Grądy-Woniecko. Ostatni Łowcy-Zbieracze Znad Środkowej Narwi 2 Grądy-Woniecko

Adam Wawrusiewicz, Tomasz Kalicki, Michał Przeździecki, Marcin Frączek, Dariusz Manasterski

Grądy-Woniecko. Grądy-Woniecko. Grądy-Woniecko. łowcy-zbieracze znad środkowejOstatni Narwi Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi Adam Wawrusiewicz, Tomasz Kalicki, Kalicki, Tomasz Wawrusiewicz, Adam

Muzeum Podlaskie w Białymstoku Manasterski Dariusz Frączek, Marcin Przeździecki, Michał www.muzeum.bialystok.pl

ISBN 978-83-950007-0-6 1

Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi 2 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi 3

Adam Wawrusiewicz, Tomasz Kalicki, Michał Przeździecki, Marcin Frączek, Dariusz Manasterski

Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

Z udziałem

Witolda Grużdzia Huberta Lepionki Joanny Kałużnej-Czaplińskiej Macieja T. Krajcarza Mariusza Kowalewskiego Daniela Makowieckiego Lecha Pawlaty Sławomira Pietrzaka Katarzyny Pyżewicz Angeliny Rosiak Wiesława Więckowskiego

Białystok 2017 4 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

Recenzje prof. dr hab. Aleksander Kośko prof. dr hab. Stefan Karol Kozłowski

Tłumaczenie na język angielski Barbara Majchrzak; Marcin Frączek, Tomasz Kalicki

Konsultacja redakcyjna Krzysztof Burek

Opracowanie graficzne Adam Wawrusiewicz, Marcin Frączek, Natalia Gryczewska, Ewa Jurzysta, Hubert Lepionka, Tomasz Kalicki, Mariusz Kowalewski

WYDAWCA Muzeum Podlaskie w Białymstoku Instytucja Kultury Województwa Podlaskiego Ratusz, Rynek Kościuszki 10, 15-426 Białystok e-mail [email protected] www.muzeum.bialystok.pl

Publikację dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego

Współpraca merytoryczna

ISBN 978-83-950007-0-6

Projekt, skład, łamanie, projekt okładki, druk i oprawa: Grafpol Agnieszka Blicharz-Krupińska ul. Czarnieckiego 1, 53-650 Wrocław, tel. 507 096 545 5 Spis treści

Przedmowa Krzysztof Burek ...... 7 Karol Szymczak ...... 8

Wstęp...... 9

I. Historia badań ...... 11 II. Kontekst środowiskowy...... 17 II.1. Stan badań...... 17 II.1.1. Budowa geologiczna i rzeźba terenu...... 17 II.1.2. Kotlina Wizny...... 18 II.2. Kontekst stanowiska archeologicznego Grądy-Woniecko...... 19 II.2.1. Niefluwialny segment dna doliny...... 20 II.2.1.1. Rozwój Bagna Wizna ...... 21 II.2.1.2. Kompleks wydmowy Grzędy...... 27 II.2.2. Fluwialny segment dna doliny ...... 27 II.2.2.1. Paleomeander Włochówka ...... 27 II.2.2.2. Paleomeander Ruś ...... 28 II.2.2.3. Paleomeander Grądy-Woniecko...... 29 II.3. Kompleks wydmowy w Grądach-Woniecko...... 29 II.4. Wnioski...... 38 III. Kontekst kulturowy...... 45 III.1. Charakterystyka bazy źródłowej...... 45 III.1.1. Lokalizacja przestrzeni badań...... 48 III.1.2. Stratygrafia wykopu...... 49 III.2. Charakterystyka źródeł...... 51 III.2.1. Źródła nieruchome...... 51 III.2.1.1. Obiekty sepulkralne...... 52 III.2.1.1.1. Charakterystyka grobów...... 52 III.2.1.1.2. Przepalone kości i ich skupiska ...... 56 III.2.1.1.3. Cechy obrządku pogrzebowego ...... 57 III.2.1.2. Depozyty...... 58 III.2.1.3. Skupiska ceramiki...... 64 III.2.2. Źródła ruchome...... 67 III.2.2.1. Układ przestrzenny i stan zachowania (Adam Wawrusiewicz, Hubert Lepionka)...... 67 III.2.2.2. Ceramika naczyniowa...... 74 III.2.2.2.1. Makromorfologia...... 75 III.2.2.2.2. Mikromorfologia...... 79 III.2.2.2.2.1. Krawędzie wylewów...... 79 III.2.2.2.2.2. Dna...... 81 III.2.2.2.2.3. Ucha...... 82 III.2.2.2.3. Zdobnictwo...... 82 III.2.2.2.3.1. Założenia systematyki...... 83 III.2.2.2.3.2. Grupy zdobnicze...... 87 III.2.2.2.4. Technologia...... 119 III.2.2.3. Ceramika nienaczyniowa...... 127 III.2.2.4. Wyroby krzemienne...... 127 III.2.2.4.1. Struktura surowcowa...... 128 III.2.2.4.2. Struktura typologiczna...... 132 6 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

III.2.2.4.2.1. Produkty debitażu...... 132 III.2.2.4.2.2. Produkty modyfikacji debitażu...... 138 III.2.2.4.3. Struktura technologiczna (Witold Grużdź)...... 149 III.2.2.4.3.1. Techniki wiórowe i ich dystynktywne cechy morfologiczne...... 149 III.2.2.4.3.2. Próba identyfikacji technik metod krzemieniarskich...... 152 IV. Interpretacja kulturowo-chronologiczna...... 156 IV.1. Chronologia bezwzględna...... 156 IV.2. Chronologia względna źródeł ceramicznych...... 159 IV.3. Chronologia względna źródeł krzemiennych (Mariusz Kowalewski, Michał Przeździecki)...... 176 IV.4. Zagadnienie homogeniczności źródeł...... 181 V. Kompleks sepulkralno-osadniczy w Grądach-Woniecko ...... 184 V.1. Perspektywa przestrzeni środowiskowej...... 184 V.2. Perspektywa osadnicza...... 186 V.3. Perspektywa funeralno-obrzędowa...... 188 VI. Inne fazy osadnicze...... 190 VI.1. Ślady osadnictwa społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego...... 190 VI.2. Ślady osadnictwa z początków epoki żelaza (Lech Pawlata)...... 191 VI.3. Ślady działalności nowożytnej...... 193 Zakończenie...... 194 Bibliografia...... 195 Tablice...... 206 Summary...... 275 List of Figures...... 280 Analizy specjalistyczne ...... 286

Wiesław Więckowski, Analiza antropologiczna szczątków kostnych ze stanowiska 1 w Grądach-Woniecko, gm. Rutki, woj. podlaskie...... 286

Daniel Makowiecki, Analiza makroskopowa szczątków kostnych ze stanowiska 1 w Grądach-Woniecko, gm. Rutki, woj. podlaskie.....287

Maciej T. Krajcarz, Ekspertyza petrograficzna zabytków ceramicznych ze stanowiska 1 w Grądach-Woniecko, gm. Rutki, woj. podlaskie ...... 290

Angelina Rosiak, Joanna Kałużna-Czaplińska, Analiza chromatograficzna pozostałości organicznych w masie ceramicznej ze stanowiska 1 w Grądach-Woniecko, gm. Rutki, woj. podlaskie...... 298

Katarzyna Pyżewicz, Funkcja wybranych wytworów krzemiennych ze stanowiska 1 w Grądach-Woniecko, gm. Rutki, woj. podlaskie...... 303

Sławomir Pietrzak, Fragmenty naczyń ze śladami smół drzewnych ze stanowiska 1 w Grądach-Woniecko, gm. Rutki, woj. podlaskie...... 308

Summaries...... 316 7 Przedmowa

Stanowisko w Grądach-Woniecko zlokalizowałem go tego stanowiska nie dostrzegł Zygmunt Gloger. Ktoś wiosną 1974 roku. Znalazłem się wtedy w Wiźnie, de- z miejscowych opowiadał, że niegdyś wydmy porastał legowany przez Pana dr. Jana Jaskanisa, Konserwatora sosnowy las, wycięty pod koniec II wojny światowej na Zabytków Archeologicznych w Białymstoku. Miałem potrzeby frontu na linii Narwi. się rozejrzeć za śladami zaplecza osadniczego tego waż- O niezwykłym odkryciu zawiadomiłem Pana nego wczesnośredniowiecznego ośrodka wschodniego dr. Jana Jaskanisa. Po jego przyjeździe zapadła decyzja: Mazowsza, niegdyś kasztelani i stolicy historycznej Zie- podejmujemy badania ratownicze. Rozpoczęły się nie- mi Wiskiej, a także kontynuować archeologiczną pene- bawem, w lipcu, pod moim kierownictwem. Wspoma- trację pobrzeży Narwi. Zachęcony przez Pana Jaskanisa, gały mnie Panie Danuta Jaskanis i Krystyna Chilmon przed czterema laty rozpocząłem – adept warszawskiej z Muzeum Okręgowego w Białymstoku. Była z nami archeologii bez stałego zajęcia – swoje wyprawy „doli- Dorota Strynkiewiczówna (1949–1983) i Marek Zalew- nami rzek” białostockiego województwa: Czarnej Hań- ski, wtedy uczeń Liceum Sztuk Plastycznych w Supra- czy, Biebrzy w rejonie Lipska, a nade wszystko górnej ślu, dziś kustosz w dziale neolitu Państwowego Muzeum i środkowej Narwi. Wyruszałem na nie wiosną i jesienią, Archeologicznego. Na stanowisku pracowała gromada bywało na długie tygodnie. chłopców z Wizny. Wyruszaliśmy o poranku w kilku- Przyszedł czas, kiedy na trasie mych wędrówek zna- kilometrową drogę prowadzącą podnóżem nadrzecznej lazły się tereny, które niegdyś przemierzał w poszuki- skarpy do Bronowa, stamtąd przeprawialiśmy się pro- waniu „stacji krzemiennych” Zygmunt Gloger – bliskie mem przez rzekę. O tej porze zwykle nie było jeszcze mu, rodzinne, tykocińskie strony, a także rejon Wizny. przy nim przewoźnika. Zdarzało się, że prom był zacu- Z wałów grodziska rozciągał się rozległy widok na do- mowany na przeciwległym brzegu, trzeba było szukać linę Narwi. Kiedy po niej wodziłem wzrokiem, dostrze- ochotnika, aby przepłynął wpław rzekę, przeciągnął go głem w oddali skupisko wydm, odcinające się swą białą na właściwą stronę. barwą od zieleni łąk. Kilka następnych dni zbiegło mi Biegły godziny pracy: uważna eksploracja działek, na penetracji okolic grodziska, pasa wysoczyzn po za- sporządzanie dokumentacji rysunkowej, opisowej. Roz- chodniej stronie Narwi, po Drozdowo, sławne dworem grzany lipcowym słońcem piasek, rozległa zielona doli- rodziny Lutosławskich, miejscem śmierci (2 stycznia na Narwi, jej wysoki, zachodni brzeg, dalekie zabudowa- 1939 roku) Romana Dmowskiego, przywódcy wielkiego nia Wizny, znowu przeprawa promem, długa powrotna obozu politycznego II Rzeczypospolitej. droga... Dla mnie był to ważny czas. Pan dr. Jan Jaskanis Ku wydmom, dostrzeżonym z wałów grodziska, wy- z początkiem sierpnia obejmował stanowisko dyrektora ruszyłem rowerem, okrężną drogą, przez Górę Strękową Muzeum Okręgowego w Białymstoku. Zaproponował, (nazywaną dziś Polskim Termopilami, we wrześniu 1939 abym rozpoczął w nim pracę w muzealnym Dziale Ar- roku kluczowego punktu Odcinka Obrony „Wizna”; żoł- cheologicznym. Przyjąłem tę ofertę. nierze Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”, do- wodzeni przez kpt. KOP Władysława Raginisa, stawiali Zbiegło tak wiele czasu od lata 1974… tam przez dwa dni opór niemieckiemu XIX korpusowi Wracam wspomnieniami do „chwili początku”, kie- gen. Heinza Guderiana), do osady Grądy-Woniecko. Na dy stojąc na koronie wałów wiskiego grodu, spostrze-� skraju rzecznej doliny jakieś zdezelowane PGR-owskie głem białe wydmy w zielonej dolinie Narwi, nieświadom budynki, zastoiny starorzeczy. Przestrzeń wydmy, do tego, że ich badania, kilka tygodni później zainicjowane, której dotarłem była w niewiarygodnej obfitości usia- a później przez innych kontynuowane, przysporzą tak na ułamkami ceramiki, skupiskami narzędzi, odłupków wiele informacji do poznania odległej historii „ostat- i wiórów krzemiennych. Byłem oszołomiony, przejęty, nich łowców-zbieraczy znad środkowej Narwi”. zaskoczony. Zadawałem sobie później pytanie, dlacze- Krzysztof Burek 8 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

Grądy-Woniecko przez długi czas traktowane było uznać należy za pionierskie. W przypadku materiałów z punktu widzenia perspektyw badawczych jako zwy- krzemiennych, do ich standardowej analizy typolo- czajne stanowisko piaskowe, które dostarczyć może co gicznej dołączono pogłębioną analizę technologiczną najwyżej nieco materiału zabytkowego z surowców nie- – trudną, bo dotyczącą przemysłów mikrolitycznych, organicznych, zwykle beznadziejnie przemieszanych, bardzo drobnych, a także specjalistyczne badania mi- i ewentualnie nieco informacji związanych z ich ukła- kroskopowych śladów, pozwalające przybliżyć ewentu- dem poziomym. Prezentowane opracowanie wychodzi alne czynności wykonywane z pomocą różnych typów daleko poza te utarte, przez pokolenia powtarzane sche- narzędzi. Jeśli chodzi o badania związane z kontekstem maty, proponując podejście zupełnie inne i pokazując, środowiskowym, to przeprowadzone prace pozwoliły że umiejętnie skonstruowany oraz kompetentnie zawia- na szczegółowe zrekonstruowanie historii rozwoju in- dywany, interdyscyplinarny projekt badawczy jest w sta- teresującego nas odcinka doliny Narwi i związanych nie przynieść znacznie bogatszy zestaw danych i posze- z nim form terenowych, co m.in. pozwoliło na okre- rzyć pole ich interpretacji. Już sam fakt zaangażowania ślenie i wydatowanie poszczególnych faz zasiedlenia tak dużej liczby autorów pokazuje skalę zrealizowanego stanowiska. z sukcesem przedsięwzięcia. Śmiało można powiedzieć, Zrealizowanie tej całej, długiej serii zadań, dotyczą- że książkowe podsumowanie wykonanych badań i ana- cych wielu dyscyplin naukowych, pozwoliło w rezulta- liz, stanowi punkt zwrotny w studiach nad obiektami cie uzyskać całościowy i dogłębny obraz obiektu, biorą- podobnego typu, wyznacza nowe ich perspektywy i jed- cy pod uwagę punkt widzenia: paleogeografii i historii nocześnie nowe standardy. środowiska naturalnego, chronologii, gospodarki, a na- Co ważne podkreślenia, podjęte badania nie ograni- wet pewnych elementów obrzędowości. czyły się wyłącznie do obszaru samego stanowiska, lecz Wartość opracowania podnosi dodatkowo opubliko- objęły jego znacznie szerszy kontekst, zarówno w aspek- wanie po raz pierwszy szczegółowo przeanalizowanych cie archeologicznym, ale również w bardzo szeroko po- i pewnie wydatowanych, unikalnych znalezisk dwóch, jętym aspekcie paleośrodowiskowym. Pozwoliło to nie pochówków, a także skupisk przepalonych kości ludz- tylko zupełnie inaczej spojrzeć na potencjał poznawczy kich. Bardzo interesujące i szczególnie wdzięczne w pró- obiektu, ale również przynieść cały szereg obserwacji bach rekonstrukcji pewnych elementów gospodarki na temat jego wieku, genezy, a nade wszystko sposobu i sposobu życia społeczności pradziejowych zasiedlają- jego funkcjonowania. Obserwacje te są tym cenniejsze, cych stanowisko są też, nieczęsto występujące na innych że w wielu punktach wyraźnie podważają dawniejsze, obiektach mezolitycznych i paraneolitycznych, zwarte powtarzane od dziesięcioleci, pewne i nienaruszalne depozyty wyrobów krzemiennych. zdawałoby się, ustalenia. W wielu przypadkach zastoso- Nie sposób nie wspomnieć, że stanowisko Grądy- wano nowe podejścia i metody badawcze, co dało moż- -Woniecko 1 ma dla mnie specjalną, osobistą wartość liwość uzyskania wieloaspektowego, kompleksowego sentymentalną. Było ono miejscem pierwszych moich obrazu stanowiska. Np. przy opracowywaniu materiału samodzielnie przeprowadzonych, stacjonarnych badań ceramicznego nie ograniczono się do zbadania, tylko wykopaliskowych. Z tym większą więc radością powi- kształtów fragmentów naczyń, ich ornamentacji i ma- tałem, po z górą czterdziestu latach, powstanie i opu-� kroskopowo rozpoznawalnych cech technologicznych, blikowanie tak obszernej i gruntownej monografii tego lecz szczegółowo przeanalizowano je również z punktu ogromnie cennego stanowiska, monografii dotykającej widzenia petrograficznego, występujących wewnątrz wielu, nieprzewidzianych wówczas wątków badawczych, mikrorezyduów organicznych, czy pozostałości smół monografii, która posiada rangę daleko wykraczającą drzewnych. Badania takie, choć przeprowadzane na poza ramy zwykłego opracowania materiałowego. źródłach o innych proweniencjach kulturowych, w sto- Karol Szymczak sunku do ceramiki wschodnich odłamów paraneolitu (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego) 9 Wstęp

