniej uchwałą Woje- wódzkiej Rady Narodowej w Chełmie z 1983 roku, na powierzchni 5 113 ha, został utworzony Poleski Park Krajobrazowy. Tworzą go cztery enklawy rozmieszczone wokół Poleskiego Parku Narodowego. Otulinę jego o powierzchni 16 954 ha stanowi część Poleskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Park wraz z otuliną połoŜony jest na terenach gmin: Urszulin, So- snowica, Stary Brus i Cyców. Występują tu cenne zbiorowiska torfowiskowo-leśno-bagienne. Jezioro Wytyckie jest ostoją czapli białej i purpurowej oraz orła bielika. W parku, obok licznie występujących kaczek i perkozów, gnieŜdŜą się: gęś gęgawa, Ŝuraw, sowa błotna, łabędź, bocian czarny i cietrzew. W części zachodniej parku, w okolicy Lejna, połoŜony jest projektowany rezerwat torfowiskowy „KahiŜa”. Zajmuje on powierzchnię 104,84 ha i obejmuje

swoim zasięgiem zarastające jezioro KahiŜa. W południowej części otuliny Poleskiego Parku Krajobrazowego znajdują się dwa inne projektowane rezerwaty przyrody. Na północ od Gar- batówki połoŜony jest „Ciesacin”. Zajmuje on powierzchnię 195,03 ha i obejmuje swym za- sięgiem torfowisko niskie pomiędzy jeziorami Rotcze i Sumin. Rosną tu m.in. rzadkie i chronione zbiorowiska roślinności torfowiskowej: brzoza niska, gnidosz królewski, rosiczka okrą- głolistna. Na północny zachód od Kolonii Świerszczów połoŜony jest projektowany rezerwat leśno-torfowiskowy „Ostrówek Podyski”. Zajmuje on powierzchnię 56,80 ha. W części zachodniej występuje niewielki fragment Parku Krajobrazowego „Pojezierze Łęczyńskie”. Został on utworzony na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lubli- nie w 1990 roku i rozporządzeniem Wojewody Lubelskiego z 1998 roku w celu zachowania walorów: przyrodniczych, krajobrazowych, wypoczynkowych i kulturalno-historycznych. Po- wierzchnia parku wynosi 11 816 ha, a jego otuliny 14 059 ha. Na omawianym obszarze wystę- puje południowo-wschodnia część parku krajobrazowego, obejmująca grupę jezior w krajobrazie rolniczym. W rzeźbie terenu dominują płaskie, piaszczyste i zabagnione równiny z jeziorami i stawami, urozmaicone niewielkimi wzniesieniami zbudowanymi ze skał kredowych. Występują tu unikalne ekosystemy leśne i wodne, wokół licznych jezior rozpościerają się torfowiska wysokie i przejściowe. Torfowiska niskie porośnięte są przez zbiorowiska turzyco- we, a torfowiska wysokie i towarzyszące im torfowiska przejściowe, porastają karłowate sosny i brzozy. Wśród zbiorników wodnych dominują zarastające jeziora eutroficzne. W niewielkich oczkach wodnych występuje ginąca aldrowanda pęcherzykowata. Fauna reprezentowana jest przez: bobra, traszki, bielika, orlika krzykliwego, gadoŜera, puchacza, błotniaka stawowego, Ŝurawia, czaplę siwą, gągoła, perkoza rdzawoszyjego i ginącego gada – Ŝółwia błotnego. Obec- nie w parku podlega ochronie dystroficzne jezioro Brzeziczno oraz otaczające je torfowisko z rzadko spotykaną florą borealną jako rezerwat „Jezioro Brzeziczno”. Został on utworzony w 1959 roku na powierzchni 97,78 ha, a zlokalizowany na południe od miejscowości Piaseczno. Planuje się utworzenie na terenie parku rezerwatów florystycznego „Uroczysko Uściwierskie” i faunistycznego „Bikcze”, obejmujących jeziora i otaczające je torfowiska. Celem utworzenia tych rezerwatów jest ochrona miejsc lęgowych ptaków wodno-błotnych oraz ochrona rzadko występujących chronionych gatunków roślin m.in. wierzby lapońskiej, brzozy niskiej. Rozporządzeniem Wojewody Chełmskiego z 1998 roku oraz na mocy uchwały Woje- wódzkiej Rady Narodowej w Chełmie z 1983 roku zostały ustanowione: Poleski Obszar Chronionego Krajobrazu na powierzchni 41 000 ha i Chełmski Obszar Chronionego Krajo- brazu na powierzchni 32 110 ha. Granice pierwszego (na obszarze arkusza Orzechów Nowy) z nich pokrywają się z granicami otuliny Poleskiego Parku Krajobrazowego, z wyjątkiem około 2,5 km odcinka od granicy wschodniej arkusza w miejscowości Wytyczno – wzdłuŜ

