Duurzaam dichter bij de Rotterdammer Resultaten 2016

Tweede rapportage voortgang programma Duurzaam 2015-2018 Duurzaam dichter bij de Rotterdammer

Tweede rapportage voortgang programma Duurzaam 2015-2018

Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 1 Inhoud

Voorwoord wethouder 4 - 5 Interview Pim Dumans 24 Ambitie 3 40 Pex Langenberg Woonstad Sterke en inno­vatieve economie Interview Miranda Jacobs 25 Samenvatting 6 - 7 Oscar Romeroschool Duurzame investeringen 41 Kansen voor Cleantech 42 Sterkere concurrentie­positie door 43 Innovatie uit de stad 8 - 9 Ambitie 2 26 energie­besparing Citylab010: werkplaats voor Schonere energie tegen Koploper circulaire economie 44 - 45 de stad van morgen lagere kosten Ontwikkelen van de biobased economy 46 Schoner transport en logistiek 46

Interview Ramon Knoester 10 Energiebesparing in woningen 27 - 28 Recycled Island Foundation Energiebesparing door ondernemers 29 Interview Lisanne Addink-Dölle 11 Scoren met Energie. Sportclubs nemen 30 Interview Daan van der Have 50 VerdraaidGoed energiebesparende maatregelen Watertaxi Rotterdam Industrie als verwarming 31 Winst door wind 32 Interview Tim van Koolwijk 51 Ambitie 1 12 Spireaux Groene, gezonde en De zon als bron 33 - 35 toekomstbestendige stad De gemeente 52 - 55 Interview Jordana de Heer 38 Rotterdam aan zet Gezondere lucht 13 - 14 Kroonenberg Groep Meer groen 15 - 17 Interview Stan Verheijen 39 Droge voeten 18 - 19 Solar Green Point Rotterdamse Resilience Strategie Interview Jos van Winsen 56 positief ontvangen 20 Shell Pernis Duurzame gebiedsontwikkeling 21 Interview Nico van Dooren 57 Havenbedrijf Rotterdam

2 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 3 Zonnige resultaten voor duurzaam Rotterdam

Rotterdam heeft op het gebied van Rotterdam experimenteert en vernieuwt. We pakken kansen en zorgen voor economische groei. Zo zijn steeds duurzaamheid een succesvol jaar achter meer bedrijven bezig met het hergebruik van afval en de rug. Er zijn grote stappen voorwaarts het benutten van reststromen. Ook zijn in 2016 enorme stappen gezet om de restwarmte uit de Rotterdamse gezet waarover we u in deze voorlopige haven de komende jaren op grote schaal te gebruiken: Plus op programma Duurzaam in Rotterdam, maar ook in grote delen van de Randstad effectrapportage bijpraten. Deze resultaten a het klimaatakkoord van Parijs hebben we in zoals de Leidse regio. waren echter niet bereikt als niet iedereen 2016 een Plus op het bestaande programma Duurzaam gezet. Dit doen we door extra in te zijn schouders eronder had gezet. Maar er werden in 2016 meer successen geboekt. N zetten op de realisatie van projecten die bijdragen De hoeveelheid zonnestroom in Rotterdam is in 2016 aan de duurzame energietransitie èn die zorgen Daarom wil ik om te beginnen alle be- verdubbeld. Het wordt steeds duidelijker dat in 2018 in voor schonere lucht. woners, ondernemers en organisaties Rotterdam 10.000 corporatiewoningen (dat is inclusief de extra ambitie uit de Plus op het programma Duurzaam) danken. en 3000 koopwoningen duurzaam zijn verbeterd. In 2016 zijn op gemeentelijke panden 2600 zonnepanelen geplaatst en daar komen in 2017 nog eens 12.000 bij. De Milieuzone is in 2016 officieel van kracht gegaan. In combinatie met de sloopregeling heeft deze maatregel gezorgd voor 29 procent minder roetuitstoot door verkeer. We scheiden ons afval steeds vaker en besparen al 28% gas in ons gemeentelijk vastgoed. De Internationale klimaatconferentie ‘Adaptation Futures 2016’ met 1500 klimaatwetenschappers en beleidsmakers vond in Rotterdam plaats. Koningin Maxima was een van de sprekers. Ook de Nationale Klimaattop 2016 was in Rotterdam.

We liggen echt op koers met onze maatregelen uit het programma Duurzaam. Toch zijn we er nog niet. Voor iedere Rotterdammer ligt er een kans. Verbeter de wereld en begin bij jezelf, luidt het gezegde. Pak eens wat vaker de fiets, gooi je plastic bekertje in een aparte zak, denk na over hoe je energie kunt besparen. De ambities zijn groot, maar als we samen de mouwen opstropen dan wordt de klus behapbaar. Duurzaam doen we samen, ook met de partners in de haven en industrie.

Door te blijven investeren, werken we aan een gezond en toekomstbestendig Rotterdam. Met als doel gezondere lucht, meer groen, droge voeten, schonere energie tegen lagere kosten en meer banen in stad, haven en industrie. Zo is de grootste havenstad van Europa ook op het gebied van innovatie en duurzaam een inspirerend voorbeeld voor andere steden in de wereld.

Pex Langenberg Wethouder Mobiliteit, Duurzaamheid en Cultuur Wethouder Pex Langenberg opent het eerste deel van het collectieve zonnepark A20.

4 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 5 Samenvatting rapportage programma Duurzaam 2016

Met het programma ‘Duurzaam dichter is het Frederiksplein geopend) en groene daken helpen Ambitie 3. Sterke en innovatieve economie ook om het water van de straat te houden. Inmiddels ligt Duurzame investeringen zijn een graadmeter voor bij de Rotterdammer’ zet Rotterdam in er al 235.000m2 groen dak in de stad. Dat is het Park de toekomstbestendige innovatiekracht van de stad. op een gezond en toekomstbestendig bij de Euromast op daken! Om ervoor te zorgen dat Over 2015 en 2016 bedroeg de omvang van de Rotterdam haar veerkracht en weerbaarheid behoudt en duurzame investeringen naar schatting 144 miljoen. Rotterdam voor iedereen. Op dit moment waar nodig versterkt, is in 2016 de Rotterdam Resilience Het gaat hierbij vooral om Cleantech investeringen. zijn we volop bezig met de uitvoering van Strategie gelanceerd. Dit is een momentopname. Er komen dit jaar nog gegevens beschikbaar waarmee we deze omvang naar het programma. Naar aanleiding van het Ambitie 2. Schonere energie tegen lagere kosten boven bij kunnen stellen. klimaatakkoord in Parijs hebben we met Energie besparen betekent naast een schoner milieu Nuon, Heineken Nederland, de gemeente Rotterdam, ook minder kosten voor Rotterdamse burgers en de gemeente Leiden, Warmtebedrijf Rotterdam en de een Plus op het programma Duurzaam ondernemers. Daarnaast stimuleert de stad het gebruik provincie Zuid-Holland tekenden in 2016 een ambitie- de ambities groter gemaakt. Begin 2017 van hernieuwbare energiebronnen, zoals wind en zon, verklaring om restwarmte uit de Rotterdamse haven in en wordt restwarmte uit de industrie steeds meer benut. te zetten voor het verwarmen van een woonwijk in Leiden is dit Pluspakket in de gemeenteraad en de Heineken brouwerij in Zoeterwoude. Ook het vastgesteld. De verwachting is dat de woningcorporaties eind 2018 westelijk deel van de Warmterotonde heeft potentie, al 10.000 woningen in Rotterdam hebben verduurzaamd. zo bleek uit een haalbaarheidsonderzoek: er zijn unieke Dat zijn niet alleen de aantallen uit het programma kansen om met een warmtesysteem warmtebronnen Duurzaam (7000 woningen), maar ook die uit het en warmteafnemers aan elkaar te koppelen. Samen Pluspakket (3000 woningen). Het aantal koopwoningen met Deltalinqs is in 2016 bezien of en in hoeverre de Ambitie 1. Groene, gezonde en toekomstbestendige stad Groen zorgt voor een gezondere leefomgeving. met duurzame aanpassing is inmiddels opgelopen naar bestaande stoominfrastructuur in de Botlek kan worden De gemeente werkt volop aan het uitvoeren van maat- 1447 woningen. Dit aantal is bij de gemeente bekend, uitgebreid. Ook is in samenwerking met het Rijk en de regelen die leiden tot schonere lucht, meer groen en het werkelijk aantal ligt hoger. De verwachting is dat provincie in 2016 besloten meer te investeren in de droge voeten. De maatregelen om de luchtkwaliteit in het doel van 3000 koopwoningen eind 2018 is behaald. uitwisseling van warmte en reststromen tussen bedrijven Rotterdam te verbeteren zijn effectief. De uitstoot van roet Om Rotterdammers te inspireren is in 2016 voor het in de haven. Twee projecten worden inmiddels concreet (EC) en stikstofdioxide (NO2) is met respectievelijk 29 eerst de tour ‘Gluren bij duurzame buren’ georganiseerd. uitgevoerd. en 12 procent afgenomen, blijkt uit de cijfers van oktober Nieuw waren de gemeentelijke pop-up stores in het 2015 tot november 2016. De afname van roetuitstoot is centrum. Ruim 2000 Rotterdammers kwamen hier langs De reststoffen van de een, zijn de grondstoffen voor vooral te danken aan de sloopregeling in combinatie met voor informatie, advies en workshops. de ander. Een belangrijke indicator voor de circulaire de milieuzone: hierdoor werden de meest vervuilende economie is het aandeel gescheiden afval bij huis- auto’s uit de Rotterdamse binnenstad geweerd en werd het De hoeveelheid zonnestroom in Rotterdam is in 2016 houdens. Het doel voor 2018 is nu al bijna behaald. Rotterdamse wagenpark schoner. Om de luchtkwaliteit verdubbeld. Onder meer door de start van het collectieve De circulaire economie bruist in Rotterdam. Dat zien te verbeteren stimuleert Rotterdam ook het gebruik van zonnepark A20, de zonnepanelen op het grote dak van we ook terug bij de plannen die worden aangedragen voor elektrisch vervoer, onder meer door de aanleg van een Frigocare en de zonnepanelen op de daken van het CityLab010 en diverse initiatieven in de haven. netwerk van oplaad-punten. Inmiddels staat de teller gemeentelijk vastgoed. Ook is in 2016 gestart met de op 2000 oplaadpunten. Het cruiseschip AIDAprima inschrijving voor de collectieve inkoop van zonneenergie De gemeente Rotterdam aan zet. (dat wekelijks aanmeert in Rotterdam) draait sinds door Blijstroom. De Leidraad Windenergie is in 2016 Goed voorbeeld doet volgen. Duurzaam wordt een 2016 op LNG. Dat is schoner dan diesel. Voor fietsers opgeleverd. Hierin ook speciale aandacht voor het vroeg- steeds belangrijker criterium voor onze inkoop. Zo wordt wordt Rotterdam steeds meer een echte fietsstad: tijdig betrekken van alle betrokkenen. Rotterdam gezien als een voorbeeldstad voor de duur- verkeerslichten staan vaker op groen, langs de drukke zame inkoop van hout. De verschoning van het gemeentelijk fietsroutes vind je nu fietspompen en op steeds meer Warmte is een heel bruikbaar restproduct van de wagenpark zet door, maar de bulk aan personen- en plekken kun je je fiets parkeren. Rotterdamse industrie. In 2016 viel het besluit ook bestelwagens wordt pas de komende jaren vervangen. Verschillende wijken zijn weer wat groener geworden. Winkelcentrum aan te sluiten op het stads- In 2016 zijn op gemeentelijke panden 2600 zonnepanelen Op diverse plekken hebben we miljoenen bloembollen warmtenet. Energiebedrijf Nuon en woningcorporatie geplaatst en daar komen in 2017 nog eens 12.000 bij. geplant. Bewoners zijn hier nauw bij betrokken; door Vestia sloten samen met de gemeente een overeen- Inmiddels besparen we al 28% gas in ons gemeentelijk mee te praten en mee te doen. Rotterdammers zijn komst voor de aansluiting van 144 bestaande woningen vastgoed; fors meer als het doel van 10% in 2018. ook betrokken bij allerlei projecten in de , in Rotterdam-Zuid. Een andere mijlpaal in 2016 was Zomerhofkwartier, en om bij extreme de tien-miljoenste GJ restwarmte van de AVR naar neerslag droge voeten te houden. Waterpleinen (in 2016 Rotterdam. In 2016 zijn fietspompen geplaatst langs de drukste fietsroutes.