Podjechawszy więc wodą o ile można było najbliżej, Niestety rzeczywistość polityczna wczesnych lat 80. musieliśmy przebrnąć przez kilka bardzo grzązkich i gę- XX w. rzuciła się cieniem na materiały z Grądów-Wo- sto zarosłych starych łożysk i wyciągając z błota jedni niecko. Kierujący badaniami w latach 70. Krzysztof Bu- drugich, lub brodząc przez odnogi rzeczne, dotarliśmy rek, zaangażowany w działalność w białostockiej „So- nareszcie do celu, który wynagrodził nam sowicie nasze lidarności” i represjonowany w stanie wojennym, mu- trudy i przeszedł wszelkie oczekiwania. Kilkunasto bo- siał zarzucić rozpoczęte dzieło, pozostawiając po sobie wiem morgowa powierzchnia lotnych piasków tak była rzetelnie zadokumentowany i zinwentaryzowany zbiór gęsto zasiana nałupanym w starożytności krzemieniem, niezwykle wartościowych źródeł archeologicznych. To że pod blaskiem promieni słonecznych lśniła się jakby właśnie do tej materii, zgromadzonej i zabezpieczonej szkłem posypana. Tymi słowami już blisko 150 lat temu w zbiorach Działu Archeologii Muzeum Podlaskie- swe emocje wyraził Zygmunt Gloger (1903: 121), kie- go w Białymstoku powrócili autorzy przedkładanego dy wraz z towarzyszami swej podróży dotarł w okolice opracowania, wypełniając w swym zamyśle swoistą lukę nadbiebrzańskiej wsi Sośnia odkrywając jedną z naj- pokoleniową, jaka bez wątpienia przez kilka ostatnich bogatszych „stacji krzemiennych”. W pełni wyrażają dziesięcioleci zaistniała wśród badaczy pradziejów Pod- one również współczesne odczucia autorów przedkła- lasia i wschodniego Mazowsza. Jest to zarazem część danego opracowania, którzy po raz pierwszy ujrzeli szerszego programu badań, który powoli, aczkolwiek powierzchnię wydmy w Grądach-Woniecko oddaloną sukcesywnie zmienia nasze postrzeganie prahistorii o blisko 40 km od glogerowskiego „Szwedzkiego Mo- obydwu regionów (por. Wawrusiewicz 2011; Wawrusie- stu”. Usłana połyskującymi krzemieniami i ułamkami wicz i in. 2015; Manasterski 2016). rozbitych naczyń przestrzeń na długo zapadła w naszą Prezentowana książka jest przede wszystkim opraco- pamięć stanowiąc źródło bezcennych inspiracji i re- waniem samych materiałów zabytkowych, które w za- fleksji. Tożsame odczucia towarzyszyły zapewne też myśle autorów mają stanowić istotne uzupełnienie bazy Krzysztofowi Burkowi, odkrywcy a także badaczowi źródłowej kluczowe dla dalszych rozważań nad istotą tego niezwykłego, i śmiało można powiedzieć, niepo- fenomenu ostatnich ugrupowań łowiecko-zbierackich wtarzalnego stanowiska. zachodniej rubieży strefy leśnej Europy Wschodniej. Upłynęło już ponad czterdzieści lat, od kiedy po Należy ją zatem traktować jako wstęp do dalszych ba- raz pierwszy, latem 1974 roku, archeolodzy podjęli się dań, analiz oraz rekonstrukcji zjawisk, które w późnej eksploracji wydmy w Grądach-Woniecko, dokumen- epoce kamienia i początkach epoki brązu miały miejsce tując bardzo bogaty zbiór materialnych śladów pozo- w północno-wschodniej Polsce. Jest ona zarazem naszą stawionych tu przez łowców-zbieraczy bytujących nad subiektywną oceną analizowanych faktów. środkową Narwią u schyłku epoki kamienia i prolo- Przygotowanie niniejszego opracowania nie byłoby gu epoki brązu. Przełom lat 60. i 70 XX w. to zarazem możliwe bez wsparcia Ministerstwa Kultury i Dziedzic- okres niezwykły w historii archeologii najstarszych twa Narodowego, Urzędu Marszałkowskiego Woje- dziejów Podlasia. To wówczas na północne rubieże wództwa Podlaskiego, Muzeum Podlaskiego w Białym- regionu przybyły m.in. Elżbieta Kempisty, Maria Mar- stoku, a także Instytutu Geografii Uniwersytetu im. Jana czak, Zofia Sulgostowska oraz Hanna Więckowska. Kochanowskiego w Kielcach i Instytutu Archeologii Odkrywane, a następnie opracowywane i publikowane Uniwersytetu Warszawskiego. materiały z Sośni, Woźnej Wsi czy Stacz znalazły swe W tym miejscu autorzy/redaktorzy składają tak- stałe miejsce w prahistorii pogranicza dwóch wielkich że serdeczne podziękowania osobom, które zgodziły i jakże odmiennych środowiskowo oraz kulturowo się wziąć udział w projekcie badawczym związanym „światów” – Wschodniej i Zachodniej Europy (Kempi- z przedkładaną publikacją: dr. Witoldowi Grużdziowi, sty, Więckowska 1983; Kempisty, Sulgostowska 1991). mgr. Hubertowi Lepionce; prof. dr. hab. inż. Tomaszo- 10 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi wi Goslarowi, dr hab. inż. Joannie Kałużnej-Czapliń- dokumentacji, katalog źródeł oraz zintegrowane modele skiej, dr. Mariuszowi Kowalewskiemu, dr. Maciejowi terenu z zaznaczoną lokalizacją badań (GIS). Krajcarzowi, prof. dr. hab. Danielowi Makowieckiemu, Krótkiego komentarza wymagają również niektóre dr. Sławomirowi Pietrzakowi, dr Katarzynie Pyżewicz, aspekty przyjętej terminologii, a także zastosowanych mgr Angelinie Rosiak, oraz dr. Wiesławowi Więckow- skrótów. Dotyczy to przede wszystkim pojęcia nie- skiemu. Na końcu, choć nie na ostatku, pragniemy meńskiego kręgu kulturowego, który postrzegamy jako podziękować również badaczom Gradów-Woniecko: środkowo-wschodnioeuropejską wspólnotę kulturową mgr. Krzysztofowi Burkowi, prof. dr hab. Stefanowi Ka- wielu różnej wielkości ugrupowań subneolitycznych, rolowi Kozłowskiemu, prof. dr hab. Karolowi Szymcza- dominujących na obszarze rozciągającym się od dorze- kowi za życzliwość i nieocenione wsparcie naszej inicja- cza środkowej Odry i Wisły na zachodzie, po tereny gór- tywy. nego Poniemnia na wschodzie (por. Manasterski 2016: Całość przedkładanego opracowania podzielono 21). Społeczności te były ze sobą powiązane zbliżonym na dwie części. Pierwsza zawiera kompleksową anali- systemem gospodarczym, społecznym i wierzeniowym. zę i interpretację materiałów źródłowych uzupełnioną Brały też udział w oryginalnej, ponadregionalnej cyr- o wieloaspektowe opracowanie kontekstu paleośrodo- kulacji wzorców i idei, które ukształtowały specyficzny wiskowego. Charakter źródeł wymagał również wszech- charakter „ugrupowań pogranicza” funkcjonujących na stronnych badań laboratoryjnych, zwłaszcza z zakresu styku dwóch różnych „światów”: kultur agrarnych Euro- tzw. archaeological sciences, zaprezentowanych w for- py Środkowej i zbieracko-łowieckich Europy Wschod- mie odrębnych artykułów zamieszczonych w drugiej niej (por. Józwiak 2003: 69). Obok klasycznie rozumia- części opracowania. Ze względów edytorskich część nej kultury niemeńskiej (por. Józwiak 2003: 190), wraz danych zamieszczono w wersji elektronicznej na dołą- z jej synkretycznymi stanami rozwojowymi czytelnymi czonym do opracowania nośniku cyfrowym CD. Swe w absorpcji różnorodnych środkowoeuropejskich wzor- miejsce znalazły tam rozbudowane zestawienia tabela- ców kulturowych (horyzonty linińskie, por. Józwiak ryczne obejmujące specyfikację materiałów źródłowych 2003: 195n.), w jej skład wchodziłyby dwie jednostki (Tab. 1), charakterystykę wydzielonych źródeł cera- o charakterze regionalnym: na Mazowszu grupa Linin micznych (Tab. 2, 3), krzemiennych (Tab. 4, 5) i osteo- i wyróżniona na Mazurach grupa Ząbie–Szestno. logicznych (Tab. 6). Dołączono również cyfrową wersję

W pracy posłużono się następującymi skrótami: GL – grupa Linin HL – horyzont liniński KAK – kultura amfor kulistych KCSz – kultura ceramiki sznurowej KGJ – kultura grobów jednostkowych KI – kultura iwieńska KNi – kultura niemeńska KPL – kultura pucharów lejkowatych KP-N – kultura prypecko-niemeńska KRz – kultura rzucewska NKK – niemeński krąg kulturowy PDz – Puchary Dzwonowate TKK – trzciniecki krąg kulturowy TL – typ Linin

Książkę dedykujemy naszym Najbliższym w podzięce za ich cierpliwość i wyrozumiałość. 11 I. Historia badań

Miejscowość Grądy-Woniecko, gm. Rutki, pow. za- wincji Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich. Według kla- mbrowski, woj. podlaskie położona jest w Kotlinie Wi- syfikacji hydrograficznej Polski, obszar ten znajduje się zny (Bagno, Basen Wizna), która tworzy południowe w dorzeczu Wisły (2), wododziale Narwi (26) i zlewisku zakończenie Kotliny Biebrzańskiej i rozciąga się pomię- Morza Bałtyckiego. Jest to zarazem styk dwóch różnych, dzy stożkiem napływowym Narwi a zwężeniem doliny wielkich megaregionów fizycznogeograficznych – Niżu zaczynającym się koło Pniewa (Musiał 1992). Kotlina Wschodnioeuropejskiego i sąsiadującą z nim od zacho- Biebrzańska, według podziału fizycznogeograficzne- du rozległą Pozaalpejską Europą Środkową (Kondracki go Polski (Kondracki 2002), położona jest w prowincji 2002) (Ryc. I.1). Obydwie strefy w najbardziej gene- Niżu Wschodniobałtycko-Białoruskiego, w podpro- ralnym ujęciu różnicuje klimat: umiarkowanie ciepły

1 N

1 - 1

- 2

- 3

8 2 3

2 4 5 7

6 6 6

0 1000 km

Ryc. I.1. Regionalizacja fizycznogeograficzna Europy. 1 – przybliżone granice makroregionów wg układu dziesiętnego: Europa Pół- nocna (1); Atlantycka Europa Zachodnia (2); Pohercyńska Europa Środkowa (3); Alpy i otaczające zapadliska (4); Karpaty i otaczające zapadliska (5); Europa Południowa (6); Krym i Kaukaz (7); Europa Wschodnia (8). 2 – pogranicze fizycznogeograficzne Zachodu i Wschodu Europy (wg Kondracki 2002, ryc. 6). 3 – lokalizacja stanowisk archeologicznych w Grądach-Woniecko 12 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi o wpływach oceanicznych (rejon zachodni) i chłodny bytowania. Przełożyło się to na dokumentowany obec- o wpływach kontynentalnych (rejon wschodni). Oczy- nie obraz licznych stanowisk archeologicznych, wśród wistą tego konsekwencją są różnice w środowisku przy- których bezwzględnie dominują stanowiska związane rodniczym, które były stymulatorami bądź w przeciw- z tą epoką. nym ujęciu ogranicznikami procesów rozwoju neolitu Niewątpliwie najciekawszym obiektem archeolo- agrarnego, wpływając bezpośrednio na charakter za- gicznym zlokalizowanym w pobliżu Grądów-Woniecko siedlenia tej strefy (Kośko, Szmyt 2004). Podział ten jest kompleks wydmowy określony jako stanowisko 1 przekłada się również na historyczny i współczesny (AZP 37-79). Obejmuje on powierzchnię około 4,5 ha. charakter Kotliny Wizny, stanowiącej swoisty obszar Zlokalizowany jest na lewym brzegu Narwi w odległości pogranicza dwóch odmiennych kulturowo i geograficz- około 7 km na południe od ujścia Biebrzy i około 2 km nie regionów – Mazowsza na zachodzie i Podlasia na na północny zachód od współczesnej osady Grądy-Wo- wschodzie. niecko. Zachodnia krawędź pola wydmowego oddalona Współczesna osada Grądy-Woniecko zlokalizowana jest o około 100 metrów od współczesnego koryta rzeki jest na jednym z dobrze wyeksponowanych, otoczonych (Ryc. I.2). torfowiskami, wzniesień (ostaniec morenowy) obejmu- Stanowisko nr 1 w Grądach-Woniecko zostało od- jącym powierzchnię około 2,7 km2. Położona jest na kryte w końcu maja 1974 roku przez Krzysztofa Burka, pograniczu fluwialnego i niefluwialnego segmentu -do prowadzącego wówczas badania powierzchniowe na liny w obrębie równiny zalewowej Narwi, gdzie wystę- zlecenie Konserwatora Zabytków Archeologicznych na pują różnorodne formy wzniesień zbudowanych z pia- Województwo Białostockie, których celem miało być sków eolicznych (por. Rozdz. II). To właśnie od nich rozpoznanie zaplecza osadniczego wczesnośrednio- pochodzi sama nazwa miejscowości. Bowiem „grądy” wiecznego ośrodka grodowego w Wiźnie, pow. łom- to powszechne na Podlasiu określenie suchych, wywyż- żyński, woj. (ówcześnie) białostockie (Burek 1976: 472). szonych miejsc położonych w podmokłej i zalewanej Zabytki zalegały w nierównomiernym rozproszeniu na okresowo dolinie rzeki (Burek 1977: 29). odsłoniętej części kompleksu wydmowego o powierzch- Niewątpliwie warunki środowiskowe stanowiły ni około 1ha (Ryc. I.3). Na całej powierzchni stanowiska czynnik determinujący bogactwo i różnorodność pro- – stokach wydmy i w misach deflacyjnych – dokumento- cesów osadniczych. Dotyczy to w szczególnym wymia- wano pojedyncze artefakty krzemienne lub ceramiczne. rze ugrupowań łowiecko-zbierackich z epoki kamienia, Natomiast w czterech miejscach o powierzchni od ok. dla których urozmaicone geomorfologicznie i hydro- 70 do 120m2 tworzyły one szczególnie wyraźne koncen- graficznie doliny rzeczne stwarzały optymalne warunki tracje (Burek 1976: 472). Odnotowano wówczas także

BIEBRZA

NAREW N

m n.p.m

WIZNA 124

NAREW 120

116

JEZIORO 112 MALISZEWSKIE 108

104

STANOWISKO 1 100

GR¥DY-WONIECKO

0 300 m

Ryc. I.2. Grądy-Woniecko, stan. 1, woj. podlaskie. Lokalizacja stanowiska na podkładzie cyfrowego modelu rzeźby terenu (w oparciu o dane Centralnego Ośrodka Geodezji i Kartografii) I. Historia badań 13

Ryc. I.3. Grądy-Woniecko, stan. 1, woj. podlaskie. Widok powierzchni stanowiska w 1974 roku (fot. J. Jaskanis)

ślady postępującej destrukcji obiektu wykorzystywane- szości 0,1 m w obrębie ław o szerokości 1 m i kwadr go przez miejscową ludność w celu eksploatacji piasku. o powierzchni 1 m2 (Ryc. I.5). Sporządzono również Z uwagi na pilną potrzebę rozpoznania stanowiska, barwną dokumentację rysunkową zarówno poszczegól- określenie jego wartości poznawczej i podjęcie działań nych planów płaskich, jak i profili wykopu (Burek 1976: ochronnych szybko zapadła decyzja o podjęciu ratow- 473). Artefakty dokumentowano w ramach poszczegól- niczych badań powierzchniowych i wykopaliskowych. nych metrów i poziomów eksploracji. Prowadzono przy Prace trwały od 4 do 30 lipca 1974 roku. Kierował nimi tym niezwykle rzetelną inwentaryzację uwzględniającą Krzysztof Burek1, a sfinansowano je ze środków Konser- zarówno dane ilościowe, jak i przedstawienia graficz- watora Zabytków Archeologicznych na Województwo ne charakterystycznych źródeł ruchomych. Poza głów- Białostockie, którym był dr Jan Jaskanis (Burek 1975). nym wykopem wykonano kilka sondaży. Najważniejsze Sporządzono wówczas plan warstwicowy stanowiska z nich założono w północnej części stanowiska w ob- oraz wytyczono siatkę arową, w ramach której pro- rębie arów 266 i 296 (Ryc. I.6). Jak wynika z zachowa- wadzono całość czynności eksploracyjnych (Ryc. I.4). nej dokumentacji, ulokowano je w miejscach, gdzie na W pierwszej kolejności zebrano materiał powierzch- odwianej przestrzeni czytelne były ciemniejsze przebar- niowy, namierzając artefakty w obrębie siatki metrowej. wienia świadczące, jak się później okazało, o istnieniu Czynności te wykonano dla wszystkich wyróżnionych obiektów nieruchomych o charakterze funeralnym (por. koncentracji o łącznej powierzchni około 670 m2 . Rozdz. III.2.1.1). Łączna powierzchnia tych wykopów W miejscu największego skupienia źródeł rucho- wynosiła 10 m2. Niewielki sondaż (o pow. 1 m2) zloka- mych założono szerokopłaszczyznowy wykop badaw- lizowano również w północno-wschodniej części stano- czy. Obejmował on przestrzeń 70 m2 i w całości wpisany wiska (ar 384). W lipcu 1974 roku zebrano również ma- był w zasięg ara 470 (północna, południowa i zachodnia teriał ruchomy z krawędzi piaśnicy oddalonej o około krawędź wykopu była styczna z granicą wspomnianego 200 m na południowy-wschód od ara 470. Miejsce to ara). Przyjęta metodyka prac była zgodna z ówczesny- zinwentaryzowane jako ar 1000 (Ryc. I.4) stanowi jed- mi standardami badań stanowisk wydmowych. Eksplo- nakże część innego stanowiska, oddzielonego od wła- rację prowadzono warstwami mechanicznymi o miąż- ściwego kompleksu wydmowego rozległym wypłaszcze- niem terenu. 1 Krzysztof Burek prowadził je już w charakterze pracownika Podczas pierwszego sezonu badań archeologicznych Działu Archeologii Muzeum Okręgowego w Białymstoku, w któ- rym był zatrudniony w okresie 15 VII 1974–30 III 1981. pozyskano niewątpliwie najliczniejszy i najbardziej 14 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

Ryc. I.4. Grądy-Woniecko, stan. 1, woj. podlaskie. Plan powierzchni stanowiska wraz z siatka arową i lokalizacją badanych przestrzeni (rys. K. Burek) wartościowy zbiór źródeł ruchomych. Obejmuje on jących w obrębie centralnej części wydmy i widocznych 7648 fragmentów ceramiki i 10 620 wyrobów krzemien- tam misach deflacyjnych. Aby uzyskać taki zakres danych, a także, zdecydowanie mniej liczne fragmenty ko- nych założono wykop o powierzchni 14 m2, lokalizując ści. Już na poziomie wstępnych sprawozdań ich autor go na tarasie u podnóża północno-wschodniej części wskazywał na charakter kolekcji (Burek 1976). Materia- pola wydmowego, w odległości około 30 metrów od ły krzemienne miały, według niego, reprezentować mie- rozpoznanego wcześniej ara 470. Źródła ruchome za- szany, mezolityczno-neolityczny charakter. Fragmenty legały w warstwie piasku i gleby kopalnej, przykrytej naczyń łączył zaś, bardzo słusznie, z kulturą niemeńską współczesnym poziomem akumulacji eolicznej. Głębiej oraz wyróżnioną przez Elżbietę Kempisty ceramiką typu natrafiono na drugi poziom gleby kopalnej (pozbawiony Linin (por. Kempisty 1973). źródeł ruchomych) oraz zalegające pod nim piaszczyste Kolejne badania przeprowadzono po czteroletniej osady fluwialne (Kozłowski, Szymczak 1979). W wyni- przerwie. Całością prac realizowanych w 1978 roku kie- ku wstępnej interpretacji źródeł wyróżniono materiały rował Karol Szymczak (Kozłowski, Szymczak 1979). Ich krzemienne odpowiadające mezolitycznej kultury ko- celem była próba uchwycenia przesłanek stratygraficz- mornickiej (z trapezem) oraz zbiór nawiązujący do ze- nych umożliwiających rozdzielenie materiałów zalega- społów neolitycznych. W wykopie odnotowano również I. Historia badań 15

Ryc. I.5. Grądy-Woniecko, stan. 1, woj. podlaskie. Eksploracja wykopu nr 1 (fot. J. Jaskanis) obecność ceramiki, która według badaczy zalegała wy- w górnej części piasków eolicznych wyróżnionych po- raźnie powyżej krzemieni „komornickich” (Kozłowski, niżej współczesnych poziomów akumulacyjnych i war- Szymczak 1979; Szymczak 1995). stwy gleby kopalnej (pozbawionej jednakże materiałów W 1978 roku założono również cztery wykopy son- zabytkowych). W trakcie trwających tydzień prac zebra- dażowe. Dwa z nich o powierzchni 2 m2, zlokalizowano no również źródła ruchome zalegające na powierzchni w centralnej, „niezniszczonej części wydmy”. Pozostałe stanowiska. Stanowią one ogromną większość z pozy- (5 i 4 m2) wytyczono poniżej wykopu głównego, w kie- skanych w tym sezonie 13 473 wyrobów krzemiennych runku zmeliorowanego rozlewiska Narwi (Kozłowski, i 4760 fragmentów ceramiki. Szymczak 1979). Ostatni sezon badań w Grądach-Woniecko związa- Po raz trzeci na stanowisko powrócono w roku 1997, ny był już z realizacją niniejszej publikacji. Wykonano a badania terenowymi kierował Karol Szymczak (Szym- wówczas odwierty geologiczne w celu weryfikacji stra- czak 2006). Założono wówczas dwa kolejne wykopy. tygrafii stanowiska i pobrania próbek do analiz specja- Pierwszy miał powierzchnię 4,5 m2 i eksplorowany był listycznych. Zbieranie źródeł ruchomych ograniczo- za pomocą skrobania, precyzyjnie namierzając każdy no do kilku egzemplarzy pochodzących z odwiertów. zabytek. Drugi wykop o powierzchni 9 m2, zlokalizo- Obecność niezwykle licznych artefaktów na powierzch- wano w obrębie misy deflacyjnej. Bardzo liczny mate- ni dokumentowano jedynie fotograficznie, określając riał ruchomy (1953 artefakty krzemienne i 1098 fragm. również przestrzenny zasięg koncentracji. Sporządzono ceramiki) zalegał do głębokości 0,2 m i miał wyraźnie przy tym model terenu stanowiska, który zintegrowano przemieszany charakter (Szymczak 2006). z dokumentacją archiwalną pochodzącą z roku 1974. Postępująca destrukcja powierzchni stanowiska była Z przedstawionego powyżej omówienia badań ar- przyczynkiem do podjęcia kolejnych prac o charak- cheologicznych na stanowisku 1 w Grądach-Woniec- terze ratowniczym. Zrealizowano je pod kierunkiem ko jasno wynika ich doraźna formuła. Prowadzone Bartosza Józwiaka (2005). Wykonano wówczas czte- przez różne zespoły związane z ośrodkiem białostoc- ry wykopy sondażowe o ujednoliconych wymiarach kim, warszawskim i gdańskim, nie miały charakteru 3 x 2 m. W dwóch z nich nie odnotowano źródeł ru- inicjatywy planowej, podporządkowanej jednej kon- chomych. W pozostałych materiał zabytkowy zalegał cepcji, co niekorzystnie wpłynęło zarówno na zakres 16 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

Ryc. I.6. Grądy-Woniecko, stan. 1, woj. podlaskie. Wykopy sondażowe w północnej części stanowiska opracowania stanowiska jak i samą materię zabytkową. kowe lub amatorsko zainteresowane prahistorią regionu. Zdecydowanie najbardziej wartościowych poznawczo Oczywiście trudno obecnie określić skalę tego procede- źródeł dostarczył pierwszy sezon prac, kiedy to rozpo- ru. Przypadkowi znalazcy niezwykle rzadko ujawniali znano największą przestrzeń, pozyskując niezwykle bo- swe odkrycia. Tym bardziej godne uwagi są dwie kolek- gaty inwentarz krzemienny i ceramiczny. Dwa później- cje przekazane do zbiorów Działu Archeologii Muzeum sze (lata 1978 i 1997) były próbą weryfikacji stratygrafii Podlaskiego w Białymstoku. Pierwsza z nich to kilkadzie- i rozdzielenia inwentarzy klasyfikowanych typologicz- siąt zabytków ceramicznych odnalezionych przez pań- nie w ramach mezolitu i neolitu. Prace podjęte w 2005 stwa Iliaszuków w latach 1976 i 1977. W 2016 roku do roku miały charakter wybitnie ratowniczy ograniczony zbiorów muzealnych został przekazany niezwykle liczny do niewielkich przestrzennie wykopów sondażowych zbiór (około 2500 fr. ceramiki i 454 wyroby krzemienne) i dokumentacji powierzchniowej dyspersji źródeł. zebrany na przestrzeni kilkunastu lat przez Marka Śle- Ogromna ilość przedmiotów zalegających na odwie- szyńskiego, pasjonata i miłośnika dziedzictwa kulturo- wanej części wydmy stanowiła również inspirację do po- wo-przyrodniczego Kotliny Biebrzańskiej. szukiwań prowadzonych przez osoby zupełnie przypad- 17 II. Kontekst środowiskowy