drogi do rowu melioracyjnego w Kolonii Wytyczno. Występują tu cenne pod względem przyrodniczym obszary torfowiskowe. Obszar ten stanowi otulinę dla Poleskiego Parku Krajobra- zowego. Chełmski Obszar Chronionego Krajobrazu występuje fragmentarycznie na omawianym obszarze w jego południowo-wschodniej części. Do najcenniejszych elementów przyrody naleŜą tu ekosystemy wodno-torfowiskowe, w tym szczególnie waŜne torfowiska węgla- nowe. Jedno z nich podlega ochronie jako florystyczny rezerwat „Jezioro Świerszczów” (46,08 ha). Został on utworzony w 1959 roku, a zlokalizowany na południowy zachód od Świerszczowa. Ma za zadanie ochronę śródleśnego jeziorka eutroficznego o powierzchni 2 ha wraz z pasem torfowisk niskich i przejściowych oraz lasem grądowym. Jest to miejsce wystę- powania m.in.: kosaćca syberyjskiego, turzycy strunowej, bagnicy torfowej. W wodach jeziorka masowo rosną: grąŜel północny, grzybień biały, osoka aloesowata oraz ramienice. Osobliwością rezerwatu są gnieŜdŜące się tu dublety. Na obszarze arkusza znajdują się cenne drzewa, które zostały uznane za pomniki przyrody (tabela 4). Są to stare i okazałe dęby szypułkowe, lipy drobnolistne, orzech czarny, topola biała, jesion wyniosły, klon pospolity, jałowiec wirginijski i metasekwoja chińska. Na szcze- gólną uwagę zasługuje dąb szypułkowy „Dominik” rosnący w Kolonii Woli Wereszczyńskiej. W Poleskim Parku Narodowym znajdują się drzewa pomnikowe (tabela 8), które z uwagi na lokalizację w parku narodowym nie mogą być zatwierdzone jako pomniki przyrody. Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i uŜytków ekologicznych Nr Gmina Rok Forma Rodzaj obiektu obiektu zatwier- ochrony Miejscowość Powiat (powierzchnia w ha) na mapie dzenia 1 2 3 4 5 6 Sosnowica T – „KahiŜa” 1 R Lejno * parczewski (104,84) Urszulin przed os – „Jezioro Moszne” 2 R Jamniki włodawski 1990 (nieokreślona) Urszulin przed os – „Jezioro Długie” 3 R Lipniak włodawski 1990 (nieokreślona) Urszulin przed os – „Jezioro Orłowskie” 4 R Łomnica włodawski 1990 (nieokreślona) Nadleśnictwo Parczew Ludwin Obręb Uścimów T – „Jezioro Brzeziczno” 5 R Leśnictwo Brzeziczno 1959 ę ń (97,78*) oddz. 329, 330, 331, ł czy ski 335, 336, Ludwin Fa – „Jezioro Bikcze” 6 R Grabów, Rozpłucie * łęczyński (115,36) Ludwin, Pucha- Ostrów Nadrybski, Fl – „Uroczysko Uściwierskie” 7 R czów, Cyców * Grabniak (nieokreślona, ok. 400 ha) łęczyński Urszulin, Cyców T – „Ciesacin” 8 R Garbatówka włodawski, łę- * (195,03) czyński

1 2 3 4 5 6 Cyców L-T – „Ostrówek Podyski” 9 R Ostrówek Podyski * łęczyński (56,8) Cyców Fl – „Jezioro Świerszczów” 10 R Świerszczów 1959 łęczyński (46,08)1 Sosnowica PŜ – grupa drzew: Zienki 11 P* 2000 3 dęby szypułkowe („Przemko”, oddz. 33 parczewski „Andrzej”, „Lech”) Zienki Sosnowica 12 P* 2000 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 77 parczewski Zienki Sosnowica 13 P* 2000 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 30 parczewski Sosnowica PŜ – fragment grądu z udziałem Zbójno 14 P* 2000 starych rzadkich drzew: klon oddz. 18 parczewski jawor, lipa drobnolistna Sosnowica 15 P Pieszowola 1963 PŜ – 3 dęby szypułkowe parczewski Wielka Zośka Sosnowica 16 P* 2000 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 11 parczewski Czerniejów Sosnowica 17 P* 2000 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 2 parczewski Czerniejów Sosnowica 18 P* 2000 PŜ – dąb szypułkowy, sosny oddz. 2 parczewski Czerniejów Sosnowica 19 P* 2000 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 1 parczewski Czerniejów Sosnowica 20 P* 2000 PŜ – sosna zwyczajna oddz. 1 parczewski Czerniejów Sosnowica 21 P* 2000 PŜ – klon zwyczajny oddz. 1 parczewski Stary Brus 22 P Wołoskowola 1986 PŜ – klon zwyczajny włodawski Stary Brus 23 P Wołoskowola 1986 PŜ – 2 wiązy polne włodawski Jamniki Urszulin 24 P* 2000 PŜ – 3 brzozy czarne oddz. 140 włodawski Kolonia Wola Weresz- Urszulin 25 P* 2000 PŜ – dąb szypułkowy „Dominik” czyńska włodawski Kolonia Wola Weresz- Urszulin 26 P* czyńska 2000 PŜ – sosna zwyczajna włodawski oddz. 159 Kolonia Wola Weresz- Urszulin 27 P* czyńska 2000 PŜ – sosna zwyczajna włodawski oddz. 158 Kolonia Wola Weresz- Urszulin 28 P* czyńska 2000 PŜ – sosna zwyczajna włodawski oddz. 158 Kolonia Wola Weresz- Urszulin 29 P* czyńska 2000 PŜ – sosna szablasta włodawski oddz. 157 Kolonia Wola Weresz- Urszulin 30 P* czyńska 2000 PŜ – brzoza czarna włodawski oddz. 158 Kolonia Wola Weresz- Urszulin 31 P* czyńska 2000 PŜ – rząd brzozy czarnej włodawski oddz. 168 Kolonia Wola Weresz- Urszulin 32 P* czyńska 2000 PŜ – pas brzozy czarnej włodawski oddz. 168

1 2 3 4 5 6 Kolonia Wola Weresz- Urszulin 33 P* czyńska 2000 PŜ – rząd brzozy czarnej włodawski oddz. 168 Kolonia Wola Weresz- Urszulin 34 P* czyńska 2000 PŜ – sosna zwyczajna włodawski oddz. 168 Lipniak Sosnowica 35 P* 2000 PŜ – sosna zwyczajna oddz. 87 parczewski Lipniak Sosnowica 36 P* 2000 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 85 parczewski Lipniak Sosnowica 37 P* 2000 PŜ – sosna zwyczajna oddz. 88 parczewski Lipniak Sosnowica 38 P* 2000 PŜ – brzoza czarna oddz. 88 parczewski Lipniak Sosnowica 39 P* 2000 PŜ – sosna zwyczajna oddz. 88 parczewski Kolonia Wola Weresz- Urszulin 40 P* czyńska 2000 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 155 włodawski Lipniak Sosnowica 41 P* 2000 PŜ – sosna zwyczajna oddz. 85 parczewski Lipniak Sosnowica 42 P* 2000 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 86 parczewski Durne Bagno Urszulin 43 P* 2000 PŜ – pas 2 rzędów brzozy czarnej oddz. 61 włodawski Durne Bagno Urszulin 44 P* 2000 PŜ – 2 wierzby kruche oddz. 80 włodawski Durne Bagno Urszulin 45 P* 2000 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 122 włodawski Durne Bagno Urszulin PŜ – sosna o korowinie muszel- 46 P* 2000 oddz. 111 włodawski kowej Łowiszów Urszulin 47 P* 2000 PŜ – starodrzew sosnowy oddz. 119 włodawski Łowiszów Urszulin PŜ – starodrzew sosnowy o ko- 48 P* 2000 oddz. 119 włodawski rowinie grzebieniowej Łowiszów Urszulin 49 P* 2000 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 144 włodawski Łowiszów Urszulin PŜ – sosna zwyczajna 50 P* 2000 oddz. 144 włodawski (zrośnięta z grabem) Łowiszów Urszulin PŜ – grupa drzew: 51 P* 2000 oddz. 144 włodawski 3 dęby szypułkowe Łowiszów Urszulin 52 P* 2000 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 144 włodawski Łowiszów Urszulin PŜ – grupa drzew: 53 P* 2000 oddz. 144 włodawski 5 dębów szypułkowych Łowiszów Urszulin 54 P* 2000 PŜ – sosna zwyczajna oddz. 57 włodawski Torfowisko Orłowskie Urszulin 55 P* 2000 PŜ – skupienie olszy szarej oddz. 228, 229 włodawski Kolonia Wola Urszulin PŜ – pas dwóch rzędów brzozy 56 P* Wereszczyńska 2000 czarnej oddz. 170 włodawski Kolonia Wola Urszulin PŜ – pas trzech rzędów drzew 57 P* Wereszczyńska 2000 brzozy czarnej oddz. 170 włodawski Kolonia Wola Urszulin PŜ – pas dwóch rzędów brzozy 58 P* Wereszczyńska 2000 włodawski czarnej oddz. 170