6 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 7 Innovatie uit de stad

CityLab010: werkplaats voor de stad van morgen

Innovatieve ideeën voor de stad werden oor schonere transport in de stad heeft het bedrijf ook in 2016 uitgebreid gedeeld op het Breytner twee zware vrachtwagens kunnen Vombouwen naar volledig elektrische voertuigen Al 3800 kinderen hebben meegedaan aan de BMX-fietsschool. platform CityLab010. CityLab010 is voor zero emissie transportdiensten in de Rotterdamse binnenstad. Voor een betere luchtkwaliteit door het een regeling waarmee Rotterdammers tegengaan van fijnstof en roet rond de ’s Gravendijkwal gestimuleerd worden te komen met komt er een waternevelinstallatie aan de bovenkant van de ondertunneling. De initiatieven Recycled Park en oplossingen voor maatschappelijke MetroMining zetten in op een tweede kans voor restafval. issues. Ook het onderwerp ‘Duurzaam Recycled Park vangt met drie winningsplatforms in de stadshavens plastic uit de rivier voor hergebruik en mobiliteit’ kon weer rekenen op en schoner water. MetroMining gaat organische mooie voorstellen. In totaal zijn in 2016 voedselresten converteren naar bioplastics. SlimDak010 gaat bovenop het Schieblock bij de DakAkker aan de vijf plannen ondersteund met kennis slag met een proefopstelling om zeven keer meer water en financiële middelen: een investering te kunnen bergen dan een regulier groen dak. van ruim 425.000 euro aan nieuwe Veel CityLab010-projecten uit 2015 werden in 2016 ontwikkelingen voor schonere lucht, verder uitgewerkt. Zo zette het project BroodNodig het afgelopen jaar flinke stappen met publiekscampagnes waterberging en hergebruik van afval. om verspilling van brood tegen te gaan. Brood dat toch overblijft zet het bedrijf via een broodvergister om in duurzame energie. Alles is in voorbereiding om in 2017 de eerste broodvergister te installeren.

Om zonder eigen dak toch te kunnen profiteren van de zon realiseert energiecoöperatie Blijstroom zonnevelden. Met de aanschaf van zogenaamde Paneeldelen kunnen deelnemers participeren in een zonneveld en de BroodNodig verzamelt oud brood via de BroodBak waardoor het via een broodvergister kan worden hergebruikt als biogas. opgewekte zonnestroom benutten. Er zijn inmiddels voldoende paneeldelen verkocht om over te kunnen gaan tot het aansluiten op het Rotterdamse elektriciteitsnet. Bij de DakAkker komt een proefopstelling om zeven keer meer water te kunnen bergen dan een regulier groen dak. Aan het project BMX-fietsschool hebben al 3800 kinderen meegedaan. Het is gericht op het stimuleren van fietsen met praktijkgerichte verkeerseducatie, het vergroten van zelfredzaamheid in het verkeer en het verstevigen van de fietscultuur in Rotterdam.

8 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 9 Interview Interview

Ramon Knoester Lisanne Addink-Dölle Recycled Island Foundation Initiatiefnemer VerdraaidGoed

Wat is Recycled Park voor project? Wat houdt Beat the Bag precies in?

“Recycled Park is een initiatief van de Recycled “Ons doel was een mooi en duurzaam alternatief Island Foundation, een stichting die verschillende te ontwikkelen voor een plastic tasje, met materi- projecten organiseert om vervuiling tegen te gaan. aal dat al beschikbaar is. Zo worden er hele mooie Met behulp van drie opvangplatforms op verschil- promotiedoeken gemaakt, zoals vlaggen, banners lende plekken in de Nieuwe Maas vangen we afval en etalagedoeken, die winkelketens of organisaties in waterwegen op. Dat doen we dag en nacht door vaak maar kort gebruiken. Beat the Bag maakt slim gebruik te maken van het getij en de stroming. daarvan duurzame tassen die winkels of bedrij- Het plastic dat we opgevangen gaat eerst naar een ven zelf weer gebruiken óf die te koop zijn in onze sorteerder en daarna naar verschillende verwer- webshop. Voor WE Fashion, bijvoorbeeld, halen we kers. Het Recycled Park is een groot drijvend park inmiddels uit heel Europa etalagedoeken, waarvan dat door één van die verwerkers wordt gemaakt en we in Rotterdam tassen maken die vervolgens weer uiteindelijk naast het Drijvend Paviljoen in de in de WE-winkels worden verkocht. Een mooie Rijnhaven komt te liggen.” manier van upcycling.”

Afvalrecycling Wat levert het de stad op? Wat levert het de stad op? Minder plastic tasjes dankzij subsidie van “Met dit project maken we de stad een stuk scho- “We hebben Beat the Bag in Rotterdam gelanceerd dankzij upcycling van ner én voorkomen we dat het afval in de Noordzee met de zogenaamde Rotterdam-tas. Dit project “CityLab010 belandt. Zo maken we de oevers minder vuil en ver- maakt de stad meer circulair. We gebruiken name- “ Beat the Bag groenen we de haven. En dat vergroot de leefbaar- lijk materiaal dat in de stad heeft gehangen en voor- heid in de stad; mensen voelen zich prettiger in een komen daarmee afval. Daarnaast zorgen we voor groene omgeving met minder zwerfvuil. Daarnaast werkgelegenheid. We maken nu zo’n 1000 tassen ” dragen we bij aan bewustwording; het probleem per maand die allemaal in Rotterdam worden ge- ” wordt zichtbaar. Bovendien krijgt de stad er een naaid door mensen met een afstand tot de arbeids- mooi park bij in de Maas. En daarmee verbeteren markt. Dankzij het winnen van de wedstrijd Geef we ook het ecosysteem; het weghalen van afval is Plastic de Zak, een Rotterdams initiatief om plastic fijn voor de vissen én er ontstaat nieuw grondge- tasjes in de ban te doen, heeft het project echt een bied voor vogels.” boost gekregen.”

Wat zijn jullie toekomstplannen? Wat zijn jullie toekomstplannen?

“Via CityLab010 hebben we subsidie ontvangen “De focus is nu om nog meer grote partijen aan ons voor de realisatie en het onderhoud van de huidige te binden voor wie we de kring in één keer rondkrij- drie plasticvangers. We hebben nu een overeen- gen, zoals bij WE Fashion. Door structurele samen- komst met de gemeente dat we een jaar gaan mo- werking met deze partijen kunnen we onze sociale nitoren hoe het project verloopt; daarna kunnen we werkplaatsen continuïteit bieden. Verder hebben eventueel uitbreiden. Onze ambitie is om op termijn we software ontwikkeld, Pixi genaamd, waarmee acht opvanginstallaties te plaatsen. Erg fijn dat de mensen een specifiek stukje van een reclamedoek gemeente ons hierin ondersteunt.” kunnen selecteren. Als je een doek ziet, waarvan je een stukje als tas wilt hebben, dan kun je dat deel online reserveren! De pilot was zeer succesvol en we zoeken nu partners met wie we dit groots kunnen oppakken.”

10 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 11 Ambitie 1 Gezondere Een groene, gezonde en lucht toekomst­bestendige stad

De luchtkwaliteit in Rotterdam is slechter dan in Schonere lucht, meer groen en droge voeten. Zodat Rotterdammers kunnen wonen, veel andere Nederlandse gebieden en steden. werken en recreëren in een groene en gezonde stad – nu en in de toekomst. DOok voldoet Rotterdam niet overal aan de Europese richtlijnen voor luchtkwaliteit (voor NO2). Dat zijn enkele effecten van Ambitie 1 uit het programma Duurzaam 2015-2018. Naast stikstofdioxide (NO2) zit er veel roet in de lucht. Vanuit deze ambities zijn maatregelen genomen op het vlak van luchtkwaliteit, Het is vooral roet dat zorgt voor gezondheidsklachten. duurzame mobiliteit, groen in de stad, klimaatbestendigheid en gebiedsontwikkeling. De belangrijkste bron binnen het stedelijk gebied is gemotoriseerd verkeer. Daarom richt de aanpak zich vooral op de verduurzaming van de mobiliteit, onder meer via inzet op verschonen van verkeer en aanpassingen in de verkeerscirculatie via de mobiliteitsagenda.

Rotterdam heeft met de Koersnota ‘Schone lucht, voor een aantrekkelijk en gezond Rotterdam, 2015 – 2018’ een samenhangend pakket van maatregelen ingezet. Denk aan het stimuleren van fietsgebruik, het instellen van een Startmoment proef inductieladen Rotterdam. milieuzone voor de meest vervuilende personen-, bestel- en vrachtauto’s, het invoeren van de zogenaamde sloop- en stimuleringsregeling, het stimuleren van elektrisch vervoer en het schoner maken van de bevoorrading van winkels. Bewoners, bedrijven, bezoekers en de gemeente zorgen er samen voor dat de luchtkwaliteit in Rotterdam versneld verbetert. Met als doel: 40% minder roetuitstoot door verkeer in 2018 (ten opzichte van 2014).

De maatregelen uit de Koersnota zijn effectief, blijkt uit de in mei 2017 verschenen Evaluatie Koersnota Luchtkwaliteit. De uitstoot van roet en stikstofdioxide is in de periode van oktober 2015 tot november 2016 met respectievelijk 29 en 12 procent afgenomen. Een lagere uitstoot van roet en stikstofdioxide hebben een positief effect op de gezondheid. De afname van roetuitstoot is vooral te danken aan de sloopregeling in combinatie met de milieuzone: hierdoor werden de meest vervuilende auto’s uit de Rotterdamse binnenstad geweerd.

Filmpje over de Milieuzone

In Rotterdam zijn inmiddels meer dan 2000 oplaadpunten.

12 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 13 Om de luchtkwaliteit te verbeteren, stimuleert Rotterdam ook het gebruik van elektrisch vervoer. Want elektrische auto’s zijn schoon, stil en zuinig. Voor elektrische auto’s is door heel Rotterdam een netwerk van inmiddels 2000 oplaadpunten aangelegd. En dat worden er in de toekomst Meer groen meer. Rotterdam is een proeftuin voor allerlei innovaties en pilots. Zo heeft de gemeente Rotterdam in 2016 een unieke proef gedaan met inductieladen voor elektrische personenauto’s. In dit innovatieve project werkt de ge- meente Rotterdam nauw samen met diverse marktpartijen. De proef brengt de marktintroductie van inductieladen van elektrische auto’s dichterbij. roen in de stad brengt Rotterdammers samen. Sinds 2016 draait het cruiseschip AIDAprima (dat Parken, stadsstranden en natuurgebieden wekelijks in Rotterdam aanmeert) aan de wal op LNG Gstimuleren mensen om erop uit te gaan. Tuinen (Liquefied Natural Gas); deze LNG wordt aangeleverd en groene daken zorgen voor een gezondere leef- via een truck naast het schip bij de CruisePort omgeving. En door samen te werken aan groen op Rotterdam. Tot nu toe werd de energie opgewekt door straat verbeteren we de veerkracht en leefbaarheid de generatoren van het schip. Deze aggregaten stoken van de buurt. normaal laagzwavelige diesel. LNG heeft als voordeel dat het schoner is qua uitstoot (NO² en roet) dan diesel. In de collegeperiode (2015-2018) gaan we de , Bloemhof en op Zuid en het en Door fietsen en openbaar vervoer aantrekkelijker te / op Noord groener maken. maken, zal het autogebruik afnemen en daarmee de In 2016 zijn vijftien straten en pleinen (verder) vergroend luchtkwaliteit verbeteren. In 2016 heeft het college het en zijn op diverse plekken miljoenen bloembollen Fietsplan 2016-2017 vastgesteld. De afgelopen tien geplant. De bewoners zijn hier nauw bij betrokken. Dat jaar is het fietsen met 60% gestegen. Het college wil de doen we met een speciaal ontwikkeld vergroeningsspel De (uitbreiding van de) milieuzone werd in Extra groen op het Vredesplein. 2016 officieel van kracht. groei nog verder stimuleren: eind 2017 moeten er op de dat bewoners helpt om bewuste keuzes te maken in belangrijkste routes naar de binnenstad 10% meer het vergroenen van hun straat en plein. In 2017 en 2018 fietsers rijden. Daarnaast krijgen de 208.000 Rotter- zetten we de lijn van vijftien projecten per jaar door. dammers die nu dagelijks de fiets pakken meer ruimte, comfort en snelheid. In 2016 werden op zeker veertig De aanleg van het getijdenpark de Groene Poort Zuid kruispunten de verkeerslichten zo afgesteld dat zij meer (bij ) is op stoom. In 2016 is hard gewerkt groen licht geven aan fietsers. Er werden fietspompen aan de voorbereiding van de getijdenparken Mallegat en geplaatst langs de drukste fietsroutes. Via het online Nassauhaven (Feijenoord). In 2017 wordt gestart met platform Fietsfan010 kunnen fietsers elkaar treffen de aanleg. Voor nieuwe getijdenparken bij het Eiland van en tips en ideeën uitwisselen en meedenken over de Brienenoord, en de Maashaven hebben diverse uitvoering van het fietsplan van de gemeente. sessies met bewoners plaatsgevonden. Rotterdam heeft het in zich om dé ideale fietsstad te worden en daarbij kunnen Rotterdammers helpen! Fietsfan010 brengt daarom Rotterdamse fietsers samen.

Filmpje over fietsers in Rotterdam

Stadslandbouw in hartje Rotterdam.

Opening fietsenstalling Blaak. Bloeiende bloembollen langs de Lange Hillenweg.

14 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 15 Langs de Nieuwe Maas komt steeds meer groen.

Werken en chillen in het groen.

Een nieuw getijdenpark in wording: Groene Poort Zuid. Foto: ARK NatuurontwikkelingFoto:

Aanleg nieuw Stadspark op het Grotekerkplein. Bloembollen poten voor een bloeiend Vredesplein.