Przyrodnicze uwarunkowania osadnictwa pradzie- p.p.m. (wyniesienie mazurskie) przykryte jest skałami jowego ze stanowiska 1 w Grądach-Woniecko wyma- permsko-mezozoicznymi o monoklinalnym układzie gają szerszej uwagi i rekonstrukcji przestrzeni w jakiej (monoklina mazursko-podlaska) (Dadlez 1993; Atlas funkcjonowały społeczności omawiane w niniejszej pu- Polski 2000; Żelaźniewicz i in. 2011). Jest to również ob- blikacji. Dotyczy to w szczególności ugrupowań łowiec- szar jednostki neotektoniczno-strukturalnej – syneklizy ko-zbierackich, ściśle związanych i uzależnionych od bałtycko-białoruskiej, a dokładniej depresji mazowiec- środowiska naturalnego. kiej, która była obniżana od początku oligocenu. Jednak Według podziału fizycznogeograficznego Polski w pliocenie znajdował się on poza zasięgiem jeziora przy- (Kondracki 2002) obszar badań położony jest w prowincji krywającego niemal całą północną Polskę i dlatego strop Niżu Wschodniobałtycko-Białoruskiego, podprowincji osadów przedczwartorzędowych tworzą skały oligoceń- Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich, mezoregionie Kotli- sko-eoceńskie (Atlas Polski 2000), które znajdują się na na Biebrzańska. Kotlina Biebrzy jest obszarem, gdzie wy- wysokości bezwzględnej poniżej 100 m p.p.m. i należą stępują największe torfowiska w Europie środkowej oraz do systemu głębokich rynien (dolin kopalnych) rozcina- zachodniej, co stało się inspiracją do podjęcia licznych jących północną Polskę i drenujących ten obszar przed badań interdyscyplinarnych (Banaszuk, Micun 2009). zlodowaceniami w kierunku północnym. W czwartorzędzie został on przykryty kilkakrotnie lądolodami skandynawskimi, w efekcie czego na ska- II.1. Stan badań łach podłoża zalegają osady zróżnicowane wiekowo, Torfowiska były początkowo głównym obiektem facjalnie i genetycznie o miąższości 100-150 m. Izo- rozpoznania. Studia ukierunkowano na opracowanie amplituda ruchów neotektonicznych w tym okresie podstaw melioracji doliny i optymalizacji zabiegów rol- jest dodatnia i wynosi około 50-100 m, jednak był to niczych, a uwaga koncentrowała się na uwarunkowa- obszar z przewagą ruchów obniżających, których szyb- niach ich funkcjonowania (Oświt 1965; 1968; 1973; 1991; kość współcześnie wynosi 2,0-2,5 mm/rok (Atlas Pol- Okruszko 1969; 2005; Okruszko, Oświt 1969; Pałczyński ski 2000). 1975; 1984; Wassen i in. 1990; 1992; 1999; 2006; De Mars Dzisiejsze systemy rzeczne na obszarach zlodowa- i in. 1994; Wassen, Joosten 1996; Werpachowski 2005; ceń plejstoceńskich rozwijały się w formach dolinnych Byczkowski, Fal 2004; Świątek i in. 2004; Chormański odziedziczonych z pięter zimnych, w których, poza ob- 2007; Kardel i in. 2009; Stelmaszczyk i in. 2009, Grygo- szarem młodoglacjalnym, zmieniający się klimat decy- ruk i in. 2011). W późniejszym czasie objęły one znacz- dował o warunkach odpływu oraz transportu, erozji nie szerszy zakres, np. przepływy Biebrzy (Okruszko i in. i akumulacji (Starkel 2001; Kalicki 2006). 2006; Wassen i in. 2006; Szporak i in. 2008; Kardel i in. W rzeźbie północno-wschodniej Polski, Kotlina Bie- 2009), reżim wód powierzchniowych (Porretta-Brandyk brzańska stanowi wyraźną i ważną makroformę wklę- i in. 2011), procesy ablacji śniegu (Berezowski, Chormań- słą o złożonej genezie, której modelowanie obejmowało ski 2011), hydrodynamiczne modelowanie koryta (De kilka etapów rzeźbotwórczych (Musiał 1992). W skład Donker i in. 2009), poziom wód gruntowych (van Loon regionu wchodzą: Kotlina Biebrzy Górnej, Kotlina Bie- i in. 2009) i ich interakcję z wodami powierzchniowymi. brzy Środkowej, Kotlina Biebrzy Dolnej, Kotlina Wi- zny oraz Kotlina Tykocińska. Regiony te wykazują silne II.1.1. Budowa geologiczna i rzeźba zróżnicowanie fizycznogeograficzne, a ich rzeźba jest terenu rezultatem złożonych zależności pomiędzy procesami Teren badań znajduje się w obrębie platformy akumulacji i erozji, które miały miejsce w ciągu ostat- wschodnioeuropejskiej, gdzie podłoże neoproterozo- nich dwóch glacjałów i interglacjałów (Banaszuk 1980; iczne bloku małopolskiego na poziomie około 1000 m Żurek 1984; Grabińska, Kubeł 2011). 18 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

Poglądy na genezę i rozwój rzeźby Kotliny Biebrzań- występują formy polodowcowe (Banaszuk, Mi- skiej są zróżnicowane. Część autorów opowiada się za cun 2009). erozyjnym pochodzeniem formy (Galon, Roszko 1967; Formy wypukłe występują w wytopiskach Biebrzy Kondracki, Pietkiewicz 1967; Bałuk 1973; Żurek 1991), i Narwi tylko na części terenu. Największe powierzchnie inni przyjmują wytopiskowe pochodzenie obniżenia zajmują sandry utworzone w stadiale głównym zlodo- (Zaborski 1927; Falkowski 1970; Mojski 1972), co naj- wacenia wisły i torfowiska. Powierzchnia podtorfowa, lepiej udokumentowane jest w pracach Henryka Bana- utworzona przez płynące z pojezierzy wody proglacjal- szuka (1980; 2004a; 2004b; Banaszuk, Banaszuk 2004) ne (roztopowe) lądolodu vistuliańskiego, jest łagodnie i Andrzeja Musiała (1992). Choć obaj autorzy różnią się pofalowana. Na przełomie plejstocenu i holocenu za- poglądami, co do wieku formy – pierwszy z nich wią- częła się na niej rozwijać działalność rzeczna (Banaszuk, że ją z zanikaniem lądolodu wisły (Banaszuk, Micun Micun 2009). 2009), natomiast drugi ze zlodowaceniem środkowo- polskim (Musiał 1992). Ten ostatni zgodny jest z opinią II.1.2. Kotlina Wizny większości badaczy, którzy wzdłuż północnej granicy Kotlina Wizny tworzy południowe zakończenie Ko- Kotliny Biebrzańskiej, począwszy od wschodnich rubie- tliny Biebrzańskiej i rozciąga się pomiędzy stożkiem ży państwa aż po okolice Grajewa, prowadzą zasięg lą- napływowym Narwi a zwężeniem doliny zaczynającym dolodu vistuliańskiego (np. Galon, Roszko 1967; Żurek, się koło Pniewa (Musiał 1992). Jej oś o przebiegu NE- Dzięczkowski 1971; Różycki 1972a; 1972b; Mojski 1972; -SW ma długość 23 km, natomiast szerokość dochodzi Wołk-Musiał 1978; Żurek 1984; Krzywicki 2002). maksymalnie do 11 km. Kotlinę ogranicza od zachodu Jednak tezę H. Banaszuka (2001; 2004a; 2004b) po- Wysoczyzna Kolneńska, a od wschodu i SE Wysoczyzna twierdzają liczne datowania TL utworów polodowco- Wysokomazowiecka (Ryc. II.1). wych zwłaszcza w dolinie Narwi i w jej otoczeniu (Ba- Rozszerzający się wachlarzowato ku zachodowi sto- naszuk 2004b). W ich świetle, zarówno rzeźbę glacjalną żek Narwi usypała roztokowa rzeka w Kotlinie Biebrzy Kotliny Biebrzańskiej, jak też południkowego obniżenia Dolnej (od Nieciec do ujścia Biebrzy) pod koniec plej- dolinnego Narwi poniżej Suraża, kształtował lądolód stocenu. Jest on nachylony w kierunku dzisiejszej doliny zlodowacenia wisły, prawdopodobnie stadiału świecia. Biebrzy i ku środkowi kotliny. Współcześnie zachowany Wkroczył on na niżej położone tereny Niziny Północ- jest on w formie odizolowanych ostańców tworzących nopodlaskiej i zamierał powierzchniowo. W miejscu terasę, a budujące go drobnoziarniste piaski (miąższość dzisiejszej Kotliny Biebrzańskiej i południkowego od- 4 m) podścielone piaskami ze żwirami i żwirami były cinka doliny Narwi zalegały wielkie płaty martwego datowane TL koło Góry Strękowej na 17,7 ka (Bana- lodu (Banaszuk 2004b), a w efekcie ich topnienia po- szuk, Micun 2009). wstały w dnach wytopisk formy typowe dla deglacja- W Kotlinie Wizny występują również liczne formy cji arealnej. W obniżeniu Narwi należą do nich przede związane z wytapianiem martwych lodów. Są to ostańce wszystkim poziom ablacyjny (na pograniczu zboczy morenowe (Grądy Woniecko2, Maliszewo Łynki, Góra wysoczyzn i obniżenia dolinnego wypełnionego jeszcze Strękowa) z formami szczelinowymi, równina sandrowo- przez dość gruby i zwarty płat martwego lodu) i ero- -kemowa, terasa kemowa przy zboczu Wysoczyzny Wy- zyjno-akumulacyjny poziom rzeczno-lodowcowy, który sokomazowieckiej i kemy (Ryc. II.2; II.3). Z procesami utworzyły wody płynące po nieciągłej już pokrywie lo- deglacjacji wiąże się najprawdopodobniej również gene- dowej. Dowodami na obecność martwego lodu w obni- za misy Jeziora Maliszewskiego (Banaszuk, Micun 2009). żeniu są też następujące fakty: Zatorfione dno kotliny opada od 107 m na półno- • dolina składa się z odcinków zwężonych i mocno cy do 101 m n.p.m. na południu. Ukształtowanie stropu rozszerzonych, basenowych; podłoża mineralnego osadów biogenicznych wskazuje • odcinki basenowe mają wiele zatok wchodzących na występowanie wyraźnych mis jeziornych wypełnio- w otaczające dolinę wysoczyzny, lecz brak w nich nych gytią (Żurek 1968). Ponad równinę torfową wzno- śladów działalności rzeki. Dna mineralne tych szą się wyniesienia – ostańce erozyjne (kępy) – o stokach zatok łagodnie opadają ku środkowi doliny i są stromych, nachylonych do kilkunastu stopni (Grądy przykryte przez warstwy organiczne – gytie, a na Woniecko, Góra Strękowa) lub łagodnych (Strękowa nich torfy; Góra, Maliszewo-Perkusy). Zróżnicowanie to można • zwężenia dolin nie są przełomami rzecznymi, wiązać z erozją boczną i podcinaniem ich stoków przez gdyż ich zbocza są podobnie ukształtowane jak 2 Dotyczy to miejsca lokalizacji współczesnej osady, a nie samego w rozszerzeniach doliny, a na ich powierzchniach stanowiska archeologicznego. II. Kontekst środowiskowy 19

Legenda

Suwa³ki 1 8: 2 8a Bia³ystok 3 8b 4 9 5 10 6 11 7: 12 7a 7b 7c 7d

Litwa

³oruœ

Bagno Wizna Bia

Kotlina Biebrzañska

0 40 km

0 10 km

Ryc. II.1. Mapa geomorfologiczna Bagna Wizna (wg Balwierz, Żurek 1987). 1 – wyżyna staroglacjalna, 2 – pozostałości wyżyny, 3 – terasy plejstoceńskie, 4 – wydmy, 5 – jezioro, 6 – równina zalewowa, 7 – torfowiska: a – trzcinowo-turzycowe; b – mszyste bagnisko; c – leśne i zakrzewione bagnisko; d – narastające torfowiska, 8 – stoki i krawędzie: a – poniżej 10 m, b – 10-20 m, 9 – kemy, 10 – rzeki i cieki, 11 – rowy melioracyjne, 12 – przekrój geologiczny przez bagno Koty-Mocarze: I – Wizna I; II – Wizna II; III – Wizna III; JM – Maliszewo I i II; W – Wieczorki; GS – Góra Strękowa; L – Laskowiec; S – Stójka; B – Burzyn; Mc – Mocarze

Pra-Narew oraz Narew (Musiał 1992). Kulminację Pomiędzy wzniesieniami Góry Strękowej, Strękowej w obrębie kotliny tworzy elewacja koło Góry Strękowej Góry i Maliszewa-Perkus ciągnie się, lokalnie zwydmio- mająca wysokość 126 m n.p.m., natomiast pozostałe: ny i wznoszący się kilka metrów ponad równiny torfo- Strękowa Góra (124,8 m n.p.m.) i Maliszewo-Perkusy we, piaszczysty poziom z licznymi głazikami i głazami, (120 m n.p.m.) są nieco niższe. Te polodowcowe for- co wskazuje na jego glacjalną, a nie fluwialną genezę my akumulacyjne, częściowo przekształcone później (Musiał 1992). Powstał on prawdopodobnie w czasie w ostańce erozyjne, zbudowane są z silnie zróżnicowa- zaniku lądolodu (Banaszuk 1980). Wcześniejsze hipo- nych teksturalnie i strukturalnie osadów glacjofluwial- tezy – fluwialna (Bałuk 1973) i glacifluwialna (Żurek nych i glacjalnych. Piaszczysto-żwirowe osady, tylko 1975) muszą zostać odrzucone również z powodu nie- lokalnie warstwowane, z głazikami i pojedynczymi gła- uwzględnienia w nich istnienia misy Jeziora Maliszew- zami mają bardzo złożony układ, dodatkowo skompliko- skiego (miąższość gytii przekracza 22,5 m: Żurek 1978), wany zmianami postsedymentacyjnymi, np. Góra Strę- która musiałaby zostać w takim przypadku całkowicie kowa (Musiał 1992). Formy glacjalne zachowały się na zasypana (por. Musiał 1992). wzniesieniu Maliszewo-Perkusy (wał kemowy otoczony terasą kemową, oz?) i Strękowej Górze (pagórek kemowy podcinany współcześnie przez Narew), natomiast na II.2. Kontekst regionalny wzniesieniu Grądy Woniecko (117 m n.p.m.) występu- stanowiska archeologicznego je fragment martwej doliny rzecznej oraz stwierdzono Grądy Woniecko eemskie torfy i osady organiczne (Bałuk 1973; Banaszuk Badaniami objęto zarówno same stanowisko arche- 1980; Musiał 1992). ologiczne Grądy-Woniecko, jak i obszar z nim sąsia- dujący. W tym odcinku doliny można wyróżnić dwa 20 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

MAPA GEOLOGICZNA OKOLIC GR¥DÓW-WONIECKO ORAZ WIZNY

Legenda H 1 1/3 2 1/8

1/9 OCEN 1/10 1/14 PLEJST 2 4 3 5 7 8 9 10 ORZ ÊD T 11 AR 12 CZW 13 14 15 19 20 21 22 23 24 HOLOCEN 25 28 30 31 1 32 34 P D

Po³o¿enie mapy na arkuszach SMGP

WIZNA NOWA WIEŒ

RUTKI ZAWADY

0 3 km

Ryc. II.2. Mapa geologiczna Bagna Wizna i okolic (oprac. M. Frączek na podstawie: Żuk 2003; 2006; Maksiak 2001; Wełniak, Wrotek 2009) H – rzeki, zbiorniki wodne; Holocen: 1 – torfy (1/3 – na gytiach, 1/8 – na piaskach i namułach piaszczystych rzecznych równin zalewowych i odsypów korytowych, 1/9 – na piaskach rzecznych równin zalewowych, 1/10 – na piaskach w glinach deluwialnych i deluwialno- -rzecznych, 1/14 – na piaskach jeziorno-rzecznych), 2 – namuły torfiaste, 4 – namuły, namuły piaszczyste i namuły torfiaste, 5 – piaski humusowe, piaski i namuły den dolinnych, 7 – mułki, iły (mady) i piaski rzeczne równin zalewowych, 8 – piaski i namuły piaszczyste rzeczne równin zalewowych i odsypów korytowych, 9 – piaski rzeczne równin zalewowych; 10 – piaski i gliny deluwialne i deluwialno rzeczne, 11 – piaski eoliczne, 12 – piaski eoliczne w wydmach, 13 – piaski pyłowate i żwiry zwietrzelinowe (eluwialne), 14 – piaski jeziorno-rzeczne; Plejstocen: 15 – piaski rzeczno-peryglacjalne teras, 19 – piaski i piaski ze żwirami wodnolodowcowe i zastoiskowe wodnolodowcowe, 20 – gliny i piaski wytopiskowe, 21 – mułki i piaski, miejscami gliny, zastoiskowe, lokalnie wytopiskowe, 22 – piaski, piaski pyłowate i piaski ze żwirami lodowcowe i wodnolodowcowe, 23 – gliny zwałowe i gliny zwałowe w spływach, 24 – piaski, mułki i gliny zwałowe w spływach, 25 – piaski i żwiry moren martwego lodu, 28 – piaski, mułki, żwiry i gliny zwałowe kemów, 30 – gliny zwałowe, 31 – piaski i żwiry wodnolodowcowe, 32 – mułki, piaski i iły zastoiskowe, 34 – gliny zwałowe, P – linie przekrojów ogólne, D – drogi segmenty: pierwszy, szeroki (2/3 szerokości dna doliny), II.2.1 Niefluwialny segment dna doliny bez śladów działalności (niefluwialny) rzecznej i drugi, W obrębie niefluwialnego segmentu zlokalizowane węższy, fluwialny (Ryc. II.4; II.5; II.6; II.7). są dwa stanowiska badawcze: Jezioro Maliszewskie, na Analogiczna dwudzielność den dolin, które odpro- podstawie którego dokonano opisu paleogeograficzne- wadzały wody proglacjalne ostatniego lądolodu skandy- go Bagna Wizna (Balwierz, Żurek 1987; 1989; Żurek i in. nawskiego, została stwierdzona również na obszarze sta- 2002) oraz kompleks wydmowy Grzędy. W obrębie flu- roglacjalnym Białorusi, np. dolina Druci (Kalicki 2006; wialnego segmentu położone są kolejne trzy stanowiska Kalicki i in. 2008). W obu tych przypadkach postglacjal- geologiczne: Ruś naprzeciwko ujścia Biebrzy do Narwi, nej transformacji fluwialnej podlegał tylko stosunkowo Włochówka na torfowisku pod krawędzią piaszczystej wąski pas meandrowy towarzyszący współczesnej rzece, terasy Narwi i Grądy-Woniecko na kompleksie wydmo- natomiast na pozostałym obszarze od późnego glacjału wym i podcinającym go paleomeandrze w obrębie le- (Druć – 11 085±85 BP; Narew – 10 135±90 BP) rozwija- wobrzeżnej równiny zalewowej Narwi (Ryc. II.5; II.6). ły się rozległe torfowiska. II. Kontekst środowiskowy 21

Ryc. II.3. Bagno Wizna – przekroje geologiczne (lokalizacja na ryc. II.2). Holocen: 1 – torfy, 4 – namuły, namuły piaszczyste i namuły torfiaste zagłębień bezodpływowych oraz namuły torfiaste i torfy starorzeczy, 7 – mułki, iły (mady) i piaski rzeczne równin zalewowych 0,5 – 2,5 m n.p. rzeki, 8 – piaski i namuły piaszczyste rzeczne równin zalewowych i odsypów korytowych 0,5 – 2,5 m n.p. rzeki; 10 – piaski i gliny deluwialne i deluwialno-rzeczne, 12 – piaski eoliczne w wydmach, 14 – piaski jeziorno-rzeczne; Plejstocen. Zlodowacenie warty: 21 – mułki i piaski, miejscami gliny zastoiskowe, lokalnie wytopiskowe, 22 – piaski, piaski pyłowate i piaski ze żwirami lodowcowe, miejscami wodnolodowcowe, 23 – gliny zwałowe i gliny zwałowe w spływach, 24 – piaski, mułki i gliny zwałowe teras kemowych, 28 – piaski, mułki, żwiry i gliny zwałowe kemów, 30 – gliny zwałowe, 31 – piaski i żwiry wodnolodowcowe, 32 – mułki, piaski i iły zastoiskowe, 34 – gliny zwałowe; Zlodowacenie odry: 36 – piaski i żwiry wodnolodowcowe, 37 – gliny zwałowe, 38 – piaski i żwiry wodnolodowcowe, 41 – mułki, iły i piaski zastoiskowe; Zlodowacenie liwca: 42 – piaski i żwiry wodnolodowcowe, 43 – gliny zwałowe, 45 – piaski i piaski ze żwirami wodnolodowcowe; Zlodowacenie san 2: 47 – mułki i piaski zastoiskowe, 48 – piaski i żwiry wodnolodowcowe, 49 – gliny zwałowe, 50 – mułki, piaski i iły zastoiskowe, 51 – piaski wodnolodowcowe; Interglacjał ferdynandowski: 52 – piaski, żwiry i mułki rzeczno-jeziorne; Zlodowacenie san 1: 54 – gliny zwałowe, 55 – mułki, mułki piaszczyste i iły zastoiskowe, 56 – piaski i żwiry wodnolodowcowe; Zlodowacenie nidy: 58 – mułki, piaski i iły zastoiskowe, 59 – piaski i żwiry wodnolodowcowe, 60 – gliny zwałowe; Neogen. Miopliocen: 66 – iły z wkładami mułków i piasków; Miocen: 67 – piaski, mułki, iły i węgiel brunatny; 68 – uskoki przypuszczalne, 69 – wybrane granice litologiczne, 70 – kontakty glacitektoniczne, 71 – linie strukturalne, 72 – drewno, 73 – znaleziska flory kopalnej, 74 – bruk, 75 – węgiel brunatny (oprac. M. Frączek na podstawie Żuk 2006)

II.2.1.1 Rozwój Bagna Wizna Żurek 1987; Kołos, Próchnicki 2004). Wzdłuż zachod- W osadach rozległego i głębokiego torfowiska Wizna niego brzegu jeziora rozciąga się 20-80 m pas mszystych (Bagno, Kotlina Wizna) można znaleźć wszystkie podsta- bagnisk (Ryc. II.8). Mchy tworzą pływającą matę roślin- wowe typy niskich torfów. W jego północno-wschodniej ności o miąższości 30 cm, która przykrywa warstwę tor- części znajduje się płytkie (0,2-0,8 m) i zarastające Jezio- fów i gytii (Balwierz, Żurek 1987). W centralnej części je- ro Maliszewskie (powierzchnia ok. 80 ha) (Ryc. II.4; II.5; ziora miąższość osadów limnicznych przekracza 22,5 m II.6). Obecny kształt zbiornika jest wynikiem wielolet- (Ryc. II.9) (Tołpa 1951; Jasnowski 1957; 1959; Pałczyński nich prac, które miały na celu osuszanie pobliskich tor- 1966; Żurek 1968; Żurek 1975; Żurek, Więckowski 1972; fowisk, co w efekcie doprowadziło do obniżenia poziomu Balwierz, Żurek 1987). wód i stopniowego jego zarastania. Proces ten obecnie W opisie osadów Jeziora Maliszewskiego Z. Balwierz postępuje w szybkim tempie (Ryc. II.8) (por. Balwierz, i S. Żurek (1987) wykorzystali dane z dwóch odwiertów 22 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

BRZ IE B RuŒ NAREW 2 N A m.n.p.m.