1 2 3 4 5 6 Kolonia Wola Urszulin PŜ – pas dwóch rzędów brzozy 59 P* Wereszczyńska 2000 włodawski czarnej oddz. 170 Babsk Urszulin 60 P* 2000 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 194 włodawski Kolonia Kochanowskie Urszulin 61 P* 2000 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 195 włodawski Łowiszów Urszulin 62 P* 2000 PŜ – brzoza czarna oddz. 88 włodawski Łowiszów Urszulin 63 P* 2000 PŜ – stanowisko brzozy czarnej oddz. 88 włodawski Urszulin 64 P Załucze Stare 1985 PŜ – dąb szypułkowy włodawski Kaniwola Ludwin 65 P (zespół dworsko- 1988 PŜ – orzech czarny łęczyński parkowy) Kaniwola Ludwin 66 P (zespół dworsko- 1988 PŜ – jałowiec wirginijski łęczyński parkowy) Kaniwola Ludwin 67 P (zespół dworsko- 1988 PŜ – metasekwoja chińska łęczyński parkowy) Kaniwola Ludwin 68 P (zespół dworsko- 1988 PŜ – lipa drobnolistna łęczyński parkowy) Cyców 69 P Garbatówka 1987 PŜ – topola biała łęczyński Cyców 70 P Garbatówka 1987 PŜ – lipa drobnolistna łęczyński Świerszczów Cyców 71 P 1987 PŜ – jesion wyniosły park podworski łęczyński Świerszczów Cyców 72 P 1987 PŜ – lipa drobnolistna park podworski łęczyński Świerszczów Cyców 73 P 1987 PŜ – klon pospolity park podworski łęczyński Świerszczów Cyców 74 P 1987 PŜ – lipa drobnolistna park podworski łęczyński Świerszczów Cyców 75 P Pomiędzy sklepem a 1987 PŜ – 2 jesiony wyniosłe łęczyński kościołem Nadleśnictwo Parczew Uścimów Obręb Uścimów obszar torfowisk i łąk 76 U 2002 Leśnictwo Jedlanka lubartowski (3,45) oddz. 294 A b Nadleśnictwo Parczew Uścimów Obręb Uścimów obszar torfowisk i łąk 77 U 2002 Leśnictwo Jedlanka lubartowski (1,64) oddz. 294 A d Ludwin „Jezioro Zagłębocze” 78 U Zagłębocze 1993 łęczyński (62,73) między Jeziorem Zagłę- Ludwin torfianki 79 U * bocze a Jelinem łęczyński (70,00) Nadleśnictwo Parczew Ludwin Obręb Uścimów obszar torfowisk i łąk 80 U 2002 Leśnictwo Brzeziczno (17,08) łęczyński oddz. 299 a, b, f, g Ludwin „Jezioro Piaseczno” 81 U Piaseczno 1993 łęczyński (153,43)

1 2 3 4 5 6 Ludwin „Jezioro Bikcze” 82 U Rozpłucie 1993 łęczyński (115,36) Cyców, Ludwin, Urszulin „Jezioro Uściwierz” 83 U Ostrów Nadrybski 1993, 2002 łęczyński, wło- (235,06) dawski Urszulin, Cyców „Ciesacin” 84 U Grabatówka włodawski, łę- 1993, 2002 (195,03) czyński Ludwin dolinka cieku płynącego na SW 85 U Kaniwola * łęczyński (3,00) Puchaczów „Jezioro Nadrybie” 86 U Nadrybie 1993 łęczyński (46,47) Puchaczów płytki zbiornik – miejsce lęgowe 87 U Okop 2002 łęczyński ptactwa wodno-błotnego (2,0) Cyców „Ostrówek Podyski” 88 U Ostrówek Podyski 1993 łęczyński (56,8)

Rubryka 2: R – rezerwat przyrody lub obszar ochrony ścisłej (os), w obrębie parku narodowego, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny, P* – drzewo pomnikowe (PPN) Rubryka 5: * – obiekt projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: T – torfowiskowy, Fa – faunistyczny, Fl – florystyczny, L-T – leśno- torfowiskowy, os – obszar ochrony ścisłej rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej * – powierzchnia wg urządzania lasu stan na 1.01.2010 rok (Nadleśnictwo Parczew) 1 – kontynuacja na sąsiednim obszarze arkusza