16 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 17 Het vergroenen van daken is één van de manieren om de stad klimaatbestendig en veerkrachtig te maken. Inmiddels ligt er 235.000 m2 groen dak. Eind 2016 heeft de Erasmus Universiteit Rotterdam een convenant Droge voeten ondertekend dat garant staat voor 10.000 m2 groen dak. Voor 2017 wordt verwacht dat de doelstelling gehaald kan worden. Eind 2016 stond ongeveer 27.500 m2 in aanvraag. Dit kan verklaard worden doordat het maximale subsidiebedrag vanaf 1 januari 2017 is afgebouwd, waardoor eind 2016 nog een aantal grote aanvragen zijn ingediend. Verder valt op dat een aantal stakeholders serieus werk maakt van groene daken otterdam is een van de laagstgelegen steden Ook binnendijks kan er sprake zijn van wateroverlast, en ook steeds vaker multifunctionele daken aanleggen van de wereld. Dijken, dammen en keringen bijvoorbeeld door extreme neerslag. Daarom zijn ook door bijvoorbeeld groene daken te combineren met Rbeschermen ons, maar met extreem weer zijn binnendijks projecten opgezet om te onderzoeken welke zonnepanelen. we nog steeds kwetsbaar voor wateroverlast. Daarom oplossingen mogelijk zijn om wateroverlast te beperken blijven we investeren om problemen in de toekomst of te voorkomen. Bewonersparticipatie is hierbij cruciaal. Filmpje over groene daken in Rotterdam te voorkomen. Met bewezen technieken en slimme In de Agniesebuurt is een actieve bewonersgroep die innovatieve oplossingen. Zo wordt een waterveilig en meepraat over de consequenties van de aanleg van In 2016 is ook het vierde waterplein, het Frederiksplein, toekomstbestendig Rotterdam een showcase met een gescheiden rioleringsstelsel in 2017. In het Zomer- geopend. Het plein combineert de tijdelijke opslag van nieuwe exportkansen. hofkwartier (ZoHo) is in 2016 samen met ondernemers regenwater met een aantrekkelijke omgeving voor alle in het gebied gewerkt aan het ontwerp voor de tweede buurtbewoners. Uniek aan het Frederiksplein is dat er Binnen de Rotterdamse Adaptatiestrategie (RAS) wordt regentuin. Ook met het Water Sensitive Programma geen regenwaterstelsel aan te pas komt; het regenwater momenteel een aantal binnendijkse en buitendijkse worden steeds meer Rotterdammers betrokken bij de wordt vastgehouden op de plek waar het valt. projecten uitgevoerd. Een belangrijk onderdeel daarbij realisatie van klimaatadaptatie. Zo kent Spangen een In 2016 is het waterplein Frederiksplein geopend. is bewonerscommunicatie. Wat kun je als bewoner doen Water Sensitive Community. Dit heeft geleid tot een Ook drijvend wonen, recreëren en werken is in 2016 als je woont of werkt buiten de dijken, dichtbij de rivier scala aan kleinschalige projecten als het klimaatplein verder uitgebouwd. Zo zal in de Nassauhaven een de Nieuwe Maas? Extreme omstandigheden leiden tot Al-Ghazali school, klimaatbestendige collectieve drijvende woonwijk komen. In de Rijnhaven werd het water op de kades en mogelijk wateroverlast, met name binnentuinen en kleine vergroeningsprojecten door de drijvend bos aangelegd en in de Merwehaven komt op de laaggelegen kades van het , de wijk. Ook in Delfshaven (Robert Fruinstraat) zetten de een drijvende boerderij. Maasboulevard en de Kop van Feijenoord. Bewoners bewoners zich in om te verkennen welke verbeteringen hebben informatie gekregen over wat ze kunnen doen op straat en in particuliere buitenruimte (bijvoorbeeld Rotterdam is steeds meer een voorbeeldstad in de bij hoog water en over het waterbestendig maken van daken en achtertuinen) mogelijk zijn op het gebied van wereld. Op de internationale conferentie ‘Adaptation hun woningen. Deze projecten maken onderdeel uit klimaatadaptatie. Futures 2016’ in Rotterdam kwamen meer dan 1500 van het nationale Deltaprogramma. klimaatwetenschappers en beleidsmakers van over de hele wereld bijeen om te praten over klimaatverandering. Onder de prominente sprekers was koningin Máxima. Op de eerste dag van de bijeenkomst kwamen VN- klimaatchef Christiana Figueres en klimaatwetenschapper Roger Pulwarty aan het woord. Om een goed beeld te geven van de voortgang van klimaatadaptatie in Rotterdam, is ter gelegenheid van deze conferentie weer een nieuwe editie van het Delta Magazine verschenen. De stad Opnames op de DakAkker voor documentaire over Washington heeft zich in 2016 aangesloten bij het netwerk klimaatadaptatie TV-zender ARTE. Connecting Delta Cities. In 2016 ontvingen we meer dan tachtig delegaties met speciale interesse in het klimaatadaptatieprogramma van Rotterdam. Dit leidt weer tot opdrachten voor het bedrijfsleven.

Koningin Máxima bezoekt de internationale conferentie ‘Adaptation Futures 2016’ in Rotterdam. In 2016 werd het drijvende bos in de Rijnhaven aangelegd.

18 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 19 Duurzame gebiedsontwikkeling

Burgemeester Aboutaleb lanceert de Rotterdam Resilience Strategie.

uurzame gebieden zijn toekomstbestendige Voor Rotterdam Central District (RCD) is in 2016 een omgevingen met een goed leefklimaat. Denk aan duurzame herijking van de Gebiedsvisie vastgesteld. comfortabele, energiezuinige woningen in een Daarnaast is in 2016 in de wijk de Esch gestart met de Rotterdamse Resilience Strategie D aantrekkelijke buurt die goed bereikbaar is en voorzien bouw van een bijzondere woonwijk op het voormalig positief ontvangen van nabije voorzieningen zoals winkels. Maar in de hockeyterrein Leonidas. Kopers mogen hier hun eigen toekomst behoren bijvoorbeeld ook stadslandbouw en vrijstaande duurzame woningen in het groen ontwerpen. p 19 mei 2016 lanceerde burgemeester energieopwekkende gebouwen tot de mogelijkheden van Die worden vervolgens gebouwd met zoveel mogelijk Aboutaleb de Rotterdam Resilience Strategie. duurzame gebiedsinrichting in Rotterdam. Duurzaamheid natuurlijke materialen en hebben een laag of zelf geen ORotterdam behoort tot het netwerk van 100 moet daarom een integraal onderdeel zijn van alle energiegebruik. Resilient Cities en is de eerste stad in Nederland die gebiedsontwikkelingen in de stad. een dergelijke strategie heeft opgesteld. Met deze Rotterdam hanteert bij alle grote gebiedsontwikkelingen beweging werkt de gemeente Rotterdam samen met de internationaal erkende BREEAM-methodiek. Daarbij Groene daken midden in de stad. stakeholders aan de toekomstige veerkracht en worden zes stappen doorlopen – van opstart tot evaluatie. weerbaarheid van de stad. Het project 7 Square Endeavour is een internationaal Om ervoor te zorgen dat Rotterdam haar veerkracht samenwerkings- en verduurzamingsproject met als en weerbaarheid (resilience) behoudt en waar nodig missie steden toekomstklaar te maken. Dit project heeft versterkt, werken we aan een duurzame, veilige, in 2016 in Rotterdam geleid tot een dakenplan voor vier saamhorige en gezonde toekomst, met structurele daken op het Schouwburgplein. aandacht voor de resilience-kwaliteiten. Resilient Rotterdam brengt deze beweging op gang. Dit inter- Huis in aanbouw op terrein Leonidas. Nieuwe bewoners nationale en groeiende netwerk van bedrijven, vertellen bezoekers meer over duurzame toepassingen. bewoners, maatschappelijke organisaties en de gemeente zorgt er gezamenlijk voor dat Rotterdam klaar is voor de 21e eeuw. De implementatie van het Resilience-denken is in volle gang. Zo wordt Volop ontwikkelingsmogelijkheden in Rotterdam Central District. een ‘resilience scan’ ontwikkeld en zijn de eerste ervaringen opgedaan met de Roadmap Next Economy. In het najaar is het consultatietraject gestart waarin partijen uit de stad zijn opgeroepen Verkoeling tijdens de warme dagen van 2016. te reageren op en mee te werken aan de strategie. Tijdens het Stadmakerscongres was resilience het centrale thema. Er werden diverse workshops

gegeven waarbij duidelijk bleek dat er veel Czerwinski Bas Foto: enthousiasme is voor de beweging. Inmiddels is ook Den Haag toegetreden tot het 100RC-netwerk; intensievere samenwerking op het schaalniveau van de Metropoolregio Rotterdam-Den Haag zal volgen.

Milieuattachees van de EU-lidstaten bezoeken Rotterdam om meer te horen over klimaatadaptieve maatregelen in Rotterdam.

20 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 21 Gezondere lucht door minder roet Droge voeten door groene daken

400.000

100 350.000 300.000

80 daken 2 250.000

Index 60 200.000 150.000 40 100.000

20 Aangelegde m 50.000 0 0 2014 2015 2016 2017 2018 2014 2015 2016 2017 2018 concentratie roet groene daken doel roet doel Topattractie in 2016: de Trap in Rotterdam Central District. Het doel is dat in 2018 de uitstoot van roet door het stedelijk Het doel is om tussen 2015 en 2018 elk jaar 40.000 m2 groene daken wegverkeer met 40 procent is verminderd (in vergelijking met 2014). aan te leggen. Tot en met 2014 lag er al 201.000 m2 groen dak. Over de periode oktober 2015 tot november 2016 is de uitstoot van zowel EC als stikstofoxides (NOx) aanmerkelijk afgenomen; In 2016 is 13.000 m2 groen dak bijgekomen. In 2016 zijn wel meer een groot deel van de bereikte afname kan worden toegeschreven subsidies aangevraagd dan in 2015, maar dit waren in het algemeen aan de genomen maatregelen. De afname van de roetuitstoot kleine aanvragen. Grote aanvragen hebben echter veel invloed op komt vooral door het weren van diesel personenauto’s en diesel het totaal aantal aangelegde oppervlak. De teller staat nu in totaal bestelauto’s. op 235.000 m2 groen dak in Rotterdam. Foto: Bas Czerwinski Bas Foto:

Een groenere stad door groene straten en pleinen

35

30

25

20 Aantal 15

10

5

0 2015 2016 2017 2018 aantal vergroende straten/pleinen

In 2016 zijn 15 pleinen en straten (verder) vergroend, zoals de Bingenstraat/Louwerslootstraat en het Drents Plantsoen. Voor 2017 is het doel om weer 15 straten en/of pleinen te vergroenen, zodat het totaal op 30 uitkomt. In 2016 zijn voorbereidingen getroffen om dit doel voor 2017 te kunnen realiseren. Voor 2015 was geen doel benoemd (voorbereidingsjaar).

22 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 23 Interview Interview

Pim Dumans Miranda Jacobs Programmamanager Lerares groep 7/8 van de Woonstad Rotterdam Oscar Romeroschool

Hoe doen jullie dat precies? Hoe hebben de leerlingen bijgedragen aan het Frederiksplein? “Allereerst isoleren we onze woningen, zodat het energieverbruik van bewoners daalt. Daarnaast “Om zoveel mogelijk mensen uit de omgeving van werken we aan verbetering van de installaties: we het Frederiksplein in te betrekken bij de sluiten woningen aan op zonnepanelen of stads- ontwikkeling van het nieuwe waterplein organiseer- warmte, of we vervangen cv-ketels eerder dan de de gemeente een wedstrijd. Iedereen mocht op gepland voor nieuwe, zuiniger exemplaren. Het die manier meedenken over het ontwerp van het derde punt heeft te maken met voorlichting. We speelvlak van het plein dat overtollig regenwater kunnen een woning nog zo energiezuinig maken, kan opvangen. Mijn klas sloeg meteen aan het als bewoners hun ramen open laten staan, of drie tekenen. De architect heeft uiteindelijk al onze teke- keer per dag douchen, heeft het weinig zin. Daarom ningen samengevoegd en daar kwam het winnende proberen we onze huurders bewust te maken van ontwerp met zee-figuren en de tekst SPLASH! uit.” hun gedrag en het effect daarvan op hun energiere- kening. Uit eigen onderzoek blijkt dat dit werkt: met Wat leverde dit op voor de leerlingen? eenvoudige bespaartips en inzicht in hun verbruik Ruim 2000 woningen besparen onze huurders gemiddeld 4-6% op hun “De klas was niet alleen bij het ontwerp betrokken, Leerlingen werken energierekening. Een mooi resultaat!” maar bij het hele project. Een projectleider van de naar energielabel A gemeente en een bouwkundige van het hoogheem- mee aan waterplein Op welk project ben je trots? raadschap kwamen op school uitleggen wat er alle- “dankzij duurzame maal komt kijken bij de aanleg van een waterplein. “ Frederiksplein “In de wijken en sluiten we in Ze hadden materialen bij zich die daarin verwerkt renovatie de komende jaren acht en misschien zelfs elf grote worden, zoals lamswol en lavastenen. De kinderen complexen van in totaal ruim 2000 woningen aan mochten alles bekijken en voelen – dat vonden ze op restwarmte uit de Rotterdamse industrie. Ook natuurlijk prachtig. Tijdens de bouw mochten we ” zorgen we voor goede isolatie. Dankzij deze maat- met de klas een kijkje komen nemen; we hebben ” regelen stijgt het energielabel F of G naar A. Voor zelfs meegeholpen met de bestrating! Door deze de huurders in deze zogenoemde ERA-flats – ga- ervaring leerden de kinderen over mooie beroepen lerijflats die gebouwd zijn in de jaren ’60 – betekent als wegenbouw en architectuur. De opening – ook de renovatie een flinke lastenverlaging. En omdat daar mochten we bij zijn – was echt een feestje.” we op grote schaal opereren, besparen we op reno- vatiekosten. Een operatie van deze omvang is naar Nu is het plein af. Zijn de kinderen er nog steeds mijn weten nog nooit in Rotterdam voorgekomen. mee bezig?