WIZNA 124 EW W£OCHÓWKA R A N 120 GRZÊDY 3 116 B 112

JEZIORO 108 1 MALISZEWSKIE C 104

STANOWISKO 1 100

GR¥DY-WONIECKO

0 300m

Ryc. II.4. Numeryczny model terenu (NMT) rejonu badań z zaznaczonymi przekrojami geologicznymi i topograficznymi (na podstawie danych Centralnego Ośrodka Geodezji i Kartografii)

geologicznych Maliszewo IXb (próby pobrane w latach w dolnej i górnej części rdzenia, osadzały się w głęb- 70.) i Maliszewo I (próby pobrane w latach 80. XX w.) szych częściach jeziora (Ryc. II.9; II.10). Dwie wyraźne (Ryc. II.10). Odwiert Maliszewo I zlokalizowany był fazy wypłycania zbiornika na początku gromadzenia ok. 180 m na południe od wypływu cieku i ok. 60 m się osadów węglanowych są prawdopodobnie związane na wschód od granicy torfowiska (Ryc. II.8b). W rejo- z holoceńską sufozją, której geneza jest niejasna (kra- nie wierceń występowały turzycowo-mszyste zbioro- sowa?, termokrasowa?). Zmiany poziomu wody mogły wiska roślinne z udziałem Carexlasiocarpa, C. rostrata, być związane z warunkami klimatycznymi, zwłaszcza ze Eriophorumangustifolium, Calamagrostisneglecta, Me- stosunkami termiczno-opadowymi (Różański, Wcisło nyanthestrifoliata oraz mchów Acrocladiumcuspidatum, 1986). Na badanym obszarze można jedynie stwierdzić, Drepanocladusaduncus i Bryumventrieosum (Balwierz, że przejście od starszego dryasu do allerödu wiązało się Żurek 1987). Dla obu rdzeni wykonane zostały analizy ze spadkiem temperatury płytkich wód jeziora o 4°C. gęstości objętościowej, natomiast właściwości fizyczne Oziębienie wody, zaznaczające się w profilu na poziomie i chemiczne osadów, takie jak zawartość CaCO3 (meto- 1,4-1,6 m, może wskazywać na początek ochłodzenia dą Scheiblera), zawartość izotopu 18O, popielność (LOI), w okresie neoholocenu (Balwierz, Żurek 1987). zawartość SiO2, Ca, Mg oraz innych pierwiastków (Na, W diagramie pyłkowym profilu Maliszewo I wydzie- 14 K, Fe, Mn, Zn, Cu, P2O2) oraz datowania metodą C tyl- lono 10 zon palinologicznych (Ryc. II.12; II.13). ko dla odwiertu Maliszewo IXb (Ryc. II.9; II.10). W allerödzie (11 730±450 BP) obszar porastały Poziom wody w zbiorniku zmieniał się (Ryc. II.11). otwarte lasy sosnowo-brzozowe, na co wskazuje znacz- Fazy płytkiego jeziora, które powoli zarastało, charakte- ny udział w spektrum roślin światłolubnych. W młod- ryzują w profilu piaszczyste gytie węglanowe z torfem szym dryasie roślinność uległa dalszemu rozrzedzeniu. brunatno-mszystym w dolnej części, gytie detrytusowe Wśród pyłku AP zmalał udział sosny, a wzrósł brzozy. i wapienne gytie detrytusowe na głębokości 1,3-1,7 cm W pobliżu jeziora prawdopodobnie występowały na- oraz gytie detrytusowe przewarstwione torfami w gór- gromadzenia krzewów jałowca. Warunki klimatycz- nej części (Balwierz, Żurek 1987). Gytie węglanowe, ne spowodowały również spadek koncentracji pyłku II. Kontekst środowiskowy 23

Ryc. II.5. Mapa topograficzna rejonu badań z zaznaczonymi przekrojami geologicznymi i topograficznymi oraz badanymi stanowiska- mi (na podkładzie www.geoportal.gov.pl)

EW N RuŒ NAR

W E WIZNA R W£OCHÓWKA A N WL 3 WL 2 WL 4 GRZÊDY

Grz w

Grz t B 3

1 JEZIORO MALISZEWSKIE C

STANOWISKO 1

GR¥DY- WONIECKO

0 3 km

Ryc. II.6. Obraz satelitarny rejonu stanowisk Grzędy i Włochówka z zaznaczonymi przekrojami geologicznymi i topograficznymi (na podkładzie www.geoportal.gov.pl) 24 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

Wysoczyzna 1 Kolneñska

m n.p.m 116,00 B C 114,00 A 112,00 110,00 108,00 Narew 106,00 104,00 102,00 100,00 98,00 96,00

0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 m

Wysoczyzna Kolneñska m2 n.p.m. 140,00 A B C

120,00 Narew Ruú 2

100,00

80,00

0 500 1000 1500 2000 m 14 + C 9900- 90

3 Kotlina Wizny

m n.p.m. 140,0A0 B C Wysoczyzna Kolneñska Wùochówka Grzædy Maliszewo Nowe 120,00 Chlebiotki Jezioro Maliszewskie Narew

100,00

80,00 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 m

WÙ 5 % % 3 4 5 6 7 8 0 20 40 60 80 100

14 + C 6340- 90

14 + C 10 290- 120

14 pH CaCO3 C 11 780+ -100

Ryc. II.7. Przekroje topograficzne oraz profile litologiczno-granulometryczne i wskaźniki Folka-Warda osadów, pH oraz zawartość substancji organicznej i węglanów na stanowiskach geologicznych Włochówka i Ruś. Litologia: A – piaski drobnoziarniste zailone z orga- niką, B – mułki piaszczyste, C – mułki gytiowate, D – torfy zailone, E – torfy; Frakcje: 1 – piasek gruboziarnisty (-1do1ϕ), 2 – piasek średnioziarnisty (1-2ϕ), 3 – piasek drobnoziarnisty (2-4ϕ), 4 – pył gruboziarnisty (4-6ϕ), 5 – pył średnio i drobnoziarnisty (6-8ϕ), 6 – ił

(powyżej 8ϕ); 7 – zawartość substancji organicznej; wskaźniki Folka-Warda: Mz – średnia średnica ziarna, δI – odchylenie standardowe,

SkI – skośność, KG – kurtoza

(Balwierz, Żurek 1987). Na początku holocenu udział kalnymi (Balwierz, Żurek 1987). Obniżenie poziomu pyłku AP w diagramie przekracza 97%. W preboreale wy- wody w jeziorze spowodowało akumulację gytii detrytu- dzielić można trzy fazy. W pierwszej i trzeciej występowa- sowych i torfów (zona Mal. I-7), a w diagramie występuje ły lasy sosnowo-brzozowe z domieszką wiązu, a w drugiej gwałtowny spadek udziału wiązu i towarzyszący mu po- dominowały lasy brzozowe. W tym samym czasie notu- jawenie się wskaźników antropogenicznych (w tym zbóż) je się maksymalny udział pyłku topoli (Balwierz, Żurek (Ryc. II.13; II.14), co jest powszechne w Europie Środko- 1987). W starszym boreale (9400±500 BP) w lasach so- wej (por. Pawlikowski i in. 1982). Miało to najprawdo- snowo-brzozowych wzrósł udział wiązu oraz pojawiła się podobniej miejsce u schyłku atlantyku. Pojawienie się leszczyna. W drugiej połowie boreału rozprzestrzenianie lasów grabowo-bukowych nastąpiło na początku subbo- się topoli stopniowo ograniczyło odnowę światłolubnych reału, w którym rozprzestrzeniły się również kompleksy gatunków – sosen oraz brzóz. Wzrost udziału dębu oraz dębowo-bukowe (Mal. I-8 oraz Mal. I-9; 2770±90 BP). pojawienie się lasów ciepłolubnych (lipa, jesion) nastąpi- W subatlantyku (1770±100 BP) wyraźnie wzrósł udział ło na początku atlantyku (7960±500 BP), podobnie jak pyłkowych wskaźników antropogenicznych (Ryc. II.12; olchy, co związane było jednak z uwarunkowaniami lo- II.13; II.14) (Balwierz, Żurek 1987). II. Kontekst środowiskowy 25

Ryc. II.8. Zmiany roślinności Jeziora Maliszewskiego na torfowisku Wizna (wg Kołos, Próchnicki 2004; Balwierz, Żurek 1987 zmienione). A) roślinność jeziora w 1953 roku: 1 – lustro wodne, 2 – Thelypterido-Phragmitetum, 3 – Caricetum diandrae, 4 – zbiorowisko Salix cinerea x Betula pubescens; B) roślinność jeziora w 1987 roku: 1 – torfowisko turzycowo- m. n.p.m. -mszyste, 2 – trzciny rosnące w wodzie, 3 – granica torfowiska/zasięg jeziora, 4 – zasięg jeziora, 5 – odwierty geologiczne, 6 – wy- m. n.p.m. 125 125

sokość n.p.m.; C) roślinność jeziora w 1997 roku: 1 – lustro wodne, 2 – Thelypterido-Phragmitetum, 3 – Caricetum diandrae, Torfowisko Wizna

e z

4 – zbiorowisko Salix cinerea x Betula pubescens; D) współczesny obraz satelitarny r

y t o

K a

120 c 120

o k c e i n

o Bagno £awki

o M IX a IX b W c cm cm m m n.p.m.W 38 65 55 e

0,8 i 117 150 160

1,8 115 w 115

a w o Maliszewo-£ynki E 212 192 k 115 I

236 2,6 I

269

ê r

i k

i k r

113 337 o

o k s

p r

t S

W - y d ¹ r 4,0 G

111 451 e

o z c

a k a

476 481 r

e i k s w e z s i l a M . z e J

5,0 j

u K

szosa m n.p.m. e

e z r a c o M

e z

109 109 s

I I a n z i W

I I

5,9 I

11 460±210 BP 110 w 110

ó G

ó t

107 1 107 S

i w o k W 34a s

II a

e w o i c p o

W 34 W K

i l a M

I o w e z s i l a

III M I a n z i

Ixb 2 W Ixa a

105 W 34c VIII g 3 105

n y z r u

W 33 B

L n z 2050 BP i 2350 BP 103 103 g 8,7 c 5170 BP

W a 101 101 f 9,5 d c

10.0 105 105

a z r b e i

99 99 B

w e r a 1150 BP d N f 97 97 b h d d g 1520 BP n 95 95 12,4 b f n m. 12,9 f 93 93 f i d g d i a 100 a c 1430 BP SB 1460 BP 100 91 91 99 9450 BP 830 BP LG SB 15,0 89 89 4270 BP 7440 BP 2210 BP 87 87 9270 BP 11 460 BP 8940 BP 85 85 12 610 BP 95 95 83 83

81 81

20,2 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 km k 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21,8 90 90

23,15 23,21

85 85

Ryc. II.9. Przekrój geologiczny rejonu Jeziora Maliszewskiego (wg Żurek 1975). Torfy: 1 – trzcinowy, 2 – turzycowo-trzci- 1 2 3 4 5 8940 BP 6 nowy, 3 – drzewno-trzcinowy, 4 – turzycowy, 5 – turzycowo-mszysty, 6 – mszysty, 7 – drzewno-turzycowy, 8 – utwo- n ry torfiaste; 9 – olchowy; Gytie: 10 – grubodetrytusowa, 11 – detrytusowo-wapienna, 12 – wapienna, 13 – kreda jezior- 80 80 na, 14 – piaszczysto-wapienna; Utwory mineralne: 15 – iły zapiaszczone, 16 – piaski mułkowate, 17 – piaski drobnoziarniste, 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 54 km 18 – piaski średnioziarniste, 19 – piaski ze żwirami i głazikami, 20 – gliny morenowe

Malakofauna gêst. objêt. Malakofauna ash content (%) 14 3 14 SiO2 content (%) Ca (%) Mg (%) Malisz. I C daty Co w (g/cm ) Malisz. Ixb C daty 0,250 0,500 0,750 1,000 1,250 20 40 60 80 10 20 30 0,2 0,4 0,6 cm cm

1 770 32 30 -+ 100 BP 40 50 50 75 75 2 770 90 -+ 90 BP 100

125 130 150 155 160 170 3 340 185 - + 120 BP 195 5 170 h h h h h h - + 100 BP 200 225 225 h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h 7 960 250 250 - + 180 BP 275 275 300 300 325 325 350 350 9 400 375 375 - + 500 BP 400 400 425 425 450 450 465 h h h h h h 473 462 h h h h h h 11 730 11 460 481 h h h h h h 472 h h h h h h + 210 BP 483 - + 450 BP -

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1 -tor fy turzycowo-mszyste,2 -tor fy mszyste,3 -gy tia detrytusowa zmieszana z torfem,4 -gy tia detrytusowa , 5 -gy tia detrytusowo-wêglanowa,6 -gy tia wêglanowa,7 -piaszczyst e gytie wêglanowe,8 -szcz ¹tki organiczne,9 -piasek drobnoziarnisty

9 400 - + 500 BP 26 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

Ryc. II.10. Wybrane właściwości chemiczne i fizyczne przybrzeżnych osadów Jeziora Maliszewskiego (wg Balwierz, Żurek 1987; Bal- wierz, Żurek 1989; Żurek i in. 2002, uzupełnione). 1 – torfy turzycowo-mszyste, 2 – torfy mszyste, 3 – gytie detrytusowe zmieszane z torfem, 4 – gytie detrytusowe, 5 – gytie detrytusowo-węglanowe, 6 – gytie węglanowe, 7 – piaszczyste gytie węglanowe, 8 – szczątki organiczne, 9 – piaski drobnoziarniste

12 000 10 000 8 000 5 000 2 500 0 BP m n.p.m.

104

103 7 440+/-150

102

101 2 350+/-100 9 270+/-120 5 170+/-100 1 460+/-210

100 1 12 610+/-190

99 8 940+/-120

BL OD AL YL PB BO AT SB SA

Ryc. II.11. Krzywa zmian poziomu wody na Bagnie Wizna (wg Balwierz, Żurek 1987). BL – bölling, OD – starszy dryas, AL – alleröd, YD – młodszy dryas, PB – preboreał, BO – boreał, AT – atlantyk, SB – subboreał, SA – subatlantyk II. Kontekst środowiskowy 27

II.2.1.2. Kompleks wydmowy Grzędy • I – najstarszy, zachowany płatami w brzeżnych Grzędy są częścią większego kompleksu wzniesień częściach dna, ilasty; eolicznych położonego w obrębie „zatoki” Kotliny Wi- • II – staroholoceński, z kilkoma generacjami du- zny, która ciągnie się w kierunku wschodnim, aż po żych i małych paleomeandrów, z których makro- poziom piaszczysty i miejscowość Maliszewo-Perkuny meandry są najstarsze (odcięcie makropaleomen- (Ryc. II.5; II.6; II.7). dra Zajki-Szafranki datowane paleobotanicznie Kompleks ma formę wydmy parabolicznej, kształ- na początek atlantyku – Marek 1965), zachowa- towanej przez wiatry NW z wyciągniętym i dłuższym ny w brzeżnych częściach dna i w formie pagó- ramieniem południowym (Ryc. II.5; II.6). W profilu rów meandrowych. Odsypy meandrowe są czę- Grzędy 1 (Ryc. II.15) piaski eoliczne są we wszystkich sto zwydmione, a obniżenia wypełnione ilastymi trzech próbkach bardzo homogeniczne-drobnoziarni- osadami pozakorytowymi; • III – młodoatlantycki, z bardzo krętymi starorze- ste (Mz=ok. 2,5ϕ) i dobrze wysortowane (δI=ok. 0,4) (Ryc. II.16; II.17). W ich obrębie został odnaleziony czami wskazującymi na dużą stabilność przepły- niecharakterystyczny odłupek krzemienny o długości wów i przykryty ciągłą pokrywą pylastych osa- 3,5 cm (Ryc. II.16). dów pozakorytowych o miąższości około 0,5 m; Kompleks otoczony jest równinami torfowymi • IV – współczesny, towarzyszący rzece o silnie (Ryc. II.5; II.6; II.18). W wykonanym tu profilu (Grzę- zróżnicowanych facjalnie osadach i bez ciągłej dy 2) stwierdzono dwumetrową miąższość osadów or- pokrywy osadów pozakorytowych. ganicznych (Ryc. II.19). Ich spąg był datowany na 10 Jednak w świetle nowych danych obraz kartogra- 135±90 BP (MKL 3129) po kalibracji 10 143-9396 cal. ficzny tego odcinka doliny przedstawiony w tej pracy BC. W torfach na głębokości 1,83-1,8 m stwierdzono musi zostać zmodyfikowany (Ryc. II.20). Paleomean- cienką wkładkę piaszczystą wskazującą na wzmoże- der w Górze Strękowej, będący na mapie H. Banaszuka nie działalności eolicznej. Miało to miejsce na począt- (1980) na poziomie staroholoceńskim (II), był datowa- ku okresu atlantyckiego, na co wskazuje data ze spągu ny na 2210±70 BP (Balwierz, Żurek 1987), co wyklucza torfów zalegających bezpośrednio nad nią 8320±80 BP eoholoceński wiek tego fragmentu równiny zalewowej. (MKL 3274) po kalibracji 7542-7141 cal. BC. Pośrednio potwierdza to też bardzo mały promień da- Analizy osadów wskazują na to, że powierzchnia towanego starorzecza, typowy dla koryt holoceńskich. podtorfowa w Grzędach była przekształcana eolicznie Dodatkowo wiek poziomu II należy uznać nie za sta- u schyłku vistulianu, a ochłodzenie młodszego dry- roholoceński a za późnoglacjalny z wielkimi meandra- asu spowodowało aktywność wydmy na przełomie mi, co potwierdzają wyniki badań paleomeandrów Ruś późnego glacjału i holocenu. Początek sedentacji tor- i Włochówka (patrz niżej). W świetle tych danych budzi fów nastąpił po ociepleniu w preboreale. Krótkotrwa- wątpliwość również datowanie paleobotaniczne makro- łe ożywienie procesów eolicznych na początku atlan- meandra w Zajkach-Szafrankach na początek atlantyku tyku zbiega się czasowo z globalnym ochłodzeniem, (Marek 1965), gdyż wiek ten może nie oznaczać czasu co mogło spowodować rozrzedzenie roślinności na jego odcięcia, lecz czas jego wypełniania. piaskach wydmowych, a w efekcie uruchomienie Szczegółowymi badaniami objęto kilka stanowisk procesów eolicznych. Niewykluczony jest tu również geologicznych w obrębie równiny zalewowej (Ryc. II.5; wpływ działalności grup mezolitycznych. II.6).

