Arkusz SOSNOWICA (679)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011

Autorka planszy A: Barbara Ptak* Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Stanisław Marszałek**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Iwona Walentek*

*Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN ......

Spis tre ści I. Wst ęp – B. Ptak ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. Ptak ...... 4 III. Budowa geologiczna – B. Ptak ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – B. Ptak ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. Ptak ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. Ptak ...... 12 VII. Warunki wodne – B. Ptak ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska...... 20 1. Gleby – P. Kwecko ...... 20 2. Osady – I. Bojakowska ...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze...... 26 IX. Składowanie odpadów – J. Miecznik ...... 28 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. Ptak ...... 34 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – B. Ptak ...... 35 XII. Zabytki kultury – B. Ptak ...... 41 XIII. Podsumowanie – B. Ptak, S. Marszałek ...... 42 XIV. Literatura ...... 44

I. Wst ęp

Arkusz Sosnowica Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wykonany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Sosnowcu (Plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicz- nym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i w Przedsi ębiorstwie Geologicz- nym POLGEOL w Warszawie (Plansza B) zgodnie z „Instrukcj ą...” (2005). Przy jej opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2004 w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (Jurczak-Drabek, 2004). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w pi ęciu warstwach informa- cyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury (Plansza A), ochrona powierzchni ziemi (tematyka geochemii środowiska i składowania odpadów – Plansza B). Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Arkusz Sosnowica powstał w wyniku szczegółowej analizy materiałów archiwalnych i publikowanych, zwiadu terenowego oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w wielu insty- tucjach, samorz ądach terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zagospoda- rowaniem zasobów środowiska przyrodniczego.

3 Materiały potrzebne do opracowania mapy zebrano w: Centralnym Archiwum Geologicz- nym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Urz ędzie Marszałkowskim Woje- wództwa Lubelskiego w Lublinie, Filiach Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskie- go w Chełmie i Białej Podlaskiej, Krajowym O środku Bada ń i Dokumentacji Zabytków w War- szawie, Instytucie Uprawy Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Nadle śnictwie Parczew w Sosnowicy, Nadle śnictwie Włodawa, starostwach powiatowych we Włodawie i Parczewie, urz ędach gmin w Sosnowicy, Wyrykach, D ębowej Kłodzie, Podedwórzu i Starym Brusie. Dla uzupełnienia danych archiwalnych przeprowadzono takŜe zwiad terenowy w lipcu 2010 roku. Mapa przygotowana jest w wersji cyfrowej, jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Sosnowica rozci ąga si ę mi ędzy 23 o00’ a 23 o15’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 51 o30’ a 51 o40’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany obszar nale Ŝy do województwa lubelskiego i znaczna jego cz ęść do powiatu parczewskiego, w skład którego wchodz ą gminy: Par- czew, Jabło ń, D ębowa Kłoda, Podedwórze i Sosnowica. Południowo-wschodnia cz ęść obszaru bada ń administracyjnie nale Ŝy do gmin Wyryki i Stary Brus, wchodz ących w skład powiatu włodawskiego. Niewielki fragment obszaru w południowo-zachodnim naro Ŝniku mapy nale Ŝy do powiatu lubartowskiego – gminy Uścimów. Zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2001) obszar arkusza Sosnowica połoŜony jest w prowincji Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski, makroregionie Polesie Zachodnie w obr ębie trzech mezoregionów: Zakl ęsło ść Sosnowicka, Garb Włodawski i Równina Kode ńska (fig.1). Zakl ęsło ść Sosnowicka zajmuje wi ększ ą cz ęść obszaru mapy. Jest ona podmokłym obni Ŝeniem wypełnionym piaskami, rozci ągaj ącym si ę mi ędzy równinami Parczewsk ą i Kode ń- sk ą na północy, a Garbem Włodawskim na południu. W okolicy Sosnowicy pojawiaj ą si ę liczne jeziora, pomi ędzy którymi przeprowadzono Kanał Wieprz-Krzna. Zaklęsło ść Sosno- wicka wznosi si ę od 150 do 160 m n.p.m. (152 m n.p.m. w dolinie Piwonii w północo- zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru). S ą to tereny przewa Ŝnie poro śni ęte ł ąkami i lasami łęgowymi, poprzecinane kanałami melioracyjnymi. W południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza Sosnowica zaznacza si ę wyra źna elewacja nale Ŝą ca do Garbu Włodawskiego. Jest on łagodnym asymetrycznym wzniesieniem morenowym. Garb Włodawski ma kilkadziesi ąt metrów wysokości wzgl ędnej, przy czym w najwy Ŝszym miejscu osi ąga 212 m n.p.m. (koło Marianki w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza). Region ten jest przewa Ŝnie zalesiony.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Sosnowica na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001)

1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionów, 3 – granica mezoregionów

Prowincja: 31 – Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: 318 – Niziny Środkowopolskie Mezoregion Niziny Południowopodlaskiej: 318.98 – Wysoczyzna Lubartowska Prowincja: 34 – Wy Ŝyny Polskie Podprowincja: 343 – Wy Ŝyna Lubelsko-Lwowska Mezoregion WyŜyny Lubelskiej: 343.16 – Płaskowy Ŝ Świdnicki Prowincja: 84 – Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja:845 – Polesie Mezoregiony Polesia Zachodniego: 845.11 – Zakl ęsło ść Łomaska, 845.12 – Równina Kode ńska, 845.13 – Równina Parczewska, 845.14 – Zakl ęsło ść Sosnowicka, 845.15 – Garb Włodawski, 845.16 – Równina Łęczy ńsko-Włodawska Mezoregion Polesia Woły ńskiego: 845.32 – Pagóry Chełmskie

Obszar arkusza Sosnowica charakteryzuje si ę do ść monotonn ą rze źbą terenu w cz ęś ci środkowej i północnej oraz urozmaicon ą w częś ci południowo-wschodniej, gdzie zaznacza si ę rze źba typu glacjalnego i wodnolodowcowego (Dolecki i in., 1990).

5 Pod wzgl ędem klimatycznym obszar arkusz Sosnowica nale Ŝy do lubartowsko- parczewskiej dzielnicy klimatycznej (Wiszniewski, Chechłowski, 1975). Charakteryzuje j ą wysoka wzgl ędna wilgotno ść powietrza ( średnio około 70%) oraz średnie roczne temperatury powietrza od +6,9 do +7,2°C. Opady atmosferyczne wyst ępuj ą przez 140 do 160 dni w roku, zbli Ŝone s ą do średnich krajowych i wynosz ą 530–550 mm/rok. Pokrywa śnie Ŝna utrzymuje si ę od 80 do 100 dni w roku. W ci ągu roku przewa Ŝaj ą wiatry z kierunku zachodniego i północno- zachodniego. Grunty rolne zajmuj ą około 60% powierzchni całego arkusza. Wyst ępuj ą tu gleby chronione zaliczane do klas bonitacyjnych IIIa, IIIb i IVa, które stanowi ą około 10% tych grun- tów. Dna zagł ębie ń bezodpływowych oraz obni Ŝenia na powierzchniach tarasów niskich, s ą wypełnione torfami oraz osadami piaszczystymi, na których powstały u Ŝytki zielone. Lasy zajmuj ą około 40% powierzchni arkusza. S ą one zlokalizowane głównie w jego południowej cz ęś ci i stanowi ą fragment Poleskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Omawiany obszar jest bardzo słabo zurbanizowany, dominuje wiejski typ osadnictwa. Teren ten zamieszkuje około 7 tys. mieszka ńców, średnia g ęsto ść zaludnienia wynosi około 24 osoby/km 2. Ludno ść zajmuje si ę głównie rolnictwem, dominuj ą indywidualne gospodarstwa rolne, na których prowadzona jest uprawa zbó Ŝ, ziemniaków i rumianku. Du Ŝy udział uŜytków zielonych sprzyja hodowli bydła, a liczne stawy poło Ŝone w okolicy Libiszowa i Sosnowicy s ą wykorzystywane do hodowli ryb. Nie ma na omawianym obszarze wi ększych zakładów przemysłowych. Działaj ą jedynie drobne zakłady usługowe, sklepy oraz instytucje uŜytku publicznego. W okolicy jezior intensywnie rozwija si ę budownictwo rekreacyjne, co powoduje zmian ę zagospodarowania terenu z typowo rolniczego na rekreacyjny i agrotury- styczny. W latach 2000–2009 w województwie lubelskim przyrost sieci wodoci ągowej w stosunku do sieci kanalizacyjnej był trzykrotnie większy (Raport..., 2009). Mieszka ńcy 88% miejscowo ści znajduj ących si ę na obszarze arkusza Sosnowica zaopatrywani s ą w wod ę z sieci wodoci ągów. Skanalizowana jest miejscowo ść Sosnowica oraz Spółdzielnia Mieszkaniowa dawnego PGR w Uhninie i Turnie. Gmina Sosnowica jest skanalizowana w połowie, a ł ączna długo ść sieci kanalizacyjnej ma 28 km. W gminie znajduj ą si ę 294 szamba. W Sosnowicy działa oczyszczalnia o maksymalnym przepływie dobowym 158 m 3. Odbiornikiem oczyszczonych ścieków jest rzeka Piwonia. W Turnie, w 2002 roku, została przekazana do eksploatacji mechaniczno- biologiczna oczyszczalnia ścieków o przepustowo ści 39 m 3/dob ę. Odbiornikiem wód z oczysz- czalni jest rzeka Kodenianka (Program..., 2004 b). Na terenie gminy D ębowa Kłoda funkcjonuj ą

6 dwie oczyszczalnie mechaniczno-biologiczne w Uhninie i Wyhalewie, a na terenie gminy Podedwórze trzy oczyszczalnie przydomowe w Zaliszczu (Program..., 2004 a). Sie ć dróg na obszarze arkusza jest słabo rozwini ęta. Z północnego zachodu na połu- dniowy wschód przebiega droga nr 819 Parczew – Wola Uhruska oraz nr 818 Parczew – Włodawa. Poza tym istnieje sie ć dróg lokalnych o utwardzonej nawierzchni, które ł ącz ą wszystkie wi ększe wsie poło Ŝone w obr ębie arkusza.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Sosnowica (Dolecki i in., 1987; 1990). Obszar obj ęty arkuszem Sosnowica w cało ści poło Ŝony jest na obszarze południowo- zachodniego skłonu prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej. Paleozoiczna pokrywa platformy, zło Ŝona z osadów od wendu po karbon, jest zró Ŝnicowana pod wzgl ędem struktu- ralnym i w obr ębie arkusza nale Ŝy do trzech głównych jednostek: Wyniesienia Łukowskiego (Zr ębu Łukowskiego) w cz ęś ci północnej i centralnej, Zapadliska Włodawskiego w cz ęś ci południowej i południowo-wschodniej oraz Obrze Ŝenia Wyniesienia Łukowskiego na połu- dniowym zachodzie. Wyniesienie Łukowskie i jego Obrze Ŝenie charakteryzuje si ę płytkim wyst ępowaniem podło Ŝa krystalicznego (556 m p.p.t. – Antopol) oraz znaczn ą redukcj ą mi ąŜ- szo ści przedkarbo ńskiej, paleozoicznej pokrywy osadowej, zerodowanej po wypi ętrzeniu obszaru w fazie breto ńskiej orogenezy waryscyjskiej. W wyniku silnych, blokowych ruchów tekto- nicznych tej fazy, powstała liczna sie ć podłu Ŝnych i poprzecznych dyslokacji o amplitudach przemieszcze ń pionowych wzdłu Ŝ uskoków niejednokrotnie przekraczających 1000 m zrzutu. Dyslokacyjna strefa Hanny, oddziela Wyniesienie Łukowskie od Zapadliska Włodaw- skiego. Na obszarze arkusza Sosnowica przebiega ona od okolic Horostyty przez Turno do Sosnowicy. Nawiercony w okolicach Pieszowoli strop utworów krystalicznych zalega na gł ę- boko ści 3401 m p.p.t. (Dolecki i in., 1990; śelichowski, red., 1969). Powstała na skłonie platformy wschodnioeuropejskiej, karbo ńska niecka sedymentacyj- na, wypełniona jest osadami od wizenu górnego po westfal. W znacznej cz ęś ci obszaru arkusza Sosnowica osady karbonu wyst ępuj ą zwart ą, lecz niezbyt grub ą pokryw ą. W północno- wschodniej cz ęś ci skały karbo ńskie wyst ępuj ą na gł ęboko ści od 442 do 767 m i osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od 95 do 248 m. W środkowej cz ęści arkusza, w okolicy miejscowo ści Uhnin, mi ąŜ szo ść karbonu wzrasta do 375 m, a na południu w pobli Ŝu Pieszowoli do 618 m i w So- snowicy do 737 m. Obszar arkusza Sosnowica znajduje si ę przy północnej granicy Lubelskie- go Zagł ębia W ęglowego. Osady karbo ńskie maj ą budow ę cykliczn ą typow ą dla formacji pro-