We willen zoveel mogelijk bijdragen aan de gel- “Mijn leerlingen weten nu van A tot Z hoe en waar- dende klimaatdoelstellingen. De komende tien om het plein is ontstaan, en dat vertellen ze door. jaar investeren we daarom ontzettend veel in het Maar het blijven natuurlijk kinderen: ze vinden het energiezuinig maken van onze woningen, waardoor vooral fijn dat regenwater meestal niet óp het plein de energielasten dalen. En dat doen we zónder een blijft liggen maar daaronder wordt opgevangen, huurverhoging te vragen van onze huurders.” zodat ze op het plein lekker kunnen spelen.”

24 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 25 Energie- Ambitie 2 besparing Schonere energie tegen lagere kosten in woningen

e gemeente Rotterdam stimuleert en faciliteert woningcorporaties en particuliere huizenbezitters Energie besparen betekent naast een schoner milieu ook minder kosten voor Dbij het energiezuiniger – en daarmee ook goedkoper Rotterdamse burgers en ondernemers. De gemeente stimuleert bewoners en (MKB-) en comfortabeler – maken van hun bestaande woning. Doel is om in 2018 minimaal 10.000 woningen (7000 ondernemers dan ook actief om energiebesparende maatregelen te nemen. Daarnaast huurwoningen en 3000 koopwoningen) in Rotterdam stimuleert de stad het gebruik van hernieuwbare energiebronnen, zoals wind en zon, te hebben verduurzaamd. Met het Pluspakket zijn daar en wordt restwarmte uit de industrie steeds meer benut. nog 3000 corporatiewoningen aan toegevoegd. Het gaat daarbij om maatregelen die leiden tot een groen energielabel (energielabel A, B of C).

Veel bewoners zijn al aan de slag. Zo heeft de bewoners- groep ‘Heide-Bes met energie’ in 2016 een groot deel van haar woningen duurzaam verbeterd. Ook is woning- corporatie Woonstad Rotterdam van start gegaan met het verduurzamen van het Hammerskjold-complex. Wethouder Pex Langenberg en gemeentesecretaris Philippe Raets Een VvE in de Platostraat heeft in 2016 een uitvraag in ontvangen de eerste Metro-bijlage over energiezuinig wonen. de markt gezet voor Nul-op-de-Meter-woningen.

De resultaten van de woningcorporaties zijn eind tweede kwartaal 2017 bekend. De verwachting is dat zij de aantallen uit het programma Duurzaam (7000 woningen) en het Pluspakket (3000) gaan halen.

Het aantal koopwoningen met duurzame verbeteringen is al halverwege het doel van 2018 en zal zeker gehaald worden. Op basis van wijkacties, gegevens van het regioloket WoonWijzerWinkel en de isolatiecoupon zijn in 2016 in Rotterdam 661 maatregelen genomen in 511 eengezinswoningen. Dit betreft een beperkt aantal bronnen; het werkelijk aantal eengezinswoningen met duurzame aanpassingen zal hoger liggen. Daarnaast zijn 456 woningen in VvE-verband verduurzaamd. 69 VvE’s hebben in 2016 een groen MJOP (MeerJarig OndershoudsPlan) laten ontwikkelen. De speciaal ontworpen 010-trui van Duurzaam wordt gebreid.

Nieuw in 2016 waren de huis-aan-huis besparingsacties. Om het bewoners zo makkelijk mogelijk te maken kan met deze actie tegen aantrekkelijke condities een it een enquête onder eigenaar/bewoners energieadvies worden opgesteld. In 2016 hebben zo’n (februari 2017) kwam naar voren dat 1300 eigenaren van een eengezinswoning in Pernis en Umomenteel in 96% van de woningen Blijdorp dit energieadvies aangevraagd. De honderd (gedeeltelijk) dubbel glas aanwezig is en in 66% gebruikers van de in 2016 geïntroduceerde Rotterdamse een HR-ketel. Van alle isolatievormen is dakisolatie isolatiecoupon hebben samen ruim € 250.000 aan het meest toegepast (65%), gevolgd door gevel- energiebesparende maatregelen besteed. De Woon- isolatie (52%) en vloerisolatie (46%). Van de WijzerWinkel heeft in 2016 787 klanten uit Rotterdam voorgenomen maatregelen zijn zonnepanelen met genoteerd. 10% het meest populair.

26 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 27 Energie- besparing door onder- nemers

e gemeente Rotterdam ondersteunt kleine In 2016 is gestart met een gebiedsgerichte aanpak. en middelgrote bedrijven en instellingen om Op de bedrijventerreinen en Dte verduurzamen en energie te besparen. wordt niet alleen onderzocht hoe individuele Voor veel ondernemers geldt de wettelijke plicht om ondernemers kunnen verduurzamen, maar ook hoe energiebesparende maatregelen te nemen die zij een heel bedrijventerrein duurzamer kan worden. Zo binnen vijf jaar kunnen terugverdienen. De DCMR wordt er gesproken over het collectief aanleggen van Milieudienst Rijnmond controleert de naleving van deze zonnepanelen. Daarnaast zijn er plannen om waarde te verplichting. geven aan reststromen, bijvoorbeeld door het realiseren van een centraal papierinzamelpunt; dat scheelt veel Daarnaast bood de gemeente Rotterdam tot en met 2016 vervoersbewegingen. In 2016 is een aantal workshops energiescans aan kleinere MKB-bedrijven in de horeca georganiseerd over het sluiten van kringlopen: het Mobiel informatiepunt van de WoonWijzerWinkel op het Noordplein. en retail. Bedrijven in deze branches zijn niet verplicht principe waarbij een reststroom van het ene bedrijf om te investeren in energie-efficiëntie. In totaal zijn in gebruikt wordt door een ander bedrijf. Ruim dertig opdracht van de DCMR 175 scans uitgevoerd bij horeca- bedrijven woonden deze workshops bij. Om Rotterdammers te inspireren is in 2016 voor het – konden mensen terecht voor informatie, advies en retailondernemers, met als resultaat dat in ruim twee eerst de tour ‘Gluren bij duurzame buren’ georganiseerd. en workshops. Speciaal voor Rotterdamse VvE’s jaar tijd negentig ondernemers toch zijn gaan investeren Tijdens deze tour vertelden Rotterdammers over hun organiseerde VVE010 in 2016 diverse workshops en in energiebesparing. Deze investeringen hebben samen eigen ervaringen met het verduurzamen van hun huis. voorlichtingsavonden over energiebesparing. In het geleid tot een reductie van 211 ton CO² per jaar. Bijna 200 Rotterdammers hebben deelgenomen aan najaar van 2016 was er een actie om Rotterdamse dit evenement. Ook is er veel aandacht van de media ambtenaren te informeren over de energiebesparende voor dit evenement geweest. In een speciale uitgave maatregelen die zij thuis kunnen nemen. Hier was veel van gratis dagblad Metro over energiezuinig wonen in belangstelling voor. Rotterdam stonden ook veel inspirerende verhalen van stadsgenoten die hun woning al hebben verduurzaamd. Filmpje opening pop-upstore bij Donner Aanleiding voor deze special was de eind 2016 geïntroduceerde nieuwe landelijke subsidieregeling voor In 2016 zijn ook twee aanvragen voor Europese subsidies woningisolaties. gehonoreerd. Met de Europese subsidie TRIPLE-A komt geld beschikbaar voor het energiezuiniger maken In 2016 bezochten meer dan 2000 Rotterdammers van Rotterdamse eengezinswoningen. De Europese de eerste twee gemeentelijke pop-up stores over Investeringsbank heeft subsidie aan Rotterdam energiebesparing. In deze tijdelijke winkels – de eerste beschikbaar gesteld voor het verduurzamen van onder bij boekhandel Donner en de tweede in de Koopgoot meer woningen in VvE-verband. Gebiedsgerichte aanpak in de Spaanse Polder.

De eerste pop-up store energiebesparing bij Donner (links) en vervolgens in de Koopgoot.

28 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 29 Scoren met Energie. Sportclubs nemen energiebesparende maatregelen Industrie als n 2015 namen 45 Rotterdamse sportverenigingen door de gemeente beschikbaar gestelde verwar­ming Ienergiescans af. In 2016 is een deel van deze clubs overgegaan op het doorvoeren van besparende maatregelen. De besparingen lopen op tot duizenden euro’s per jaar.

Acht clubs hebben in 2016 ‘grotere energie- e gebruiken dagelijks energie. Het grootste besparende maatregelen’ doorgevoerd. Zij gedeelte daarvan bestaat uit warmte. In 2050 installeerden zonnepanelen en/of LED-verlichting. Foto: Marieke Oderkerken Wmoet Nederland CO²-vrij zijn en aardgasloos De eerste cijfers laten zien dat deze acht Ook het plakken van radiatorfolie achter de verwarming scheelt zijn. Dat bereiken we door onder andere de warmtevraag verenigingen gezamenlijk 30.000 euro per jaar energie bij de Rotterdamse voetbalclub rvv COAL. te verminderen, bijvoorbeeld door onze woningen goed besparen. Dat komt neer op een besparing te isoleren. Maar ook door de manier waarop we onze tussen de 25 en 30 procent ten opzichte van hun gebouwen verwarmen te veranderen. Dat laatste kan huidige energierekening. bijvoorbeeld met elektriciteit (via warmtepompen) of met warmte uit het warmtenet. Met verschillende Rotterdamse Ook voor de meeste andere clubs die deelnemen stakeholders wordt onderzocht welke rol het Rotterdamse aan Scoren met Energie, het project van Rotterdam warmtenet kan spelen in de energietransitie. Dat doen Sportsupport waar sportverenigingen energie we door te kijken naar de (economisch) meest optimale mee besparen, is het besparingspotentieel groot. combinatie van gebouwgebonden en gebiedsgerichte Mooi meegenomen wanneer je nagaat dat de maatregelen. energierekening van een gemiddelde sportclub zo’n 18.000 euro per jaar bedraagt. Warmte is ook een heel bruikbaar restproduct van de Rotterdamse industrie. Er is in potentie genoeg restwarmte voor ongeveer een miljoen gezinnen. Tot nu toe is warmte nog een onderbenut restproduct van de Rotterdamse industrie. De gemeente wil het warmtenet daarom steeds meer voeden met deze restwarmte – én

Foto: Marieke Oderkerken met warmte uit andere duurzame bronnen. Vervolgens De Hoekse pétanquevereniging PV Markeer liet in 2016 zonnepanelen kunnen steeds meer woon- en bedrijfsgebouwen op deze plaatsen en verving de bestaande lampen voor LED-verlichting. CO²-arme en betaalbare warmtevoorziening worden aangesloten.

Zowel in Rotterdam-Zuid als op de noordoever wordt De warmte wordt geleverd door Afvalverwerking Rijnmond de warmte uit het stadswarmtenet geleverd door (AVR Rozenburg). Afvalverwerking Rijnmond (AVR Rozenburg). De woningen, kantoren, ziekenhuizen en bedrijfsgebouwen in deze buurten beschikken daarmee over een veel Een andere mijlpaal is de tien-miljoenste GJ restwarmte Winkelcentrum Hoogvliet wordt aangesloten op het stadswarmtenet. duurzamere warmtevoorziening, die aanzienlijk minder van AVR naar Rotterdam. Energiebedrijf Eneco levert via CO²-uitstoot dan individuele gasketels. Door minder het stadswarmtenet in regio Rotterdam aan honderden uitstoot van schadelijke stoffen (NOx) verbetert hiermee bedrijven en 45.000 huishoudens restwarmte van afval- ook de luchtkwaliteit. en energiecentrale AVR. Dit is omgerekend goed voor het verwarmen van 330.000 woningen gedurende een jaar. In 2016 viel het besluit om ook Winkelcentrum Hoogvliet aan te sluiten op het stadswarmtenet met restwarmte van AVR Rozenburg. Dit bespaart jaarlijks ruim 550 ton CO²-uitstoot. Energiebedrijf Nuon en woningcorporatie Vestia sloten samen met de gemeente Rotterdam een overeenkomst waarin is vastgelegd dat een aantal bestaande woningen wordt aangesloten op het warmtenet in Rotterdam-Zuid. Het gaat om 144 appartementen die de komende periode worden gerenoveerd.