II.2.2. Fluwialny segment dna doliny II.2.2.1. Paleomeander Włochówka W obrębie fluwialnego segmentu dna doliny moż- Stanowisko zostało zlokalizowane w zatorfionym na wyróżnić piaszczystą terasę oraz podmokłą i zaba- obniżeniu na granicy pomiędzy równiną zalewową gnioną równinę zalewową z licznymi starorzeczami Narwi a piaszczystą jej terasą (Ryc. II.5; II.6; II.20). Wg (Ryc. II.4; II.5; II.6). W dolinie Narwi bezpośrednio H. Banaszuka (1980), pod krawędzią terasy położona przed jej połączeniem z Biebrzą wiek piaszczystych alu- jest równina torfowa, analogiczna jak w Grzędach. Wy- wiów terasy wzniesionej 2-5 m nad poziom torfowisk daje się jednak, że pogląd ten wymaga rewizji i we Wło- można oceniać na maksimum ostatniego zlodowacenia chówce, pod krawędzią terasy (Ryc. II.21) zachowany (datowanie TL 17,7 ka) (Balwierz, Żurek 1989). jest jeden z wielkich paleomeandrów Narwi. Wskazu- Na tym samym odcinku doliny H. Banaszuk i K. Mi- je na to kształt obniżenia – półkoliste podcięcie terasy cun (2009) wydzielili cztery różnowiekowe stopnie rów- (Ryc. II.20), asymetryczny przekrój poprzeczny typowy niny zalewowej (Ryc. II.20): dla koryt meandrowych z przegłębieniem pod erozyj- 28 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

Numer Nazwa zony palinologicznej Wiek 14C BP Chronozony Głębokość zony Mal. I-10 Pinus-Juniperus 1770±100 subatlantyk 0-53 cm Mal. I-9 Carpinus-Betula 2770±90 subboreał, młodszy 53-138 cm Mal. I-8 Corylus-Quercus subboreał, starszy 138-163 cm Mal. I-7 Pinus-Cerealia atlantyk, młodszy 163-173 cm Mal. I-6 Corylus-TJlmus-Fraxinus 7960±180 atlantyk, starszy 173-258 cm Mal. I-5 Corylus-Pinus boreał, młodszy 258 -288 cm Mal. I-4 Pinus-Corylus- TJlmus 9400±500 boreał, starszy 288-368 cm Mal. I-3 Betula-Pinus preboreał 368-433 cm Mal. I-2 Juniperus-Artemisia młodszy dryas 433-454 cm Mal. I-1 Pinus-Betula-Cyperaceae 11730±450 alleröd 454-470 cm

Ryc. II.12. Zony palinologiczne w profilu Maliszewo I (oprac. M. Frączek na podstawie Balwierz, Żurek 1987; Balwierz, Żurek 1989; Żurek i in. 2002) nym brzegiem (szerokość starorzecza wynosi około 40- Wykonano tu kilka wierceń (profile Ruś 1, 2, 3, 4) 45 m), a także osady wypełniające tę formę (Ryc. II.7). w przekroju poprzecznym od podcinanej krawędzi te- W wykonanych w kilku miejscach wierceniach se- rasy (Ryc. II.24) w stronę odsypów meandrowych. Sze- kwencja osadów wygląda podobnie, natomiast zmienna rokość paleokoryta wynosi około 20 m, a przekrój po- jest miąższość poszczególnych ogniw (Ryc. II.7). Na pia- przeczny powierzchni podtorfowej jest asymetryczny. skach silnie zaglinionych i mułkach piaszczystych, które Podobnie jak we Włochówce akumulację w starorzeczu można interpretować jako osady składane w pierwszym rozpoczynają drobne piaski zaglinione i mułki piaszczy- etapie wypełniania starorzecza, zalega ogniwo mułków ste (Ryc. II.7; II.25). gytiowatych i gytii. W profilu Włochówka 3 ich spąg na Powyżej spoczywa ogniwo gytii drobno- i grubodetry- głębokości 1,8 m był datowany na 11 780±100 BP (MKL tusowych oraz mułków gytiowatych (zawartość substancji 3130) po kalibracji 11 851-11 461 cal. BC (Ryc. II.22). organicznej 30-40%), w dolnej części z laminami (grubość Ogniwo gytii (zawartość substancji organicznej około 2 mm) mułków piaszczystych. Miąższość tego ogniwa wy- 50%) odpowiadające akumulacji jeziornej w najgłębszej nosi około 0,5-0,6 m, a jego spąg był datowany w profilu części starorzecza ma zróżnicowaną miąższość od 0,3 do Ruś 2 na 9900±90 BP (MKL 3135) po kalibracji 9762-9231 0,7 m. Powyżej zalegają torfy w których ilość substancji cal. BC. Powyżej zalega ogniwo o miąższości do 1,1 m organicznej waha się pomiędzy 80-90%, a ich spąg da- (profil Ruś 2) torfów słabo rozłożonych o zawartości towany był na 10 290±120 BP (MKL-3418) po kalibra- substancji organicznej 70-80%, jedynie na głębokości cji 10 593-9664 cal. BC. Jedynie w profilu Włochówka 3 55-41 cm zawartość ta spada do 60% (Ryc. II.7; II.25). ilość substancji organicznej spada w najwyższych dwu- Oba starorzecza Narwi reprezentują dwie generacje dziestu centymetrach do około 60%. Miąższość tego wielkopromiennych, późnoglacjalnych meandrów – ogniwa torfowego jest zmienna i wynosi około 0,7 m starszą, prawdopodobnie z böllingu i odcinaną w star- w brzeżnej części paleomeandra (profil Włochówka 4), szym dryasie (Włochówka) i młodszą, prawdopodobnie gdzie zalegają one bezpośrednio na piaskach. Natomiast z allerödu (Ruś). Makromeandry ze schyłku młodsze- w najgłębszych partiach paleokoryta odnotowano pod go pleniglacjału i późnego glacjału zostały stwierdzone nimi gytie, których miąższość przekracza nieznacznie w bardzo licznych dolinach nizinnych rzek środkowoeu- 1 m (profile Włochówka 1, 2, 3, 5) (Ryc. II.7; II.22). Ich ropejskich i podobnie jak w dolinie Narwi (Ryc. II.20), spąg (1,77-1,82 m) był datowany w profilu Włochówka położone są w brzeżnych częściach równin zalewowych 5 na 6340±90 BP (MKL-3417) po kalibracji 5481-5069 (por. Kalicki 2006). Również mniej kręty zarys starszej cal. BC (Ryc. II.7). generacji wskazuje na to, że były to koryta pierwszego etapu transformacji z rozwinięcia roztokowego na me- II.2.2.2. Paleomeander Ruś androwe. Podobne „przejściowe” koryta występowały Kolejnym wielkim paleomeandrem Narwi jest staro- w tym samym okresie w dolinie Warty (faza 2a i 2b: sta- rzecze Ruś (Ryc. II.7) bardzo dobrze czytelne w morfo- rorzecza datowane na 12 190-11 860 BP) i Mozy (Van- logii i położone naprzeciwko ujścia Biebrzy do Narwi denberghe i in. 1994). (Ryc. II.23) na II stopniu równiny zalewowej według H. Banaszuka (1980) (Ryc. II.20).

II. Kontekst środowiskowy 29

z c

i k

i g

Y T

s u

r u

n i

y g o l

a l a l

o n

t l

a k s

i A

a n

n i x

u u

D u

p r

y r

t t

i n

l a

u m

u k

s u c r e u

p e

a r

l i

r e c A

l u p o P

l U n l A Q F s u g a F a C

u J T

h t i L

e B e B s u n i P

l a S

o C a e c i P 1 0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 10 10 10 10 10 10 10 20 10 20 10 20 10 20 10 5 10 5 10 20 30 40 50 60 70 10 20 30 0

PINUS JUNIPERUS- NAP

MAL | 10 1 600 ± 100 BP a CARPINUS- BETULA

b MAL | 9 100

CORYLUS- QUERCUS MAL | 8

PINUS-CERALIA MAL | 7 3 340 ± 120 BP

CORYLUS-

200 ULMUS-

FRAXINUS

MAL | 6 7 960 ± 180 BP

CORYLUS-

PINUS MAL | 5

300

PINUS

CORYLUS

ULMUS

MAL | 4

9 400 ± 500 BP

a BETULA

PINUS 400 b MAL | 3

c JUNIPERUS- ARTEMISIA MAL | 2 PINUS- BETULA v v v CYPERACEA 11 730 ± v v v MAL | 1 v v v 450 BP anal. Z. Batwierz

v v v v v v 1 2 3 4 5 6 7 v v 8 9

Ryc. II.13. Diagram pyłkowy profilu Maliszewo I (wg Balwierz, Żurek 1989). 1 – torfy turzycowo-mszyste, 2 – torfy mszyste, 3 – gytie detrytusowe zmieszane z torfem, 4 – gytie detrytusowe, 5 – gytie detrytusowo-węglanowe, 6 – gytie węglanowe, 7 – piaszczyste gytie węglanowe, 8 – szczątki organiczne, 9 – piaski drobnoziarniste

II.2.2.3. Paleomeander Grądy-Woniecko Duże zróżnicowanie facjalne osadów wypełniają- Paleomeander Grądy-Woniecko położony jest w ob- cych ten holoceński paleomeander świadczy o zmia- rębie holoceńskiej równiny zalewowej Narwi (o szero- nach warunków sedymentacji w młodszym holocenie. kości ok. 1 km) z bardzo licznymi, krętymi starorzecza- Nawiązują one prawdopodobnie do fluktuacji klima- mi o małych promieniach (Ryc. II.4; II.5; II.6; II.26). tycznych (częstość i wielkość powodzi), a nie do literal- Rozpoznana została budowa jednego z nich (odwiert nej migracji koryta Narwi, gdyż w neoholocenie rzeka GW2) podcinającego od północy piaski wydmowe sta- płynęła prawdopodobnie, podobnie jak obecnie, pod nowiska archeologicznego Grądy-Woniecko (Ryc. II.5; krawędzią Wysoczyzny Kolneńskiej (Ryc. II.30). II.7; II.26; II.27; II.28). Spąg wypełnienia starorzecza (głęb. 0,85 m) – piaski organiczne zalegające na piaskach średnio- i drobno- II.3. Kompleks wydmowy ziarnistych był datowany na 3800±60 BP (MKL 3127) w Grądach-Woniecko po kalibracji 2461-2043 cal. BC. Powyżej zalegają mułki Stanowisko zlokalizowane jest na kompleksie wy- torfiaste o miąższości 0,6 m, a górne 0,2 m profilu two- dmowym w obrębie dna Kotliny Wizny położonym na rzą czarne, zailone torfy. Na granicy mułków torfiastych lewobrzeżnej równinie zalewowej Narwi, kilkaset me- i torfów zailonych występuje trzycentymetrowa lamina trów od współczesnego koryta (Ryc. II.5; II.7; II.27; II.31). piasków drobnoziarnistych (Ryc. II.29). Od północy kompleks wydmowy podcina subborealny 30 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

paleomeander Grądy-Woniecko odcięty około 3800 BP zytywnej (SkI= ok. 0,67-0,27) (Ryc. II.36). Cechy osa- (2461-2043 cal. BC) (por. Rozdz. II.2.2.3) (Ryc. II.27). dów pozwalają je interpretować jako fację górnej części W celu rozpoznania stratygrafii i budowy geologicz- odsypów meandrowych. nej obiektu wykonano szereg profilów oraz ręczne wier- W obrębie osadów eolicznych można wydzielić kilka cenia w dwóch przekrojach poprzecznych zorientowa- ogniw rozdzielonych glebami kopalnymi. Układ straty- nych na osi N-S i W-E (Ryc. II.32; II.33; II.34; II.35). graficzny, ilość, jak i głębokość gleb kopalnych jest bar- Poniżej osadów kompleksu wydmowego występują dzo silnie zróżnicowana w różnych częściach komplek- piaski datowane OSL (próba GW 10/1) na około 8,6±1,3 su wydmowego, co jest prawdopodobnie spowodowane ka (UJK-OSL-71) (Ryc. II.34). Ogniwo to tworzą piaski tym, że w różnym czasie były uruchamiane tylko pewne drobnoziarniste (Mz = ok. 2,65ϕ), umiarkowanie do- fragmenty pola wydmowego (Ryc. II.37). Dlatego kore- brze (δI = ok. 0,52) przewarstwione piaskami drobno- lacja gleb kopalnych stwierdzanych w różnych profilach ziarnistymi z domieszką frakcji pylasto-ilastej do 20% jest często hipotetyczna i może ulec zmianie w toku dal- (Mz = 3,99-2,74) umiarkowanie i źle wysortowanymi szych badań.

(δI = ok. 1,95-0,82) o skośności pozytywnej i bardzo po- Najwcześniejsze fazy aktywności eolicznej zostały rozpoznane w profilu GW 4 (Ryc. II.35). Najstarsza jest datowana OSL (próba GW4/12) na 6,2±0,9 ka (UJK-OSL-66) i są to piaski drobnoziarniste (Mz = ok. 2,66ϕ), do-

brze wysortowane (δI = ok. 0,45), o skośności prawie symetrycznej

(SkI= ok. 0,05). Ogniwo to kończy gleba kopalna z dobrze wykształco- nym poziomem iluwialnym (głęb. 1,9-2,2 m), który tworzą piaski drobnoziarniste z domieszką frakcji drobniejszych (Mz = ok. 2,83ϕ), umiarkowanie dobrze wysortowane

(δI = ok. 0,54), o skośności pozytyw-

nej (SkI= ok. 0,13), powyżej którego zalega poziom próchniczny (głęb. 1,7-1,9 m) (profil GW 4). Budują go piaski drobnoziarniste z niewiel- ką domieszką pyłów i iłów (ok. 8%) (Ryc. II.37; II.38). Zarówno w poziomie gleby kopalnej, jaki i bezpośred- nio poniżej (ok. 20 cm) stwierdzono występowanie artefaktów. Gleba ta została sfosylizowana we wczesnym subboreale, ponieważ piaski eoliczne, które zalegają na niej, były datowane OSL (próba GW4/13) na 4,6±0,7 ka (UJK-OSL-65)(Ryc. II.37; II.38). To ostatnie ogniwo bu- dują piaski drobnoziarniste (Mz = ok. 2,74-2,72ϕ), dobrze wysortowa-

ne (δI = ok. 0,49-0,47), o skośności

pozytywnej (SkI= ok. 0,10-0,13), w których występują artefakty. Te Ryc. II.14. Zmiany wybranych komponentów środowiska przyrodniczego i wskaźników dwie fazy uruchomienia proce- działalności ludzkiej dla Jeziora Maliszewskiego (wg Balwierz, Żurek 1989) sów eolicznych mogą być związane II. Kontekst środowiskowy 31

(Ryc. II.41; II.42). Kolejny okres aktyw- ności morfogenetycznej w średniowie- czu był związany lokalnie z rozmywa- niem wydmy i namywaniem warstw deluwiów, w których występują artefakty (profil GW3 próba 2 – data OSL 0,5±0,1 ka - UJK-OSL-64) (Ryc. II.39), a w innych miejscach z przewiewaniem piasków (profil GW 1). Fazę tę zamyka gleba kopalna datowana AMS w profilu GW1 na 780±30 BP po kalibracji 1210- Ryc. II.15. Piaski wydmowe na stanowisku geologicznym Grzędy 1 1281 AD (Ryc. II.41), natomiast w profilu GW3 na 660±35 BP po kalibracji 1275-1395 AD (Ryc. II.39). W profilu GW 3 ogniwa datowane OSL zbudowane są z piasków drobnoziarnistych (Mz = ok. 2,71-2,84ϕ), dobrze wysorto-

wanych (δI = ok. 0,45-0,48), o skośno-

ści prawie symetrycznej (SkI= ok. 0,04) (Ryc. II.39, II.40). Gleby kopalne two- rzą tu piaski drobnoziarniste, zailone (Mz = ok. 2,82-3,91ϕ), umiarkowanie dobrze, umiarkowanie i źle wysortowa-

ne (δI = ok. 0,67-1,76), o skośności bar-

dzo pozytywnej i pozytywnej (SkI= ok. 0,25-0,56)(Ryc. II.39; II.40). W profilu GW1 ogniwa piasków datowanych OSL oraz przewarstwienie gleb kopalnych zbudowane są z piasków drobnoziarnistych (Mz = ok. 2,69-2,85ϕ), dobrze i umiarkowanie dobrze wysortowanych

(δI = ok. 0,47-0,52), o skośności prawie

symetrycznej i pozytywnej (SkI= ok. 0,02-0,11) (Ryc. II.41; II.42). Skład gra- Ryc. II.16. Profil litologiczno-granulometryczny Grzędy 1 wraz ze wskaźnikami Fol- nulometryczny gleb kopalnych w tym ka-Warda osadów. Litologia: A – piaski drobnoziarniste; Frakcje: 1 – piasek średnio- profilu jest podobny, piaski drobnoziar- ziarnisty (1-2ϕ), 2 – piasek drobnoziarnisty (2-4ϕ); Mz – średnia średnica ziarna, niste są słabo zailone (Mz = ok. 2,86- δ – odchylenie standardowe, Sk – skośność, K – kurtoza I I G 2,91ϕ), umiarkowanie wysortowane

(δI = ok. 0,85-0,98), o skośności bardzo z wykorzystywaniem obszaru stanowiska przez społecz- pozytywnej (SkI= ok. 0,34-0,39). ności pradziejowe3. Bardzo silna aktywność eoliczna wystąpiła w okresie Kolejne etapy przewiewania piasków są zapew- współczesnym. Doprowadziła ona do zniszczenia lokal- ne związane z okresem średniowiecza i nowożytności nie starszych serii eolicznych i gleb, co spowodowało, (Ryc. II.37). Pierwsza faza/fazy? z tego okresu może być że w profilu GW4 bezpośrednio na piaskach subboreal- datowana na wczesne średniowiecze, gdyż piaski eolicznych występuje gleba kopalna datowana radiowęglowo ne były w profilu GW 3 datowane OSL (próba GW3/3) na 165±50 BP (MKL 3128) (po 1657 AD). Obecnie znaj- na 1,2±0,2 ka (UJK-OSL-63) (Ryc. II.39; II.40), a w pro- duje się ona na głębokości 1,5 m, a więc całe przykry- filu GW1 (próba GW1/3) na 0,9±0,1 ka (UJK-OSL-67) wające ją miąższe ogniwo eoliczne zostało uformowane w ostatnim półwieczu (Ryc. II.35; II.38). 3 Potwierdzają to daty radiowęglowe AMS fragmentów kości Potwierdza to również datowanie radiowęglo- ludzkich (5325±35 i 5100±35 BP) i nagarów z naczyń (5035±35 i 4560±50 BP). we AMS (190±30 BP po kalibracji po 1664 AD) 32 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi wykonane z takiej gleby w profilu GW 1, która zalega Bardzo intensywne zmiany w morfologii obszaru współcześnie na powierzchni terenu (Ryc. II.35; II.41). związane z działalnością eoliczną w ostatnich dziesię- Na jej powierzchni widoczne są także żwiry oraz tłuczeń cioleciach dokumentuje również porównanie współ- kamienny dodawane do ceramiki, które tworzą obecnie czesnej morfologii pola wydmowego i rzeźby terenu bruk deflacyjny (Ryc. II.43). z 1974 r., kiedy prowadzone były tu prace wykopaliskowe (Ryc. II.44). nazwa głębokość numer Opracowano schemat stratygraficzny dla stanowiska Mz δI SkI KG próby [cm] próby (Ryc. II.45). Kompleks wydmowy jest prawdopodobnie GRZ_1 40 1 2.55 0.37 0.04 1.08 GRZ_2 80 2 2.51 0.41 -0.03 1.07 GRZ_3 140 3 2.54 0.42 -0.01 1.12

Ryc. II.17. Wskaźniki Folka-Warda osadów z profilu Grzędy 1

Ryc. II.18. Równiny torfowe wokół kompleksu wydmowego Ryc. II.19. Osady torfowiska w rdzeniu profilu Grzędy 2 na sta- Grzędy ze stanowiskiem geologicznym Grzędy 2 nowisku Grzędy – torfy z przewarstwieniem piasków eolicznych (fot. P. Przepióra)

Ryc. II.20. Mapa geomorfologiczna doliny Narwi w Kotlinie Biebrzy Dolnej (Banaszuk 1980, 1996, uzupełnione i zmienione). 1 – wyspy morenowe na równinach akumulacyjnych w dnie Kotliny Biebrzy, 2 – wysoczyzna morenowa/morena denna, 3 – ostańce denudacyjne/ kemy, 4 – krawędzie, 5 – równiny piaszczyste z okresu deglacjacji lodowca starovistuliańskiego, 6 – terasa, 7 – stopnie równiny zalewowej: 7a – I; przełom plejstocenu i holocenu, 7b – II; późnoglacjalny (staroholoceński?), 7c – III; młodoatlantycki, 7d -IV; subatlantycki (współczesny), 8 – paleomeandry wielkopromienne, 9 – torfowiska, 10 – wydmy, pola piasków przewianych, 11 – cieki, 12 – rowy melioracyjne, 13 – datowania 14C/paleobotaniczne II. Kontekst środowiskowy 33

Ryc. II.21. Starorzecze Włochówka pod krawędzią piaszczystej Ryc. II.24. Wielki paleomeander Ruś podcinający piaszczystą te- terasy, na której zlokalizowane są zabudowania rasę (z lewej)

Ryc. II.22. Osady wypełniające późnoglacjalny wielki paleomean- Ryc. II.25. Osady wypełniające późnoglacjalny wielki paleomeander (makromeander) Włochówka – profil Włochówka 3 der Ruś – profil Ruś 2

RUŒ 2

0 500m Ryc. II.26. Widok ze stanowiska archeologicznego Grądy-Wo- Ryc. II.23. Obraz satelitarny rejonu stanowiska geologicznego Ruś niecko na holoceńską równinę zalewową Narwi z bardzo liczny- z zaznaczonym przekrojem geologicznym i topograficznym mi starorzeczami zakorzeniony w zalegających poniżej osadach fluwio- utworzona została także wydma paraboliczna w Grzę- glacjalnych. Jego powstanie można wiązać ze schyłko- dach. Kompleks w Grądach-Woniecko był prawdopo- wym plejstocenem, kiedy procesy eoliczne kształtowały dobnie podmywany od SW przez Narew na przełomie obszary, na których ustała aktywność wód proglacjal- boreału i atlantyku, kiedy zostały złożone piaski flu- nych. Za taką interpretacja przemawiają duże rozmiary wialne (prawdopodobnie facja odsypów meandrowych) całego kompleksu wydmowego, a w podobnym okresie datowane na 8,6 ka, z glebą kopalną w stropie. Ponow- 34 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