7 duktywnych, karbon Lubelskiego Zagł ębia W ęglowego w sposób naturalny dzieli si ę na trzy cz ęś ci. W dolnych partiach od sp ągu karbonu do I poziomu morskiego przewa Ŝaj ą osady śro- dowiska morsko-paralicznego, cz ęść środkowa powstała w warunkach sedymentacji paralicz- nej, a w górnej partii (namur B – westfal) dominuj ą osady powstałe w warunkach środowiska limniczno-fluwialnego (Dembowski, Porzycki, red., 1988). W limnicznych seriach namuru i westfalu wyst ępuj ą nieliczne wkładki i warstewki w ęgla kamiennego. Perspektywiczne znaczenie mog ą mie ć jedynie le Ŝą ce w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza osady westfalu. Na denudacyjnej powierzchni karbonu zalegaj ą prawie wył ącznie w ęglanowe utwory jury środkowej i górnej. Mi ąŜ szo ść osadów jurajskich stwierdzona otworami wiertniczymi wynosi od około 67 m w okolicach Horostyty do 110 m w okolicach Zaliszcza. W czasie przerwy sedymentacyjnej, trwaj ącej od górnego oksfordu po dolny alb, na badanym obszarze rozwin ęły si ę procesy krasowe. Efektem ich było poszerzenie sp ęka ń tekto- nicznych, mi ędzyławicowych, rozwój drobnych mikrokawern oraz powstanie lejów kraso- wych (Dolecki i in., 1990). W górnym albie rozpoczęła si ę kredowa transgresja morska. Piaski kwarcowo- glaukonitowe z konkrecjami fosforytów, wyrównywały krasow ą powierzchni ę jurajsk ą. Mi ąŜ szo ść osadów albu wynosi od 1 do kilku metrów. Osady kredy górnej to utwory w ęgla- nowe, od cenomanu po mastrycht górny. Wykształcone są one w postaci: wapieni inocera- mowych, wapieni piaszczystych z glaukonitem z nielicznymi konkrecjami fosforytów, mar- glistych wapieni pelitycznych, kredy pisz ącej, wapieni kredopodobnych i margli. Ł ączna mi ąŜ szo ść osadów kredy w obr ębie arkusza Sosnowica zmienia si ę od 350 m w okolicy Horo- styty do 480 m w okolicach Górek (Dolecki i in., 1990). Osady trzeciorz ędu (paleogenu i neogenu) zalegaj ą w formie płatów (w okolicach Tur- na, Białki, D ębowej Kłody, Horostyty) i reprezentowane s ą przez piaski i mułki glaukonitowe z fosforytami oligocenu o mi ąŜ szo ści od 1,2 do 25,0 m (w okolicy Turna) oraz piaski, mułki i iły z domieszk ą zw ęglonych szczątków ro ślinnych i wkładkami węgli brunatnych miocenu o mi ąŜ szo ści do 15,0 m. W okolicy D ębowej Kłody i Białki wyst ępuj ą iły plioce ńskie o mi ąŜ- szo ści od 1,0 do 10,0 m (Dolecki i in., 1990). Osady czwartorz ędowe tworz ą ci ągł ą pokryw ę na obszarze arkusza Sosnowica (fig. 2). Są bardzo zró Ŝnicowane tak pod wzgl ędem mi ąŜ szo ści jak i wykształcenia litologicznego. W centralnej cz ęś ci arkusza w okolicy Kode ńca grubo ść osadów czwartorz ędowych wynosi 81,0 m, a w południowej cz ęś ci obszaru bada ń w okolicy miejscowo ści Górki 5,5 m. Mi ąŜ- szo ść osadów czwartorz ędowych ma zwi ązek z urozmaicon ą rze źbą powierzchni podczwarto- rz ędowej oraz z przebiegiem procesów denudacyjnych, erozyjnych i akumulacyjnych w plej- stocenie i holocenie.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Sosnowica na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006)

Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, solifluk- cyjno-deluwialne, 12 – piaski i mułki jeziorne; zlodowacenia środkowopolskie: 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 22 – piaski i mułki jeziorne, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 26 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe zlodowace ń środkowopolskich. Neogen, miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkono śne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy, 39 – iły, muł- ki, piaski, Ŝwiry z w ęglem brunatnym. Paleogen, eocen: 42 – iły, mułki, piaski z fosforytami i bursztynem, miejscami w ęgiel brunatny. Kreda; kreda górna, mastrycht: 44 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki pia- skowców i gezy Zachowano oryginaln ą numeracj ę wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006)

9 Profil utworów czwartorz ędowych reprezentowany jest przez osady od praplejstocenu poprzez zlodowacenie najstarsze (podlaskie), południowo-, środkowo- i północnopolskie po holocen. Bezpo średnio na utworach kredy zalegaj ą praplejstoce ńskie gliny zwietrzelinowe ze Ŝwirami, mułki jeziorne i piaski rzeczne ze Ŝwirami. Osady zlodowacenia najstarszego (podlaskiego) wykształcone s ą w postaci: glin zwa- łowych (do 7,0 m w cz ęś ci centralnej), piasków zastoiskowych (5,8–8,0 m – śmiarki i D ębo- wa Kłoda), piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych (21,0 m – D ębowa Kłoda), mułków zastoiskowych (3,0–3,5 m – Miarki i Uhnin), piasków rzecznych (14,0–32,0 m – śmiarki). Lądolód zlodowace ń południowopolskich wkraczał dwukrotnie na obszar arkusza So- snowica pozostawiaj ąc piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści 2,5–10,0 m w So- snowicy i Lubiczynie, mułki i piaski lodowcowe o miąŜ szo ści około 6 m w Kode ńcu i Pie- szowoli i gliny zwałowe (powszechnie wyst ępuj ące) o mi ąŜ szości do 7,5 m. Interglacjał mazowiecki zaznaczył si ę obecno ści ą piasków i piasków ze Ŝwirami rzeczny- mi nawierconymi w Kode ńcu i na wschód od Krzywowierzby o mi ąŜ szo ści od 4,0 do 10,7 m, glin mułkowatych o barwie szarej, ze Ŝwirami i ostrokraw ędzistymi otoczakami skał płon- nych o średnicy do 10 cm w Kode ńcu o mi ąŜ szo ści 1,5 m oraz mułków jeziornych z wkład- kami torfów. Osady zlodowace ń środkowopolskich (zaliczone do zlodowacenia odry i zlodowacenia warty) s ą bardzo powszechne na powierzchni badanego obszaru. S ą to osady akumulacji rzecznej, jeziornej, zastoiskowej i wodnolodowcowej. Wyst ępuj ą one w postaci mułków zastoiskowych o mi ąŜ szo ści do 1,6 m we wschodniej cz ęś ci arkusza, piasków i Ŝwirów lodowcowych o mi ąŜ szo ści od 0,5 do 1,8 m mi ędzy Pieszowol ą i D ębin ą, Mariank ą a Hol ą i w okolicy Horostyty, piasków, Ŝwirów i głazów moren czołowych. Te ostatnie w okolicach Pieszo- woli i Marianki tworz ą niewielkie pagórki (4–6 m n.p.m.), stwierdzono tam równie Ŝ głazy narzutowe granitoidów o obwodzie od 3,0 do 5,0 m. W czasie interglacjału eemskiego nast ąpiła degradacja osadów zlodowace ń środkowo- polskich. W dolinach rzek Piwonii i Ty śmiennicy zachowały si ę piaski rzeczne o mi ąŜ szo ści około 5,0 m, a w Kode ńcu, Feliksowie i Antopolu namuły torfiaste i torfy o mi ąŜ szo ści do 6,0 m (Dolecki i in., 1990). Po zlodowaceniach północnopolskich, w cz ęś ci środkowej i północno-wschodniej arkusza Sosnowica, pozostały piaski i mułki jeziorno-rozlewiskowe. Mi ąŜ szo ść tych osadów zmienia si ę od 1,5 do 5,0 m. Piaski i mułki rzeczne tarasów nadzalewowych o mi ąŜ szo ści od 2,5 do 3,0 m zajmuj ą spłaszczenia przydolinne rzeki Piwonii w okolicach Przewłoki i Chmie- lowa. Piaski pylaste eluwialne o mi ąŜ szo ści do 1,5 m stwierdzono na południowy zachód od

10 Lubiczyna. Torfy powszechne s ą w śród osadów dennych jezior sosnowickich. Ich maksymalna mi ąŜ szo ść wynosi 1,1 m. Na przełomie plejstocenu i holocenu rozwijały si ę procesy eoliczne, w wyniku których powstały pokrywy piasków przewianych i wydmy. Formy te odsłaniaj ą si ę głównie w połu- dniowej i południowo-zachodniej cz ęś ci mapy. Wydmy nie przekraczaj ą 4 m i widoczne s ą koło Czołomy, w pobli Ŝu Górek i w rejonie Jeziora Czarnego Sosnowickiego. Najbardziej rozpowszechnionymi osadami holoce ńskimi na obszarze arkusza Sosnowi- ca s ą piaski i mułki rzeczno-rozlewiskowe, piaski i mułki jeziorne, torfy i namuły torfiaste. Mi ąŜ szo ść tych osadów rzadko przekracza 4,5 m. Gytie (le Ŝą ce pod torfami), o mi ąŜ szo ści 0,3 – 2,0 m, wyst ępuj ą w obr ębie torfowisk dolin Piwonii i Zielawy. Torfy zajmują rozległy obszar na północ od Jeziora Białego Sosnowickiego. Maksymalna mi ąŜ szo ść 7,5 m torfów wraz z gyti ą została stwierdzona na torfowisku „Piwonia Górna” (Dolecki i in., 1990).

IV. Zło Ŝa kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Sosnowica nie ma udokumentowanych złóŜ kopalin (Wołkowicz i in., red., 2010). Podczas prowadzonych prac nad rozpoznaniem Lubelskiego Zagł ębia W ęglowego na obszarze arkusza Sosnowica w jego południowo-zachodniej cz ęś ci stwierdzono wyst ępowanie produktywnych osadów westfalu – formacji lubelskiej (Zdanow- ski, red., 1999). Granica zło Ŝa węgla kamiennego udokumentowanego w kategorii C 2 znajduje si ę tu Ŝ za południową granic ą arkusza.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Sosnowica na potrzeby okolicznych mieszka ńców prowadzona jest niekoncesjonowana eksploatacja kopalin. W czasie zwiadu terenowego ustalono, Ŝe na badanym obszarze istnieje kilkana ście niewielkich wyrobisk po eksploatacji kopalin okruchowych. Miejsca, gdzie pozyskiwano piaski drobnoziarniste znajduj ą si ę w pobli Ŝu miejscowo ści: Li- twa, Zaliszcze, Kaniuki, Jedlinka, Bednarzówka (na północy), Kodeniec (w centralnej cz ęści), Pieszowola i Kułaków (na południu) (Gałus, Drobek, 1973). Na południe od miejscowo ści Kodeniec, w pobliŜu ruin starej cegielni, jest punkt wyst ępowania mułku ilastego, który był wykorzystywany jako surowiec ceramiczny. Obecnie surowiec nie jest eksploatowany, wyro- bisko nie zostało zrekultywowane, w dnie wyst ępuje woda. W okolicy miejscowo ści Marian- ka, w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, wyst ępuj ą trzy punkty eksploatacji piasków i Ŝwirów, które obecnie nie s ą eksploatowane. W śmiarkach, Kolonii Zaliszcze i Hanowie aktu-

11 alnie prowadzi si ę eksploatacj ę piasków. Dla punktów tych sporz ądzono karty informacyjne. Kruszywo piaszczyste pozyskiwane z tych miejsc wykorzystywane jest na potrzeby lokalne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Sosnowica został do ść dobrze rozpoznany pod wzgl ędem wyst ępowania kopalin. Na podstawie analizy dost ępnych materiałów i opracowa ń zło Ŝowych oraz wizji te- renowej wyznaczono jeden obszar prognostyczny surowców ilastych oraz jeden obszar perspektywiczny w ęgla kamiennego, trzy obszary perspektywiczne kruszywa i siedem obszarów perspektywicznych torfów. Obszar prognostyczny kopalin ilastych ceramiki budowlanej wydzielono na podstawie sprawozda ń (Bomba, Nicpo ń, 1982; Gad, Juszczyk, 1988). Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą czwartorz ędowe iły przydatne do wyrobów cienko- i grubo ściennych oraz elementów dr ąŜ onych. Powierzchnia okonturowanego obszaru wynosi około 5,00 ha (tabela 1). Wydzielona została ona z wi ększego rejonu obj ętego badaniami, w którym nie uzyskano pozytywnych wyników lub surowiec był złej jako ści. Średnia mi ąŜ szo ść kopaliny w obszarze prognostycznym wynosi 12,7 m, a szacunkowe zasoby okre ślono na około 635 tys. m 3. W nadkładzie o mi ąŜ szo ści 0,9 m wyst ępuj ą piaski. Zawarto ść margla w ziarnach o średnicy powy Ŝej 0,5 mm waha si ę od 0 do 0,08%, skurczliwo ść wysychania wynosi średnio 6,6%. Tworzywo ceramiczne wypa- lane w temperaturze 900–950 o C cechuje si ę wytrzymało ści ą na ściskanie od 13,8 do 14,6 MPa. Tabela 1