W zachodniej i południowo-zachodniej części omawianego obszaru znajduje się 11 uŜytków ekologicznych o powierzchni od 1,64 do 235,06 ha (tabela 8). Są to jeziora z przyległymi bagnami oraz obszary torfowisk i łąk m.in. miejsca lęgowe ptactwa wodno- błotnego. Cztery z nich są równieŜ projektowanymi rezerwatami przyrody. Planuje się utworzenie jeszcze dwóch uŜytków ekologicznych w gminie Ludwin, obejmujących dolinkę cieku w Kaniwoli i torfianki w Jelinie. WaŜnym elementem środowiska przyrodniczego są równieŜ gleby wysokich klas bonitacyjnych III a (5%), III b (45%) i IV a (50%) (procenty odnoszą się do powierzchni gleb chronionych). W obrębie gleb chronionych występują gleby zaliczane do kompleksu pszennego dobrego, kompleksu pszennego wadliwego, kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego oraz kompleksu Ŝytniego dobrego. Są to gleby bielicowe i pseudobielicowe, gleby brunatne oraz rędziny. Gleby bielicowe i pseudobielicowe wykazują skład granulometryczny pyłów oraz piasków gliniastych lekkich na glinach lekkich. Gleby brunatne wykazują w przewadze skład piasków gliniastych na glinach lekkich. W obrębie gleb organicznych łąk występują gleby torfowe i murszowo-torfowe, murszowo-mineralne i murszowate oraz mułowo-torfowe. Zaj- mują one głównie południowo-wschodnią i północną część omawianego obszaru.

Lasy zajmują około 27% powierzchni arkusza. Są to lasy ochronne i gospodarcze, w których przewaŜa drzewostan iglasty i dominuje sosna. Spośród drzew liściastych dominuje brzoza. W koncepcji przyjętej w Strategii wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET- POLSKA (Liro, red., 1998), za wyjątkiem południowej części omawianego obszaru cały teren arkusza Orzechów Nowy zajmuje międzynarodowy obszar węzłowy 27M – Poleski (fig. 5).

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Orzechów Nowy na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998)

System ECONET 1 – międzynarodowy obszar węzłowy, jego numer i nazwa: 27M – Poleski. 2 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 65k – Wieprza. 3 – zbiorniki wodne.

W północno-wschodniej, środkowej i południowo-wschodniej części omawianego obszaru znajduje się specjalny obszar ochrony siedlisk systemu Natura 2000 – Ostoja Poleska (PLH 060013) w dwóch polach, w zachodniej – Wrzosowisko w Orzechowie (PLH 060098), Jelino (PLH 060095) i Brzeziczno (PLH 060076), a w części południowo-zachodniej – Jeziora Uści- wierskie (PLH 060009) (tabela 9). Tereny prawie całego omawianego obszaru znalazły się w obszarze specjalnej ochrony ptaków „Polesie” (PLB 060019). W okolicach Wielkopola znajduje się niewielki fragment obszaru specjalnej ochrony ptaków Bagno Bubnów (PLB 060001).

Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Powierzch Nazwa obszaru PołoŜenie centralnego punktu PołoŜenie administracyjne obszaru Typ nia i obszaru Kod (w granicach obszaru arkusza) Lp. ob- Kod obszaru symbol oznaczenia na NUTS szaru Długość Szerokość obszaru mapie Województwo Powiat Gmina geograficzna geograficzna [ha] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Stary Brus, włodawski, Urszulin, PL311 1 J PLB 060019 Polesie (P) E 23o9 ’14’’ N 51o22’41’’ 18 030,90 lubelskie parczewski Sosnowica PL314 łęczyński Ludwin, Cyców Puchaczów Stary Brus, PL311 włodawski Ostoja Poleska (S) Urszulin, 2 K PLH 060013 E 23o9’29’’ N 51o25’05’’ 10 159,01 PL312 lubelskie parczewski dwa pola Sosnowica, PL314 łęczyński Ludwin Wrzosowisko o o

53 53 3 G PLH 060098 E 23 1’29’’ N 51 27’33’’ 18,8 PL311 lubelskie parczewski Sosnowica w Orzechowie (P) 4 PLH 060095 Jelino (S) lubelskie łęczyński Ludwin Urszulin, Jeziora Uściwierskie włodawski 5 K PLH 060009 E 23o6’16’’ N 51o22’13’’ 2 065,06 PL311 lubelskie Ludwin, Cyców (S) łęczyński Puchaczów 6 B PLH 060076 Brzeziczno (S) E 23o0’24’’ N 51o23’05’’ 98,0 PL314 lubelskie łęczyński Ludwin PL311 7 H PLB 060001 Bagno Bubnów (P) E 23o17’50’’ N 51o20’45’’ 2 187,60 lubelskie włodawski Urszulin PL312

Rubryka 2: B – Wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000, G – obszar SOO, całkowicie zawierający w sobie obszar OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), H − wydzielony OSO, całkowicie leŜący wewnątrz SOO, J – OSO, częściowo przecinający się z SOO, K – SOO, częściowo przecinający się z OSO Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie P – obszar specjalnej ochrony ptaków S – specjalny obszar ochrony siedlisk

W granicach Polesia znajdują się trzy specjalne obszary ochrony siedlisk – Ostoja Pole- ska, Wrzosowisko w Orzechowie i Jeziora Uściwierskie. W Polesiu występuje co najmniej dwadzieścia osiem gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej i dziesięć gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Jest to jedno z nielicznych w Polsce stanowisk lęgowych podgorzałki i waŜna ostoja bąka i dubelta. Ostoję Poleską stanowią – Główny Kompleks Poleskiego Parku Narodowego i Kom- pleks Bagno Bubnów. Główny kompleks to obszar o dominującym udziale ekosystemów wodno-torfowiskowo-leśnych. Druga część ostoi obejmuje zespół rozległych kompleksów bagienno-torfowiskowych o łącznej powierzchni około 1400,00 ha, połoŜonych w górnym biegu rzeki Włodawki. W Ostoi Poleskiej znajdują się unikalne obszary torfowisk wysokich, przejściowych i niskich typu węglanowego. Zidentyfikowano tu 15 rodzajów siedlisk z za- łącznika I Dyrektywy Siedliskowej. Jest to jedna z największych ostoi Ŝółwia błotnego oraz innych rzadkich gatunków zwierząt. W Bagnie Bubnów występuje co najmniej piętnaście gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej i siedem gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). W okresie lęgo- wym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej następujących gatunków ptaków: błotniak łąkowy, sowa błotna, błotniak zboŜowy, dubelt i wodniczka. Specjalny obszar ochrony siedlisk Wrzosowisko w Orzechowie zajmuje duŜe pastwi- sko, będące własnością wspólnoty wiejskiej. Jeziora Uściwierskie obejmują siedem płytkich, eutroficznych jezior o powierzchni od 0,70 do 256,30 ha oraz otaczające je torfowiska niskie i przejściowe, a takŜe niewielkie wzniesienia uŜytkowane rolniczo – garb morenowy z przysiółkiem Ostrówek oraz skraj guza kredowo-trzeciorzędowego (Guz Garbatówki). Zespół jezior połoŜony jest w zlewni Piwonii. Jeziora znajdują się w róŜnych stadiach zarastania. Specjalny obszar ochrony siedlisk Brzeziczno zajmuje dystroficzne jezioro oraz otacza- jące go torfowiska przejściowe, wysokie i fragmenty boru bagiennego. Jezioro znajduje się w stadium lądowacenia na skutek nagromadzenia osadów dennych i sukcesji roślinności wodno-błotnej w formie koŜucha narastającego na powierzchni wody. Na skutek okresowego podtopienia znaczna część brzóz jest obumarła, tworząc na obrzeŜu torfowiska strefę martwe- go lasu.