G-W 2

Ryc. II.27. Numeryczny model terenu rejonu stanowiska Grądy-Woniecko. Kompleks wydmowy ze stanowiskiem archeologicznym podcinany od N przez subborealny paleomeander Grądy-Woniecko 2 (na podkładzie www.geoportal.gov.pl)

Ryc. II.28. Subborealny paleomeander podcinający od północy Ryc. II.30. Stroma krawędź Wysoczyzny Kolneńskiej tworząca stanowisko archeologiczne w Grądach-Woniecko prawe zbocze doliny Narwi, wzdłuż której w neoholocenie pły- nęła rzeka Narew

Ryc. II.29. Osady wypełniające subborealny paleomeander pod- cinający od północy stanowisko archeologiczne w Grądach-Wo- niecko (odwiert GW 2)

Ryc. II.31. Widok na kompleks wydmowy Grądy-Woniecko. Na pierwszym planie zatorfiona równina zalewowa Narwi ze starorzeczami holoceńskimi, a z tyłu wysoka krawędź Wysoczyzny Kolneńskiej, która tworzy prawe zbocze doliny ne uruchomienie wydmy w NE części miało miejsce 20 cm, powyżej datowanej próbki) i 4,6 ka, oraz w roz- w środkowym atlantyku i trwało z krótką przerwą (gle- dzielającej je glebie występują artefakty. Cały kompleks ba kopalna) do początku subboreału. Jest to prawdopo- przykrywają znacznie młodsze osady wydmowe z okre- dobnie faza antropogeniczna, gdyż w piaskach wydmo- su średniowiecza, jak i współczesne. wych, datowanych OSL na 6,2 ka (tylko w najwyższych II. Kontekst środowiskowy 35

N GW 2

GW 16 GW 5 GW 3 GW 14 GW 6 GW 4 GW 15 GW 7 GW 13 GW 1 GW 8

GW 9

GW 10

GW 11

GW 12

Legenda linia profilowa WE linia profilowa SN odwierty 0 100 m

Ryc. II.32. Zdjęcie lotnicze stanowiska archeologicznego Grądy-Woniecko z zaznaczonymi przekrojami i wierceniami geologicznymi

m n.p.m 104.8

104.0

GW4 103.0 GW1 GW13 GW10 102.0 GW5 GW7 GW8 GW12 GW6 GW9 GW3 GW14 GW2 GW15 GW11 100.0

GW16 odwierty SN odwierty WE

profil SN

profil WE N

0 100m

Ryc. II.33. Numeryczny model terenu stanowiska 1 w Grądach-Woniecko z zaznaczonymi przekrojami i wierceniami geologicznymi 36 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

A PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY S-N PRZEZ STANOWISKO GRĄDY-WONIECKO

m n.p.m. 135 GW 12 GW 11 GW 10 GW 9 GW 8 GW 7 GW 6 GW 3 GW 5 GW 2 134

133 14 C 640± 35 132 OSL 0,54± 0,08 ka 131 OSL 1,2± 0,18 ka

130

129 OSL 8,6± 1,3 ka

128 175 220 0 75 25 125

14 C 640± 35

OSL 0,54±0,08 ka

OSL 1,2±0,18 ka

OSL 8,6±1,3 ka

Ryc. II.34. Przekrój geologiczny S-N przez stanowisko archeologiczne Grądy-Woniecko oraz profile litologiczno-granulometryczne i wskaźniki Folka-Warda osadów. Litologia: A – piaski drobnoziarniste, B – piaski drobnoziarniste, zailone, C - gleba kopalna, D – gleba; Frakcje: 1 – piasek gruboziarnisty (-1 do 1ϕ), 2 – piasek średnioziarnisty (1-2ϕ), 3 – piasek drobnoziarnisty (2-4ϕ), 4 – pył gruboziarnisty (4-6ϕ), 5 – pył średnio i drobnoziarnisty (6-8ϕ), 6 – ił (powyżej 8ϕ); Mz – średnia średnica ziarna, δI – odchylenie standardowe,

SkI – skośność, KG – kurtoza

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY W-E PRZEZ STANOWISKO GRĄDY-WONIECKO

W GW 1 E m n.p.m. 14 m n.p.m. C 190+- 30 BP 134,2 134,2

134,0 14 134,0 C 780+- 30 BP 133,8 GW 7 GW 13 133,8 133,6 133,6 GW 14 GW 4 133,4 GW 6 133,4 + 133,2 GW 15 OSL 0,9- 0,13 ka 133,2

133,0 133,0 fragment 132,8 132,8 spalonejpojedynczy ko śkamieci ń (gruz?) 132,6 132,6 3cm

132,4 GW 16 132,4 132,2 132,2 14 132,0 C 165 50+- BP 132,0 131,8 131,8 OSL 4,6+- 0,7 ka 131,6 131,6

131,4 131,4

131,2 131,2 + 131,0 OSL 6,2- 0,9 ka 131,0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 130,8

130,6

Ryc. II.35. Przekrój geologiczny W-E przez stanowisko archeologiczne Grądy-Woniecko oraz profile litologiczno-granulometryczne i wskaźniki Folka-Warda osadów. Litologia: A – piaski drobnoziarniste, B – piaski drobnoziarniste, zailone, C – gleba kopalna, D – gleba (frakcje patrz Ryc. II.34) II. Kontekst środowiskowy 37

nazwa głębokość numer nazwa głębokość numer Mz δ Sk K Mz δ Sk K próby [cm] próby I I G próby [cm] próby I I G GW10_340 340 1 2.85 0.96 0.39 1.61 GW4_50 50 1 2.70 0.41 0.02 0.90 GW10_350 350 2 2.82 0.91 0.37 1.64 GW4_90 100 2 2.72 0.45 0.02 0.93 GW10_355 355 3 2.63 0.75 0.31 1.78 GW4_120 120 3 2.74 0.49 0.08 1.03 GW10_400 400 4 2.65 0.52 0.06 0.97 GW4_130C 145 4 2.76 0.48 0.07 1.00 GW10_405 405 5 2.51 0.50 0.02 0.94 GW4_147 150 5 3.08 1.25 0.42 1.53 GW10_408 408 6 2.70 0.48 0.08 1.04 GW4_155 155 6 2.72 0.47 0.11 1.01 GW10_410 410 7 2.63 0.44 0.03 0.91 GW4_169 170 7 2.74 0.49 0.10 1.03 GW10_435 435 8 2.79 1.52 0.43 4.02 GW4_180 190 8 2.83 0.54 0.13 1.12 GW10_445 445 9 2.74 0.82 0.27 1.49 GW4_205 220 9 2.74 0.47 0.07 0.99 GW10_470 470 10 2.94 0.48 0.02 0.93 GW4_240 250 10 2.66 0.45 0.05 0.88

GW10_477 477 11 3.99 1.95 0.67 1.85 Ryc. II.38. Wskaźniki Folka-Warda osadów z profilu GW 4 GW10_480 480 12 2.73 0.49 0.07 0.99

Ryc. II.36. Wskaźniki Folka-Warda osadów z profilu GW10

Ryc. II.37. Profil litologiczno-granulometryczny GW 4 wraz ze wskaźnikami Folka-Warda osadów. Litologia: A – piaski drobnoziarniste, B – gleba kopalna (frakcje patrz Ryc. II.37)

Ryc. II.39. Profil litologiczno-granulometryczny GW 3 wraz ze wskaźnikami Folka-Warda osadów. Litologia: A – piaski drobnoziarniste, B – piaski drobnoziarniste, zailone, C – gleba kopalna (frakcje patrz Ryc. II.37) 38 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

nazwa głębokość numer (bölling?) i początkiem funkcjonowania starszej gene- Mz δ Sk K próby [cm] próby I I G racji wielkich meandrów (Włochówka) stanowiących, GW3_4 2 1 3.91 1.76 0.56 1.15 podobnie jak w dolinie Warty i Mozy (Vandenberghe GW3_15 4 2 3.02 1.06 0.41 2.08 in. 1994), etap przejściowy od koryta roztokowego do GW3_35 15 3 2.82 0.67 0.25 1.50 meandrowego. GW3_70 35 4 2.78 0.51 0.12 1.08 W tym czasie na segmencie niefluwialnym, zbudo- GW3_81 81 5 2.71 0.45 0.04 0.92 wanym również z osadów piaszczystych, tworzyły się GW3_100 100 6 2.81 0.49 0.08 1.05 GW3_130 130 7 2.84 0.48 0.04 1.00 wydmy paraboliczne (Grzędy), obniżenia deflacyjne oraz zagłębienia wytopiskowe związane z degradacją Ryc. II.40. Wskaźniki Folka-Warda osadów z profilu GW 3 zmarzliny. Geneza bardzo głębokiej misy Jeziora Ma- liszewskiego jest niejasna. W przypadku przyjęcia hipotezy o nasunięciu lądolodu w stadiale świecia może być to efekt wy- tapiania bryły martwego lodu. W prze- ciwnym wypadku najbardziej prawdopo- dobne jest przyjęcie założenia, że jest to efekt degradacji hydrolakkolitu (pingo?), na co mogą wskazywać cienkie warstew- ki torfów narastające w pierwszych eta- pach jego degradacji. W zimnych wo- dach najgłębszych wytopisk odkładały się niebieskie, plastyczne gliny i zaglinione gytie z niewielką domieszką detrytusu (Wizna I: 12710±240 BP; 13873-12204 cal. BC; Balwierz, Żurek 1989), które nieco później (Wizna I: 12610±190 BP; 13593- 12196 cal. BC) zostały przykryte przez tor- Ryc. II.41. Profil litologiczno-granulometryczny GW 1 wraz ze wskaźnikami Fol- fy turzycowo-mszyste. W cieplejszej fazie ka-Warda osadów. Litologia: A – piaski drobnoziarniste, B – gleba kopalna (frakcje allerödu (11460±210 BP; 11800-10942 patrz Ryc. II.37) cal. BC) w rejonie Jeziora Maliszewskie- nazwa głębokość numer go na zmarzlinie osadziły się cienkie warstwy torfów Mz δ Sk K próby [cm] próby I I G (Ryc. II.9; II.46). Dalsza degradacja zmarzliny i wytapia- GW1_2 2 1 2.90 0.98 0.39 1.89 nie lodów gruntowych doprowadziło do pogłębienia je- GW1_5 5 2 2.91 0.96 0.39 1.87 zior i przykrycia torfów przez gytie u schyłku allerödu GW1_17 17 3 2.69 0.49 0.11 1.00 GW1_30 30 4 2.86 0.85 0.34 2.14 i w młodszym dryasie (Balwierz, Żurek 1989). Prawdo- GW1_60 60 5 2.85 0.52 0.09 1.05 podobnie z podobnym okresem należy wiązać powstanie GW1_90 90 6 2.83 0.49 0.04 1.00 GW1_110 110 7 2.77 0.47 0.02 0.98

Ryc. II.42. Wskaźniki Folka-Warda osadów z profilu GW 1

II.4. Wnioski Po ustaniu przepływów proglacjalnych w pradolinie Biebrzy w Kotlinie Wizny wykształciły się dwa segmenty – fluwialny i niefluwialny. W stosunkowo wąskim pasie fluwialnym roztokowa Narew akumulowała piaszczyste aluwia młodopleniglacjalne (datowanie TL 17,7 ka; Bal- wierz, Żurek 1989), które zostały rozcięte jeszcze przed późnym glacjałem. Powstała wówczas terasa wzniesio- Ryc. II.43. Strop profilu GW 1 z odsłoniętą na powierzchni gle- na współcześnie 2-5 m nad poziom torfowisk. Rozcięcie bą kopalną datowaną AMS na 190±30 BP po kalibracji po 1664 AD. Na glebie tłuczeń kamienny dodawany do ceramiki tworzący to mogło być spowodowane koncentracją koryta Narwi bruk deflacyjny II. Kontekst środowiskowy 39

Ryc. II.44. Zmiany morfologii pola wydmowego od 1974 do 2016 roku

Ryc. II.45. Model stratygraficzny stanowiska archeologicznego Grądy-Woniecko. 1 – wysoczyzna morenowa, 2 – osady fluwioglacjalne i aluwia plejstoceńskie, 3 – aluwia holoceńskie, 4 – osady eoliczne, 5 – osady biogeniczne, 6 – gleby kopalne, 7 – granice erozyjne, 8 – granice akumulacyjne, 9 – kierunek transportu eolicznego, 10 – kierunek lateralnej migracji koryta, 11 – poziomy występowania artefaktów 40 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

m. n.p.m. m. n.p.m.

125 125

e e

Torfowisko Wizna z

i k s

y t o

r a c

o k c e i 120 n 120

o Bagno £awki

e z s

o M

W - y

115 d 115

o k

I I

¹ r

z r a

ê r t S

w e

a r

l a M . z e J

i k i p r u K

i c

c e i w o k s a L

k r o z c e i

o M

e z s

z s

n z i W

110 w 110

ó G

a k j ó t S

o k s

o K

a M

i l a M

I a n z i W

n y z r u B

2050 BP L z

c g 2350 BP 5170 BP r

I I I a n z i

W a

w e e

f r d

105 c 105

i B a 1150 BP d N f b d h 1520 BP b d f g n n m. f f i g d i d 100 a c 1430 BP SB a 100 99 9450 BP 830 BP LG SB 1460 BP 4270 BP 7440 BP 2210 BP 9270 BP 11 460 BP 12 610 BP 8940 BP 95 95

k 90 90

85 85

1 2 3 4 5 8940 BP 6 n 80 80 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 54 km

Ryc. II.46. Przekrój geologiczny Koty-Mocarze przez torfowisko Wizna (wg Balwierz, Żurek 1987 z uzupełnieniami). 1 – torfy, 2 – gytie, 3 – piaski drobnoziarniste, 4 – żwiry z piaskami, 5 – gliny zwałowe, 6 – datowania 14C, LG – późny glacjał, SB – subboreał, a – torfy trzcinowe, b – torfy trzcinowo-turzycowe, c – torfy turzycowe, d – parvocaricetum (torfy turzycowo-mszyste i turzycowe), e – torfy mszyste, f – torfy łozowe, g – torfy olsowe, h – torfowisko podniesione, i – gytie detrytusowe, j – gytie detrytusowo-węglanowe, k – gytie węglanowe, l – gytie gliniaste, m – mułki, n – torfowisko na segmencie fluwialnym głównego kompleksu wydmo- się czasowo z globalnym ochłodzeniem (8,2 ka). W tym wego w Grądach-Woniecko, który w późniejszym okre- samym czasie (8,6±1,3 ka) faza ożywienia aktywno- sie ulegał jedynie wtórnej transformacji eolicznej. ści fluwialnej, znana z szeregu dolin (Kalicki 2006), W starszym dryasie doszło też do zmian koryta Nar- prawdopodobnie wzmogła lateralną migrację Narwi wi. Porzucony został system we Włochówce, a w staro- i w efekcie podmywany był kompleks wydmowy w Grą- rzeczu od 11 780±100 BP (11 851-11 461 cal. BC) se- dach-Woniecko (stanowisko 1) oraz powstały rozległe dymentowały mułki gytiowate. Narew płynęła wielkimi powierzchnie odsypów meandrowych, które tworzą meandrami pod krawędzią terasy (Ruś) (Ryc. II.47). podłoże pod tą wydmą (Ryc. II.45). W atlantyku zanika- Kolejna zmiana rozwinięcia rzeki nastąpiła na począt- ły jeziora i rozszerzały się torfowiska. Początkowo (AT1, ku holocenu, kiedy została porzucona młodsza genera- początek AT2; 7440±150 BP; 6573-6025 cal. BC) doszło cja makromeandrów (9900±90 BP; 9762-9231 cal. BC). do podniesienia poziomu wód i zalania torfów w stre- W starorzeczach rozpoczęła się akumulacja mułków gy- fie przybrzeżnej Jeziora Maliszewskiego. Nieco później tiowatych (Ryc. II.48). (6340±90 BP; 5481-5069 cal. BC) zarosło jezioro staro- Ocieplenie początku holocenu spowodowało zaha- rzeczowe we Włochówce (profil WŁ5). mowanie aktywności eolicznej wydmy parabolicznej W podobnym okresie (6170±80 BP; cal. 5313-4911 w Grzędach i zatorfienie obszaru otaczającego, co na- BC) zanikło również jezioro starorzeczowe Biebrzy stąpiło 10 135±90 BP (10 143-9396 cal. BC). W najstar- w Lipowie. W dnie doliny, zarówno w starorzeczu, jak szych wielkich paleomeandrach (Włochówka) rozpo- i na równinie zalewowej, zaczęła narastać zwarta pokry- częła się sedentacja torfów (10 290±120 BP; 10 593-9664 wa torfowa, jednak z wyraźnie większą domieszką czę- cal. BC). W strefie niefluwialnej, w środkowym prebo- ści mineralnych (tylko ok. 50-60% substancji organicz- reale w wyniku podnoszenia poziomu wody, zaczę- nej) (Frączek 2017). Mogło się to wiązać ze wzrostem ły narastać torfy łozowe (9450±90 BP; 9152-8491 cal. częstości powodzi zalewających całe dno doliny w czasie BC). W schyłkowym preboreale poziom wody obniżył kolejnej fazy ożywienia procesów fluwialnych (6,5-6,0 się, a na torfowiska mszyste (9270±120 BP; 8822-8251 BP) notowanej w szeregu dolin środkowoeuropejskich cal. BC) weszły drzewa (Balwierz, Żurek 1989) (Ryc. (Kalicki 2006), w tym w sąsiedniej dolinie Niemna (Ryc. II.48). Kolejne zwilgotnienie siedlisk spowodowało za- II.50) (Kalicki 2007). Brak zailenia torfów w starorzeczu nik drzew, a także wzrost szybkości narastania torfów we Włochówce może być związany z bardzo dużą szero- słabo rozłożonych (ok. 1,13 mm/rok) na brzegach Jezio- kością doliny Narwi i znacznym oddaleniem od rzeki. ra Maliszewskiego (8940±120 BP; 8347-7662 cal. BC) W efekcie wody powodziowe nie docierały do paleome- (Ryc. II.49). andra lub docierały już „wyczyszczone” z zawiesiny na Na początku atlantyku (8320±80 BP; 7542-7141 długiej drodze z koryta. cal. BC) nastąpiło krótkotrwałe ożywienie procesów W połowie atlantyku istniejący już kompleks wy- eolicznych widoczne w profilu Grzędy 2, które zbiega dmowy w Grądach-Woniecko tworzył przestrzeń II. Kontekst środowiskowy 41

Ryc. II.47. Schematyczny model 3D Bagna Wizna około 12 000 BP. 1 – obszary trawiaste, 2 – krawędź wysoczyzny, 3 – piaszczyste elewacje/wydmy, 4 – starorzecza wypełniane gytią, 5 – koryto Narwi, 6 – koryto Biebrzy

Ryc. II.48. Schematyczny model 3D Bagna Wizna około 10 000 BP. 1 – torfowiska, 2 – obszary trawiaste, 3 – krawędź wysoczyzny, 4 – piaszczyste elewacje/wydmy, 5 – starorzecza wypełniane gytią, 6 – koryto Narwi, 7 – koryto Biebrzy dostępną dla potencjalnego osadnictwa, a jego rzeczy- krótkotrwałą stabilizację. Obecność artefaktów, zarów- wiste wykorzystanie potwierdza ogromna ilość odna- no w obu warstwach eolicznych, jak i w glebie, wskazuje lezionych tu źródeł archeologicznych. Spowodowało to na antropogeniczną przyczynę przewiewania piasków uruchomienie procesów eolicznych w NE części tego i transformację tej części kompleksu wydmowego. pola wydmowego podmywanego w tym czasie przez W neoholocenie klimat był chłodniejszy i wilgot- Narew. Pierwsza faza datowana jest na optimum atlan- niejszy. Na torfowiska mszyste oraz tereny dotąd nie- tyckie (6,2±0,9 ka), a kolejna na początek subboreału zabagnione zaczęły wkraczać torfowiska m.in. olsowe (4,6±0,7 ka). Rozdziela je gleba kopalna wskazującą na i trzcinowe (Wizna III: 4270±70 BP; 3090-2663 cal. BC). 42 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