Wykaz obszarów prognostycznych

1 ść

r. r. ] 3 ś ś ciowe ś kompleksu kompleksu [m] [m] [ha] ść [tys. m kopaliny na mapie nadkładu od–do, od–do, Parametry Nr obszaru jako rednia grubo Powierzchnia Zastosowanie surowcowego litologicznego Ś Rodzaj kopaliny Wie Wie kompleksu Zasoby w kat. D kat. w Zasoby Grubo

1 2 3 4 5 6 7 8 9 zawartość margla w ziarnach o φ > 0,5 mm (%): 0 – 0,08; śr. 0,03 I 5,00 i (ic) Q skurczliwo ść wysychania (%): śr. 6,6 0,9 0,3–13,0 635 Scb (12,7) temperatura wypalania: 900 – 950 o C wytrzymało ść na ściskanie (MPa): 13,8 – 14,6

Rubryka 3 – rodzaj kopaliny: i (ic) – iły ceramiki budowlanej Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd Rubryka 9 – kopaliny skalne: Scb – ceramiki budowlanej

12 Perspektywiczny obszar wyst ępowania w ęgla kamiennego rozpoznany w kategorii D 1 (Zdanowski, red., 1999) rozci ąga si ę od południowego zachodu po południowy wschód poprzez miejscowo ści: D ębowa Kłoda (na zachodzie), Sosnowica (na południu), po Zamołodycze (na wschodzie) (i przechodzi na s ąsiednie arkusze: Parczew, Orzechów Nowy i Kaplonosy). Jest to karbo ński w ęgiel kamienny formacji lubelskiej (westfal A i B), energetyczny i koksowy o dobrych parametrach technologicznych. Sp ąg pokładu 395 (305) na omawianym obszarze wyst ępuje na gł ęboko ści od 400 do 600 m (Porzycki, 1978). Podczas prowadzonych prac nad rozpoznaniem karbonu lubelskiego na obszarze arkusza Sosnowica stwierdzono niewielkie koncentracje sferosyderytów oraz soczewki i wkładki syderytów ilastych. Zawarto ść Fe 2O3 w tych utworach waha si ę w szerokich granicach od 5 do 54%, nie stanowi ą wi ęc one warto ści przemysłowej. Prawie we wszystkich otworach wiertniczych na omawianym obszarze w utworach karbonu stwierdzono obecno ść boksytów, o zawarto ści Al 2O3 od 37 do 49% (Cebulak i in., 1978). Nie wyznaczono dla tych utworów granic obszarów perspektywicznych. Na podstawie dost ępnych materiałów archiwalnych na obszarze arkusza Sosnowica wyznaczono trzy obszary perspektywiczne piasków. W północnej cz ęś ci mapy znajdują si ę dwa zwarte płaty piasków (jeden z nich przechodzi na arkusz Wisznice), jest to rejon Kolonii Za- liszcze (Cywicki, Zalewska, 1985; Matraszek, Szyma ński, 2004). S ą to czwartorz ędowe piaski wodnolodowcowe drobno- i średnioziarniste, barwy Ŝółtej, z przeznaczeniem dla drogo- wnictwa. Zalegaj ą one pod nadkładem gleby o grubo ści 0,5 m na powierzchni około 20 ha. W latach 70. była tu prowadzona eksploatacja kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego do poziomu wody gruntowej – około 2,5 m p.p.t. W cz ęś ci południowej arkusza Sosnowica w okolicy miejscowo ści Marianka i Hołodyska wyznaczono obszar perspektywiczny wyst ępowania pia- sków (Gałus, Drobek, 1973; Jarosz i in., 2003; Trejta i in., 2003) mo Ŝliwych do zastosowania w budownictwie i drogownictwie. S ą to piaski pochodzenia wodnolodowcowego (około 150 ha) o zró Ŝnicowanym uziarnieniu z wkładkami mułków, gliny i pyłów, które tworz ą wzgórza akumulacji czołowolodowcowej. Kopalina o miąŜ szo ści od 3,5 do 17,0 m wyst ępuje pod nadkładem nieprzekraczaj ącym 1 m. Bada ń jako ści piasków nie wykonano. Na obszarze arkusza Sosnowica rozpoznano i udokumentowano wiele wyst ąpie ń tor- fów, które jednak ze wzgl ędu na niewielk ą mi ąŜ szo ść nie spełniają kryteriów bilansowo ści. W zachodniej i wschodniej cz ęś ci arkusza wyznaczono obszary perspektywiczne (od około 50 do 200 ha) torfów w okolicach Chmielowa, Mo ścisk, jezior sosnowickich (cztery obszary) i Holi (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Maksymalna mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi 4,3 m. Zale- gaj ą one najcz ęś ciej na gytii organicznej. Obszary te usytuowane są w dnie doliny Piwonii

13 oraz w rejonie jezior sosnowickich. S ą to torfy niskie, szuwarowe, mechowiskowo-szuwarowe, olesowe, turzycowiskowe i szuwarowo-turzycowiskowe. Popielno ść torfów zmienia si ę od 7,0 do 16,2%, a stopie ń rozkładu od 25 do 43%. Surowiec z wyznaczonych obszarów moŜe by ć przydatny dla rolnictwa. Prowadzone prace geologiczno-poszukiwawcze za surowcami ilastymi na obszarze Turno – Hola oraz pomi ędzy Sosnowic ą a Górkami dały wyniki negatywne (Bomba, Nicpo ń, 1982; Szczerbicka, Szyma ński, 2004). Nawiercono w nich, pod niewielkim nadkładem gleby i piasków, gliny mocno zapiaszczone lub gliny pylaste o mi ąŜ szo ści do kilku metrów, zalega- jące na zapylonych i zaglinionych piaskach. Analiza makroskopowa przewierconych glin wy- kazała du Ŝą zawarto ść okruchów margla (>15%) i dlatego odst ąpiono od wykonania bada ń laboratoryjnych. Jako ść surowca nie spełniała kryteriów bilansowo ści. Zrezygnowano z prowadzenia dalszych wierce ń na tym obszarze, gdy Ŝ brak było przesłanek na mo Ŝliwo ść udo- kumentowania zło Ŝa. Na mapie zaznaczono równie Ŝ dwa obszary o negatywnych wynikach wyst ępowania piasków w południowo-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru (Gałus, Dro- bek, 1973). Wyst ępują tu osady bardzo zró Ŝnicowane, reprezentowane przez gliny, mułki, pyły i piaski pylaste.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Sosnowica pod wzgl ędem hydrograficznym nale Ŝy do zlewni drugiego rz ędu Wieprza i Bugu, prawobrze Ŝnych dopływów Wisły. Do zlewni Wieprza nale Ŝy połu- dniowo-zachodnia i centralna część arkusza zajmuj ąca około 60% całkowitej powierzchni omawianego obszaru. Odwadniana jest przez prawostronny dopływ Ty śmienicy Piwoni ę oraz jej lewostronne dopływy Konotop ę i Kołodziejk ę. Cz ęść północno-wschodni ą badanego obszaru, poło Ŝon ą w zlewni Bugu, odwadnia śylawa i Krynica lewostronne dopływy Zielawy uchodz ącej do Krzny. Przez obszar arkusza z południowego-zachodu na północny-wschód przebiega Kanał Wieprz-Krzna. Został on oddany do uŜytku w 1961 r., ogółem ma 142 km długo ści i pełni funkcje nawadniaj ące w górnej cz ęś ci, a odwadniaj ące w dolnej. Budowa kanału spowodowała powa Ŝne zmiany w środowisku przyrodniczym regionu. Osi ą hydrograficzn ą omawianego obszaru jest rzeka Piwonia. Przepływa ona przez zachodni fragment arkusza Sosnowica z południa na północ. W południowej cz ęś ci badanego obszaru płynie po prawej stronie Kanału Wieprz-Krzna natomiast w pobli Ŝu miejscowo ści Bohutyn przechodzi pod kanałem syfonem i a Ŝ do ko ńca mapy płynie po lewej stronie kanału.

14 Przez północno-wschodni fragment arkusza Sosnowica płynie rzeka Zielawa, prawostronny dopływ Krzny. W okolicy miejscowo ści Hołowno zasilana jest przez lewostronny dopływ śylaw ę, której źródła znajduj ą si ę w okolicy miejscowo ści Kolonia Zamołodycze. Zarówno Piwonia jak i Zielawa zostały otoczone groblami i poł ączone z rowami melioracyjnymi. W południowo-zachodniej cz ęś ci badanego obszaru wyst ępuj ą trzy jeziora. Jezioro Bialskie o powierzchni 31,70 ha i maksymalnej gł ęboko ści 18,2 m, jest wykorzystywane dla celów rekreacyjnych i wypoczynkowych przez okoliczn ą ludno ść . Jezioro Białe Sosnowickie, najwi ększe w tym rejonie, posiada powierzchni ę 144,80 ha, gł ęboko ść 2,7 m, a Czarne Sosno- wickie ma powierzchni ę 38,80 ha i gł ęboko ść maksymaln ą 15,6 m. Oprócz jezior na badanym obszarze du Ŝą powierzchni ę (około 667 ha) zajmuj ą stawy hodowlane, poło Ŝone w okolicach miejscowo ści Sosnowica nale Ŝą ce do Gospodarstwa Rybnego w Sosnowicy. Monitoringiem diagnostycznym wód powierzchniowych płyn ących w 2007 roku obj ęto wody Kanału Wieprz-Krzna. Badania wykonano w punkcie pomiarowo-kontrolnym Wyha- lew. Wyniki przeprowadzonych bada ń jako ści tych wód wykazywały wtedy IV klas ę − jako ść niezadowalaj ącą. O ocenie ogólnej Kanału Wieprz-Krzna zadecydowały wska źniki biogenne (azot Kjeldahla, fosforany, fosfor ogólny) i zanieczyszczenia mikrobiologiczne (liczba bakte- rii grupy coli). Ocena przydatno ści wód do bytowania ryb w warunkach naturalnych wykaza- ła, Ŝe nie były dotrzymane normy jako ści wymagane dla prawidłowego rozwoju ryb łososio- watych i karpiowatych. O negatywnej ocenie zdecydowały przed wszystkim wska źniki biogenne (azotyny). Klasyfikacja wód podatnych na eutrofizacj ę w 2007 roku wykazała, Ŝe w punkcie kontrolnym Wyhalew woda nie była podatna na procesy eutrofizacji. Wska źnik biologiczny – chlorofil „a” był klasy I, a makrofitowy wska źnik rzeczny klasy II (Raport…, 2008). Ocen ę jako ści wód Kanału Wieprz-Krzna wykonano wg Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji tych wód (DzU nr 32, poz.284 z dnia 01 marca 2004 r.). Monitoringiem diagnostycznym wód powierzchniowych płyn ących w 2008 roku obj ęto wody Piwonii (silnie zmienione), badane w punkcie pomiarowo-kontrolnym Mo ściska. Stan wska źników fizykochemicznych okre ślono na poni Ŝej dobrego, a decydowały o nim zanieczyszczenia organiczne (OWO) i zwi ązki biogenne (azot amonowy i azot Kjeldahla). Na podstawie wszystkich wska źników jako ści wody okre ślono umiarkowany potencjał ekologiczny silnie zmienionej jednolitej cz ęści wód – „Piwonia od źródeł do stawu Hetman” (Raport..., 2009). Bez wzgl ędu na wyniki stanu chemicznego (dobry lub poni Ŝej dobrego) jednolitej cz ę- ści wód przy umiarkowanym potencjale ekologicznym, stan ogólny wód Piwonii mo Ŝna zali-

