Okeanos-Fragmenten
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Okeanos-fragmenten Willem Kloos editie A.P. Verburg en Harry G.M. Prick bron Willem Kloos, Okeanos-fragmenten (editie A.P. Verburg en Harry G.M. Prick). Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag 1971 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/kloo003apve01_01/colofon.htm © 2006 dbnl / erven Willem Kloos i.s.m. 4 Willem Kloos omstreeks 1896 Willem Kloos, Okeanos-fragmenten 5 I. De Okeanos-handschriften en -publikaties 1. Het belang der handschriften Er zijn van Willem Kloos talloze poëzie-handschriften bewaard gebleven. Verreweg de meeste daarvan bevatten echter verzen van na 1893. Van zijn verzen uit de belangrijkste of, als men wil, enig belangrijke periode van zijn dichterschap, die tot 1893 duurde, is Okeanos vanaf het eerste ontwerp tot de laatste versie in handschrift aanwezig. Niet alleen is dit daardoor het enige van de gedichten uit Kloos' eerste bundel Verzen, waarvan men de tekstgeschiedenis van het begin tot het eind kan volgen, maar ook bieden deze manuscripten de gelegenheid om de werkwijze van Kloos met alle karakteristieke eigenaardigheden daarvan te bestuderen. Ten slotte ligt niet de geringste waarde van deze handschriften in de omstandigheid, dat de gedrukte tekst, de vorm waarin Okeanos eerst in De Nieuwe Gids en vervolgens in alle edities van Verzen voorkomt, sterk afwijkt van wat de dichter oorspronkelijk geschreven had. In deze uitgave zijn alle tot nu toe bekende Okeanos-teksten opgenomen, zowel het volledige handschriftenmateriaal als de in eerste druk in De Nieuwe Gids verschenen versies. 2. De inhoud der handschriften Het handschriftenmateriaal bestaat uit twee groepen. De ene bevat de tekst, soms in verschillende versies, van de enige passage van het hele gedicht waarin de Okeanos-figuur optreedt, gevolgd door een beschrijving van de Titanomachie. Deze groep wordt in het vervolg aangeduid als hs. A., de tekst als O I. De andere groep bestaat in grote trekken uit drie versies van een tekst, die de mythe van Ganymedes tot onderwerp heeft, en die tot O I slechts in vrij los verband staat. Deze groep handschriften wordt in het vervolg aangeduid als hs. B., de inhoud ervan als O II. Voor het aangeven van de verschillende onderdelen, waaruit zowel O I als O II bestaan, is gebruik gemaakt van de omstandigheid, dat weliswaar geen van beide groepen een doorlopend verhaal vormt, maar dat beide zijn opgebouwd uit een reeks op elkaar aansluitende passages van verschillende lengte. Deze passages zijn in onderstaand overzicht genummerd volgens de plaats die zij in het verhaal innemen. Voor de inhoud daarvan wordt naar de corresponderende versregels van de eerste publikatie in De Nieuwe Gids verwezen, welke publikatie achterin deze uitgave is opgenomen. Willem Kloos, Okeanos-fragmenten 6 Okeanos I De Nieuwe Gids Voorkomend in de volgende handschriften O I 1 vs. 1-15 A I (regels 13-15); A II; A III; A IV O I 2 vs. 60-69 A I (drie versies) O I 3 vs. 36-59 A I (twee versies); A II (regels 56-59) O I 4 A I O I 5 vs. 75-85 A II; A V O I 6 vs. 86-93 A V O I 7 vs. 70-74 A I Okeanos II O II 1 vs. 16-34 B I (twee versies); B III; B IV O II 2 vs. 94-108 B I; B III O II 3 vs. 109-201 B I; B II; B III O II 4 vs. 202-229 B I; B II (regels 202-204); B III O II 5 vs. 230-253 B I; B II; B III; B IV O II 6 vs. 254-292 B I; B II; B III O II 7 vs. 293-307 B I; B II; B III O II 8 vs. 308-324 B V (vijf versies) O II 9 geen handschrift O II 10 vs. 325-335 B I 3. De samenstelling van het handschriftenmateriaal groep A.A I. drie bladen kladpapier. Oorspronkelijk folio-formaat tweemaal gevouwen en in vieren gesneden. De bladen zijn tweezijdig beschreven. Inhoud: drie laatste regels van I 1; I 2 (drie versies); I 3 (twee versies); I 4; 17. A II. helft van een dubbel blaadje postpapier. Inhoud: recto: I 1; verso: I 5 en vier laatste regels van I 3. A III. een blaadje kladpapier, van een andere papiersoort dan A I. 1/8 deel van een foliovel. Inhoud: verso I: vss 1-13 (vermoedelijk tekstverlies van de laatste twee regels); recto: schets van de inhoud van Okeanos, verder aangeduid als: Plan. A IV. twee bladen, oorspronkelijk éen dubbel blad, Oud-Hollands papier in folioformaat. Aan éen zijde beschreven. (Orig. Van Deyssel-archief, Delft). Inhoud blad a: I 1. Inhoud blad b: I 3. Willem Kloos, Okeanos-fragmenten 7 A V. brief van Willem Kloos aan Mr. C. Vosmaer d.d. 8 januari 1884 (Dr. G. Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, blz. 205. Orig. Vosmaer-archief, Leiden). Inhoud: I 5 en 6. groep B.B I. drie dubbele en vijf enkele bladen, alle van dezelfde geliniëerde papiersoort, gescheurd uit éen of meer schoolschriften. Inhoud: II 2, 3, 4, 5, 6, 7 en 9. B II. drie bladen van eenzelfde papiersoort, ontstaan op dezelfde wijze als A I. Inhoud: II 3, eerste vier regels van II 4; II 5, 6 en 7. B I en B II zijn niet twee geheel afzonderlijke handschriften. Terwijl de bladen a en b van B II een tweede versie bevatten van reeds in B I in eerste ontwerp aanwezige fragmenten, bevat de rectozijde van blad c de eerste vier regels van II 4, waarvan het vervolg in B I voorkomt. B III. twee dubbelbladen folioformaat, waarvan het laatste blanco is. Inhoud: II 1-7. B IV. helft van een dubbel blaadje postpapier. Inhoud: fragment van een brief aan een onbekende, vermoedelijk concept van een niet-verzonden brief, grotendeels bestaande uit afschriften van O II 1 en II 4. B V. zes bladen geliniëerd papier, gescheurd uit een schoolschrift. Inhoud: vijf versies van II 8. Aan één zijde beschreven. B VI. een blad geliniëerd papier, gescheurd uit een schoolschrift. Inhoud: niet door Kloos gebruikte fragmenten. Tenzij anders vermeld berusten de handschriften in het Letterkundig Museum te 's-Gravenhage. 4. De gedrukte teksten 1. In De Nieuwe Gids, 1e jaargang, Aflevering 3, februari 1886, verscheen onder de titel Ganymedes op aarde het fragment O II 3. Het beslaat de bladzijden 479-482. Een voetnoot vermeldt: ‘episode uit een grooter gedicht’. Het is aan het slot gedateerd: ‘Januari 1885’. 2. De Nieuwe Gids, 8e Jaargang, Aflevering 6, augustus 1893, bevatte op de Willem Kloos, Okeanos-fragmenten 8 bladzijden 357-371 de volledige tekst, onder de titel Okeanos. (Een fragment.), met uitzondering van de fragmenten I 4 en II 9. De tekst wordt voorafgegaan door de opdracht: ‘Voor den broozen, maar grandiozen en onkreukbaren Alfons Diepenbrock.’ Deze opdracht kwam in alle latere herdrukken te vervallen. 3. In De Nieuwe Gids van september 1895 werden ten slotte de fragmenten I 4 en II 9 gepubliceerd onder de titel Twee onuitgegeven fragmenten van Okeanos. De onder 2 genoemde Nieuwe Gidspublikatie werd ongewijzigd opgenomen in de bundel Verzen, die zomer 1894 bij W. Versluys te Amsterdam verscheen. De bundel Nieuwe Verzen (1896) eindigt met de beide onder nummer 3 genoemde fragmenten. In de tweede en latere drukken van Verzen zijn zij aan de verdere tekst van Okeanos toegevoegd. Willem Kloos, Okeanos-fragmenten 9 II. Geschiedenis van Okeanos 1. Okeanos I Okeanos is de eerste en enige poging van Kloos geweest tot het schrijven van epische poëzie. Het is niet bekend wat Kloos ertoe gebracht heeft op een bepaald moment zijn krachten in dit voor hem nieuwe genre te beproeven. Evenmin weten we wanneer hij precies met het schrijven van Okeanos is begonnen. Er zijn echter wel verschillende aanwijzingen, waaruit met een vrij grote mate van waarschijnlijkheid kan worden afgeleid in welke periode de handschriften A geschreven moeten zijn. a. In de brieven van Kloos uit de jaren tot en met 1882 komt geen enkele aanwijzing betreffende Okeanos voor. Niettemin houdt hij Mr. Carel Vosmaer in de loop van 1882, het jaar van de gezamenlijke Perk-uitgave, regelmatig van zijn dichterlijke plannen en bezigheden op de hoogte. Zo is in de correspondentie met Vosmaer1 meermalen sprake van het lyrische drama Sappho, waaraan hij in de loop van 1882 blijkt te hebben gewerkt. In de laatste brief aan Vosmaer uit dit jaar schrijft Kloos, op 4 december, over Sappho: ‘Maar ik heb het weer laten liggen, daar de schrik voor mijn examen mij weer om het hart sloeg.’2 Het lijkt onaannemelijk, dat hij een zo belangrijk project als Okeanos onvermeld zou hebben gelaten en het is waarschijnlijk dat het plan voor Okeanos bij hem is opgekomen nadat hij Sappho onvoltooid had laten liggen, dus nà de brief van 4 december 1882. b. De beide bladen van handschrift A IV zijn afkomstig uit het bezit van Lodewijk van Deyssel. Over dit handschrift schreef Van Deyssel in een brief van 15 februari 1890 aan Kloos: ‘dezer dagen vond ik nog twee vel papier, autografen van je, in der tijd bij mij in de Plantage met Okeanos-verzen volgeschreven. Dat was een mooie tijd.’3 Op de Plantage-Badlaan 16 woonde Van Deyssel op kamers van maart 1883 tot april 1884. Wat uit de eerste brieven van Kloos aan Van Deyssel4 over het begin van hun vriendschappelijke omgang blijkt, maakt het 1 De briefwisseling Vosmaer-Kloos. Uitgegeven en ingeleid door Dr. G. Stuiveling. Groningen/ Batavia, 1939. 2 A.w., blz. 187. 3 F. Jansonius, Lodewijk van Deyssel. Lochem, z.j. (1954), blz. 92. Zie ook Harry G.M. Prick, Varianten in de eerste zang van Kloos' Okeanos, in De Nieuwe Taalgids, jrg.