Ryc. II.49. Schematyczny model 3D Bagna Wizna około 8500-8000 BP. 1 – torfowiska, 2 – obszary trawiaste, 3 – krawędź wysoczyzny, 4 – piaszczyste elewacje/wydmy, 5 – koryto Narwi, 6 – koryto Biebrzy

a KOTLINA BIEBRZY l y A A r u d e A

a NIEMEN

K Aktywnoúã e K n s k y 1 9 7 4 Y N , 2 0 3 A N . A A t s k , a r k Z fluwialna C H . . Z t 2 0 1 1 9 8 2 a B P A S BAGNO h o t i k U S

r n i KRASNOBORKI O C Z t a l W I A N U S Z W I L A LIPOWO K t a l M a n g e e A R e Z WIZNA B E R Z E L

ka BP N

Y - + Y

SA-3 b Y

Y / / / /

Y Y

0,5 Y A - 3

SA-3 SA-3 Y

Y Y S a

0,8 / / / / 1,0 Y

1,0 1,0 Y Y

Y Y Y

SA-2 Y

1,4 SA-2 Y Y

SA-2 SA-2 Y

1,6 Y

Y Y

Y 2,0

2,0 Y 2,0 SA-1 Y SA-1 SA-1 Y 2,4 2,5 SA-1 Y 2,7 SB-3 SB-3 3,0 3,0 SB-3 SB-3 Y Y

3,3 3,2 3,2 Y SB-2 SB-2 Y SB-2 SB-2 4,0

4,0 Y Y

4,1 4,2 4,2 Y

Y Y SB-1 Y

SB-1 SB-1 SB-1 Y 4,8 5,0 5,0 5,0 Y

5,1 Y Y AT-3 AT-4 AT-3 AT-3 Y 6,0 6,0 6,0 6,0 6,0 Y / / / / AT-2 Y

AT-3 AT-2 Y AT-2 6,6 6,6 6,6 / / / / 7,0 7,0 AT-1 AT-1 AT-2 AT-1 7,7 7,0 8,0 8,0 8,0 BO-3 8,4 AT-1 BO-3 BO-2 8,4 8,4 / / / / BO-2 BO-2 8,6 8,6 BO-1 BO BO-1 9,0 9,0 BO-1 9,0 9,2 BO-2 9,3 PB-2 PB-2 PB-2 9,8 BB-1 9,9 10,0 10,0 PB-1 PB-1 PB-1 10,2 10,25 10,5 b YD DR-3 a 10,9 DR-3 10,9 11,0 11,0 11,1 3 AL 2 AL AL 1 11,8 11,8 12,0 12,0 OD DR-2 12,1 12,1 ? BL ? BL 12,8 13,0 13,0 suma dat DR-1 4 8

Y 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Y / / / /

Ryc. II.50. Zestawienie datowań z dorzecza Niemna na Białorusi, wzmożona dynamika (+) i stabilizacja (-) procesów fluwialnych. Fazy wzmożonej aktywności fluwialnej (kolor niebieski) oraz fazy wydmotwórcze (kolor żółty) wydzielone przez T. Kalickiego (2007) w porównaniu z Kotliną Biebrzy (Frączek 2017). 1 – odcięcie starorzecza (datowanie 14C), 2 – odcięcie starorzecza (datowanie paleobotaniczne), 3 – zmiany typu sedymentacji (datowanie 14C), 4 – zmiany typu sedymentacji (datowanie paleobotaniczne), 5 – seria koryto- wa, 6 – pnie w aluwiach korytowych (datowanie 14C), 7 – pnie w torfach i torfach starorzeczowych (datowanie 14C i paleobotaniczne), 8 – fazy wydmotwórcze na terasach i równinach zalewowych (datowanie 14C), 9 – fazy wydmotwórcze na terasach i równinach zalewowych (inne datowania), 10 – gleba kopalna pod piaskami eolicznymi (datowanie 14C), 11 – stożki napływowe, 12 – wielkie meandry, 13 – małe meandry, 14 – koryto rzeki roztokowej, 15 – piaski, 16 – osady deluwialne, 17 – mułki piaszczyste, 18 – mułki ilaste i pylaste, 19 – mułki torfiaste, 20 – torfy, 21 – mułki gytiowate, 22 – gytie, 23 – data z pni, 24 – pozostałe daty, 25 – fragmenty czaszki ludzkiej (kultura niemeńska, datowanie 14C), 26 – artefakty (ceramika, krzemienie) II. Kontekst środowiskowy 43

FAZA AKTYWNOŚCI EOLICZNEJ WSPÓŁCZESNA po 1974 r. ŚLADY DZIAŁALNOŚCI 165±50 BP (po 1657 AD) NOWOŻYTNEJ GLEBA KOPALNA 190±30 BP (po 1664 AD) FAZA AKTYWNOŚCI EOLICZNEJ NOWOŻYTNA 780±30 BP (1210-1281 AD) GLEBA KOPALNA 660±35 BP (1275-1395 AD)

DELUWIA ŚREDNIOWIECZNE 0,5±0,1 ka (OSL)

FAZA AKTYWNOŚCI EOLICZNEJ ŚREDNIOWIECZE 0,9±0,1 ka (OSL)

DELUWIA WCZESNE ŚREDNIOWIECZNE 1,2±0,2 ka (OSL) ŚLADY OSADNICZE WCZESNA EPOKA ŻELAZA HIATUS SEDYMENTOLOGICZNY I OSADNICZY 3800±60 BP (2461-2043 cal. BC) FAZA AKTYWNOŚCI EOLICZNEJ 4,6±0,7 ka (OSL) ZMIANA KORYTA RZEKI UGRUPOWANIA ŁOWIECKO-ZBIERACKIE GLEBA KOPALNA z artefaktami

FAZA AKTYWNOŚCI EOLICZNEJ 6,2±0,9 ka (OSL) NAREW POWSTANIE WYDMY PIASKI FLUWIALNE 8,6±1,3 ka (OSL)

Ryc. II.51. Schemat stratygraficzny stanowiska archeologicznego Grądy-Woniecko

Ryc. II.52. Schematyczny model 3D Bagna Wizna na rok 2016 AD. 1 – torfowiska, 2 – obszary trawiaste, 3 – krawędź wysoczyzny, 4 – piaszczyste elewacje/wydmy, 5 – koryto Narwi, 6 – koryto Biebrzy 44 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

Nieco później (3800±60 BP; 2461-2043 cal. BC) został Wzrost oddziaływania człowieka na środowisko na- odcięty meander podcinający od północy pole wydmo- stąpił we wczesnym średniowieczu (XII-XIV w.) i zwią- we w Grądach-Woniecko (Ryc. II.27; II.28; II.29). Duże zany był z pojawieniem się stałego osadnictwa (Balwierz, zróżnicowanie facjalne wypełniających go osadów świad- Żurek 1989). W efekcie nastąpiło przemodelowanie ma- czy o zmianach warunków sedymentacji w młodszym sywu wydmowego w Grądach-Woniecko, co odzwier- holocenie nawiązujących prawdopodobnie głównie do ciedla kilka faz wzrostu aktywności eolicznej oraz two- fluktuacji klimatycznych (częstość i wielkość powodzi), rzenia lokalnie w jego obrębie pokryw deluwialnych a nie do zmian w położeniu koryta Narwi, gdyż rzeka (Ryc. II.51). Procesy wydmotwórcze wykazują tu dużą płynęła prawdopodobnie w ciągu całego neoholocenu zgodność z generalnymi fazami wydzielanymi dla Pol- pod krawędzią Wysoczyzny Kolneńskiej. W subatlantyku ski (Nowaczyk 1986), jak i rozwojem pobliskiego pola nastąpił wzrost poziomu wody w Jeziorze Maliszewskim, wydmowego na wododziale Narwi i Biebrzy. Wydzielo- co dokumentuje początek narastania torfów turzycowo- no tam fazy wzmożonej aktywności eolicznej uwarun- -trzcinowych (2350±100 BP; 769-204 cal. BC). kowane klimatycznie w starszym i młodszym dryasie, W początkach subatlantyku zostało odcięte staro- a uwarunkowane antropogenicznie w okresie subbore- rzecze Narwi na północ od Góry Strękowej, w którym alnym (4000-1600 BC) oraz subatlantyckim (dwie fazy) od 2210±70 BP (401-63 cal. BC) zaczęły narastać tor- – 1200-1600 AD i po 1800 AD (Grzybowski 1981). fy (Ryc. II.20; II.46). Jednak później zostały przykryte W średniowieczu (830±80 BP; 1030-1285 cal. AD) metrową warstwą mułków piaszczystych, których aku- w dalszym ciągu następowało rozszerzanie się torfowisk mulacja wiązana jest z erozją boczną i wgłębną Narwi Bagna Ławki (Laskowiec) (Ryc. II.46) (Balwierz, Żurek (Balwierz, Żurek 1989). Wydaje się jednak, że tego typu 1989). miąższa akumulacja osadów klastycznych wskazuje na Ostatni etap wykorzystania stanowiska w Grądach- fazę ożywienia procesów fluwialnych, a spadek tej ak- -Woniecko przypada na okres późnonowożytny (Ryc. tywności spowodował kolejną zmianę typu sedymenta- II.51) i związany jest z funkcjonującą nieopodal osadą cji w starorzeczu i początek narastania od 1430±60 BP Wonieck, której pojedyncze zabudowania zaznaczone (430-758 cal. AD) warstwy torfów (Ryc. II.46). Analo- są na archiwalnych mapach topograficznych. giczna zmiana typu sedymentacji, akumulacja mułków W Kotlinie Wizny torfy subatlantyckie uległy znacz- organicznych na piaszczystych aluwiach Biebrzy, nastą- nemu zakwaszeniu, a ich akumulacja została przerwana piła ok. 1460±100 BP (385-770 cal. AD) w Mocarzach w latach sześćdziesiątych XX w. w wyniku odwadnia- (Balwierz, Żurek 1989). nia i pozyskiwania złóż torfu (Balwierz, Żurek 1989) (Ryc. II.52). 45 III. Kontekst kulturowy

Niniejszy rozdział poświęcono charakterystyce peł- (Szymczak 1995: 109-111,121,148,151). Nie uwzględ- nego zasobu źródeł związanych z osadnictwem i obrzę- niono tu również materiałów pozyskanych w trakcie ba- dowością społeczności łowiecko-zbierackich zasiedla- dań prowadzonych przez Bartosza Józwiaka stanowią- jących wydmę w Grądach-Woniecko pod koniec epoki cych jednakże odrębną część kolekcji. kamienia i w początkach epoki brązu. Charakterysty- Brak dostępu do części bazy źródłowej oraz dalece kę wszystkich innych faz zasiedlenia zaprezentowano niewystarczający zakres informacji dostępnych w pu- w odrębnej części opracowania (por. Rozdz. VI). blikacjach zadecydowały o wyłączeniu tych materia- łów z procesu właściwej analizy. Choć nie oznacza to, III.1. Charakterystyka bazy iż całkowicie z nich zrezygnowano, pełniły bowiem źródłowej rolę materiałów uzupełniających oraz obszar częstych Podstawą przedkładanego opracowania są materiały pozyskane w trakcie pierwszego sezonu prac wy- N kopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku 1 w Grądach-Woniecko w 1974 roku przez Krzysztofa Burka. Jest to obecnie zdecydowanie najbo- gatsza i najliczniejsza część pozyskanego tam inwentarza, która pozwala na formułowanie wiarygodnych wnio- sków. Kluczowy dla dalszych rozważań jest przede wszystkim doskonały stan zachowania kolekcji, która pomimo upływu ponad czterdziestu lat wciąż posiada walory w pełni wartościowych źródeł poznawczych. Niestety, mimo podjętych starań autorom nie udało się dotrzeć ani do oryginalnych zabytków, ani do dokumentacji z badań Stefana Karola Ko- złowskiego i Karola Szymczaka w 1978 roku oraz Karola Szymczaka w 1997 roku. Co gorsze, wyniki tych prac do- stępne są jedynie w formie zwięzłych (półstronicowych) sprawozdań publi- kowanych na łamach Informatora Ar- cheologicznego (Kozłowski, Szymczak 1979; Szymczak 2006) oraz kilku mniej 0 3 m lub bardziej ogólnych opracowań o charakterze problemowym (Cyrek Ryc. III.1. Grądy-Woniecko, stan. 1, woj. podlaskie. Plan płaski spągu wykopu nr 1 i in. 1982: 13,17) bądź syntetycznym (ar 470) na głębokości ok. 0,3 m (rys. M. Zalewski) 46 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

sporządzonej w roku 1974. Jest wśród A niej plan stanowiska wraz z lokalizacją siatki arowej (Ryc. I.4) (por. Rozdz. II). Niezwykle wartościowe są barwne ry- sunki poszczególnych poziomów eksploracji wykopów archeologicznych (Ryc. III.1), ich profili (Ryc. III.2) oraz dyspersji źródeł powierzchniowych. Niestety, znacznie skromniejsza jest B dokumentacja fotograficzna. Zacho- wało się jedynie kilka zdjęć sporządzo- nych przez Jana Jaskanisa, na których uwieczniono ogólny obraz stanowiska i przebieg prac badawczych (Ryc. III.3). Źródła ruchome inwentaryzowane były w ramach poszczególnych arów 0 3 m i wyróżnionej w ich obrębie siatki metrowej. Na planach płaskich zaznaczo- Ryc. III.2. Grądy-Woniecko, stan. 1, woj. podlaskie. Wybór przekrojów pionowych wy- no ich lokalizację, choć brakuje wykopu nr 1 (ar 470) (rys. M. Zalewski) raźnych odniesień do indywidualnych artefaktów. Można również sądzić, iż w przypadku przestrzeni badanych wykopaliskowo rysowano wyłącznie materiały obecne na spągu poziomu eksploracji. Wskazuje na to dyspro- porcja pomiędzy oznaczeniami na planach a stanem faktycznym. W trakcie badań prowadzono również niezwykle rzetelną inwentaryzację uwzględniającą zarów- no dane ilościowe jak i przedstawienia graficzne charakterystycznych artefaktów (Ryc. III.4). Dało to bezcenną możliwość porównania i weryfikacji stanu zgodności poszczególnych zabytków, co okazało się szczególnie przydatne, gdy zatarciu uległy dane lokalizacyjne. Najbardziej wyrazistą część omawianej kolekcji Ryc. III.3. Grądy-Woniecko, stan. 1, woj. podlaskie. Eksploracja stanowią fragmenty ceramiki naczyniowej. Obejmuje wykopów sondażowych w północnej części stanowiska. Z prawej ona łącznie zbiór 7648 fragmentów, spośród których strony stoi Krzysztof Burek, kierownik badań wykopaliskowych z 1974 roku (fot. J. Jaskanis) aż 7311 łączyć można z osadnictwem społeczności subneolitycznych, identyfikowanych taksonomicznie odniesień dla wniosków uzyskanych w procesie anali- z różnymi fazami rozwoju i grupami regionalnymi zy oryginalnej kolekcji. Umożliwiły to dwa opracowa- NKK. Pozostałe należy identyfikować z wczesnym nia, sporządzone w ostatnich latach, których celem była okresem epoki żelaza (252 fragm.) i późną nowożyt- możliwie pełna prezentacja samej materii zabytkowej nością (81 fragm.). Odnotowano również cztery ułam- z tych badań (ich autorzy nie dysponowali dokumenta- ki naczyń TKK z początków epoki brązu, jednakże ich cją). Próbę charakterystyki ceramiki podjęła Katarzyna lokalizacja nie jest powiązana z głównym kompleksem Michalak (2013), rezultaty swych obserwacji przedsta- wydmowym. Wszystkie późniejsze etapy osadnictwa wiła w odrębnym artykule (Michalak 2013). Materiały zostaną omówione w odrębnej części opracowania krzemienne zostały zaś rzetelnie opracowane przez Ar- (por. Rozdz. VI). Wśród neolitycznej i wczesnobrą- tura Mykowskiego (2011) w ramach pracy magisterskiej zowej ceramiki 2549 fragm. pozyskano w trakcie eks- pt. „Zabytki krzemienne ze stanowiska Grądy-Woniec- ploracji wykopaliskowej, co stanowi około 1/3 zbioru. ko 1, gm. Rutki, pow. Łomża, woj. podlaskie”. Pozostałe 4762 egzemplarze zebrano z powierzch- Jak już wspomniano, autorzy prezentowanego opra- ni stanowiska (Ryc. III.5:A). Zbliżoną proporcją ilo- cowania dysponowali pełnią dokumentacji badawczej ściową cechują się również ułamki naczyń datowane III. Kontekst kulturowy 47 na początek epoki żelaza. W odniesieniu do źródeł o metryce nowożytnej wynosi ona około 1/8. Podobnie jak miało to miejsce w przypadku ceramiki, tak i w kontekście znalezisk krzemiennych główny przedmiot analizy oraz punkt wyjścia wszelkich roz- ważań stanowią materiały odkryte przez K. Burka w 1974 roku. Zgodnie z inwentarzem polowym i stanem faktycznym, podczas badań K. Burka wyeksplorowano 10 620 artefaktów krzemiennych, przy czym w zdecydowanej większości zostały one zarejestrowane na powierzchni odwianych wówczas frag- mentów wydmy, łącznie obejmujących obszar ok. 670 m2. Zabytki odnalezione w procesie eksploracji wykopaliskowej ara Ryc. III.4. Grądy-Woniecko, stan. 1, woj. podlaskie. Fragment inwentarza zabytków ruchomych sporządzonego podczas badań archeologicznych prowadzonych w 1974 470 oraz pojedynczych metrów w grani- roku cach arów 266, 296 i 384 stanowią ok. 1/3 całego zbioru (Ryc. III.5:B). W bezpośredni zakres opracowania włączona została także kolekcja tzw. zabyt- ków luźnych, złożona z około 2500 frag- mentów ceramiki i 454 krzemieni, które na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat zostały przez znalazców przekazane do zbiorów Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku (Ryc. III.6). Z oczywistych względów w tym przypadku dysponujemy jedynie bardzo ogólnymi informacjami na temat kontekstu wystę- Ryc. III.5. Grądy-Woniecko, stan. 1, woj. podlaskie. Charakterystyka struktury zbio- powania oraz lokalizacji poszczególnych ru: (1) zabytki pozyskane w trakcie badan wykopaliskowych i powierzchniowych znalezisk. Z drugiej jednak strony zabytki prowadzonych w 1974 roku; (2) zabytki pochodzące ze znalezisk przypadkowych te prezentują wiele ciekawych form, szcze- gólnie istotnych z perspektywy studiów o charakterze taksonomicznym. Najwięk- szym ich walorem jest jednak możliwość porównania ogólnej struktury inwentarza z główną częścią bazy źródłowej. Przypad- kowo dobrany materiał, zebrany w różnym czasie i w różnych okolicznościach, mógł zawierać materialne przesłanki pozwala- jące na wydzielenie innych, nieznanych dotychczas faz użytkowania stanowiska i weryfikację oznaczeń taksonomicznych. Niczego takiego jednak nie zaobserwowano, co bardzo uwiarygodnia reprezenta- tywność głównej puli źródeł. Ryc. III.6. Grądy-Woniecko, stan. 1, woj. podlaskie. Charakterystyka struktury zbio- Podsumowując powyższe uwagi, ru pozyskanego w trakcie badań prowadzonych w 1974 roku: (1) zabytki zebrane możemy stwierdzić, iż bezpośrednim w trakcie eksploracji wykopaliskowej oraz (2) powierzchniowej 48 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