30 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 31 Winst door De zon wind als bron

uim 70% van de Rotterdamse gebouwen heeft Augustus 2016 is het collectieve zonnepark A20 otterdam zet zich in voor meer schone en toe In het regionale convenant van de voormalige Stadsregio een plat dak. Wanneer op al deze daken Terbregseplein officieel in werking gesteld. Dit zonne- komstbestendige energie. Windenergie is hierbij ligt een opgave om tot 2020 150 MW aan opgesteld Rzonnepanelen worden gelegd, zou dat (met de park bestaat in totaal uit 2000 zonnepanelen en heeft Rals onuitputtelijke energiebron van groot belang. windvermogen te realiseren. De provincie begeleidt huidige techniek) kunnen voorzien in zo’n 60% van een unieke locatie. De eerste panelen, zo’n 10% van Eind 2016 is de Leidraad Windenergie 2016-2020 deze procedure. Rotterdam heeft binnen deze regio de Rotterdamse energiebehoefte. De gemeente wil er het totale aantal, zijn inmiddels geïnstalleerd. vastgesteld door het college van B&W. Deze handreiking een gemeentelijke opgave: het college heeft inmiddels daarom voor zorgen dat meer Rotterdammers (burgers, Bij Frigocare, een op- en overslagbedrijf voor gekoelde is bedoeld voor alle partijen die bij de ontwikkeling van acht potentiële locaties om diverse redenen afgewezen. bedrijven en instellingen) met zonne-energie aan de en bevroren levensmiddelen in de Rotterdamse haven, een windpark betrokken zijn: overheden, ontwikkelaars Voor de twee resterende locaties – Hoek van Holland slag gaan. Het doel is om in 2018 1500 corporatie- is in 2016 een grote installatie met 3100 zonnepanelen en energiecoöperaties, maar bovenal de Rotterdammer. Verlengde Nieuwe Waterweg en Charloisse Poort – woningen en 4500 koopwoningen van zonnepanelen gerealiseerd. Hiermee wordt circa 0,7 GWh per jaar De Leidraad is een – mede door Havenbedrijf Rotterdam geldt dat er nadere technische verkenningen moeten te hebben voorzien. Het is de bedoeling dat in 2018 20 opgewekt. Dat is genoeg voor een derde van de bekrachtigde – handreiking met tips. Onder meer over plaatsvinden. Naast de resultaten uit de eerder in gang gigawattuur (GWh) wordt opgewekt door zonnepanelen energiebehoefte van het bedrijf. hoe om te gaan met nieuw op te starten windinitiatieven. gezette studies van Landtong Rozenburg en Beneluxster, op Rotterdamse daken. Dat komt overeen met het Het document geeft duidelijkheid over de manier waarop kan dit leiden tot een toename van zes à tien volledige elektriciteitsgebruik van zo’n 8000 Rotterdamse in een vroegtijdig stadium participatie kan plaatsvinden windturbines van elk 3 MW op Rotterdams grondgebied. woningen. In de Plus op het programma Duurzaam met alle betrokkenen. Ook beschrijft de Leidraad de Daarnaast worden enkele oudere windturbines wordt ingezet op een versnelling zodat in 2020 in verschillende manieren waarop de directe omgeving kan vervangen door nieuwe exemplaren die meer rendement Rotterdam 50 GWh aan zonne-energie wordt opgewekt. profiteren van de realisatie van windturbines. kunnen leveren. De productie van groene stroom door zon PV (Photo Het streven is om vóór 2025 350 MW aan opgesteld Langs de Nieuwe Waterweg tussen Maassluis en Voltaic) in Rotterdam is gestegen van 7,2 GWh in 2015 vermogen windenergie te hebben staan. Dit is voldoende Hoek van Holland zullen zeven nieuwe windturbines naar 15,0 GWh in 2016. Het betreft een inschatting op om 200.000 huishoudens van elektriciteit te voorzien. gerealiseerd gaan worden. In 2016 is de omgevings- basis van de toename van de aan Rotterdam toegewezen Deze ambitie is uit te splitsen in verschillende vergunning onherroepelijk geworden. De realisatiefase SDE-subsidies voor gerealiseerde projecten met zon deelambities. start later in 2017; de voorbereidingen voor de bouw PV. De cijfers laten een verdubbeling zien ten opzichte zijn opgestart. De studielocatie Landtong Rozenburg van 2015. De definitieve cijfers voor 2016 zijn tweede Het Havenbedrijf Rotterdam heeft een eigen opgave die bevindt zich in de fase van onderzoek. De in 2016 kwartaal 2017 bekend. voortvloeit uit het havenconvenant. De ontwikkeling van verrichte onderzoeken wijzen uit dat er in ieder geval grote windturbines op de buitencontour van de Tweede drie windturbines gerealiseerd kunnen worden. Intensief Maasvlakte is verreweg de grootste toekomstige contact met het Havenbedrijf Rotterdam en het gebied windopgave. De aanbesteding hiervoor is in voorbereiding. Rozenburg vindt nu plaats. Doel is om de planologische procedure, het participatietraject en de aanbesteding op te starten gedurende 2017/2018. Daarna volgt voorbereiding op de bouw.

Winturbines op Landtong Rozenburg. Informatiemarkt over zonne-energie tijdens de Rotterdamse Dakendagen.

32 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 33 Woningeigenaren uit Rotterdam konden zich tot en met januari 2016 vrijblijvend inschrijven voor n 2015 namen 45 Rotterdamse sportverenigingen Een duurzame stad door hernieuwbare energie ‘SamenZonneEnergie’. Dankzij de collectieve door de gemeente beschikbaar gestelde inkoop, die ook openstond voor VvE’s, dalen de Ienergiescans af. In 2016 is een deel van deze 50 aanschafkosten. Na een veiling onder gekwalificeerde clubs overgegaan op het doorvoeren van 40 zonnepanelenleveranciers ontvingen de deelnemers besparende maatregelen. De besparingen lopen op een aanbod voor een compleet systeem tegen een tot duizenden euro’s per jaar. 30 scherpe prijs.

Acht clubs hebben in 2016 ‘grotere Aandeel 20 In 2016 is ook gestart met de inschrijving voor de energiebesparende maatregelen’ doorgevoerd. collectieve inkoop (via een postcoderoos) van zonne- Zij installeerden zonnepanelen en/of LED- 10 energie door energiecoöperatie Blijstroom. verlichting. De eerste cijfers laten zien dat deze 0 De gemeente heeft hiervoor het dak op de gymzaal acht verenigingen gezamenlijk 30.000 euro per jaar 2014 2015 2016 2017 2018 aan de Noorderhavenkade ter beschikking gesteld. besparen. Dat komt neer op een besparing tussen de 25 en 30 procent ten opzichte van hun huidige aandeel gebouwde omgeving In juni reed de zonnetram door Rotterdam. In die maand energierekening. doel vonden ook de Rotterdamse dakendagen plaats. Op het dak van het Groothandelsgebouw bezochten circa Ook voor de meeste andere clubs die deelnemen Het doel is dat in 2018 Rotterdam in staat is zoveel hernieuwbare 6000 mensen de informatiemarkt over zonne-energie. aan Scoren met Energie, het project van Rotterdam energie te produceren dat in 40 procent van het energiegebruik in de gebouwde omgeving voorzien kan worden. In 2030 zou dit Informatie over zonne-energie werd ook meegenomen Sportsupport waar sportverenigingen energie zelfs 100 procent moeten zijn. in de informatie bij de twee gemeentelijke pop-up stores. mee besparen, is het besparingspotentieel groot. In 2014 lag het aandeel hernieuwbare energiebronnen op Mooi meegenomen wanneer je nagaat dat de 26 procent. In 2015 is dit opgelopen tot 31 procent. Tot slot zijn in 2016 op diverse gemeentelijke gebouwen energierekening van een gemiddelde sportclub zo’n zo’n 2600 zonnepanelen geplaatst. Door de toekenning 18.000 euro per jaar bedraagt. van een SDE-subsidie wordt dit in 2017 uitgebreid met nog eens 12.000 extra zonnepanelen op gemeentelijk vastgoed. Zonnepanelen in Park 16Hoven.

De zonnetram reed kriskras door Rotterdam.

Collectief zonnepark langs de A20.

34 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 35 Huurwoningen met duurzame verbeteringen Duurzame warmte door stadswarmte in Duurzame energie door zonnestroom woningequivalenten 25 10000 150.000

20 8000 120.000

15 6000 90.000

Aantal 10 4000 60.000 Productie in GWh 5

2000 Woningequivalenten 30.000

0 0 0 2014 2015 2016 2017 2018 2015 2016 2017 2018 2015 2016 2017 2018 2030 productie aantal verbeterde huurwoningen aantal aangesloten woningen doel doel programma Duurzaam aantal aangesloten zakelijk gebruikers Plus Parijs doel aantal aangesloten woningen De productie van groene stroom door zon PV (Photo Voltaic) in Het doel is om in 2018 10.000 huurwoningen energiezuiniger Rotterdam is gestegen van 7,2 GWh in 2015 naar 15,0 GWh in 2016. te hebben gemaakt. In 2014 en 2015 zijn 5240 huurwoningen Het doel is dat in 2030 150.000 woningen zijn aangesloten op Het betreft een inschatting op basis van de toename van de aan verduurzaamd. Het aantal woningen voor 2016 is einde tweede stadsverwarming. In 2016 waren 136.047 woningequivalenten Rotterdam toegewezen SDE-subsidies voor gerealiseerde projecten kwartaal 2017 bekend. aangesloten op het warmtenet. Het gaat daarbij om 57.087 met zon PV. De cijfers laten een verdubbeling zien ten opzichte van woningen en 822 zakelijke gebruikers die overeenkomen met 2015. De definitieve cijfers voor 2016 zijn tweede kwartaal 2017 78.960 woningequivalenten. Ten opzichte van 2015 is het aantal bekend. aangesloten woningen toegenomen en het aantal zakelijke aansluitingen iets afgenomen.

Koopwoningen met duurzame verbeteringen Duurzame energie door windturbines Duurzame energie door zonnepanelen

4000 400 8000 3500 350 7000 3000 300 6000 2500 250 5000

Aantal 2000 200 4000 MW 1500 150 3000

1000 100 Aanrtal woningen 2000 500 50 1000 0 0 0 2015 2016 2017 2018 2014 2015 2016 2017 2018 2025 2014 2015 2016 2017 2018 aantal verbeterde koopwoningen opgesteld vermogen MW aantal corporatiewoningen met zonnepanelen doel aantal verbeterde koopwoningen doel aantal koopwoningen met zonnepanelen doel corporatiewoningen Het doel is om in 2018 3000 bestaande koopwoningen De ambitie voor windenergie is om in 2025 350 MW opgesteld doel koopwoningen energiezuiniger te hebben gemaakt. In 2015 zijn – naar bekend – vermogen te hebben. In 2016 is het opgesteld vermogen 195,1 MW. 480 koopwoningen aangepakt en in 2016 967 koopwoningen, Dat is 10 MW minder dan eind 2015: vier turbines van het windpark in totaal 1447 woningen. Hartelkanaal moesten worden verwijderd vanwege nabijgelegen Het doel is dat in 2018 in totaal 6000 woningen zijn voorzien van buisleidingen voor het vervoer van gevaarlijke stoffen. Dat is zonnepanelen. Het gaat om 1500 corporatiewoningen en 4500 vastgelegd in een nieuw bestemmingsplan voor Europoort. De koopwoningen. De gegevens over 2016 zijn medio 2017 bekend. komende jaren zal het opgesteld vermogen toenemen door extra turbines op Landtong Rozenburg en op de Tweede Maasvlakte.

36 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 37 Interview Interview

Jordana de Heer Stan Verheijen Commercieel Beheerder bij Solar Green Point Kroonenberg Groep, eigenaar winkelcentrum Hoogvliet

Wat is er precies veranderd in winkelcentrum Wat houdt het project in? Hoogvliet? “Langs de A20 bij het Terbregseplein ontwikkelen “Begin 2017 is winkelcentrum Hoogvliet aange- we een collectief zonnepark dat bestaat uit 2000 sloten op stadsverwarming. Sindsdien levert het zonnepanelen. Het coöperatieve park was oor- stadswarmtenet van Nuon het winkelcentrum spronkelijk een idee van buurtbewoners. Toen hun milieuvriendelijke restwarmte die afkomstig is van initiatief strandde heeft de gemeente Solar Green afvalverwerker AVR in Rozenburg. Dat bespaart Point benaderd met de vraag om het gedeelde zon- jaarlijks circa 550 ton CO²-uitstoot – zo’n 80% nepark toch te realiseren. In 2016 is het eerste deel minder ten opzichte van de voorgaande verwarming van het park in gebruik genomen. met gas. Dat is vergelijkbaar met de installatie van Deelnemen kan al vanaf 1 zonnepaneel. Zo kunnen 5500 zonnepanelen: meer dan een voetbalveld vol!” Rotterdammers al voor €375,- profiteren van scho- ne, goedkope en lokaal opgewekte energie.” Hoe profiteren de winkeliers van deze duurzame investering? Waarom een zonnepark langs de snelweg?