15 czy ć do złego. Ocena jako ści wód sporz ądzona została wg Rozporz ądzenia Ministra Środowi- ska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz.1008 z dnia 10 wrze śnia 2008 r.). Na omawianym obszarze w 2005 roku prowadzone były badania stanu czysto ści wód jezior przez Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska w Lublinie zgodnie z zało Ŝe- niami monitoringu regionalnego. Jezioro Bialskie posiada II klas ę czysto ści wód, a Jezioro Czarne Sosnowickie III klas ę wg Systemu Oceny Jako ści Jezior (Raport…, 2006). Główny wpływ na ocen ę ma miano Coli, terenowe obserwacje biologiczne oraz normatywy zdrowot- ne. W 2008 roku zbadano i poddano wst ępnej ocenie Jezioro Białe Sosnowickie zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. (DzU nr 162, poz. 1008 z dnia 10 wrze śnia 2008 r.). Stan ekologiczny jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych zo- stał okre ślony jako klasa III – umiarkowany, w którym zachodzą umiarkowane ró Ŝnice mi ę- dzy warto ściami biologicznych elementów jako ści dla klasyfikacji stanu ekologicznego danego typu jednolitych cz ęś ci wód, a elementami jako ści, które wyst ępuj ą w warunkach nieza- kłóconych. Warto ści biologicznych elementów jako ści wskazuj ą na umiarkowany poziom zakłóce ń wynikaj ący z działalno ści człowieka, ale wy Ŝszy ni Ŝ wyst ępuj ący w warunkach stanu dobrego. Parametry biologiczne (makrofity) i fizykochemiczne (prze źroczysto ść ) sklasyfi- kowano w III klasie. Równie Ŝ w 2008 roku Jezioro Białe Sosnowickie badano zgodnie z Roz- porz ądzeniem Ministerstwa Środowiska z dnia 09 wrze śnia 2002 r. w sprawie wymaga ń, jakim odpowiada ć powinny wody śródl ądowe b ędące środowiskiem Ŝycia ryb w warunkach naturalnych (DzU nr 176, poz. 1455 z dnia 4 pa ździernika 2002 r.). Wody te nie spełniały kryteriów określonych dla środowiska bytowania ryb ze wzgl ędu na podwy Ŝszone zawarto ści

BZT 5, amoniaku niejonowego i azotynów (Raport…, 2009). Jeziora Białe Sosnowickie i Czarne Sosnowickie ulegaj ą stopniowemu zanikaniu, które spowodowane jest ich zarasta- niem oraz obni Ŝaniem si ę zwierciadła wód gruntowych. Znaczny wpływ na zmianę stosun- ków wodnych ma tak Ŝe antropopresja sprawiaj ąca, Ŝe Jezioro Białe Sosnowickie jest sukce- sywnie przekształcane na stawy hodowlane. Planuje si ę wykonanie zbiornika retencyjnego Sosnowica o powierzchni 20,00 ha i średnim napełnieniu wody 1,6 m z uj ęcia na Kanale Wieprz-Krzna (Program..., 1995). W powiecie parczewskim, na rzece Piwonii, planuje si ę wykonanie jazu w Sosnowicy oraz na rzece Kodeniance przepustu z pi ętrzeniem w Kropiwkach (Aktualizacja…, 2004).

16 2. Wody podziemne

Zgodnie z regionalizacj ą hydrogeologiczn ą zwykłych wód podziemnych, obszar arkusza Sosnowica nale Ŝy do regionu IX – lubelsko-podlaskiego, a jego południowo-zachodnia cz ęść nale Ŝy do subregionu IX 2 – poleskiego (Paczy ński, red., 1995). Wyst ępuj ą tu trzy pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe, neogeńskie i kredy górnej (Czer- wi ńska-Tomczyk, Zwoli ński, 2004). Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza Sosnowica czwartorz ędowe pi ętro wodonośne ma charakter u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Struktury wodono śne pi ętra czwartorz ę- dowego zwi ązane s ą z piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi osadami wodnolodowcowymi ró Ŝnych faz zlodowaceń, kopalnymi strukturami dolinnymi oraz z piaskami akumulacji rzecznej okresów interglacjalnych. Osady piaszczyste wypełniaj ące form ę dolinn ą przebiegaj ącą od okolic Krzywowierzby przez Kodeniec i dalej w kierunku północnym. Zwierciadło wody pi ętra czwartorz ędowego ma charakter naporowy i stabilizuje si ę na gł ęboko ściach od 0,6 do poni Ŝej 10 m p.p.t. Napi ęcie zwierciadła wód spowodowane jest zaleganiem w stropie utwo- rów słabo przepuszczalnych: osadów ilastych, ilasto-mułowcowych lub glin zwałowych. Lo- kalnie, pierwsza od powierzchni terenu warstwa wodono śna posiada zwierciadło swobodne. Zasilanie w wod ę utworów czwartorz ędowych odbywa si ę poprzez infiltracj ę opadów atmos- ferycznych. Baz ą drena Ŝu dla wód podziemnych z obszaru arkusza s ą rzeki: Piwonia z do- pływami w cz ęś ci zachodniej i Zielawa w cz ęś ci wschodniej. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne ma charakter u Ŝytkowego poziomu wodono śnego na około 72% powierzchni arkusza, z czego na około 9 % współtworzy główny poziom u Ŝyt- kowy z pi ętrem kredowym. Na całym opisywanym obszarze brak jest studni ujmuj ących jed- nocze śnie wody czwartorz ędowych i kredowych pi ęter wodono śnych. Jest to z reguły odkryty poziom wodono śny, a gł ęboko ść do stropu warstwy wodono śnej wynosi od około 1 m do 49 m. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej wynosi od kilku metrów na obszarach, gdzie poziom czwartorz ędowy ma podrz ędne znaczenie u Ŝytkowe, do około 40 m w najgł ębszych partiach kopalnej doliny. Średnia mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej pi ętra czwartorz ędowego wynosi około 19 m. Wydajno ść potencjalna studni ujmuj ącej czwartorz ędowe pi ętro wodono śne szacowana jest na 10–30 m 3/h w cz ęś ci wschodniej i północnej obszaru arkusza, 30–50 m 3/h w cz ęś ci zachodniej i 50–70 m 3/h w kopalnej dolinie oraz na obszarach, gdzie stanowi ono cz ęść wspólnego poziomu wodonośnego czwartorz ędowo-kredowego. Wody podziemne poziomu czwartorz ędowego s ą średnio twarde i twarde. Charakteryzuj ą si ę nast ępuj ącymi parametrami: twardo ść od 0,4 do 7,9 mval/dm 3, zasadowo ść od 0,3 do

17 7,7 mval/dm 3, pH od 7,0 do 7,8. Zawarto ść Ŝelaza mie ści si ę w przedziale od 0 do 6,7 mg/dm 3, zawarto ść manganu od 0 do 0,6 mg/dm 3, chlorków od 1 do 69,0 mg/dm 3. Zawarto ść siarcza- nów kształtuje si ę od 0 do 138,0 mg/dm 3. Uj ęcia komunalne z poziomu czwartorz ędowego zaznaczone na mapie maj ą wydajno ści od 25 m 3/h w Lubiczynie do 60 m 3/h w Kode ńcu (Czerwi ńska-Tomczyk, Zwoli ński, 2004). Neoge ńskie pi ętro wodono śne, na obszarze arkusza Sosnowica, zwi ązane jest z piaskami drobno-, średnio- i gruboziarnistymi. Mi ąŜ szo ść neogeńskich osadów piaszczystych wynosi od 18 m w dolinie kopalnej w okolicach Białki, do 40 m w okolicach Turna. Gł ęboko ść do stropu warstwy wodono śnej wynosi ponad 15 m. Zwierciadło ma charakter naporowy i stabilizuje si ę na gł ęboko ści od 4,0 m w okolicach Białki do 17,7 m w Turnie. Przewodno ść neoge ńskiego poziomu wodono śnego nie przekracza 100 m 2/24 h, a wydajno ści potencjalne studni osi ągają do 30 m 3/h. Jedynie w okolicach osady Zacisze studnie maj ą wydajno ści od 50 do 70 m 3/h. Wody poziomu neoge ńskiego nie maj ą wi ększego znaczenia u Ŝytkowego. Ujmowane s ą sporadycznie w okolicy Turna, na mapie zaznaczono jedno uj ęcie o wydajno ści 31 m 3/h. Jako ść wód poziomu neoge ńskiego charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi parametrami: twardo ść od 4,0 do 6,0 mval/dm 3, pH od 7,0 do 7,8. Zawarto ść Ŝelaza mie ści si ę w przedziale od 0,1 do 2,0 mg/dm 3, zawarto ść manganu od 0 do 0,2 mg/dm 3, chlorków od 5,0 do 14,0 mg/dm 3, zawarto ść siar- czanów zmienia si ę od 10,0 do 23,0 mg/dm 3 (Czerwi ńska-Tomczyk, Zwoli ński, 2004). Południowa cz ęść obszaru arkusza Sosnowica znajduje si ę w zasi ęgu głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamo ść ), którego granice na mapie naniesiono wg dokumentacji (Zezula i in., 1996) i odbiegaj ą od tych przedstawionych na figurze 3 (Kleczkowski, red., 1990). Zbiornik ten jest udokumentowany na powierzchni 9 015 km 2 (Zezula i in., 1996). Wyznaczone w obr ębie zbiornika obszary szczegól- nej ochrony zajmuj ą 819 km 2. Średnie gł ęboko ści uj ęć w zasi ęgu zbiornika osi ągaj ą 70 m, a jego zasoby dyspozycyjne zostały oszacowane na 1 127 tys. m3/d. Północno-zachodnia cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w zasi ęgu fragmentu nieudokumentowanego jeszcze szczegółowo zbiornika nr 215 – Subniecka warszawska. Wody w utworach kredy górnej zwi ązane s ą z osadami w ęglanowymi, w ęglanowo- krzemionkowymi i w ęglanowo-ilastymi. Zasilanie poziomu kredowego odbywa si ę przez infiltracj ę wód opadowych do warstwy wodono śnej na obszarach odsłoni ętych, b ądź w nast ępstwie przesi ąkania wód przez przepuszczalne utwory pokrywy kenozoicznej oraz poprzez dopływ podziemny z systemu regionalnego obiegu wód z obszaru Wy Ŝyny Lubelskiej. Wa- runki infiltracji zale Ŝą w głównej mierze od mi ąŜ szo ści i wykształcenia litologicznego utwo-

18 rów przykrywaj ących warstw ę wodono śną oraz od stopnia sp ękania górotworu. Sp ąg kredowej warstwy wodono śnej na obszarze obj ętym arkuszem Sosnowica znajduje si ę na gł ęboko- ści w granicach od 90 m do 110 m p.p.t. Mi ąŜ szo ść kredowej warstwy wodono śnej wynosi od 50 m w cz ęś ci wschodniej obszaru arkusza do 80 m w cz ęś ci południowo-zachodniej. Gł ębo- ko ść do stropu warstwy wodono śnej pi ętra kredowego wynosi od 17 do 50 m. Zwierciadło wody pi ętra kredowego ma charakter naporowy i stabilizuje si ę na gł ęboko ściach od ponad 10 m p.p.t. do 0. Napi ęcie zwierciadła wód spowodowane jest zaleganiem w stropie kredy słabo przepuszczalnej zwietrzeliny ilastej margli lub kredy pisz ącej, osadów ilastych, ilasto- mułowcowych lub glin zwałowych.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Sosnowica na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – granica GZWP w o środku porowym, 3 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 215 – Subniecka warszawska, trzeciorz ęd (Tr); 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamo ść ), kreda górna (K 2)

19 Jako ść wody z poziomu górnokredowego na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru bada ń jest: do- bra, średnio twarda i twarda (4,0–8,0 mval/l, pH 7–8). Zawarto ści składników charakterystycz- nych s ą nast ępuj ące: Ŝelazo ogólne mie ści si ę w przedziale od 0,2 do 6,0 mg/dm 3, mangan od 0 do 0,4 mg/dm 3, chlorki od 0,5 do 12,0 mg/dm 3, siarczany od 0 do 17,0 mg/dm 3, azotany od 0 do 0,3 mg/dm 3, stront od 0 do 0,9 mg/dm 3 (Czerwi ńska-Tomczyk, Zwoli ński, 2004). Poziom gór- nokredowy na obszarze arkusza Sosnowica jest eksploatowany przez uj ęcia komunalne w po- łudniowej cz ęś ci obszaru bada ń o wydajno ści do 44,0 m 3/h (uj ęcie w Sosnowicy).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 09 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 04 pa ździer- nika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 679 – Sosnowica, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000 (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem

20 spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 2

Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Warto ść przeci ęt- Warto ść przeci ęt- Zakresy zawar- nych (median) nych (median) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie to ści w glebach w glebach na w glebach obsza- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra na arkuszu arkuszu rów niezabudo- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) 679 – Sosnowica 679 – Sosnowica wanych Polski 4) Metale N=7 N=7 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa A 1) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Mineralizacja 0–0,3 0–2,0 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 14 - 46 23 27 Cr Chrom 50 150 500 1 - 3 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 12 - 33 15 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 - 1 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 2 - 5 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 1 - 3 1 3 Pb Ołów 50 100 600 <3 - 9 7 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 - 0,06 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 679 – Sosnowica 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład ob- As Arsen 7 szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 7 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynika- Ni Nikiel 7 jące ze stanu faktycznego, Pb Ołów 7 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wy- Hg Rt ęć 7 łączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod ro- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- wami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, sza 679 – Sosnowica do poszczególnych grup u Ŝytko- nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowa- wania (ilo ść próbek) ne z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

21 Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. (DzU nr 165 z dnia 04 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359), jak i do wartości przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do wartości przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść me- diany wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Osady na dnie jezior i rzek powstaj ą w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych. Osadzaj ący si ę materiał pochodzi przede wszystkim z erozji skał i gleb na obszarze zlewni. Składnikami osadów s ą równie Ŝ substancje wytr ącaj ące si ę z wody oraz zawiesiny wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi. W osadach unieruchamiana jest wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali ci ęŜ kich oraz trwałych zwi ązków organicznych trafiaj ących do rzek i jezior. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu bądź bagrowania wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów (Bordas, Bourg, 2001; Sjöblom et al., 2004). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć prze-

22 mieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Bojakowska i in., 1996; Miller i in., 2004). Wst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 z 14 maja 2002 r., poz. 498). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopo- dobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i meliora- cyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Pol- ski i warto ści PEL . Tabela 3

Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. DzU nr 55 z maja 2002 r., poz.498. 2002. ** – Macdonald i in., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Envi- ronmental Contamination and Toxicology. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

23 Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głów- nego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za-

24 kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Bialskiego, Białego Sosnowickiego oraz Czarnego Sosnowickiego. Osady Jeziora Białego Sosnowickiego charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, porównywalnymi z warto ściami ich tła geochemicznego (tabela 4). Osady jezior Bialskiego i Czarnego Sosnowickiego zawieraj ą znacznie wy Ŝsze zawarto ści cynku, kadmu i ołowiu w porównaniu do ich warto ści tła geochemicznego. Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń wg Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. (DzU nr 55 z 14 maja 2002 r., poz.498), a tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. RównieŜ st ęŜ enie wielopier- ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych i polichlorowanych bifenyli w osadach Jeziora Białego Sosnowickiego jest zbli Ŝone do przeci ętnie spotykanych w osadach jezior. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków śladowych i trwałych zanieczyszcze ń organicznych

w osadach jeziornych (mg/kg) Jezioro Białe Sosnowickie Jezioro Bialskie Jezioro Czarne Sosnowickie Parametr 2009 rok 2005 rok 2005 r. Arsen (As) 4 7 <5 Chrom (Cr) 4 12 6 Cynk (Zn) 38 157 99 Kadm (Cd) <0,5 2,1 1 Mied ź (Cu) 9 12 8 Nikiel (Ni) 5 9 8 Ołów (Pb) 18 68 34 Rt ęć (Hg) 0,108 0,148 0,092

WWA 11 WWA * 0,672 n. o. n. o.

WWA 7 WWA ** 0,572 n. o. n. o. PCB*** < 0,0007 n. o. n. o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

25 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno. Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy (fig. 4). Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w granicach 13–48 nGy/h. Odpowiadaj ą one zró Ŝnicowanym utworom plejstocenu i holocenu – glinom zwałowym, piaskom i Ŝwirom lodowcowym i wodnolodowcowym, osadom jeziornym, rzecznym i torfom (Mojski, Tremba- czowski, 1973). Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie – wynosi od 0,8 do 5 kBq/m 2.

679W PROFIL ZACHODNI 679E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5726532 5727142 5724607

5722410 5725296 m m 5720838 5720143 5714793

5710527 5718093

0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h

27 27 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5726532 5727142 5724607

5722410 5725296 m m 5720838 5720143 5714793

5710527 5718093

0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Sosnowica (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ęd- niaj ąc zasady i wskazania zawarte w ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU nr 39, poz. 251 z dnia 05 marca 2007 r.) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 1003 r.). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do aktualnie obowi ązuj ących aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikację i uszczegółowienie rozpo- znania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w zale Ŝno ści od wyró Ŝnionych trzech ty- pów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfikowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo- kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenia terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć wyró Ŝnionych typów składowisk odpadów, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp wyró Ŝnionych typów potencjalnych składowisk odpadów (tabela 5), − warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk odpadów gdzie wymagana jest akcep- tacja odpowiednich władz i słu Ŝb. Na mapie, w nawi ązaniu do obowi ązuj ących kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów ze wzgl ędu na wyst ępowanie na powierzchni terenu lub płytko w podło Ŝu (do gł ębokości 2,5 m) gruntów spełniaj ących wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, − obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składowisk odpadów jest mo Ŝliwa pod warunkiem zastosowania sztucznych barier gruntowych lub syntetycznych uszczelnie ń,

− wyrobiska zwi ązane z eksploatacj ą kopalin, które mog ą stanowi ć potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich bada ń i zabezpiecze ń. Zwarte rejony wyst ępowania na powierzchni terenu lub do gł ęboko ści 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści, poło Ŝone w obr ębie okre ślonej jednostki geomorfolo- gicznej, stanowi ą potencjalne obszary lokalizacji składowisk odpadów (POLS). W ich obr ę- bie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wymaganiom dla poszczegól- nych typów składowanych odpadów (tabela 5), − rodzajów przestrzennych ogranicze ń warunkowych wynikaj ących z potrzeby ochrony: − p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, − w – wód podziemnych. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie rejonów posiadaj ących ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodno ści z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk przedstawiono w tabeli 5. Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜ szo ść współczynnik filtracji rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 gliny Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej zaznaczono otwo- ry, których profile wykorzystano przy konstruowaniu mapy. Tło dla przedstawionych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Sosnowica Mapy hydrogeolo- gicznej Polski w skali 1:50 000 (Czerwi ńska-Tomczyk, Zwoli ński, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów praw-

nie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpa- dów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Sosnowica bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: − obszary poło Ŝone w strefie 250 m od terenów źródliskowych, zabagnionych i podmo- kłych, w tym ł ąki na glebach pochodzenia organicznego w dolinach: Piwonii (okolice Hanowa, Nietiah, Mo ścisk oraz Sosnowicy), Kodenianki (okolice Chmielowa, Czar- tówki, Lubiczyna, Pachola oraz Holi), Konotopy (okolice Uhnina i Białki), Zielawy (okolice Zaliszcza i Hołowna) oraz śylawy (okolice Horostyty i Krzywowierzby), − obszarów mis jeziornych i ich stref kraw ędziowych jezior: Bialskiego, Czarnego So- snowickiego oraz Białego Sosnowickiego, − zbiorników wód śródl ądowych (stawy hodowlane w okolicy Białki, Sosnowicy oraz Zamołodycza), − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Piwonia z dopływem Kodeniank ą, Zielawa z dopływem śylaw ą, Konotopa oraz wielu bezimiennych cieków, − obszary bezpo średniego b ądź potencjalnego zagro Ŝenia powodziowego w obr ębie dolin rzecznych oraz obni Ŝeń pojeziornych w północnej cz ęś ci arkusza (Czubla i in., 2006), − strefy osuwisk i obszarów zagro Ŝonych ruchami masowymi w okolicy Turna i Marianki (Grabowski red., 2007), − obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (obszary specjalnej ochrony pta- ków: PLB060014 – Uroczysko Mosty-Zahajki, PLB060006 – Lasy Parczewskie oraz specjalny obszar ochrony siedlisk: PLH060107 – Ostoja Parczewska), − obszar otuliny Poleskiego Parku Narodowego, − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha wyst ępuj ące w cz ęś ci północno- zachodniej (okolice Holendernii, Bednarzówki oraz Lubiczyna), wschodniej (okolice Horostyty), południowej (okolice Sosnowicy, Marianki i Zamołodycza) oraz zachodniej (okolice Białki i Uhnina), − obszar obj ęty rezerwatem przyrody „Torfowisko przy Jeziorze Czarnym”, − obszary zwartej i g ęstej zabudowy w obr ębie miejscowo ści b ędących siedzibami władz gmin (Sosnowica i D ębowa Kłoda), − tereny o du Ŝych spadkach powy Ŝej 10 o.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych Obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono na terenach wyst ępowania gruntów spoistych, spełniaj ących wymagania izolacyjno ści podło Ŝa, dla naturalnych barier geologicznych (tabela 5), których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Na badanym obszarze takie warunki spełniaj ą gliny zwałowe z okresu zlodowacenia odry (stadiał maksymalny) wyst ępuj ące na powierzchni we wschodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Wi ększe ich rozprzestrzenienie notuje si ę w okolicy Turna, Marianki, Zamo- łodycza, Horostyty i Pieszowoli. Najcz ęś ciej s ą to gliny z du Ŝą zawarto ści ą frakcji piaszczy- stej i licznymi Ŝwirami, co obni Ŝa ich potencjalne wła ściwo ści izolacyjne. Mi ąŜszo ść glin waha si ę od około 1,9 m w rejonie Horostyty do 8,8 m w okolicy Marianki. W rejonie Horo- styty i Pieszowoli wyst ępuj ące na powierzchni gliny zlodowacenia odry pod ścielone s ą glinami starszych cykli glacjalnych i ilastymi osadami zastoiskowymi tworz ąc wspólnie kompleks osadów słabo przepuszczalnych o mi ąŜ szo ści około 40 m. W okolicach Horostyty, Zamołodycza, Turna, Marianki oraz Górek wyznaczono obszary o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych podło Ŝa, gdy Ŝ opisywane gliny przykryte s ą piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi osadami lodowcowymi o mi ąŜ szo ści nieprzekraczającej 2,5 m. W północnej (okolice Przewłoki, Chmielowa, Zaliszcza oraz Hołowna), centralnej (okolice Lubiczyna i Kode ńca), zachodniej (rejon D ębowej Kłody, śmiarek oraz Uhnina) oraz południowo-wschodniej (okolice Horostyty, Holi, Marianki oraz Pieszowoli) cz ęś ci badanego terenu wyznaczono do ść rozległe obszary pozbawione naturalnej bariery izolacyjnej. Najcz ęś ciej s ą to mi ąŜ sze pokrywy osadów lodowcowych, wodnolodowcowych oraz jeziorno-rozlewiskowych. Na terenach tych lokalizacja składowisk jest mo Ŝliwa pod warunkiem wykonania sztucznych barier izolacyjnych. Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Sosnowica (Dolecki i in., 1987, 1990) i zgodnie z przyj ętymi kryteriami wyst ąpienia glin zwałowych zlodowace ń środkowopolskich (stadiał maksymalny – odry) stanowią potencjalne obszary lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych. W obr ębie wyznaczonych terenów odpowiednich dla składowania odpadów dokonano szczegółowego podziału na podstawie przyj ętych ogranicze ń warunkowych. Ograniczenia warunkowe wyznaczono na terenie obj ętym Poleskim Obszarem Chronionego Krajobrazu oraz w granicach udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamo ść ).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowania odpadów komunalnych Na obszarze arkusza wyznaczono niewielki teren w okolicy Holi spełniaj ący warunki dla lokalizacji składowisk odpadów innych ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne. W czasie prac poszukiwawczych za surowcem ilastym do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej w dwóch otworach stwierdzono iły o mi ąŜ szo ści od 2,0 do 12,7 m (Bomba, Nicpo ń, 1982, Gad, Jusz- czyk, 1988). Iły te wyst ępuj ą lokalnie w postaci niewielkiej soczewki w obr ębie osadów piaszczystych rozległego wzgórza kemowego. Pewnym ograniczeniem moŜe by ć blisko ść zabudowa ń wsi Hola i cmentarza. W profilach wierce ń archiwalnych iły wyst ępuj ą na znacz- nych gł ęboko ściach (w Przewłoce na gł ęboko ści od 26,0 do 28,0 m, Kode ńcu na gł ęboko ści 28,4–29,1 m, śmiarkach na gł ęboko ści 10,0–16,0 m i 37,0–38,0 m oraz przypuszczalnie w Turnie na gł ęboko ści 17,5–29,0 m – profil wiercenia niepewny). Ewentualna lokalizacja składowisk tego typu na omawianych terenach b ędzie wymagała wykonania dodatkowych zabezpiecze ń w postaci sztucznie utworzonych warstw mineralnych i izolacji syntetycznych. Na omawianym obszarze zlokalizowano trzy czynne składowiska odpadów w: Hołow- nie, Lubiczynie oraz Sosnowicy. Gminne składowisko odpadów w Hołownie administrowane przez Urz ąd Gminy w Podedwórzu zlokalizowane jest na obszarze gdzie obowi ązuje bezwzgl ędny zakaz lokalizowania wszystkich typów składowisk. Powierzchnia składowiska wynosi 0,65 ha, a planowana pojemno ść 18 000 m 3. Ze wzgl ędu na brak zabezpieczenia niecki sztuczn ą barier ą izolacyjn ą, drena Ŝu odcieków oraz brak zagospodarowania strefy ochrony biologicznej składowisko to jest przewidziane do zamkni ęcia. W listopadzie 2010 roku ogło- szono przetarg na zamkni ęcie i rekultywacj ę. Na południe od zabudowa ń wsi Lubiczyn zlokalizowane jest gminne składowisko od- padów administrowane przez Urz ąd Gminy w D ębowej Kłodzie. Projektowana powierzchnia składowiska wynosi 3,52 ha, a planowana pojemno ść 36 270 m 3. Składowisko wykorzystane jest aktualnie w około 11%. Składowisko posiada poziome uszczelnienie w postaci bentomaty i folii PEHD, drena Ŝ odcieków, brodzik oraz stref ę ochrony biologicznej. Na zachód od Sosnowicy istnieje gminne składowisko odpadów zarz ądzane przez miej- scowy Urz ąd Gminy, o planowanej powierzchni 0,50 ha i pojemności około 29 000 m 3, wy- pełnione w 65%. Ze wzgl ędu budow ę geologiczn ą sprzyjaj ącą migracji zanieczyszcze ń wód podziemnych, brak zabezpiecze ń sztuczn ą barier ą izolacyjn ą, drena Ŝu, odcieków składowisko to jest przewidziane do zamkni ęcia i rekultywacji. W okolicy Białki istniało składowisko odpadów, aktualnie zrekultywowane w kierunku leśnym.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najkorzystniejsze warunki do lokalizacji składowisk wyst ępuj ące we wschodniej cz ęści obszaru arkusza (okolice Horostyty). Warstw ę izolacyjn ą tworz ą tu gliny zwałowe zlodowacenia odry (stadiał maksymalny) pod ścielone glinami zwałowymi starszych zlodowace ń, mułkami jeziornymi oraz utworami pylastymi miocenu o mi ąŜ szo ściach dochodz ących do 40 m. W rejonie wsi Hola wyst ępuj ą iły czwartorz ędowe o mi ąŜ szo ści do 12,7 m. Mniej korzystne do lokalizacji składowisk odpadów s ą okolice Turna, Marianki oraz Zamołodycza, gdzie gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego maj ą zmienn ą mi ąŜ szo ść. W okolicy Pieszo- woli oraz na wschód od Marianki wyst ępuj ą ograniczenia wynikaj ące z ochrony wód podziemnych (GZWP nr 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamość ) i przyrody (teren otuliny Parku Krajobrazowego „Pojezierze Ł ęczynskie”). Obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych, zlokalizowane s ą głównie w rejonach wyst ępowania czwartorz ędowego u Ŝytkowego pi ętra wodono śnego, tylko w okolicy Turna wyst ępuje u Ŝytkowy poziom trzeciorz ędowy. Na omawianym obszarze najwi ększe znaczenie ma u Ŝytkowy poziom wodono śny czwartorz ędowy, niekiedy współtworz ący głów- ny poziom z pi ętrem kredowym. Poziom ten wyst ępuje na gł ęboko ści od 5 do 50 m, a jego mi ąŜ szo ść waha si ę w granicach od 10 do 40 m. Poziom ten izolowany jest od powierzchni terenu kompleksem utworów słaboprzepuszczalnych (gliny i mułki o mi ąŜ szo ści do kilku- dziesi ęciu metrów), st ąd stopie ń jego zagro Ŝenia okre ślono jako średni i niski. Najkorzystniejsze pod wzgl ędem hydrogeologicznym dla lokalizacji składowisk odpa- dów s ą okolice miejscowo ści Horostyta, gdzie u Ŝytkowy poziom wodono śny pojawia si ę do- piero poni Ŝej rz ędnej 140–150 m n.p.m., a izolowany jest kompleksem utworów słaboprze- puszczalnych o mi ąŜ szo ści do 40 m, st ąd stopie ń jego zagro Ŝenia okre ślono jako niski.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarze arkusza Sosnowica istnieje kilka wyrobisk zwi ązanych z eksploatacj ą kopalin okruchowzch i surowców ilastych (czynnych i zamkni ętych), które nie mog ą by ć rozpa- trywane jako nisze dla lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych ze wzgl ędu niewielkie rozmiary (o powierzchni poni Ŝej 1,00 ha). Wi ększo ść ich le Ŝy w obr ębie obszarów nieposia- daj ących naturalnej warstwy izolacyjnej. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó-

łowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydroge- ologicznej, doł ączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowisk odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Sosnowica dokonano oceny warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego z pomini ęciem: rezerwatu przyrody, parku krajobrazowego, obszarów le śnych, gleb chronionych klasy IIIa–IVa i ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. Obszary o warunkach korzystnych i niekorzystnych, utrudniających budownictwo wydzielono mi ędzy innymi na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz So- snowica (Dolecki i in., 1978; 1990). Obszary korzystne wyznaczono zgodnie z kryteriami okre ślonymi w „Instrukcji...” (2005). Są to obszary wysoczyznowe, na których wyst ępuj ą grunty spoiste w stanie: zwartym, półzwar- tym i twardoplastycznym, reprezentowane przez skonsolidowane gliny zwałowe oraz piaski gliniaste i piaski o ró Ŝnej granulacji, pochodz ące ze zlodowace ń północnopolskich. Poziom wód gruntowych na tych obszarach utrzymuje si ę gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Obszary o warunkach korzystnych wyst ępuj ą w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, w okolicy Litwy i Chmielowa oraz w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru w okolicach Sosnowicy i Marianki. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo wyznaczono w rejonach wyst ępowania gruntów niespoistych w stanie lu źnym (piaski drobne) i gruntów organicznych holoce ńskich takich jak: torfy, namuły torfiaste, namuły piaszczyste i mułki. Zwier- ciadło wody gruntowej na tych obszarach wyst ępuje zazwyczaj płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. Obszary o niekorzystnych warunkach budowlanych wyst ępuj ą na równinach torfowych oraz w obni-

Ŝeniach wytopiskowych, s ą to piaski wodnolodowcowe i piaski z wkładkami mułków w dolinie rzeki Piwonii i Zielawy w północnej i centralnej cz ęś ci mapy. Tereny te zostały zaliczone jako warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo ze wzgl ędu na bardzo płytko poło Ŝone zwierciadło wody gruntowej (około 1 m p.p.t.). Wody gruntowe w obr ębie osadów organicznych mog ą wykazywa ć agresywno ść wzgl ędem betonu i stali. Tak Ŝe obszary wyst ępowania piasków pylastych i mułków mog ą stwarza ć utrudnienie budowlane, ze wzgl ędu na niski stopie ń zag ęszczenia gruntu. Przed podj ęciem prac budowlanych w tym rejonie konieczne jest sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich. Na omawianym terenie wskazano trzy obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych w okolicy Marianki (dwa) i Turna w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Są to stoki wzgórz czołowomorenowych oraz skarpy piaskowni o wysoko ści wzgl ędnej do 20 m (Grabowski, red., 2007). Wyst ępuj ą tam warunki niekorzystne dla budownictwa.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe terenu obj ętego arkuszem Sosnowica s ą znacz ące w skali mi ędzynarodowej i krajowej ze wzgl ędu na blisko ść wyst ępowania Poleskiego Parku Narodowego (PPN). Na badanym obszarze w cz ęś ci południowej znajduje si ę fragment jego otuliny (o całkowitej powierzchni 13 624,25 ha). Park utworzony został w 1990 roku i powi ększony w 1994 roku do powierzchni 9 764,31 ha (stan na 31.12.2008 rok). Wokół parku utworzono stref ę ochronn ą (otulin ę). Cech ą charakterystyczn ą PPN s ą znaczne obszary o cha- rakterze wodno-torfowiskowym, stanowi ące namiastk ę lasotundry z bogat ą ro ślinno ści ą torfowisk turzycowych, mszystych i trz ęsawisk. Park rozci ąga si ę w dorzeczu Bugu i Wieprza. W granicach parku i jego otuliny znajduje si ę jedna czwarta wszystkich jezior Pojezierza Ł ę- czy ńsko-Włodawskiego. Krajobraz PPN ma charakter mozaikowy: ł ąkowo-torfowiskowy, wodny, le śny i polny. Na terenie PPN wyst ępuje: 59 chronionych gatunków ro ślin, 7 gatun- ków grzybów, 37 porostów, 187 kr ęgowców i 31 bezkr ęgowców. Władc ą tych bagien jest ło ś, a niezwykł ą rzadko ści ą wodniczka. Przez teren parku prowadz ą atrakcyjne ście Ŝki dydak- tyczne. W celu przeciwdziałania zagro Ŝeniom dla ekosystemów Poleski Park Narodowy oto- czony został wie ńcem parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. W południowo-zachodniej cz ęś ci mapy znajduje si ę fragment Parku Krajobrazowego „Pojezierze Ł ęczy ńskie” (PKPŁ). Utworzony w 1990 roku (powi ększony w 1998 roku) na powierzchni 11 816 ha wraz z otulin ą 14 059 ha składa si ę z dwóch cz ęś ci: północnej obejmu- jącej Lasy Parczewskie i południowej z grup ą jezior i niewielkimi kompleksami leśnymi. W rze źbie terenu dominuj ą formy płaskie, piaszczyste i zabagnione równiny ze stawami

i jeziorami. W ekosystemach jeziornych wyst ępuj ą liczne gatunki rzadkich ro ślin m. in. ro- siczki, widłaki oraz liczne gatunki fauny, głównie ptaków. Przez południow ą cz ęść terenu arkusza Sosnowica przebiega granica Poleskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (POChK), która jest równocześnie granic ą otuliny Poleskiego Parku Krajobrazowego. POChK utworzony został Uchwał ą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Cheł- mie nr XVIII/89/83 z dnia 28 marca 1983 roku (i powi ększony w 1998 roku Rozporz ądzeniem Wojewody Chełmskiego). Całkowita jego powierzchnia wynosi 41 000 ha. Obszar ten obejmuje swym zasi ęgiem rozległy kompleks lasów, torfowisk i bagien o zró Ŝnicowanej florze i faunie. Do podstawowych elementów krajobrazowych POChK naleŜą ró Ŝne typy jezior (od oligotro- ficznych do eutroficznych), torfowisk (wysokich, przej ściowych i niskich) oraz du Ŝe powierzchnie lasów. Spełnia on niezwykle wa Ŝną rol ę w utrzymaniu równowagi stosunków wodnych i klimatycznych rejonu. W granicach Poleskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu znajduje si ę rezerwat przyrody „Torfowisko przy Jeziorze Czarnym” (tabela 6), który podlega ochronie ścisłej. Rezer- wat utworzono Zarz ądzeniem Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego w 1959 roku. Jego całkowita powierzchnia wynosi 47,87 ha. Znaczn ą cz ęść rezerwatu pokrywa torfowisko wy- sokie typu kontynentalnego z charakterystycznymi karłowatymi sosnami i brzozami. Przy brzegu Jeziora Czarnego na otwartym lustrze wody obserwowa ć mo Ŝna gr ąŜele Ŝółte oraz grzybienie północne. Chronionymi gatunkami ro ślin na terenie rezerwatu s ą: aldrowanda p ę- cherzykowata, sosna karłowata, w ąkrota zwyczajna, wywłócznik skr ętoległy, a chronione zwierz ęta to: bocian czarny, zimorodek i Ŝuraw. Na obszarze arkusza Sosnowica znajduj ą si ę cenne drzewa i grupy drzew, które zostały obj ęte ochron ą w formie pomników przyrody Ŝywej (tabela 6). S ą to stare i okazałe d ęby szy- pułkowe, lipy drobnolistne, buki pospolite, jawory i modrzewie europejskie. Cz ęść pomników przyrody zostało poddane zabiegom konserwatorskim, pozostała wi ększo ść takich zabiegów wymaga. W pobli Ŝu rezerwatu przyrody nad Jeziorem Czarnym znajduje si ę jedno z niewielu stanowisk zimoziołu północnego, rzadkiej krzewinki o zielonych li ściach przez cały rok i peł- zaj ących łodygach. W Polsce jest jej południowa granica zasi ęgu wyst ępowania. Kolejnym wa Ŝnym elementem podlegaj ącym ochronie s ą u Ŝytki ekologiczne (tabela 6), które zostały utworzone w celu zachowania w stanie naturalnym śródle śnych bagien i pod- mokłych ł ąk, bagien oraz torfowisk, które w korzystny sposób kształtuj ą stosunki wodne oraz lokalny klimat, s ą te Ŝ ostoj ą rzadkich i chronionych gatunków ro ślin i zwierz ąt. Administra- cyjnie podlegaj ą one Dyrekcji Lasów Pa ństwowych, Nadle śnictwu Parczew.

Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych

Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść obiektu ochrony zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na m apie powiat 1 2 3 4 5 6 Sosnowica T – „Torfowisko przy Sosnowica 1 R Nadleśnictwo Parczew 1959 Jeziorze Czarnym” parczewski Le śnictwo Sosnowica (47,87)* Jedlinka Podedwórze 2 P pas drogi gminnej przy 1996 PŜ – buk pospolity parczewski oddz. 273 g Kodeniec Dębowa Kłoda 3 P 1990 PŜ – d ąb szypułkowy k/ko ścioła parczewski Kodeniec Dębowa Kłoda 4 P 1995 PŜ – lipa drobnolistna teren parafii rzym.-kat. parczewski Horostyta Wyryki 5 P 1992 PŜ – lipa drobnolistna teren parafii prawosławnej włodawski Horostyta Wyryki 6 P 1992 PŜ – jawor teren parafii prawosławnej włodawski Uhin Dębowa Kłoda 7 P 1993 PŜ – lipa drobnolistna pas drogi Uhnin–Białka parczewski Uhnin Dębowa Kłoda 8 P 1993 PŜ – 2 lipy drobnolistne pas drogi Uhnin–Białka parczewski Hola Stary Brus 9 P grunty prywatne Ewy Jan- 1992 PŜ – 2 wi ązy szypułkowe włodawski sen zam. w Danii Nadle śnictwo Parczew Le śnictwo Sosnowica Sosnowica 10 P 1998 PŜ – zimozioł północny oddz.61 c parczewski nad Jeziorem Czarnym Sosnowica Sosnowica 11 P 1985 PŜ – d ąb szypułkowy park podworski parczewski Sosnowica Sosnowica 12 P 1986 PŜ – klon zwyczajny park le śny „Lasek” parczewski Sosnowica Sosnowica 13 P 2000 PŜ – d ąb szypułkowy Gospodarstwo Rybackie parczewski Dębina Stary Brus 14 P 1986 PŜ – d ąb szypułkowy przy szosie włodawski Lubiczyn Nadle śnictwo Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 15 U 2002 Le śnictwo D ębowa Kłoda parczewski (5,92) oddz. 508 a Bednarzówka Nadle śnictwo Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 16 U 2002 Le śnictwo D ębowa Kłoda parczewski (4,02) oddz. 500 i, j Nietiahy Nadle śnictwo Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 17 U 2002 Le śnictwo D ębowa Kłoda parczewski (48,98) oddz. 270 a, 271 a Łoskoszyna Nadle śnictwo Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 18 U 2002 Le śnictwo Dębowa Kłoda parczewski (13,52)* oddz. 503 B, b

1 2 3 4 5 6 Kol. Krzywowierzba Nadle śnictwo Parczew Dębowa Kłoda śródle śne bagno 19 U 2002 Le śnictwo D ębowa Kłoda parczewski (10,61) oddz. 503 A, a, b, c, d, f Nadle śnictwo Parczew Le śnictwo Makoszka zadrzewienia, Dębowa Kłoda 20 U oddz. 47 d, g, l, n, o, r, 2002 śródle śne bagno parczewski 47 B, c, 67 d, h, ; 68 b, c, (26,48)* 88 b, c, h, 109 a, b Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: T – torfowiskowy rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej * – powierzchnia wg urz ądzania lasu stan na 01.01.2008 rok

Gleby wyst ępuj ące głównie w centralnej i północnej cz ęś ci obszaru bada ń oraz na wschód i południe od Sosnowicy nale Ŝą do gleb chronionych klas bonitacyjnych IIIa, IIIb i IV a. W obr ębie gleb chronionych wyst ępuj ą gleby kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego i dobrego oraz kompleksu zbo Ŝowo-pastewnego mocnego. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby brunatne oraz gleby bielicowe i pseudobielicowe oraz czarne ziemie. Skład granulo- metryczny gleb brunatnych to piaski gliniaste lekkie zalegaj ące na glinie średniej oraz pyły. Czarne ziemie wykazuj ą skład pyłów ilastych. W obr ębie gleb organicznych wyst ępuj ą gleby torfowe i murszowo-torfowe oraz murszowo-mineralne i murszowate. Lasy zajmuj ą nieznaczn ą powierzchni ę w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza Sosnowica, wi ększe kompleksy le śne wyst ępuj ą w południowej cz ęś ci i nale Ŝą do Poleskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. W koncepcji przyj ętej w Strategii wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska (Liro, red., 1998) południow ą cz ęść obszaru zajmuje mi ędzynarodowy obszar w ęzło- wy – Poleski (27M), którego całkowita powierzchnia wynosi 2 507 km 2 (fig. 5). Na omawianym obszarze, w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, wyst ępuje obszar specjalnej ochrony ptaków systemu Natura 2000 – Uroczysko Mosty–Zahajki (PLB060014), a w południowo-zachodniej cz ęś ci – Lasy Parczewskie (PLB060006) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk – Ostoja Parczewska (PLH060107) (tabela 7). W uroczysku wyst ępuje co najmniej 21 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, 8 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). W okresie l ęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej nast ępuj ących gatunków ptaków: puchacz, rybitwa białow ąsa i rybitwa czarna. Obszar obejmuje dwa s ąsiaduj ące ze sob ą, niezbyt gł ębokie zbiorniki retencyjne poło Ŝone w zlewni Hanny i Zielawy, otoczone lasami mieszanymi i bagiennymi olszynami. Lasy Parczewskie to kompleks le śny, usytuowany pomi ędzy Kanałem Wieprz-Krzna a rzek ą Ty śmienic ą, wraz z przecinaj ącymi je ł ąkami „Ocho Ŝa”. Cały kompleks le śny poło Ŝo-

ny jest w zlewni rzeki Ty śmienicy. Przewa Ŝaj ą w nim lasy iglaste i mieszane, lokalnie wyst ę- puj ą olsy, gr ądy, ł ęgi jesionowo-olchowe oraz zanikaj ące bory bagienne i torfowiska przej- ściowe. Wyst ępuj ą tu co najmniej dwadzie ścia dwa gatunki ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, pi ęć gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK) m. in.: bielik, puchacz, trzmielo- jad, bocian czarny i dzi ęcioł białogrzbiety. Wyst ępuje tu jedno z nielicznych stanowisk l ęgo- wych podgorzałki. Zagro Ŝeniem dla środowiska naturalnego Lasów Parczewskich jest obni- Ŝenie poziomu wód gruntowych spowodowanym przez uruchomienie Kanału Wieprz-Krzna.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Sosnowica na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998)

System ECONET 1 – mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 27M – Poleski; 2 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 47k – Krzny, 65k – Wieprza.

Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Powierzchnia Typ Kod Nazwa obszaru i symbol punktu obszaru Kod (w granicach obszaru arkusza) Lp. obszaru obszaru obszaru oznaczenia na mapie NUTS Długo ść geo- Szeroko ść [ha] Województwo Powiat Gmina graficzna geograficzna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Uroczysko parczewski Podedwórze 1 A PLB060014 Mosty–Zahajki E 23 o16’29’’ N 51 o37’35’’ 5 061,70 PL311 lubelskie (P) włodawski Wyryki parczewski Dębowa Kłoda Lasy Parczewskie PL311 2 D PLB060006 E 23 o00’40 N 51 o32’59’’ 14 024,30 lubelskie (P) PL314 lubartowski Sosnowica Uścimów Ostoja Parczewska E 22 o 58’20 N51 o 33’24 3591,5 PL311, parczewski Dębowa Kłoda 40 3 K PLH060107 lubelskie

(S) PL314 Rubryka 2: A − Wydzielone OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000, D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 − OSO lub SOO (Specjalne Obszary Ochrony), ale si ę z nim nie przecina; K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ące si ę z OSO Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie; P – obszar specjalnej ochrony ptaków; S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Sosnowica zajmuje wa Ŝne miejsce na mapie archeologicznej nie tylko Polski, ale i Europy Środkowej. Przes ądza o tym jego poło Ŝenie w cz ęś ci pasa pogranicza mi ędzy Europ ą Zachodni ą i Wschodni ą. Na tych terenach wyst ępowały zasi ęgi prahistorycz- nych i średniowiecznych kultur i grup kulturowych. Zró Ŝnicowanie kulturowe rozpoczyna si ę w mezolicie, gdy Bug stanowił wschodni ą granic ę osadnictwa kultury komornickiej. We wczesnym okresie epoki br ązu przebiegała t ędy granica zasi ęgów kultury strzy Ŝowskiej, natomiast w młodszej epoce br ązu i wczesnej epoce Ŝelaza poleski odcinek Bugu tworzył grani- cę zasi ęgów kultury łu Ŝyckiej i pomorskiej. W okresie przedrzymskim i wpływów rzymskich wzdłu Ŝ północnego odcinka Bugu przebiegała granica kultury przeworskiej. Najwi ęcej stanowisk archeologicznych znajduj ących si ę na badanym obszarze wpisanych do rejestru, które stanowi ą du Ŝą warto ść poznawcz ą przedstawiaj ą ślady osadnictwa b ądź osady od okresu neolitu poprzez epok ę kamienia, br ązu, Ŝelaza, a Ŝ po okres nowo Ŝytny. W okolicy miejscowo ści Krzywowierzba jest zarejestrowane obozowisko kultury komornickiej pochodz ące z epoki neolitu młodszego. W Pieszowoli natomiast zachowało si ę osiemdziesi ąt kopców ziemnych cmentarzyska kurhanowego z okresu kultury trzcinieckiej. Pod wzgl ędem architektonicznym obszar arkusza Sosnowica naleŜy do jednego z ostat- nich w Polsce rejonów tradycyjnego budownictwa wiejskiego, ze stosunkowo dobrze zacho- wanymi układami przestrzennymi wsi, głównie ulicówek o tradycyjnych formach budowlanych z drewna (Zabytki…, 1999). Na badanym terenie nie wyst ępuje Ŝadne miasto. Najwi ększ ą miejscowo ści ą jest Sosnowica, jako wie ś wzmiankowana w połowie XV w., prawa miejskie uzyskała pod koniec XVII stulecia, a utraciła je na pocz ątku XIX w. Była własno ści ą rodu Sosnowskich herbu Nał ęcz. Do rejestru zabytków zostało wpisane załoŜenie przestrzenne z XVIII w., w skład którego wchodz ą: zespół rezydencjonalny, zespół ko ścielny, aleja – ul. Mickiewicza i staw „Hetman”. Zachowała si ę tam tylko jedna oficyna dworska z 1753 roku (mieszkał w niej w 1775 roku Tadeusz Kościuszko) oraz pozostało ści geome- trycznego parku. Zespół ko ścielny tworz ą rzymskokatolicki ko ściół parafialny św. Trójcy wzniesiony w latach 1790–1804 fundacji Tekli Sosnowskiej, klasycystyczny z elementami pó źnobarokowymi, wyposa Ŝenie wn ętrza z XVIII w. oraz dwie wolnostoj ące dzwonnice i cmentarz ko ścielny. W zachodniej cz ęś ci wsi znajduje si ę, obecnie nieczynna, cerkiew pra- wosławna z 1891 roku św. Piotra i Pawła, z bogato zdobionymi elewacjami. Do rejestru za- bytków wpisany jest te Ŝ w Sosnowicy-Lasek park le śny „Lasek” w pobli Ŝu Gospodarstwa Rybnego. We wsi znajduje si ę pomnik po świ ęcony ofiarom ostatniej wojny, w 1942 r. był tu