Ryc. III.7. Grądy-Woniecko, stan. 1, woj. podlaskie. Lokalizacja przestrzeni rozpoznanej powierzchniowo (a) i wykopaliskowo (b) wraz z rekonstrukcją siatki arowej porządzonej w 1974 roku na współczesnym modelu rzeźby terenu (w oparciu o dane Centralnego Ośrodka Geodezji i Kartografii) przedmiotem analizy oraz punktem wyjścia do wszel- III.1.1. Lokalizacja przestrzeni badań kich rozważań dotyczących zagadnień związanych Główny wykop badawczy (nr 1) założono we z osadnictwem epoki kamienia i prologu epoki brązu wschodniej części stanowiska, na obszarze kulminacji w Grądach-Woniecko jest – pozostający w dyspozycji rozległego wyniesienia tworzącego zasadniczy segment autorów – reprezentatywny zbiór 9767 fragmentów morfologiczny pola wydmowego. (Ryc. III.7:1). Wybór naczyń ceramicznych i 11 069 artefaktów krzemien- lokalizacji determinowany był wyjątkowo dużym na- nych. Składają się nań trzy grupy znalezisk różniące się syceniem tej strefy źródłami ruchomymi. Powierzch- sposobem pozyskania, rodzajem dokumentacji oraz nia wykopu wyniosła 70 m2, przy wymiarach 10 x 7 m. potencjałem analitycznym i interpretacyjnym: W całości wpisano go w zasięg ara oznaczonego nume- a. kolekcja 2549 ułamków ceramiki i 3796 artefak- rem 470 do którego zachodniej krawędzi przylegał jed- tów krzemiennych z badań w 1974 roku pozyska- nym z dłuższych boków (Burek 1975; 1976). na metodą wykopaliskową; W 1974 roku przeprowadzono również szczegółowe b. kolekcja 4762 fragm. naczyń i 6819 wytworów badania powierzchniowe w czterech innych strefach sta- krzemiennych z badań w 1974 roku pozyskana nowiska, tj. w miejscach gdzie już na etapie prospekcji metodą systematycznego zbioru powierzchnio- poprzedzającej prace wykopaliskowe odnotowano wy- wego; raźne nagromadzenia źródeł (Burek 1975; 1976). Pierw- c. kolekcja 2456 ułamków ceramiki i 454 luźnych sze z nich zlokalizowane było w północnej partii wydmy znalezisk krzemiennych pochodzących z przy- w granicach arów 266 oraz 296 i obejmowało fragment padkowych odkryć, przekazanych w formie da- kulminacji jednego z wyraźnie wyodrębnionych wynie- rów do Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego sień pola wydmowego (Ryc. III.7:2). Od głównej czę- w Białymstoku. ści kompleksu oddzielało je, widoczne również obecnie, linearne obniżenie terenu o szerokości kilkunastu III. Kontekst kulturowy 49 metrów przecinające całą formę na osi E-W. Właśnie na jego krawędzi widocz- na była kolejna koncentracja materia- łów krzemiennych i ceramicznych (Ryc. III.7:3). Skupiały się na przestrzeni ok. 208 m2, która wpisana była w część powierzchni oznaczonych jako ary 353, 354, 355, 383, 384 oraz 385. Trzecią z koncentracji zlokalizowano w zachodniej części stanowiska (Ryc. III.7:4) w miejscu już ówcześnie bardzo zniszczonym gospodarczym wykorzystywaniem obiektu. Na oryginalnym planie sporządzonym w 1974 roku część ta sąsia- duje z zagłębieniem opisanym jako „gno- jówka”. Zapewne mamy tu do czynienia ze źródłami przemieszanymi mechanicz- nie, które w sposób wtórny tworzyły ro- dzaj skupiska o powierzchni około 150 m2 (części arów 169, 170, 199 i 200). Zarów- no w inwentarzu polowym jak i zbiorach muzealnych nie ma jednak okazów przy- pisanych do arów 170 i 200, co trudno jest jednoznacznie interpretować. Ostatnie, a zarazem najmniejsze ze skupień zadoku- mentowano w południowej części obszaru badań (Ryc. III.7:5). Detale zachowanej dokumentacji wskazują, że tworzyło ono mgławicowy układ, wydłużony na osi E-W o powierzchni około 70 m2 (frag- Ryc. III.8. Grądy-Woniecko, stan. 1, woj. podlaskie. Wybór przekrojów pionowych menty arów 248, 249, 278 i 279). Powstało wykopu nr 1 zlokalizowanego w obrębie ara 470: (a) fragmenty ceramiki; (b) wyro- zapewne w wyniku erozji eolicznej pozio- by krzemienne mów gleb kopalnych widocznych również współcześnie w tej części stanowiska. Odsłaniane w wyniku deflacji nagromadzenia źródeł W zachowanej dokumentacji i inwentarzach posiada ruchomych oraz widoczne na powierzchni zarysy ciem- on sygnaturę ara 1000. Miejsce to od głównego masy- niejszych przebarwień determinowały lokalizację wy- wu wydmowego oddziela blisko dwustumetrowe wy- kopów sondażowych. Pierwszy z nich, oznaczony w ni- płaszczenie terenu rozciągające się na wschód od stano- niejszym opracowaniu jako wykop numer 2, założono wiska (Ryc. III.7:6). Jest to zarazem zachodnia krawędź w opisanej już, północnej, wyraźnie odizolowanej części kolejnej sekwencji wyniesień piasków eolicznych, a więc pola wydmowego (Ryc. III.7:2). Nie miał on jednak cha- zapewne cześć zupełnie innego stanowiska. rakteru jednolitej powierzchni eksploracyjnej i ograni- czał się do przestrzeni 10 m2 przebiegającej wzdłuż osi III.1.2. Stratygrafia wykopu E-W przez ary 266 i 296 (odpowiednio metry G-V – Pełne rozpoznanie stratygrafii tak złożonego kom- VIII, G-X oraz G-I, G-II, G-IV i H-I – II). Drugi wy- pleksu wydmowego, jakim są Grądy-Woniecko, należy kop, ograniczony do powierzchni 1 m2, usytuowano na niewątpliwie do zadań trudnych. Podjęta współcześnie południowym stoku tego samego wyniesienia w obrębie próba uchwycenia głównych segmentów rozwoju geo- obniżenia oddzielającego go od głównego masywu wy- morfologicznego stanowiska ukazała złożoność i ogrom- dmowego (ar 384, metr C-III) (Ryc. III.7:3). ną dynamikę przemian powierzchni (por. Rozdz. II.3). Wydaje się, iż zupełnie odrębnie należy traktować Uzyskane dane należy więc konfrontować z obserwa- ostatni segment przestrzeni rozpoznanej w 1974 roku. cjami poczynionymi podczas prac wykopaliskowych, 50 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

przykryty blisko półtorametrową war- stwą współczesnych piasków eolicznych, zidentyfikowano w odwiercie GW4 (Ryc. III.9:A). Poziom ten powstał po roku 1660 AD (165±50 BP), co wyraźnie wskazuje na późnonowożytną chronologię i zapewne popożarowy charakter. Warstwa nr 2 – poziom akumulacji pia- sków eolicznych o miąższości ok. 0,1–0,15 m i jednolitym, żółtym zabarwieniu widoczny zarówno na powierzchni wykopu, jak i po- niżej warstwy 1 (Ryc. III.9:B). W jej obrębie dokumentowano bardzo dużą ilość źródeł ruchomych (Ryc. III.9:C). W wymiarze ce- ramicznym zdecydowanie dominowały tu ułamki naczyń neolitycznych i wczesno- brązowych. Odnotowano również obec- ność nielicznych fragmentów datowanych na początek epoki żelaza i okres późnono- wożytny. Co niezwykle istotne, w stropo- wej części warstwy odnaleziono również skupisko rdzeni i obłupni krzemiennych o niewątpliwie homogenicznej strukturze Ryc. III.9. Grądy-Woniecko, stan. 1, woj. podlaskie. Korelacja stratygrafii odwiertu geologicznego GW4 (A) z układem warstw udokumentowanym w wykopie nr 1 (B) (por. Rozdz. III.2.1.2). Wiek bezwzględny i występowaniem źródeł ruchomych (C). Oznaczenie warstw odpowiada numeracji środkowej facji tych osadów wyznacza data przyjętej w tekście OSL uzyskana z analogicznego kontekstu odwiertu GW4 – 4,6±0,7 ka (Ryc. III.9:A). Sugeruje to, że akumulacja piasków nastą- bowiem niezwykle ważna, wręcz kluczowa, jest odpo- piła u schyłku atlantyku i/lub w początkach subborealu wiedź na pytanie o charakter kontekstu ujawnionych – AT4/SB1 (wg Starkel 2001). źródeł archeologicznych. Czy mamy do czynienia z ich Warstwa nr 3 – to dokumentowany na przestrzeni ca- akumulacją wtórną i stratygraficznym przemieszaniem łego wykopu poziom gleby kopalnej. W całości występo- całości kolekcji? Czy wręcz przeciwnie, artefakty odnaj- wała w układzie horyzontalnym, bezpośrednio poniżej dywane były w miejscach odpowiadających w przybliże- poziomu warstwy 2. Jej miąższość była silnie zróżnico- niu ich depozycji? wana i wynosiła od ok. 0,2 do blisko 0,6 m (Ryc. III.8; Analizę należy oprzeć na najlepiej udokumentowa- III.9:B). W spągowej części widoczne były liczne prze- nej i rozpoznanej wykopaliskowo przestrzeni ara 470 głębienia o bardzo zróżnicowanej formie i wymiarach. (Ryc. III.8), konfrontując ją jednocześnie z obrazem Na podstawie dokumentacji, jaką dysponują autorzy, uzyskanym w profilu geologicznym GW4, wykonanym niemożliwa jest jednak jednoznaczna ich interpretacja w odległości zaledwie kilku metrów od wykopu (por. i kluczowe rozstrzygnięcie kwestii antropogenicznej lub Rozdz. II.3). Dane archiwalne zawierały jednak wy- naturalnej genezy. Niepowodzeniem zakończyły się rów- łącznie barwne przekroje pionowe wykopu, pozbawio- nież podejmowane próby korelacji tych struktur z inwen- ne komentarza opisowego, co ogranicza możliwość ich tarzem źródeł ruchomych. W kontekście warstwy odno- współczesnej identyfikacji z głównymi ogniwami straty- towywano liczne wyroby krzemienne i ułamki ceramiki graficznymi, które stanowią: współwystępujące ze sobą w podobnej proporcji ilościo- Warstwa nr 1 – poziom gleby kopalnej zachowanej wej (Ryc. III.9:C). W jednym miejscu zaobserwowano fragmentarycznie na powierzchni wykopu, głównie natomiast koncentrację ułamków naczynia pochodzące- w jego północnej części o małej, zaledwie kilkucenty- go z wczesnej epoki żelaza (por. Rozdz. VI.2). Sugeruje metrowej miąższości i jednolitej, intensywnie ciemnej to obecność nieczytelnego stratygraficznie obiektu kul- barwie (duża zawartość węgli drzewnych i rozłożonej turowego wkopanego w poziom glebowy uformowany materii organicznej) (Ryc. III.9:B). Analogiczny poziom przed końcem okresu atlantyckiego. III. Kontekst kulturowy 51 Warstwa nr 4 – została wyróżniona bezpośrednio III.2. Charakterystyka źródeł poniżej spągu gleby kopalnej (warstwa 3). To kolejny Przedmiotem analizy będzie niewątpliwie najbogat- poziom akumulacji piasków eolicznych (Ryc. III.9:B). szy i najbardziej wartościowy poznawczo zbiór materia- Jego miąższość jest trudna do ustalenia. Można jedy- łów związanych z okresem epoki kamienia i prologiem nie przypuszczać, że uformowała się na wcześniejszym, epoki brązu ujawniony w toku badań przeprowadzo- niezwykle słabo zachowanym poziomie glebowym nych w 1974 roku. Wszystkie inne etapy zasiedlenia, (warstwa 5), który czytelny był tylko w niektórych prze- czy użytkowania powierzchni stanowiska w Grądach- krojach pionowych. Przyjmując to za punkt odniesie- -Woniecko zostaną zaprezentowane w odrębnej czę- nia, można założyć, że miąższość tego ogniwa osiągała ści opracowania (por. Rozdz. VI). Skala tych ostatnich ok. 1 m. Podczas eksploracji warstwy odnotowano już jest jednak nieporównywalnie skromniejsza w stosun- znacznie skromniejszą pulę źródeł ruchomych wystę- ku do głównej puli źródeł, których najbardziej rozpo- pujących wyłącznie w jej górnej części. Ich struktura znawalnym elementem są niewątpliwie subneolityczne była w znacznej mierze powtórzeniem sytuacji opisa- materiały ceramiczne. W ich kontekście odnotowano nej powyżej, przy całkowitej absencji źródeł o metryce znaczną ilość wytworów krzemiennych, które należy „wczesnożelaznej”. Warto zaznaczyć, iż odnotowano tu traktować jako niezwykle ważną, integralną i bardzo in- zarówno skupisko zbrojników krzemiennych tworzą- formatywną część inwentarza. ce zespół homogeniczny, jak również spalone szczątki ludzkie (por. Rozdz. III.2.1.1.2). Wiek bezwzględny uzy- III.2.1. Źródła nieruchome skany dla środkowej części tego ogniwa (ok. 0,5 m jej Interpretacja wziemnych obiektów kulturowych miąższości – profil geologiczny GW4) wyznaczono me- na stanowiskach wydmowych należy niewątpliwie do todą OSL. Uzyskane oznaczenie na poziomie 6,2±0,9 ka zadań szczególnie trudnych. Zwłaszcza jeśli dotyczy, wskazuje na drugą połowę okresu atlantyckiego – AT3/ z natury efemerycznych i krótkotrwałych, epizodów AT4 (wg Starkel 2001). osadniczych charakterystycznych dla ugrupowań ło- Warstwa nr 5 – to kolejny poziom gleby kopalnej wiecko-zbierackich, z którymi łączyć można Grądy- zachowany fragmentarycznie w południowej części wy- -Woniecko. Już na etapie samych badań terenowych kopu (Ryc. III.9:B). Zalegała ona na głębokości około zaznaczono potencjalną możliwość istnienia obiektów 1,4 m poniżej ówczesnej powierzchni gruntu – pozio- o charakterze antropogenicznym. Wskazuje na to ich mie całkowicie pozbawionym już źródeł archeologicz- autor: we wschodniej części wykopu (zlokalizowanego na nych. Miąższość lokalnie osiągać mogła około 0,2 m. arze 470), w jego górnej partii, stwierdzono obecność nie- Atlantyckie piaski eoliczne (warstwa nr 4) znajdują się wielkiej (Ø 0,50 m), nieckowatej w kształcie jamy, pozba- w superpozycji w stosunku do poziomu gleby kopalnej. wionej zawartości zabytkowej. Odkryto również w partii Warstwa nr 6 – kolejny poziom akumulacji piasków południowo-wschodniej nieregularny w kształcie, ciem- wydmowych, który zalegał poniżej wspomnianego po- ny zarys o średnicy ok. 1 metra, zawierający liczne wę- ziomu glebowego. Na większości przestrzeni wykopu, gle drzewne (palenisko?) (Burek 1976: 473). Niestety, gdzie erozji uległ poziom glebowy, jego styk z warstwą współczesny stan zachowania dokumentacji nie po- nr 4 był niewyróżnialny. Nie odnotowano tu jakichkol- zwala na weryfikację tej informacji. Można jedynie do- wiek źródeł archeologicznych. mniemywać, iż ostatni z nich mógłby być świadectwem Opisany układ wydaje się wskazywać na stan zacho- procesów naturalnych, np. zwęglenia korzeni drzew po wania tego fragmentu stanowiska. Oczywiście poszcze- intensywnym pożarze, co sugeruje amorficzny kształt. gólne jego segmenty mogły i z pewnością ulegały niszcze- Na istnienie bliżej nieokreślonych wziemnych struktur niu (w wyniku deflacji czy ablacji), czego dowodzi przede antropogenicznych wydają się wskazywać również de- wszystkim luka stratygraficzna pomiędzy górnym pozio- tale poszczególnych profili wykopu 1 (ar 470), m.in. wi- mem eolicznym (warstwa nr 2) a współczesną warstwą doczne przegłębienia ciemniejszego poziomu gleby ko- popożarową (warstwa nr 1). Nie zmienia to jednak faktu, palnej. Być może jako relikty obiektów nieruchomych, że pozostałe ogniwa sedymentologiczne reprezentują do- a właściwie tylko ich spągowych części należałoby in- brze zachowaną sekwencję przemian tego fragmentu pola terpretować niektóre spójne przestrzennie, typologicz- wydmowego. Co najistotniejsze, wyniki współczesnych nie, technologicznie i funkcjonalnie skupiska źródeł od- badań pozwalają zamknąć sekwencję warstw zawiera- notowywane na głębszych poziomach eksploracji (por. jących materiał zabytkowy w przedziale od środkowego Rozdz. III.2.2.1). Szczególnie wymowne są tu koncen- atlantyku do czasów współczesnych. tracje przepalonych szczątków kostnych (por. Rozdz. 52 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

Ar 266 Ar 296 I II III IV V VI VII VIII IX XI II III IV V VI VII VIII IX X

C N

0 3 m - a - b - c

Ryc. III.10. Grądy-Woniecko, stan. 1, woj. podlaskie. Zarysy obiektów oraz dyspersja źródeł ruchomych udokumentowana na powierzchni północnej części stanowiska (ary 266 i 296): (a) ceramika; (b) kości; (c) wyroby krzemienne

III.2.1.1.2) i niektórych wytworów krzemiennych (por. groby, jako dobrze zachowane struktury przestrzenne Rozdz. III.2.1.2). Współczesny zakres danych, jakimi posiadające określone cechy morfometryczne. Odręb- dysponują autorzy nie pozwala jednak na odtworzenie nie przedstawione zostaną materiały kostne pozbawio- jakichkolwiek cech morfologicznych czy metrycznych ne wyrazistego kontekstu stratygraficznego. wspomnianych struktur. W praktyce ogranicza to moż- liwości analityczne do poziomu rozpoznania poszcze- III.2.1.1.1. Charakterystyka grobów gólnych skupisk źródeł ruchomych. Jak już wspomniano wcześniej, na stanowisku w Grą- Z zupełnie odmienną sytuacją mamy do czynienia dach-Woniecko zostały udokumentowane dwa obiekty w przypadku północnej części stanowiska (ary 266, o funkcji sepulkralnej. Odnaleziono je w północnej czę- 296), gdzie na odwianej powierzchni wydmy widocz- ści stanowiska, na powierzchni jednej z kulminacji pola ne były regularne zaciemnienia. W miejscu kilku z nich wydmowego (Ryc. III.11). Obszar ten, przynajmniej założono wykopy sondażowe w obrębie których zado- w perspektywie ostatnich czterdziestu lat, wydaje się kumentowano wyraźne zarysy dwóch jam (Ryc. III.10). stanowić odrębną przestrzeń oddzieloną od głównego W kontekście obydwu odnotowano obecność szczątków masywu wyraźnym obniżeniem terenu o szerokości kil- ludzkich (por. Więckowski, w niniejszym tomie), co po- kunastu metrów. Niestety, współcześnie nie dysponuje- zwala jednoznacznie rozpatrywać je w kategorii obiek- my wiarygodnymi danymi pozwalającymi na określenie tów funeralnych. czy taka sytuacja miała również miejsce w przeszłości. Pewne jest natomiast, że w momencie podjęcia badań III.2.1.1. Obiekty sepulkralne archeologicznych ta część stanowiska była już znacznie Podczas analizy materiałów osteologicznych z Grą- zniszczona w wyniku deflacji. Zarysy wypełnisk obiek- dów-Woniecko wyróżniono kilkadziesiąt fragmentów tów były czytelne już na ówczesnej powierzchni (Ryc. kości ludzkich. Ich pełen wykaz, wraz z danymi lokali- III.10), co determinowało lokalizację wykopów sonda- zacyjnymi zawiera artykuł Wiesława Więckowskiego za- żowych. prezentowany w niniejszym tomie. Szczątki ludzkie do- Pierwszy z obiektów (grób nr 1) zlokalizowano kumentowane były w różnym kontekście, co wymusza w obrębie metrów G-VII i G-VIII na obszarze ara 266 przyjęcie określonej narracji postępowania analitycz- (Ryc. III.12). Na powierzchni wykopu był on jesz- nego. W pierwszej kolejności omówione zostaną same cze mało wyraźny, kształtem przypominając formę III. Kontekst kulturowy 53

0 50 m

Ryc. III.11. Grądy-Woniecko, stan. 1, woj. podlaskie. Lokalizacja obiektów sepulkralnych odkrytych w północnej części stanowiska nerkowatą o długości ok. 1,2 i szerokości ok. 0,5 m. Za- kolejne wytwory krzemienne (2 odłupki, wiór mikro- rys jamy grobowej stał się bardziej czytelny już na pierw- lityczny i łuska) pozyskano w trakcie eksploracji kolej- szym poziomie eksploracji (głębokość około 0,1m), nego poziomu obiektu. Głębiej, ok. 0,1 m ponad czasz- gdzie widoczny był już w formie półkola wchodzące- ką, odnotowano pojedynczą łuskę i niewielki okruch go w południowy profil wykopu. Jego szerokość w tym surowca krzemiennego. Dalsze trzy łuski odnalezio- miejscu osiągała 1,2 m. Analogiczne obserwacje poczy- no już na poziomie ok. 0,8 m, a więc około trzydzieści niono na kolejnym poziomie, tj. dziesięć centymetrów centymetrów poniżej czaszki. Wydaje się, iż nie ma ja- niżej. Dopiero na głębokości ok. 0,3 m, zarys ograniczył kichkolwiek podstaw, aby wymienione artefakty łączyć się do owalu o długości ok. 0,9 i szerokości 0,5 m, w peł- z inwentarzem grobu. Znaczna ilość różnorodnych ma- ni widocznego w odsłoniętej przestrzeni badawczej. teriałów w powierzchniowych i subpowierzchniowych Dziesięć centymetrów poniżej, przy zachodniej części warstwach eksploracji z pewnością powstała w skutek obiektu, na poziomie gdzie nie było czytelnych już śla- akumulacji wtórnej, która miała miejsce podczas de- dów wykopu, odnaleziono dobrze zachowane fragmen- flacji tej części stanowiska. Również zarejestrowane ty nieskremowanej czaszki ludzkiej. Z zachowanej do- w głębszych poziomach, nieliczne artefakty krzemien- kumentacji można wnioskować, że złożono ją na lewym ne mogą stanowić efekt zaburzeń podepozycyjnych. boku, zwracając częścią twarzową w kierunku północ- Fakt, że są to formy o charakterze odpadkowym (łuski nym. Należała ona do osobnika dorosłego (możliwe, że i okruch) wyklucza w zasadzie jakiekolwiek ich związek w dość zaawansowanym wieku) i prawdopodobnie płci z ewentualnym inwentarzem grobowym. męskiej. Poza tym elementem szkieletu odnotowano je- Data 14C uzyskana z kości czaszki (suma rozkładu dynie zalegające już znacznie głębiej (ok. 0,8 m) bardzo prawdopodobieństwa na poziomie 68,2%) dała prze- drobne fragmenty kości o masie około 1g, których stan dział 4235–4066 BC, co odpowiadałoby najwcześniej- zachowania uniemożliwiał rozpoznanie (por. Więckow- szemu horyzontowi subneolitycznej sekwencji zasiedle- ski, w niniejszym tomie). W trakcie eksploracji samego nia wydmy w Grądach-Woniecko (por. Rozdz. IV.1). grobu i okalającej go najbliższej przestrzeni odnotowa- Drugi z grobów (nr 2) oddalony był o ok. 2 m w kie- no 35 fragmentów ceramiki oraz 36 krzemieni. Zdecy- runku wschodnim od grobu nr 1. W założonym po- dowana większość z nich wystąpiła w stropie obiektu, na dziale przestrzeni stanowiska była to część metra G-X poziomie do 0,1 m (34 fragmenty ceramiki oraz 26 krze- powierzchni ara 266 oraz metry G-I, G-II, H-I i H-II mieni). Pojedynczy ułamek naczynia zdobiony podkra- ara 296 (Ryc. III:12). Zarys obiektu był dobrze czytelny wędnym układem wypychanych guzków oraz cztery już na samej powierzchni, choć w pełnej formie uchwy- 54 Grądy-Woniecko. Ostatni łowcy-zbieracze znad środkowej Narwi

Ar 266 Ar 296 V VI VII VIII IX X I II III IV

G N

H poz. I (gł. 0,1 m)