XII. Zabytki kultury

Do najstarszych zabytków znajdujących się w granicach arkusza Orzechów Nowy nale- Ŝą stanowiska archeologiczne pochodzące z epoki kamienia. W wykazie najcenniejszych sta-

nowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków z omawianego obszaru znajduje się grodzisko wczesnośredniowieczne z XIII wieku w Andrzejowie. W Zienkach znajduje się „szwedzka mogiła” – kurhan kultury trzcinieckiej, załoŜony na terenie starszej osady kultury pucharów lejkowatych. W XVI lub XVII wieku w tym samym miejscu załoŜony został cmen- tarz szkieletowy. Na mapie zaznaczono równieŜ stanowiska archeologiczne o duŜej wartości poznawczej. Naniesiono je na podstawie map stanowisk archeologicznych opracowanych w Krajowej Ewidencji Zabytków Archeologicznych. Reprezentują one odcinek czasu od epoki kamienia do okresu nowoŜytnego. Liczne ślady osadnictwa od neolitu do okresu wpływów rzymskich znaleziono w okolicy Zbójna, natomiast stanowiska kultury pucharów lejkowatych występują w okolicy: Lejna, Łomnicy i Jamników. W Wólce Wytyckiej znajduje się osada produkcyjna z okresu mezolitu. Nad Jeziorem Wytyckim znaleziono osady reprezentujące odcinek czasu od wczesnej epoki brązu do XII wieku. Ślady osad z okresu od paleolitu schył- kowego do wczesnego średniowiecza występują w pobliŜu: Urszulina, Michałowa i Kolonii Wytyczno. Z okresu eneolitu znaleziono grób w Kolonii Wytyczno. Na ślady osad z okresu eneolitu i wczesnej epoki brązu natrafiono w Kozubatce. W pobliŜu jeziora Uściwierz i miej- scowości Zaróbka znajdują się ślady osadnictwa i cmentarzysko z okresu od schyłkowego paleolitu do epoki brązu. Koło Garbatówki znajduje się nowoŜytna huta szkła. Teren arkusza Orzechów Nowy nie jest zasobny w zabytki kultury. W większych wsiach znajdują się nieliczne zabytki sakralne i architektoniczne. W granicach omawianego obszaru znajdują się parki zabytkowe z XVIII–XIX wieku (KrzyŜanowska, red., 1995, 1999). Są to parki dworskie w: Pieszowoli, Kaniwoli, Garbatówce i Świerszczowie. W Kaniwoli objęty ochroną konserwatorską jest zespół dworski z około 1922 roku. W jego skład wcho- dzą: dwór, kurnik, spichlerz i kuźnia. W Garbatówce znajduje się zespół dworsko-parkowy z lat 1870–1900 niewpisany do rejestru zabytków. W Świerszczowie, wsi znanej od 1419 roku, znajduje się obiekt sakralny – zespół cerkwi greko-katolickiej. Od 1923 roku jest on kościołem rzymsko-katolickim św. Bazylego Wielkiego, w skład którego wchodzą cerkiew drewniana z 1801 roku i dzwonnica drewniana z początku XX wieku. W centralnej części wsi znajduje się zabytkowy zespół dworski z parkiem, pozostałością rozległego załoŜenia parko- wego Rulikowskich z XVIII wieku. Zachował się tu układ geometryczny parku z trzema po- dwójnymi szpalerami lipowymi i barokowymi figurami świętych. Wieś Wereszczyn jest jed- ną z najstarszych miejscowości tego obszaru. Pierwsza wzmianka o nim, jako osadzie ksiąŜę- cej, pochodzi z 1204 roku. Od XV do XVII wieku był on własnością Wereszczyńskich, póź- niej Tyszkiewiczów i Rulikowskich. We wschodniej części wsi znajduje się zabytkowy ko- ściół drewniany z 1783 roku, konstrukcji zrębowej na podmurówce z cegły, wzmocniony lisi-