80% minder CO - “Voor winkeliers is er eigenlijk vrij weinig veran- “Een zonnepark van deze omvang langs de snel- Lokaal opgewekte ² derd. Nog steeds is de temperatuur overal in het weg is vooralsnog uniek in Nederland en heeft twee uitstoot dankzij winkelcentrum even behaaglijk. De warmte is alleen voordelen. Allereerst is Rotterdam een stad met re- zonne-energie voor groener geworden en komt ergens anders vandaan. latief weinig mogelijkheden om zelf zonne-energie “aansluiting op En doordat de aangeleverde warmte op de juiste op te wekken. Veel mensen wonen in hoogbouw, of iedere“ Rotterdammer temperatuur is, hoeft er niet meer te worden bijge- hun dak is niet geschikt. Dankzij collectieve pane- stadswarmte stookt met cv-ketels of boilers. Winkeliers hoeven len krijgen zij tóch de mogelijkheid om te investeren daardoor minder onderhoud aan de installaties uit in schone energie. Daarnaast hebben we bewust te voeren. Dat maakt het voor hen op den duur kos- gekozen voor een plek langs de snelweg vanwege ” tenefficiënter. Bovendien zijn er nauwelijks storin- de zichtbaarheid. Door de panelen opvallend in de ” gen aan het warmtesysteem.” openbare ruimte te plaatsen, zie je dat óók in Rotterdam zonne-energie kan worden opgewekt.” Hoe was de samenwerking met de gemeente? Wat levert dit op voor Rotterdam? “Wij hebben als eigenaar van winkelcentrum Hoogvliet voor dit project vooral contact gehad met “Het park is een kilometer lang en levert bij volledi- Nuon Warmte. Als leverancier van stadswarmte ge bezetting genoeg energie om het stroomverbruik werkten zij nauw samen met de gemeente – met van 160 huishoudens energieneutraal te maken. name in het vergunningentraject. Nuon heeft dan Dat betekent ook 166 ton minder CO²-uistoot. ook alle technische specificaties en aansluitingen Ook draagt het project bij aan de betrokkenheid van afgestemd. Gezamenlijk dragen we bij aan de duur- inwoners bij hernieuwbare energie. zaamheidsdoelstellingen van de gemeente.” Investeerders worden lid van een coöperatie die ze uiteindelijk ook zelf besturen. De eerste 400 pane- len zijn verkocht binnen de postcoderoosregeling. Dit houdt in dat investeerders die dichtbij het project wonen, korting krijgen op hun energiebelasting. In 2017 openen we de verkoop voor iedereen die Rotterdamse zonne-energie wil afnemen. Nieuwe investeerders kunnen dan niet profiteren van de postcoderoosregeling, maar ontvangen wel zoge- noemde SDE-subsidie.”

38 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 39 Ambitie 3 Duurzame Sterke en innovatieve economie investeringen

uurzame investeringen zijn een graadmeter voor Rotterdam als hét centrum van een de toekomstbestendige innovatiekracht van de biobased economy of circulaire Dstad. Want de lokale economie wordt er sterker en veerkrachtiger van. Daarom stimuleren we publieke economie. Om die ambitie te en private partijen in de stad om te investeren in realiseren, creëert de gemeente bijvoorbeeld energiebesparing, zonne-energie, gebruik allereerst ruimte voor nieuwe, van restwarmte, circulair en Cleantech. duurzame, innovatieve bedrijvigheid. Onze ambitie is om in de periode 2015 tot en met 2018 Daarnaast onderneemt de gemeente in totaal 400 miljoen euro aan duurzame investeringen actie om de bestaande Rotterdamse te realiseren. Over 2015 en 2016 bedroeg de omvang van duurzame investeringen naar schatting 144 miljoen economie, die nu nog zwaar leunt op euro. Het betreffen vooral Cleantech investeringen (zie fossiele bronnen zoals olie, kolen en pagina 42). Er komen dit jaar nog gegevens beschikbaar gas, toekomstbestendiger te maken. waarmee we de omvang naar boven bij kunnen stellen. Het precieze bedrag is moeilijk te bepalen omdat een Daarbij spelen energiebesparing en deel van de private investeringen buiten beeld blijft. schone technologieën een sleutelrol. Op basis van de voorlopige cijfers moet er nog ongeveer 250 miljoen euro aan duurzame investeringen plaats- vinden. Voorbeelden van nieuwe in voorbereiding zijnde projecten zijn waste-2-chemicals, RHEA, offshore-wind, zonneprojecten, Dutch Windwheel en Smart Grid/VPP. Hiermee is in totaal 280 miljoen gemoeid. Niet al deze projecten zullen resulteren in een FID.

In 2016 zijn op het dak van Frigocare 3100 zonnepanelen geïnstalleerd. Foto: Edwin Nieuwstraten Nieuwstraten Edwin Foto:

40 | Programma Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 41 Sterkere concurrentie- Kansen voor positie Cleantech door energie- besparing

leantech wordt in de regio Delft, Rotterdam en iet alleen kunnen we via het stadswarmtenet elkaar te koppelen. En daarmee een groot deel van de Drechtsteden een steeds sterker economisch Duurzame Rotterdamse profiteren van de restwarme uit de Rotterdamse Warmterotonde te realiseren. cluster. De gemeente Rotterdam wil hiervoor de investeringen Clusteraanpak havens. Ook bedrijven kunnen een flinke CO²- C (400 mln) (800 mln) N ‘proeftuinpositie’ verder bevorderen. Onder andere door besparing realiseren door hergebruik van restwarmte. Samen met Deltalinqs wordt bezien of en in hoeverre het versterken van de randvoorwaarden voor vruchtbare Als producent (en afnemer!) van duurzame warmte kan de bestaande stoominfrastructuur in de Botlek kan en succesvolle bedrijvigheid. En door Rotterdam de Rotterdamse haven een aantrekkelijk vestigingsgebied worden uitgebreid. Daarnaast is in samenwerking met internationaal op de kaart te zetten als aantrekkelijk voor nieuwe bedrijven blijven door de realisatie van het ministerie van Economische Zaken en de provincie vestigingsgebied voor bedrijven die zich met Cleantech Kansen voor Cleantech een hoofdinfrastructuur voor warmtetransport, de Zuid-Holland in 2016 besloten meer te investeren in de bezighouden. Uit onderzoek blijkt dat de Cleantech- Cleantech (200 mln) zogenaamde Warmterotonde. De Warmterotonde zorgt uitwisseling van warmte en reststromen tussen bedrijven sector in de regio in 2014 uit 2300 bedrijven bestond. (200 mln) voor de verbinding van de (regionale) vraag naar warmte in de haven. Daarvoor worden op dit moment twee In totaal leveren die ongeveer 28.000 banen op. en het aanbod van warmte. Daarnaast streven de partijen projecten concreet uitgevoerd: de warmte-uitwisseling naar het aansluiten van steeds meer bronnen met lagere tussen Huntsman en Evides (gereed in 2017) en de Het afgelopen jaar zijn er op het gebied van Cleantech emissies. uitwisseling van reststoffen van Emerald EKC naar verschillende nieuwe investeringen in de stad gedaan AVR (gereed 2018). AVR benut deze stromen voor vanuit de Rotterdamse clusteraanpak (portefeuille Het streven is om in de provincie Zuid-Holland in 2020 het opwekken van stoom, die wordt benut voor een Economie). Voorbeelden van gerealiseerde final 20 PJ aan primaire energiebesparing te realiseren door betere, meer betrouwbare voeding van het bestaande investment decisions (FID) zijn Emerald Kalama, LNG het warmtepotentieel van de Rotterdamse industrie stoomnetwerk vanuit de AVR. Betrouwbaarheid van de Kalibratie Faciliteit, RINEW (Rotterdam Innovative optimaal te benutten en in te zetten op het gebruik van stoomleverantie is voorwaarde voor bedrijven om aan Nutrients Energy and Watermanagement) en DARP geothermie (o.a. vanuit het Westland). Naast lokale te sluiten op het stoomnetwerk. (Dump Alternatief voor Rest Product). Bij deze projecten opwek is de inzet van deze (regionale) Warmtebronnen speelde de partners in het Cleantech-cluster een noodzakelijk om te kunnen voorzien in de totale faciliterende of een stimulerende rol in de planning, warmtevraag en te zorgen voor een CO²-arme warmte- haalbaarheid, ontwikkeling of realisatiefase. In de voorziening. Hiervoor is het noodzakelijk dat de regionale periode 2015-2016 is in totaal 108 miljoen aan FID’s warmtetransportinfrastructuur wordt uitgebreid (de gefaciliteerd. Warmterotonde).

Voorbeelden van nieuwe FID’s die in voorbereiding Bij stadsboerderij Uit je eigen stad staat een onderzoeks- Nuon, Heineken Nederland, de gemeente Rotterdam, installatie van RINEW. Daarmee worden bruikbare stoffen als zijn, zijn waste-2-chemicals, RHEA, offshore-wind, de gemeente Leiden, Warmtebedrijf Rotterdam en de De glastuinbouwers (onder andere in het Westland) zijn schoon water, cellulose en fosfaat gefilterd uit lokaal afvalwater. belangrijke spelers in de ontwikkeling van de regionale zonneprojecten, Dutch Windwheel en Smart Grid/VPP. provincie Zuid-Holland hebben een belangrijke tussen- Het schone water wordt gebruikt voor de eigen landbouw. Warmterotonde, zij zijn zowel afnemer als opwekker van warmte. Hiermee is in totaal 280 miljoen gemoeid. Niet al deze stap gezet op weg naar het realiseren van het project projecten zullen resulteren in een FID. ‘Warmtelevering Leidse Regio’. De zes partijen tekenden een ambitieverklaring om restwarmte afkomstig uit de Vanuit het cluster Cleantech wordt in de huidige college- Rotterdamse haven in te zetten voor het verwarmen periode 200 miljoen euro aan private investeringen van een woonwijk in Leiden en brouwerij Heineken in ontlokt. Dit draagt bij aan zowel de collegedoelstelling Zoeterwoude. voor de Rotterdamse clusteraanpak om 800 miljoen Shell Pernis gaat ook restwarmte leveren. De warmte aan investeringen te ontlokken, als aan die van het die vrijkomt uit de raffinaderij van Shell levert genoeg programma Duurzaam om 400 miljoen aan investeringen energie om te voorzien in de warmtebehoefte van te realiseren. Zo versterken de clusteraanpak en het 16.000 huishoudens. programma Duurzaam elkaar. In het afgelopen jaar hebben de gemeenten Delft, Den Haag, Rotterdam, Westland en de provincie Zuid- Holland de haalbaarheid van het westelijke deel van de Warmterotonde onderzocht. Zij voerden het onderzoek uit met Eneco, het Warmtebedrijf Rotterdam en het Havenbedrijf Rotterdam. Conclusie van het haalbaarheidsonderzoek is dat er unieke kansen zijn om met een warmtesysteem warmtebronnen en warmteafnemers tussen onder andere Delft, Den Haag, Rotterdam en Westland aan

42 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 43 teruggebracht en dat de containers meer dan driekwart De reststoffen van de één, zijn de grondstoffen voor vol waren bij het inzamelen. Vanwege de positieve de ander. Rotterdam geeft onder andere in het eigen Koploper resultaten heeft de gemeente de proef uitgebreid naar inkoop- en afvalbeleid invulling aan dit basisprincipe alle 260 papiercontainers op Rotterdam-Zuid. van de circulaire economie. Door in te zetten op minder circulaire verspilling en slimmer hergebruik van afval, realiseert Sinds de zomer van 2016 scheiden we in gemeentelijke de gemeente een aanzienlijke kostenbesparing. economie kantoren naast papier ook plastic afval. Zo kan veel afval Grondstoffen worden nu eenmaal schaarser en (dus) worden hergebruikt en beperken we de hoeveelheid kostbaarder. Van hoogwaardig hergebruik profiteren restafval dat de verbrandingsovens in gaat. dus zowel de gemeente als bewoners en bedrijven. Rotterdam zet al sinds 2011 stevige stappen om Ook het hout van oude Rotterdamse bomen kreeg in hoogwaardige grondstoffen uit afval en reststromen 2016 een nieuw bestaan – als kunstwerk, kaasplank of terug te winnen, zodat ze opnieuw kunnen worden otterdam staat wereldwijd bekend als een stad Grondstoffen worden schaarser en kostbaarder. meubel. Rotterdam hield in 2016 de eerste Rotterdamse gebruikt. Het Rotterdamse doel op het gebied van met lef, doorzettingsvermogen en een visie. Daarom willen we hoogwaardige grondstoffen uit afval stadsbomenveiling in het Kralingse Bos, waar afvalscheiding en hergebruik is om in 2018 minimaal 31 RAls een stad die klaar is voor de kansen en en reststromen terugwinnen en opnieuw gebruiken. Rotterdamse ondernemers, creatieven en kunstenaars procent materiaalhergebruik te realiseren. In 2015 was uitdagingen van de toekomst. Daarom hebben we in Een belangrijke indicator voor de circulaire economie konden bieden op de boomstammen van gerooide dat percentage 23 procent en in 2015 al 29 procent. het programma ‘Duurzaam dichter bij de Rotterdammer’ is het aandeel gescheiden ingezameld afval bij stadsbomen. Vooral de gescheiden inzameling van gft-afval, kunststof de ambitie uitgesproken om voorloper te zijn bij de huishoudens. Dat scheidingspercentage stijgt. In 2016 en metalen en grof huishoudelijk afval zit in de lift. ontwikkeling van de circulaire economie. We positioneren lag het aantal gft-aansluitingen op 18.000, wat goed is In het project RINEW (Rotterdam Innovative Nutrients Om afvalscheiding nog verder te stimuleren, zijn er in de stad en de haven als circulaire hotspot. We zijn een voor 3,5 miljoen kilo gft. In 2016 is het aantal aangesloten Energy and Watermanagement) onderzoeken we, samen 2016 in de stad meer containers voor glas en kunststof ‘living lab’ en omarmen nieuwe ideeën. We vallen op wijken weer verder uitgebreid: op dit moment doen met Evides en de Rotterdamse waterschappen, hoe geplaatst. Daarnaast kregen 18.000 laagbouwwoningen door experimenten en durf en zetten door in kansrijke Hoogvliet, Prinsenland, ’s Gravenland, , we op innovatieve en duurzame wijze grondstoffen, de beschikking over minicontainers voor gft-afval. situaties. Ommoord, Nesselande, en mee. energie en water uit afvalwater kunnen terugwinnen en hergebruiken. Via het Jeugdvakantiepaspoort hebben zo’n tweehonderd De weg naar een circulaire economie vraagt ons anders Het afval wordt efficiënter opgehaald. Dankzij een kinderen in de zomervakantie informatie gekregen over te denken en anders te kijken naar de stad. We werken vulgraadmeter – een goed voorbeeld van slim beheer Verschillende Nederlandse steden werkten in 2016 recyclen. Ze konden met diverse materialen zelfs meteen aan het verminderen van afval en kijken met een – worden ondergrondse afvalcontainers in de toekomst samen en namen met de ondertekening van de City Deal aan de slag. Ook het evenement RO’CYCLE tijdens de circulaire bril naar onze producten, diensten, werkwijze tijdig geleegd. Een sensor in de ondergrondse container Circulaire Stad het initiatief om circulaire economie op Wereldhavendagen liet zien hoe Rotterdam aan recycling en inrichting van de stad. Samen gaan we voor meet continu hoe vol de container is. Uit de pilot in weg te helpen. Zo zijn er bijvoorbeeld nieuwe woningen doet. Ruim 5000 bezoekers keken drie dagen lang naar Rotterdam Circulair. 2016 blijkt dat het aantal inzameldagen kon worden die gebouwd zijn uit materiaal van afgebroken huizen, de bijzondere kunstwerken, van een kleed gemaakt van onttrekking van fosfaat uit rioolwater of een papierfabriek vissenhuiden tot een lamp die energie wint uit de Maas. die draait op bermgras. Een ander goed voorbeeld van Daarnaast vonden in het drijvend paviljoen lezingen circulaire economie is de in 2016 gelanceerde Beat the plaats, mochten kinderen knutselen met plastic afval en Bag Rotterdamtas. Deze tas is gemaakt van gerecycled kregen bezoekers uitleg over duurzame projecten van de materiaal en een goed alternatief voor plastic tasjes. gemeente Rotterdam.