obóz pracy dla śydów. Wie ś i gmina Sosnowica zostały odznaczone Krzy Ŝem Grunwaldu II klasy za aktywno ść mieszka ńców w walce z faszyzmem. Zabytki architektoniczne podlegaj ące ochronie konserwatorskiej i wpisane do rejestru zabytków zachowały si ę równie Ŝ w nast ępuj ących miejscowo ściach znajduj ących si ę na badanym obszarze:  Kodeniec – ko ściół pw. Narodzenia Naj świ ętszej Marii Panny (przeniesiony z Uhnina), drewniany o cechach barokowych, zbudowany w 1795 roku jako cerkiew unicka. W latach 1875–1918 zamieniono j ą na cerkiew prawosławn ą, a w 1920 roku przebudowano na ko ściół rzymskokatolicki; po drugiej stronie drogi drewniana dzwonnica konstrukcji zr ębowo-słupowej oraz cmentarz przyko ścielny. We wsi znajduje si ę pomnik ku czci pomordowanych mieszka ńców przez hitlerowców w 1944 roku,  Białka – ko ściół pw. Serca Jezusowego, drewniany z XVIII w. W czasie II wojny świa- towej oddziały SS zamordowały 96 mieszka ńców wsi, co upami ętnia pomnik pomordowanych,  Horostyta – cerkiew unicka z pocz ątku XVII w., od 1875 roku prawosławna pw. Pod- wy Ŝszenia Krzy Ŝa. Jest to budowla drewniana, konstrukcji zr ębowej, kryta gontem; obok dzwonnica cerkiewna z 1861 roku, drewniana, dwukondygnacyjna i cmentarz cerkiewny,  Hola – zespół cerkiewny: cerkiew unicka z pierwszej połowy XIX w. bogato wyposa- Ŝona (obecnie prawosławna), obok dzwonnica z 1898 roku, pierwsza kondygnacja konstrukcji zrębowej, a druga konstrukcji ryglowej kryta gontem i cmentarz prawosławny z kaplic ą klasycystyczn ą w jego centralnej cz ęś ci i ogrodzenie; kaplica cmentarna. We wsi znajduje si ę skansen, w którym gromadzone s ą zabytki architektury ludowej z okolicznych terenów. Zobaczy ć tu mo Ŝna wiatrak „ko źlak”, chałup ę z przełomu XIX i XX w. oraz wiele sprz ętów codziennego u Ŝytku.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Sosnowica poło Ŝony jest w województwie lubelskim. Z północnego wschodu na południowy zachód mapy przebiega granica pomi ędzy dwoma mezoregionami: Zakl ęsło ści ą Sosnowick ą a Garbem Włodawskim, co odzwierciedla si ę w morfologii terenu. Najwi ększ ą miejscowo ści ą jest Sosnowica (siedziba gminy). Ludno ść zamieszkuj ąca omawiany obszar znajduje zatrudnienie w rolnictwie, rzemio śle, handlu i usługach. Na badanym obszarze nie ma udokumentowanych złó Ŝ kopalin. Natomiast wyznaczono jeden obszar prognostyczny iłów do produkcji ceramiki budowlanej w okolicy Turno–Hola. W południowej cz ęś ci arkusza rozci ąga si ę obszar, gdzie wyznaczono perspektywy dla w ęgla kamiennego. Poza tym wyst ępuj ą trzy obszary perspektywiczne piasków i siedem torfów.

Stan jakości wód powierzchniowych monitorowany jest w dwóch punktach pomiarowych – na rzece Piwonii (zły stan jednolitej cz ęś ci wód) i Kanale Wieprz-Krzna (klasa IV – wody niezadowalaj ącej jako ści). Jezioro Bialskie ma wody II klasy czysto ści, Jezioro Czarne Sosnowickie III klasy, a Jezioro Białe Sosnowickie badane w 2008 roku ma zły stan jednolitej cz ęś ci wód. Głównym poziomem u Ŝytkowym, z którego zaopatrywana jest ludno ść miejsco- wa w wod ę z uj ęć komunalnych, jest poziom czwartorz ędowy i górnokredowy. Eksploatacja tych wód odbywa si ę poprzez studnie wiercone i kopane, która w cało ści pokrywa zapotrze- bowanie miejscowej ludno ści na wod ę. Południowa cz ęść obszaru arkusza Sosnowica znajduje si ę w zasięgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamo ść ). Na obszarze obj ętym arkuszem Sosnowica tereny preferowane do składowania odpa- dów oboj ętnych wyznaczono głównie w południowo-wschodniej częś ci(okolice Turna, Ma- rianki, Horostyty, Zamołodycza oraz Pieszowoli). Wyst ępuj ące tu naturalne warstwy izolacyjne stanowi ą gliny zwałowe zlodowacenia odry (stadiał maksymalny), osi ągaj ące mi ąŜ- szo ść do 10 m, cz ęsto pod ścielone glinami zwałowymi starszych zlodowace ń i utworami py- lasto-ilastymi miocenu lub oligocenu. Wytypowane obszary nale Ŝy bra ć pod uwag ę równie Ŝ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji ni Ŝ składowiska odpadów, gdy Ŝ wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Gleby chronione dla u Ŝytkowania rolniczego, które wykształciły si ę tu na utworach po- lodowcowych, nale Ŝą głównie do klas bonitacyjnych IIIa, IIIb i IVa. Opisywany teren odznacza si ę wybitnymi walorami krajobrazowo-przyrodniczymi za spraw ą wyst ępuj ącego tu: fragmentu Parku Krajobrazowego „Pojezierze Ł ęczy ńskie”, rezerwatu przyrody „Torfowisko przy Jeziorze Czarnym”, Poleskiego Obszaru Chronionego Kra- jobrazu, wielu pomników przyrody oraz kilku u Ŝytków ekologicznych. W północno- wschodniej cz ęś ci arkusza, wyst ępuje obszar specjalnej ochrony ptaków systemu Natura 2000 – Uroczysko Mosty–Zahajki (PLB060014), a w południowo-zachodniej cz ęś ci – Lasy Par- czewskie (PLB060006) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk – Ostoja Parczewska (PLH060107). Wymienione walory przyrodnicze, urozmaicona rze źba terenu, obszary le śne, obecno ść czystych zbiorników wodnych i czyste powietrze pozwalaj ą upatrywa ć przyszło ść tego obszaru w turystyce, agroturystyce i zwi ązanych z ni ą usługach. Samorz ądy terytorialne powinny dąŜ yć do ochrony i wzbogacania tych walorów. W celu unikni ęcia zanieczyszczenia wód podziemnych konieczne jest dostosowanie istniej ących trzech gminnych wysypisk odpadów komunalnych w miejscowo ściach Hołowno, Lubiczyn, Sosnowica, do obowi ązujących norm.

XIV. Literatura

Aktualizacja programu małej retencji dla nowego woj. lubelskiego. Cz. II – Koncepcja lokalizacji budowy obiektów i urz ądze ń małej retencji wodnej. 2004. Wojewódzki Zarz ąd Melioracji i Urz ądze ń Wodnych w Lublinie, Lublin. ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man health risk assessment: A Case study involving heavy metal soil contamination af- ter the flooding of the river Meuse during the winter ofn 1993–1994 . Environmental Health Perspectives. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1995 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geolog. Quart., vol 40, no. 3. BOMBA M., NICPO Ń W., 1982 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych za surowcem ilastym do produkcji wyrobów cienko ściennej ceramiki budowlanej oraz dla potrzeb przemysłu cementowego w województwie chełmskim, w rejonie miejscowo ści: Krasówka–śuków, Korolówka–Suszno gm. Włodawa, Turno–Hola, Dominiczyn– Kozaki, Sosnowica gm. Sosnowica, Lubie ń gm. Wyryki, Kulczyn gm. Ha ńsk. Archi- wum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Filia w Cheł- mie, Chełm. BORDAS F., BOURG A.,2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air and Soil Pollution, 128. CEBULAK S., LASKOWSKI M., PORZYCKI J., ZDANOWSKI A., 1978 – Dokumentacja ko ńcowa bada ń penetracyjnych karbo ńskich boksytów mi ędzy Włodaw ą a Łukowem. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Oddz. Górno śląski, Sosnowiec. CYWICKI R., ZALEWSKA J., 1985 – Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego i piasków w województwie chełmskim. Archiwum Geolo- giczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm. CZERWI ŃSKA-TOMCZYK J., ZWOLI ŃSKI Z., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000 wraz z obja śnieniami, arkusz Sosnowica (679). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CZUBLA P., MEKSUŁA M. W., WOJCIECHOWSKI K. H., 2006 – Mapa sozologiczna 1:50 000, arkusz Sosnowica . Główny Geodeta Kraju, Warszawa. DEMBOWSKI Z., PORZYCKI J. (red.), 1988 – Karbon Lubelskiego Zagł ębia W ęglowego. Pr. Pa ństw. Inst. Geol. 122, Warszawa. DOLECKI L., GARDZIEL Z., NOWAK J., 1987 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Sosnowica (679). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOLECKI L., GARDZIEL Z., NOWAK J., 1990 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Sosnowica (679). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

DEMBOWSKI Z., PORZYCKI J. (red.), 1988 – Karbon Lubelskiego Zagł ębia W ęglowego. Pr. Pa ństw. Inst. Geol. 122, Warszawa. GAD A., JUSZCZYK A., 1988 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych za surowcem ilastym w rejonie miejscowo ści Hola. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Wo- jewództwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm. GAŁUS S., DROBEK Z., 1973 – Sprawozdanie z geologicznych prac poszukiwawczych za zło Ŝami pospółki w rejonie miejscowo ści Kolonia Stawki, Brus Stary, Kamie ń i Ma- rianka Stara i Nowa. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie lubelskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JAROSZ M., SIERO Ń G., TREJTA M., ZAR ĘBSKI K., GÓRA S., SIERO Ń W., 2003 – In- wentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ędnieniem elementów ochrony śro- dowiska gminy Stary Brus. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Woje- wództwa Lubelskiego w Lublinie, Lublin. JURCZAK-DRABEK A., 2004 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000 arkusz Sosnowica (679). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Aka- demia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B., 2005 – Metal contamination of soil and crops affected by the Chenchou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Science of The Total Environment, 339. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Contamination and Toxicology, 39 . MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MATRASZEK J., SZYMA ŃSKI J., 2004 – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska gminy Podedwórze. Archiwum Geo- logiczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie, Lublin. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ, 320. MOJSKI E., TREMBACZOWSKI J., 1973 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Włodawa. Wyd. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochrona i kształtowaniem środowiska. Instytut Melio- racji i U Ŝytków Zielnych. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski, Cz ęść II – Zasoby, jako ść i ochrona zwykłych wód podziemnych. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PORZYCKI J., 1978 – Atlas geologiczny Lubelskiego Zagł ębia W ęglowego. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Program budowy zbiorników retencyjnych w województwie chełmskim. 1995. Urz ąd Mar- szałkowski Województwa Lubelskiego Filia w Chełmie, Chełm. Program ochrony środowiska powiat parczewski. 2004a. Starostwo Powiatowe w Parczewie, Parczew. Program ochrony środowiska z planem gospodarki odpadami na lata 2004-2014 gmina So- snowica. 2004b. Urz ąd Gminy Sosnowica, Sosnowica. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2005 roku. 2006. Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w latach 2006–2007. 2008. Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2008 roku. 2009. Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. DzU nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359. 2002. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. DzU nr 55 z dnia 14 maja 2002 r., poz. 498. 2002.

Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. DzU nr 61 z dnia 10 kwietnia 2003 r., poz. 549. 2003. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji tych wód. DzU nr 32 z dnia 01 marca 2004 r., poz. 284. 2004. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych. DzU nr 162 z dnia 9 wrze śnia 2008 r., poz. 1008. 2008 SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Wa- ter, Air and Soil Pollution 152. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZCZERBICKA M., SZYMA ŃSKI J., 2004 – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska gminy Dębowa Kłoda. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie, Lublin. SZYMA ŃSKI J., 2004 – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ędnieniem ele- mentów ochrony środowiska gminy Parczew. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszał- kowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie, Lublin. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVA O., BORUVKA L.,. 2003 – Effect of heavy metal concen- tration on biological activity of soil microorganisms. Plant Soil Environment, 49(7). TREJTA M., SIERO Ń G., PTAK E., ZAR ĘBSKI K., GÓRA S., SIERO Ń W., 2003 – Inwen- taryzacja złó Ŝ surowców mineralnych z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowi- ska gminy Sosnowica. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Wojewódz- twa Lubelskiego w Lublinie, Lublin. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach tekst jednolity (DzU nr 39 z dnia 05 marca 2007 r., poz. 251). 2007. WISZNIEWSKI W., CHECHŁOWSKI W., 1975 – Charakterystyka klimatu i regionalizacja klimatologiczna Polski. IMGW., Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M., (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, województwo chełmskie. 1999. O środek Do- kumentacji Zabytków, Warszawa. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustalenia stref ochronnych GZWP nr 407 (Chełm-Zamo ść ). Ar- chiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lubli- nie, Lublin. ZDANOWSKI A. (red.), 1999 – Atlas geologiczny Lubelskiego Zagł ębia W ęglowego. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. śELICHOWSKI A. M. (red.), 1969 – Ropo- i gazono śno ść obszaru lubelskiego na tle budowy geologicznej, cz ęść I – Budowa geologiczna obszaru lubelskiego. Wyd. Geol., Warszawa.