cami. Jest on kryty dachem dwuspadowym. WyposaŜenie kościoła pochodzi z XVIII– XIX wieku. Przy kościele znajduje się dzwonnica drewniana z początku XX wieku. Na pobli- skim cmentarzu znajduje się zabytkowa neogotycka kaplica grobowa Rulikowskich (Ob- wieszczenie…, 2004). Oprócz wymienionych obiektów zabytkowych występują poleskie chałupy z pierwszej połowy XIX wieku w Załuczu Starym oraz z lat 1920–1940 w Orzechowie Nowym. Na uwa- gę zasługuje Orzechów Stary, wzmiankowany w XIII wieku jako własność klasztoru siecie- chowskiego. Znajduje się tu około 25 domów drewnianych z lat 1920–1940. Obiekty te nie są uwzględnione w rejestrze zabytków. Między wsiami Wólka Wytycką a Wytycznem znajduje się pomnik upamiętniający walki powstańców z 1863 roku.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Orzechów Nowy obejmuje tereny atrakcyjne turystycznie. NaleŜy pod- kreślić walory przyrodniczo-krajobrazowe tego obszaru: Poleski Park Narodowy, dwa parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu oraz liczne jeziora i bagna, które proponuje się objąć ochroną rezerwatową. Gospodarka regionu ma charakter rolniczy i jest preferowana do rozwoju rolnictwa ekologicznego. Centrum administracyjne stanowi Urszulin. W granicach arkusza udokumentowano 17 złóŜ, w tym 7 złóŜ węgla kamiennego, 2 złoŜa kruszywa naturalnego i 8 złóŜ torfów. Obecnie węgiel kamienny eksploatowany jest ze złoŜa „Bogdanka”, a torfy ze złóŜ: „Andrzejów”, „Wytyczno I”, „Wytyczno II”, „Krowie Bagno II”, „Krowie Bagno III”, „Krowie Bagno IV” i „Krowie Bagno V”. Dotychczasowe badania geologiczne pozwoliły wyznaczyć obszar perspektywiczny węgla kamiennego, sze- reg obszarów perspektywicznych torfów oraz jeden obszar perspektywiczny piasków. Wydaje się celowe maksymalne wykorzystanie złóŜ juŜ udokumentowanych, aby uchronić inne obszary przed zmianą sposobu uŜytkowania. W przyszłości udokumentowane złoŜa węgla kamiennego mogą stanowić bazę dla powstania nowych kopalń. Eksploatowane są wody z dwóch poziomów wodonośnych: czwartorzędowego i kredowego, a jakość tych wód jest I i II klasy. Na całym obszarze arkusza Orzechów Nowy znajduje się udokumentowany kredowy zbiornik GZWP nr 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamość). Ochrona jakości wód powinna być brana pod uwagę w planach zagospodarowania przestrzennego. Zaopatrzenie ludności w wodę odbywa się poprzez wodociągi grupowe oraz z in- dywidualnych studni kopanych i wierconych.

Wschodnia część obszaru arkusza Orzechów Nowy leŜy w jednolitej części wód podziemnych nr 67 (JCWPd nr 67), zachodnia w JCWPd nr 75, a południowa w JCWPd nr 90. Ich cechą szczególną jest znaczna nadwyŜka zasobów wód podziemnych w odniesieniu do wielkości poboru, wynoszącego około 6–13% wielkości zasobów. Na obszarze objętym arkuszem Orzechów Nowy tereny preferowane do składowania odpadów obojętnych wyznaczono głównie w południowo-wschodniej części (okolice Andrze- jowa i Wielkopola). Naturalne warstwy izolacyjne na tych obszarach stanowią gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego (stadiał maksymalny), osiągające miąŜszość od kilku do kilkunastu metrów. Wytypowane obszary naleŜy brać pod uwagę równieŜ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji niŜ składowiska odpadów, gdyŜ wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Poza parkiem narodowym i parkami krajobrazowymi, występują w północnej i połu- dniowo-wschodniej części korzystne warunki dla budownictwa. Niekorzystne warunki zwią- zane są głównie z terenami bagiennymi i podmokłymi. W północno-wschodniej, środkowej i południowo-wschodniej części omawianego obszaru znajduje się specjalny obszar ochrony siedlisk systemu Natura 2000 – Ostoja Poleska (PLH 060013), w zachodniej – Wrzosowisko w Orzechowie (PLH 060098), Jelino (PLH 060095) i Brzeziczno (PLH 060076), a w części południowo-zachodniej – Jeziora Uściwier- skie (PLH 060009). Tereny prawie całego omawianego obszaru znalazły się w obszarze specjalnej ochrony ptaków „Polesie” (PLB 060019). W okolicach Wielkopola znajduje się niewielki fragment obszaru specjalnej ochrony ptaków Bagno Bubnów (PLB 060001). W wyniku eksploatacji złoŜa „Bogdanka” nastąpiło przekształcenie ukształtowania terenu. Powstała hałda skały płonnej stanowiąca sztuczny element krajobrazu. Wewnątrz zwa- łowiska znajduje się basen osadnikowy. Istnieją plany rekreacyjnego wykorzystania tego obiektu – budowy wyciągu narciarskiego i trasy zjazdowej. Prowadzona eksploatacja na za- wał powoduje osiadanie terenu w obszarze górniczym, miejscami do 2 m (Kolonia Szczecin, Kolonia Nadrybie). Osiadanie powierzchni terenu na obszarach płytkiego występowania wód gruntowych powoduje powstawanie podtopień, zabagnień, a nawet nowych zbiorników wodnych. Z przyrodniczego punktu widzenia jest to zjawisko korzystne i poŜądane, gdyŜ prowadzi do renaturalizacji obszarów nadmiernie przesuszonych w wyniku melioracji. Powstają w ten sposób nowe, cenne biologicznie ekosystemy wodne i bagienne, stanowiące miejsca lęgowe ptaków. Dotychczas w nieckach osiadań uformowały się dwa nowe zbiorniki wodne. Przejawem oddziaływania funkcjonującej kopalni na środowisko jest równieŜ podwyŜszenie

zawartości chlorków w wodach podziemnych, w miejscach składowania skały płonnej. Przy dłuŜszym okresie ekspozycji materiału następuje równieŜ uwalnianie związków Ŝelaza i siar- czanów powodując niewielkie, lokalne zmiany jakości wód podziemnych. Lubelski Węgiel „Bogdanka” SA jest obecnie jednym z najnowocześniejszych w Polsce pod względem stoso- wania nowych technologii i uzyskał on certyfikat zarządzania środowiskiem ISO 14001. W najbliŜszym czasie nie planuje się zagospodarowania nowych złóŜ węgla kamiennego, a udokumentowane złoŜa w Lubelskim Zagłębiu Węglowym traktować jako przyszłą rezerwę energetyczną. NaleŜy podjąć działania w zakresie budowy kanalizacji, oczyszczalni ścieków, upo- rządkowania gospodarki odpadami. Bardzo waŜne jest właściwe nawoŜenie roślin. Przedsię- wzięcia w zakresie ochrony środowiska powinny iść w kierunku przeciwdziałania negatyw- nym skutkom związanym z zanieczyszczeniem wód oraz powierzchni ziemi. Walory przyrodnicze, rzeźba terenu, obszary leśne i czyste powietrze pozwalają upa- trywać przyszłość tego obszaru w turystyce, agroturystyce i związanych z nią usługach. Sa- morządy terytorialne powinny dąŜyć do ochrony i wzbogacania tych walorów.