Bijzondere kunst van recycled materiaal en je eigen In 2016 is de Beat the Bag Rotterdamtas gepresenteerd, spullen pimpen bij het evenement RO’CYCLE tijdens de winnaar van de Beat the Bag-actie. De tas is gemaakt van Wereldhavendagen in het drijvend paviljoen. gerecycled materiaal en een goed alternatief voor plastic tasjes.

44 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 45 Ontwikkelen Schoner van de transport biobased en logistiek economy

an een economie die draait op fossiele e Rotterdamse economie groeit. Met die groei OKKEHOUT is Okke van Beuge, ondernemer bij BlueCity. Spireaux werkt vanuit het Biobased Circulair Lab Hij maakt meubels van sloophout en van bomen die hij bij brandstoffen, naar een fossielarme economie stijgt de druk op het verkeer en verandert de dat in BlueCity is gevestigd. de gemeente Rotterdam opkoopt. Vdie smart, circulair en duurzaam is. Hiertoe Dluchtkwaliteit. Rotterdam streeft naar een goed heeft het Havenbedrijf Rotterdam concrete uitvoerings- evenwicht tussen bereikbaarheid, gezonde lucht en scenario’s uit laten werken door het Duitse Wuppertal leefkwaliteit. Institut (instituut voor klimaat, milieu en energie). De gemeente Rotterdam wil vooroplopen in deze Met Logistiek010 werken de overheid, de regio en ontwikkeling door zich onder andere aan te bieden als het bedrijfsleven samen aan de mogelijkheden voor nationale en internationale proeftuin voor duurzame duurzaam en efficiënt goederenvervoer van en naar bedrijvigheid. De gemeente creëert daarmee concrete Rotterdam. Dat wordt gestimuleerd door te werken ruimte voor pilots en conceptontwikkeling voor een aan emissievrije logistiek en efficiënte logistieke toekomstbestendige, duurzame economie. processen in Rotterdam (Green Deal 010 Zero Emission Stadslogistiek), minder spitsritten te realiseren In 2016 zijn diverse innovatieve projecten gesteund, (Beter Benutten Rotterdam) en gratis audits voor waaronder Spireaux (productie van verse Spirulina in brandstofbesparing te verzorgen (Ecostars Rotterdam). BlueCity), MetroMining (organische voedselresten worden geconverteerd naar bioplastics), Circulaire Daarnaast voerden we in 2016 verschillende innovatieve bomengrond (in plaats van veen eigen compost uit eigen projecten uit. Zoals de organisatie van de Rotterdamse groenstromen benutten) en OBER (ontwikkeling cluster chauffeurswedstrijd, een project dat chauffeurs enerzijds kleinschalige innovatie afvalverwerkingstechnieken bij bewust maakt van hun rijgedrag en hun invloed op de SuGu Club in Merwe-Vierhavens). luchtkwaliteit. Anderzijds stimuleert het bedrijven om in-carsystemen in te zetten voor duurzaam rijgedrag. Ook zijn er projecten voor reststromen in de haven In totaal deden 500 chauffeurs mee aan de wedstrijd en ondersteund, zoals tussen Huntsman en Evides. zijn inmiddels circa 1000 bedrijven direct betrokken bij en Huntsman levert restwarmte die Evides benut voor geïnformeerd over de kansen op schoner en efficiënter de productie van industriewater. De gemeente werkte logistiek proces. actief samen met onder andere het Havenbedrijf en het bedrijfsleven om een concrete waste-2-chemicals- Een ander innovatief project is Community Logistiek010, industrie op te zetten; in 2017 wordt duidelijk of deze waarbinnen we twee keer per jaar een bijeenkomst ook daadwerkelijk wordt gerealiseerd. organiseren met ongeveer 120 lokale en regionale transportbedrijven om kennis uit te wisselen over verschillende thema’s. De meeste vraag is naar de thema’s aankoop van elektrische vrachtvoertuigen, Neste heeft bij zijn raffinaderij op de Maasvlakte een installatie ontwikkeling van alternatieve brandstoffen en gebouwd voor de productie van biopropaan, oftewel bio-lpg. retourlogistiek.

Filmpje bijeenkomst community logistiek010

Dankzij de Erkenningsregeling Ecostars Rotterdam zijn in Rotterdam inmiddels 230 Ecostars-certificaten uitgedeeld. Het aantal bedrijven met vijf sterren staat momenteel op 34. Organisaties die hun bedrijfsvoering milieuvriendelijker maken, kunnen zich opnieuw laten beoordelen en zo een extra ster verdienen. Zo werken transportbedrijven en andere vervoerders in Rotterdam uiteindelijk toe naar vijf sterren voor duurzaamheid.

46 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 47 Een duurzame economie door duurzame investeringen

450 400 350 300 250 200 150 De Rotterdamse Watertaxi heeft haar vloot uitgebreid met een elektrisch aangedreven watertaxi, de eerste van Europa. Euro (x miljoen) 100 50 0 2015 2016 2017 2018 omvang investeringen doel

Over 2015 en 2016 bedroeg de omvang van duurzame investeringen naar schatting 144 miljoen euro. Dit is een voorlopige inschatting (peildatum februari 2017).

Afvalscheiding en hergebruik

35

30

25

20

15 % recycling 10

5

0 Transportbedrijf Breytner heeft twee zware vrachtwagens omgebouwd naar volledig elektrische voertuigen 2014 2015 2016 2017 2018 voor zero emissie transportdiensten in de Rotterdamse binnenstad. % recycling doel

Het Rotterdamse doel op het gebied van afvalscheiding en Ook op de vuilniswagens werd de Rotterdammer geattendeerd op het belang van afvalscheiding. hergebruik is om in 2018 minimaal 31 procent materiaalhergebruik te realiseren. In 2015 was dat percentage 23 procent en in 2016 al 29 procent. Vooral de gescheiden inzameling van gft-afval, kunststof en metalen en grof huishoudelijk afval zit in de lift. Om afvalscheiding nog verder te stimuleren, zijn er in 2016 in de stad meer containers voor glas en kunststof geplaatst. Daarnaast kregen 18.000 laagbouwwoningen de beschikking over minicontainers voor gft-afval.

48 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 49 Schoner Interview Interview transport Daan van der Have Tim van Koolwijk en logistiek Directeur Watertaxi Oprichter Spireaux

Wat onderscheidt de hybride watertaxi van Wat houdt het Spireaux precies in? normale watertaxi’s? “Met Spireaux produceer ik de snelgroeiende “De hybride watertaxi heeft een diesel-elektrische cyanobacterie Spirulina. De bacteriën, die samen aandrijving. De accu van de elektromotor laad je een groenblauwe pasta vormen, hebben een op met een stekker die in een walstroomaanslui- uitzonderlijk hoge voedingswaarde: de pasta ting gaat. In drukke periodes, wanneer we de accu bestaat voor zeventig procent uit proteïnen en tussen de ritten door niet kunnen opladen, houdt de verder uit vezels, vitaminen, mineralen en dieselgenerator de accustroom op peil. We testen onverzadigde vetzuren. De Spirulina kun je aan nu één hybride watertaxi. In theorie kan deze taxi ieder gerecht en voedingsmiddel toevoegen, het zeventig procent van de bedrijfstijd elektrisch varen. heeft namelijk geen smaak of geur.” Of dat ook de praktijk zal zijn, moet blijken wanneer alle walstroompunten aangelegd zijn. We verwach- In welke fase bevindt het project zich? ten dat dit in de komende maanden zal gebeuren.” “Ik kweek de Spirulina in zelfgebouwde Wat levert de hybride watertaxi Rotterdam op? fotobioreactoren waarin ik optimale Schoon over het groeiomstandigheden creëer. Ik werk nu met kleine Duurzame “De hybride watertaxi stoot fors minder CO² uit dan reactoren die ik kon bouwen omdat ik de ASN Bank water met de Plug-In de normale watertaxi – als de taxi inderdaad zeven- Wereldprijs won. Met subsidie van CityLab010 ga ik voedingsbron uit tig procent van de tijd vaart op elektriciteit, dan is in 2017 twee grote reactoren bouwen – één “Hybride Watertaxi de uitstoot dus zeventig procent lager. Bovendien waarmee ik de laatste problemen opspoor en één Rotterdams“ Biobased is de efficiëntie van een dieselgenerator een stuk waarin die problemen opgelost zijn. Eind 2017 hoop hoger dan die van een conventionele aandrijving. ik een minimaal reactorvolume van 10.000 liter te Circulair Lab Daar komt nog bij dat watertaxi’s veel minder fijn- hebben, zodat ik meer Spirulina kan produceren en ” stof uitstoten dan auto’s. Slijtage van autobanden, Spireaux als bedrijf verder kan ontwikkelen. Dan asfalt en remmen leveren veel fijnstof op; watertaxi- kan ik personeel aannemen en Spirulina-producten ’s zijn dus een schoon alternatief voor ritjes in het aanbieden.” ” centrum van Rotterdam.” Hoe draagt Spireaux bij aan een biobased eco- Wat zijn de toekomstplannen voor de hybride nomy? watertaxi? “De cyanobacterie groeit snel en efficiënt en heeft “We zijn begonnen met het elektrisch maken van weinig ruimte nodig. De ecologische kosten zijn de eerste van onze klassieke watertaxi’s, die we daardoor extreem laag. Bovendien staan de gebruiken voor de korte ritten. Dat klinkt misschien reactoren in BlueCity, het oude Tropicana, waarin als een simpele ontwikkeling – er bestaan immers nu ook het Biobased Circulair Lab is gevestigd. Dit al genoeg elektrische auto’s – maar dat is het zeker centrum voor ondernemers maakt het mogelijk niet. Omdat water veel weerstand biedt, hebben nauw met andere partijen samen te werken aan een vaartuigen veel energie nodig om zich te verplaat- circulaire economie. Zo maak ik bijvoorbeeld sen. Er zijn dus grote accu’s nodig, die tegelijkertijd gebruik van de afvalstroom van de bierbrouwer in niet te zwaar mogen zijn. De ontwikkeling daarvan BlueCity. Zijn restproduct – pure CO² – pomp ik in is kostbaar. Via een subsidie van het Europees mijn reactoren en het enige wat die vervolgens Fonds voor Regionale ontwikkeling heeft de ge- uitstoten, is zuurstof.” meente Rotterdam ons financieel kunnen onder- steunen bij de ontwikkeling van de eerste hybride watertaxi’s. Ook voor de verdere ontwikkeling ho- pen we op ondersteuning van de overheid. En wie weet kunnen we uiteindelijk ook elektrisch varen op lange afstanden!”