XIV. Literatura

Aktualizacja programu małej retencji dla nowego woj. lubelskiego. Cz. II – Koncepcja lokalizacji budowy obiektów i urządzeń małej retencji wodnej. 2004. Wojewódzki Za- rząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Lublinie, Lublin. ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man health risk assessment: A Case study involving heavy metal soil contamination after the flooding of the river Meuse during the winter ofn 1993–1994. Environ- mental Health Perspectives. ALBRYCHT A., WOŁOSZYN W., FURTAK T., 2004 – Program ochrony środowiska i plan gospodarki odpadami dla powiatu łęczyńskiego. Starostwo Powiatowe w Łęcznej, Łęczna. BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1987 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych złóŜ kruszywa naturalnego (drobnego) w miejscowości: rejon I – Zosin gm. Cyców, rejon II – Karczunek gm. Wierzbica, rejon III – Orzechów Nowy gm. Sosnowica, rejon IV – Świerszczów gm. Cyców. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Woje- wództwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1995 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geolog. Quart., vol 40, no. 3.

BORDAS F., BOURG A.,2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air and Soil Pollution, 128. BURACZYŃSKI J., WOJTANOWICZ J., 1979 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Orzechów Nowy (715). Inst. Geol., Warszawa. BURACZYŃSKI J., WOJTANOWICZ J., 1981 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Orzechów Nowy (715). Inst. Geol., Warsza- wa.

CZAJA-JARZMIK B., 1999 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Ostrówek I”. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Wojewódz- twa Lubelskiego w Lublinie, Lublin. CZAJA-JARZMIK B., 2007 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej (uproszczonej)

kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Ostrówek”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CZUBLA P., MEKSUŁA M. W., WOJCIECHOWSKI K. H., 2006 – Mapa sozologiczna 1:50 000, arkusz Urszulin. Główny Geodeta Kraju, Warszawa.

GAŁUS S., 2005 a – Dodatek Nr 1 do dokumentacji geologicznej złoŜa torfów w kat. C1 „Grabniak I”. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Fi- lia w Chełmie, Chełm.

GAŁUS S., 2005 b – Dokumentacja geologiczna złoŜa torfu „Wytyczno II” w kat. C1. Archi- wum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm. GAZDA L., SMUSZKIEWICZ M., 1999 – Dokumentacja geologiczna złoŜa torfu „Krowie Bagno I” wraz z planem racjonalnej gospodarki i wpływem eksploatacji na środowi- sko naturalne. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Fi- lia w Chełmie, Chełm. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w wojewódz- twie lubelskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Państw. Inst. Geol., Warszawa. IWANIUK A., 2001 – Poleski Park Narodowy. Mapa turystyczna 1:50 000. Poleski Park Na- rodowy w Urszulinie, Lublin. JANIK T., 2005 – Dodatek Nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej złoŜa torfu

„Wytyczno I” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

JANIK T., 2009 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoŜa torfu „Andrzejów”

i „Andrzejów I” kategoria C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JAROSZ M., SIEROŃ G., TREJTA M., ZARĘBSKI K., GÓRA S., SIEROŃ W., 2003 – In- wentaryzacja złóŜ surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska gminy Stary Brus. Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie, Lublin. KELMAN CZ., 2003 – Operat ewidencyjno-rozliczeniowy zasobów geologicznych złoŜa kruszywa naturalnego /piasków/ „Nadrybie Wieś I” wg stanu na dzień 31.12.2002 r. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie, Lu- blin. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN., Warszawa. KOPACZ M., JANIK A., 2004 – Program ochrony środowiska i plan gospodarki odpadami dla gminy Ludwin w latach 2004-2015. Urząd Gminy w Ludwinie, Ludwin. KRZYśANOWSKA H. (red.), 1995 – Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Woje- wództwo lubelskie 22. Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa. KRZYśANOWSKA H. (red.), 1999 – Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Woje- wództwo chełmskie 6. Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B., 2005 – Metal contamination of soil and crops affected by the Chenchou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Science of The Total Environment, 339. ŁADNIAK A., PTAK E., TREJTA M., ZARĘBSKI K., GÓRA S., SIEROŃ W., 2003 a – Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska gminy Urszulin. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm.

ŁADNIAK A., SIEROŃ G., JAROSZ M., ZARĘBSKI K., GÓRA S., SIEROŃ W., 2003 b – Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska gminy Cyców. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lu- belskiego Filia w Chełmie, Chełm. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology, 39. MARKIEWICZ Z., GAŁUS S., 1978 – Program badań geologicznych dla sporządzenia karty rejestracyjnej złoŜa kruszywa naturalnego (pospółki) „Górki” gmina Sosnowica. Sta- rostwo Powiatowe we Włodawie, Włodawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ, 320. MIŁACZEWSWKI L., RADLICZ K., 1974 – Skały platformy prekambryjskiej w Polsce. Cz. 2. Pokrywa osadowa. Pr. Inst. Geol. T. 74., Warszawa. MOJSKI J. E., TREMBACZOWSKI J., 1973 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 wyd. A i B, arkusz Włodawa. Wyd. Geol., Warszawa. OBWIESZCZENIE Nr 2/2004 Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lu- blinie z 22.11.2004 r. w sprawie wykazu zabytków nieruchomych i archeologicznych wpisanych do rejestrów zabytków „A” i „C” województwa lubelskiego. 2004. Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego Nr 220 z 16.12.2004 r., Lublin. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochrona i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i UŜytków Zielnych. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I – Wody słodkie. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PORZYCKI J.,(red.), 1988 – Karbon Lubelskiego Zagłębia Węglowego. Pr. Inst. Geol. CXXII, Warszawa. Plan rozwoju lokalnego gminy Puchaczów Aktualizacja. 2007. Gmina Puchaczów, Pucha- czów.

Program budowy zbiorników retencyjnych w województwie chełmskim. 1995. Urząd Mar- szałkowski Województwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm. Program ochrony środowiska i plan gospodarki odpadami dla powiatu łęczyńskiego. 2009. Starostwo Powiatowe w Łęcznej, Łęczna. Program ochrony środowiska i planu gospodarki odpadami dla powiatu włodawskiego. 2003. Starostwo Powiatowe we Włodawie, Włodawa. Program ochrony środowiska z planem gospodarki odpadami na lata 2004–2014. 2004. Gmina Sosnowica, Sosnowica. PTAK B., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000 arkusz Orzechów Nowy (715) wraz z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PTAK E., 1989 – Dodatek I do Dokumentacji geologicznej złoŜa węgla kamiennego obszaru

K-9, kat. C1+C2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PTAK E., 1993 a – Dodatek nr 1 do Dokumentacji geologicznej w kat. A+B, C1, C2 złoŜa węgla kamiennego Kopalni Węgla Kamiennego „Bogdanka” S.A. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PTAK E., 1993 b – Dodatek II do Dokumentacji geologicznej złoŜa węgla kamiennego ob-

szaru K-9, kat. C1+C2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PTAK E., 1996 a – Dokumentacja geologiczna w kategorii C1+C2 złoŜa węgla kamiennego Ostrów w Lubelskim Zagłębiu Węglowym. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PTAK E., 1996 b – Dokumentacja geologiczna w kategorii C2 złoŜa węgla kamiennego Kole- chowice Nowe w Lubelskim Zagłębiu Węglowym. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PTAK E., 1998 – Dodatek nr 2 do Dokumentacji geologicznej w kat. A+B, C1, C2 złoŜa wę- gla kamiennego KWK „Bogdanka” S.A. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PTAK E., DYJOR K., 1989 – Dokumentacja geologiczna złoŜa węgla kamiennego Kopalnia

Pilotująco-Wydobywcza Węgla Kamiennego K-1 kat. A+B, C1, C2. Centr. Arch. Ge- ol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PTAK E., SIEROŃ G., CZEMPIK H., 1976 – Dokumentacja geologiczna złoŜa węgla ka-

miennego LZW, obszar K-6 i K-7 kat. C1+C2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2001 roku. 2002. Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2003 roku. 2004. Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2008 roku. 2009. Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w latach 2006–2007. 2008. Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. DzU nr 55 z dnia 14 maja 2002 r., poz. 498. 2002. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. DzU nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359. 2002. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. DzU nr 61 z dnia 10 kwietnia 2003 r., poz. 549. 2003. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych. DzU nr 162 z dnia 9 września 2008 r., poz. 1008. 2008. RYSAK A., ZWOLIŃSKI Z., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz „Orzechów Nowy” (715) wraz z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SIATA E., PTAK E., – Dodatek Nr 3 do dokumentacji geologicznej złoŜa węgla kamiennego

„Bogdanka”w kat. A, B, C1 i C2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SIEROŃ G., 1998 – Dodatek I do dokumentacji geologicznej złoŜa węgla kamiennego

Ostrów w kategorii C1+C2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SIEROŃ G., 2000 a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C1+C2 złoŜa węgla kamiennego K–6 i K–7 w Lubelskim Zagłębiu Węglowym. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SIEROŃ G., 2000 b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C2 złoŜa węgla kamiennego Sawin w Lubelskim Zagłębiu Węglowym. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152.

STEC J., 2004 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa torfu „Andrzejów” i „Andrze- jów I”. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm.

STEC J., 2006 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C2 złoŜa torfu Kro- wie Bagno I. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

STEC J., 2007 – Dokumentacja geologiczna złoŜa torfu w kat. C1 Krowie Bagno II. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

STEC J., 2009 a – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa torfu Krowie Bagno III. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

STEC J., 2009 b – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa torfu Krowie Bagno IV. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

STEC J., 2009 c – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa torfu Krowie Bagno V. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVA O., BORUVKA L.,. 2003 – Effect of heavy metal concen- tration on biological activity of soil microorganisms. Plant Soil Environment, 49(7).

TREJTA M., 2000 a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C2 złoŜa węgla kamiennego Orzechów w Lubelskim Zagłębiu Węglowym. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

TREJTA M., 2000 b – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej w kategorii C1+C2 złoŜa węgla kamiennego K-9 w Lubelskim Zagłębiu Węglowym. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

TREJTA M., DYJOR K., 1987 – Dokumentacja geologiczna złoŜa węgla kamiennego LZW,

obszar Sawin kat. C2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TREJTA M., JAROSZ M., 1983 – Dokumentacja geologiczna złoŜa węgla kamiennego, ob-

szar K–9 kat. C1+C2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TREJTA M., PTAK E., DYJOR K., 1992 – Dokumentacja geologiczna złoŜa węgla kamien-

nego LZW obszar „Orzechów” kat. C2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. TREJTA M., SIEROŃ G., PTAK E., ZARĘBSKI K., GÓRA S., SIEROŃ W., 2003 – Inwen- taryzacja złóŜ surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środo- wiska gminy Sosnowica. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lu- belskiego w Lublinie, Lublin. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach tekst jednolity (DzU nr 39 , poz. 251). 2007. WIĘCKOWSKI S., 1998 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego (piasków)

„Nadrybie Wieś I” w kat. C1 z elementami projektu zagospodarowania złoŜa w obrę- bie działek nr 99/8 i 100/2. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lu- belskiego w Lublinie, Lublin. WOŁKOWICZ S., (red.), 2010 (w druku) – Zasoby perspektywiczne kopalin Polski. Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad., Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M., (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. WOŚ A., 1999 – Klimat Polski. PWN., Warszawa.

WÓJCIK L., ŁOBACZ J., 2001 a – Uproszczona dokumentacja geologiczna torfów w kat. C1 „Grabniak I” z elementami projektu zagospodarowania złoŜa. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie, Lublin.

WÓJCIK L., ŁOBACZ J., 2001 b – Uproszczona dokumentacja geologiczna torfów w kat. C1 „Wytyczno I” z elementami projektu zagospodarowania złoŜa. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie, Lublin. ZDANOWSKI A., (red.), 1999 – Atlas geologiczny Lubelskiego Zagłębia Węglowego. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ZDANOWSKI A., 2010 – Jakość węgla w Lubelskim Zagłębiu Węglowym. Biul. Państw. Inst. Geol., Nr 439, Warszawa.

ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne dla ustalenia stref ochronnych GZWP nr 407 (Chełm-Zamość). Archiwum Geologiczne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie, Lublin. śELICHOWSKI A. M. (red.), 1969 – Ropo- i gazonośność obszaru lubelskiego na tle budowy geologicznej, część I – Budowa geologiczna obszaru lubelskiego. Wyd. Geol., Warszawa.