50 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 51 Schoon vervoer De gemeente In 2016 is, samen met de steden Oslo, Kopenhagen, Brussel en Southampton en partners POLIS en TNO, het project ‘Buy Zero Emission Transportation’ Rotterdam aan zet (BuyZET) opgestart. Met dit project verbinden we twee belangrijke collegedoelstellingen: duurzaam inkopen én de Green Deal 010 Zero Emission Stadslogistiek, een samenwerking tussen gemeente en transportbedrijven. Dit project gaat verder dan de inkoop van schone voertuigen voor het eigen wagenpark en richt zich We gaan voor een groene, gezonde Rotterdam wordt gezien als voorbeeldstad als het gaat op de (binnenstedelijke) kilometers die de gemeente stad die toekomstbestendig en om duurzame inkoop van hout uit bossen die duurzaam veroorzaakt door eigen inkoop van leveringen en worden beheerd. De gemeente zet zich in om samen met diensten. innovatief is. Dat kunnen we als andere grote opdrachtgevers de inkoop van duurzaam gemeente niet alleen bereiken, dat doen beheerd tropisch hardhout tot de wereldwijde norm te De verschoning van het gemeentelijk wagenpark bedroeg maken. Die ambitie werd uitgesproken tijden het in 2016 9,7% ten opzicht van 2014. Op basis van de we met elkaar. Met Rotterdammers, met internationale congres van de Sustainable Tropical huidige planning zet de verschoning door, maar is nog ondernemers, met de provincie, het Rijk Timber Coalition (STTC), dat in 2016 plaatsvond in het onvoldoende om de doelwaarde van 25% eind 2018 te Wereldmuseum. realiseren. Een verklaring is dat er in 2016 maar weinig Er komen steeds meer schone gemeentelijke voertuigen. en verschillende (kennis) instellingen. voertuigen vervangen zijn door elektrische voertuigen. Inzet op allerlei vlakken is nodig, en Bij de aanbesteding van doelgroepenvervoer – zo’n De bulk aan personen- en bestelwagens wordt pas in 25.000 ritten per dag – besloot de gemeente te kiezen 2017, 2018 en 2019 vervangen. Daarbij zijn er voor het inzet wensen we van al die partijen die voor een concurrentiegerichte dialoogprocedure. Daarbij elektrisch rijden binnen de gemeente nog een aantal Rotterdam tot de stad maken waarin we benoemen we alleen de einddoelen, waaronder het praktische belemmeringen, waardoor invoering van verminderen van emissies, en vragen we marktpartijen dergelijke voertuigen trager verloopt dan werd verwacht. met elkaar wonen, werken en recreëren. hoe zij die denken te bereiken en met welke inzet van Wel wordt er in plaats van diesel GTL getankt. Motoren Die wens blijft echter onvervuld als middelen. Een belangrijk gunningscriterium is de op GTL stoten duidelijk minder uit dan die op diesel; deze snelheid waarmee marktpartijen de transitie waarmaken voertuigen rijden inmiddels dus al wel schoner. de gemeente als aanjager van de naar zero emissie vervoer en OV. duurzaamheidstransitie zelf niets of te In 2016 droeg de gemeente Rotterdam als onderdeel van weinig doet. Goed voorbeeld doet goed een consortium onder coördinatie van ICLEI volgen. (International Council for Local Environmental Initiatives) bij aan het opstellen van een projectaanvraag op het gebied van duurzaam inkopen van transport. De bij het In 2016 zijn meer containers voor glas en kunststof geplaatst. EU-programma HORIZON 2020 aangevraagde subsidie Duurzame inkoop is gehonoreerd. Met dit project krijgen we inzicht in de Rotterdam wil graag het goede voorbeeld geven en totale footprint van transport en vervoer dat de gemeente doet er alles aan om de milieubelasting van de eigen (in)direct teweeg brengt via de eigen inkoop. Dit gaan we bedrijfsvoering zo laag mogelijk te houden. Daarnaast vertalen naar gerichte aanbestedingsvoorwaarden om beloont de gemeente ook leveranciers die boven- die emissies naar nul te krijgen. gemiddeld scoren op het gebied van energiebesparing, schone mobiliteit en circulaire economie.

Rotterdam koopt jaarlijks voor 1,3 miljard euro in. Per inkooptraject kijken we met de inkoper, budgethouder en duurzaamheidsadviseur waar de meeste kansen liggen voor duurzaamheid, social return, het Rotterdamse bedrijfsleven of financieel voordeel. Het mooiste is natuurlijk als we alle belangen in een aanbesteding kunnen behartigen. In veel gevallen kiezen we de optie die het meest bijdraagt aan onze ambities.

Rotterdam kocht in 2016 ook windenergie in voor eigen gebruik. Zo kocht de gemeente 4700 Garanties van Oorsprong aan van windmolenpark Landtong Rozenburg voor de verduurzaming van het elektriciteitsverbruik. Deze garanties vertegenwoordigen 4.700.000 kWh aan duurzaam opgewekte energie, genoeg voor het jaarverbruik van het stadhuis, De Rotterdam en de Erasmusbrug.

52 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 53 Verduurzamen gemeentelijk vastgoed De gemeente heeft de ambitie om het (maatschappelijk) vastgoed te verduurzamen. Het doel is te zorgen dat de gemeentelijke gebouwen in 2018 minstens 10 procent minder energie verbruiken dan in 2014. Zo is de Erasmusbrug inmiddels voorzien van LED-verlichting. Schonere gemeentelijke voertuigen Energiebesparing gemeentelijk vastgoed Daarnaast gaat de gemeente aan de slag met het 100 plaatsen van zonnepanelen. In 2016 waren er 2600 45 zonnepanelen op gemeentelijke gebouwen geïnstalleerd. 40 90 Deze zorgen voor 650 kilowattpiek aan zonnepanelen. In 35 2017 volgen meer gemeentelijke gebouwen, die het totale 30 80 vermogen voor opwekking tot ruim 3000 kilowattpiek 25 Index opbouwen. 70

Procenten 20 15 Ook het binnenklimaat van scholen wordt aangepakt. 60 Schoolgebouwen met een gezond binnenmilieu 10 verbeteren het leerklimaat. In 2015 zijn al 6 frisse scholen 5 0 2014 2015 2016 2017 2018 0 gerealiseerd. In de loop van 2016 is er door meerdere 2015 2016 2017 2018 scholen gestart met het opstellen van business-cases. gasverbruik Twee scholen gaan zelfs naar “(bijna)-nul-op-de-meter”. verschoning elektriciteitverbruik Er is budget om tot en met 2018 19 scholen aan te doel doel gas pakken. doel elektrisch De verschoning van het gemeentelijk wagenpark bedroeg in 2016 Doel voor het energiegebruik van het Rotterdamse vastgoed is In 2015 is het elektriciteitsverbruik met 3% gedaald ten 9,7% ten opzicht van 2014. Op basis van de huidige planning zet de 10% energiebesparing tussen 2014 en 2018. Het energiegebruik opzichte van 2014. Het gasverbruik is gereduceerd met verschoning door, maar is nog onvoldoende om de doelwaarde van (gas en elektriciteit) voor 2014 is op 100 gezet. Het verbruik in 25% eind 2018 te realiseren. Een verklaring is dat er in 2016 maar 2015 laat een daling zien. Het gasverbruik is met 28% afgenomen, 28% ten opzichte van 2014. Beide waarden betreffen weinig voertuigen vervangen zijn door elektrische voertuigen. De onder meer door de inzet van slimme meters, door ‘van-het-gas-af’- het gemeentelijk vastgoed dat nog in bezit is van de bulk aan personen- en bestelwagens wordt pas in 2017, 2018 en trajecten en door onderhoud. Het gasverbruik is gecorrigeerd voor gemeente (tijdelijk vastgoed wordt afgestoten). Het 2019 vervangen. de in 2015 afgestoten gebouwen en voor de buitentemperatuur. Het gasverbruik is ook gecorrigeerd voor graaddagen. De elektriciteitsgebruik is met 3% afgenomen. waarden voor 2016 zijn (vanwege de late jaarafrekening De gegevens van 2016 zijn medio 2017 beschikbaar. met de leverancier) pas medio 2017 beschikbaar. Het doel voor de totale reductie van energieverbruik is 10% in 2018. Door betere monitoring van het energiegebruik van Gemeentelijke gebouwen met zonnepanelen het eigen vastgoed, wil Rotterdam nog beter zicht krijgen op het effect van specifieke maatregelen. 25

20

15

10 Aantal daken

5

Het dak van het Gemeentearchief ligt vol met zonnepanelen. 0 2014 2015 2016 2017 2018 aantal panden doel panden

In 2016 zijn 2600 panelen geplaatst op zes gemeentelijke panden, waaronder ruim 900 op het dak van het Gemeentearchief Rotterdam aan de Hofdijk. Dat levert zo’n 600-700 MWh aan stroom op (staat gelijk aan het verbruik van ca. 200 huishoudens). In 2017 komen naar verwachting 12.000 extra zonnepanelen op 15 gemeentelijke panden te liggen. Het doel voor 17 gemeentelijke panden met zonnepanelen in 2018 ligt daarmee ruim op koers. Foto: MaartenFoto: Laupman Recycled fietsplezier.

54 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 55 Interview Interview

Jos van Winsen Nico van Dooren General manager Shell Pernis Havenbedrijf Rotterdam

Wat houdt het project precies in? Wat is de duurzaamheidsambitie van het Rotter- damse havenbedrijf? “Het plan om met restwarmte van de Shell- raffinaderij in Pernis huishoudens in de regio “Onze ambitie is om rond 2050 – conform de Rotterdam te verwarmen bestaat al ruim tien jaar. afspraken uit het klimaatakkoord in Parijs – een Het eerste plan ging uit van meerdere CO²-neutrale haven te zijn. Daar zet ik me als coör- warmtebronnen, maar in de praktijk bleek deze dinator van het energietransitieprogramma van het opzet technisch te complex en daarmee te duur. Havenbedrijf Rotterdam vol voor in.” Het huidige project, dat voldoende warmte moet leveren voor 16.000 huishoudens, is veel simpeler: Wat doen jullie om dit te bereiken? we benutten één restwarmtebron. Door goede samenwerking met Warmtebedrijf Rotterdam en “Onder het transitieprogramma vallen verschillende Havenbedrijf Rotterdam creëren we de synergie die deelprogramma’s en -onderdelen, die allemaal hun nodig is om dit restwarmteproject te laten slagen. eigen ambitie hebben. Een van de programma’s Daarnaast is de aanjagende rol van de gemeente richt zich bijvoorbeeld op biobased industrie, ande- heel belangrijk geweest voor het van de grond re houden zich bezig met alternatieve brandstoffen, Duurzame krijgen van dit project.” circulaire economie of de energie-infrastructuur. In 2050 een Een concreet voorbeeld uit dat laatste programma restwarmte van Shell Wat is er nog nodig om dit plan uit te voeren? is dat we bezig zijn met het ontwikkelen van een klimaatneutrale haven zogenoemde Warmterotonde. Dit is een unieke “Pernis voor 16.000 “In 2017 passen we een bestaande fabriek aan en infrastructuur die straks de hele metropoolregio – “ installeren we extra leidingen zodat we vrijgekomen inclusief het Westland – kan voorzien van warmte huishoudens warmte gecontroleerd kunnen afvoeren. Uiteindelijk die vrijkomt bij de industrie in het havengebied. Dat ” zal de warmte via een tussenstation met kunnen de bestaande raffinaderijen zijn, maar ook warmtewisselaar en een leiding van 2,5 kilometer de biochemie. We verwachten hier in de toekomst aansluiten op de grote bestaande leiding. Die ook geothermie en andere duurzame bronnen op ” leiding is al in 2015 door het Warmtebedrijf aan te kunnen sluiten.” ontwikkeld en zorgt ervoor dat de warmte daadwerkelijk bij de mensen thuis terechtkomt.” Hoe draagt dit bij aan een duurzaam Rotterdam?

Wat maakt deze ontwikkeling zo belangrijk? “Ik verwacht dat de stad en de haven dankzij dit soort projecten meer met elkaar verbonden raken. “Dit project laat zien hoe je efficiënt met warmte om Een deel van de Rotterdamse stadsverwarming kunt gaan. Warmte die voorheen zonder krijgt nu al warmte uit de haven. Daarnaast levert bestemming vrijkwam bij het productieproces in de haven straks ook duurzame energie aan de stad, Shell Pernis wordt straks nuttig gebruikt in de regio opgewekt door windmolens en door zonnepanelen Rotterdam. Dat zorgt ervoor dat de huishoudens die op daken van grote loodsen en plekken die verder op het warmtenet zijn aangesloten straks minder of onbenut zijn. De stad levert vervolgens haar afval geen andere energiebronnen – zoals aardgas – weer aan de haven, wat hier wordt verwerkt tot voor hun warmtevoorziening nodig hebben. En dat nieuwe grondstoffen. Sommige projecten leve- betekent minder CO²-uitstoot in Rotterdam, wat ren daarnaast een grote bijdrage aan een betere natuurlijk goed is voor milieu en klimaat.” luchtkwaliteit: wanneer bijvoorbeeld de scheepvaart overstapt op schonere brandstoffen zorgt dat direct voor schonere lucht. Tot slot heeft een vermindering in de uitstoot van CO² op termijn een positief effect op het klimaat; en daar profiteert iedereen natuurlijk van.”

56 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Rapportage Duurzaam 2015-2018 | 57 Colofon

Duurzaam dichter bij de Rotterdammer Resultaten 2016 Tweede rapportage voortgang programma Duurzaam 2015–2018

www.rotterdam.nl/010duurzaam www.facebook.com/010duurzaam www.twitter.com/010duurzaam

Contact

Heeft u vragen over deze publicatie, of suggesties voor een duurzaam Rotterdam? Mail dan naar [email protected].

58 | Rapportage Duurzaam 2015-2018 Juni 2017