INSTYTUT OCHRONY PRZYRODY POLSKIEJ AKADEMII NAUK

CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ

Dwumiesięcznik

R. LX (60) - 2004 - Zeszyt 3 (Maj-Czerwiec)

ORGAN PAŃSTWOWEJ RADY OCHRONY PRZYRODY

Member of

The World Conservation Union

KRAKÓW Redaktor naczelny: Zygmunt Denisiuk

Sekretarz Redakcji: Agata Skoczylas

Zespół redakcyjny: Zofia Alexandrowicz, Jerzy Fabijanowski, Róża Kaimierczakowa, Stefan Michalik, Henryk Okarma, Halina Piękoś-Mirkowa, Piotr Profus

W „Chrońmy Przyrodę Ojczystą" są publikowane oryginalne prace naukowe i artykuły przeglądowe z zakresu podstaw ochrony przy­ rody, podlegające recenzji. Zamieszcza się również artykuły popular­ nonaukowe, doniesienia i opinie dotyczące ochrony przyrody w Polsce i na świecie

Adres Redakcji: 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33

Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VHI-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku do bibliotek szkół wszystkich typów

Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanych w "Zoological Record" (W. Brytania)

Druk i oprawa: Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja" Kraków, ul. Sławkowska 17

Nakład: 1000 egz. „W Polsce stal się Pawlikowski wielkim wycho­ wawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą" (A. Wodziczko).

TREŚĆ ZESZYTU TRZECIEGO

ARTYKUŁY NAUKOWE

Andrzej Kosior, Hanna Kuciel, Edward Walusiak: To­ jad mocny Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. i oblatujące go trzmielowate (Bombini, Apidae) w Tatrzańskim Parku Na­ rodowym 5 Anna Klasa, Andrzej Palaczyk: Ocena zagrożenia ostrożenia siedmiogrodzkiego Cirsium decussatum JANKA (Asteraceae) przez nasionnicę Terellia longicauda {Diptera; Tephńtidae) i inne owady 13 Józef Kiszka: Porosty Lichenes rezerwatu Wysokie Skałki w Małych Pieninach (Karpaty Zachodnie) 25 Anna Paluch, Piotr Profus: Status i rozmieszczenie sala­ mandry plamistej Salamandra salamandra (Linnaeus, 1758) w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem populacji gatunku w Górach Bardzkich (Sudety Środkowe) 50 Robert W. Mysłajek, Sabina Nowak, Korneliusz Kurek: Fauna nietoperzy Kotliny Żywieckiej 79

ARTYKUŁY POPULARNONAUKOWE

Zofia Alexandrowicz: Perspektywy rozwoju geoochrony w krajach Wspólnoty Europejskiej 87

3 WIADOMOŚCI Z KRAJU I ZE ŚWIATA

Ochrona roślin

Krzysztof Spałek: Nowe stanowisko storczyka kukawki Orchis militaris na Śląsku Opolskim 101 Tomasz Skrzydłowski, Małgorzata Kot: Stanowisko storczy­ ka drobnokwiatowego Orchis ustulata w Tatrzańskim Par­ ku Narodowym 103 Katarzyna Sitarz-Makuch: Stanowisko lilii bulwkowatej Li- lium bulbiferum L. na Szklanej Górze w Beskidzie Makow­ skim 105

Ochrona zwierząt

Robert Kruszyk, Robert Zbroński: Pierwsze lęgi bielika Haliaeetus albicilla na Śląsku Cieszyńskim 108 Ignacy Kitowski, Maciej Pieńkosz: Godne ochrony zbioro­ we noclegowisko błotniaka stawowego Circus aeruginosus w okolicach Zamościa (południowo-wschodnia Polska) 110

Recenzje

Zygmunt Denisiuk: Polskie zabytki kultury i przyrody na li­ ście światowego dziedzictwa UNESCO 114 ARTYKUŁY NAUKOWE

ANDRZEJ KOSIOR, HANNA KUCIEL, EDWARD WALUSIAK

Instytut Ochrony Przyrody PAN, 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 kosior@iop. krakow.pl, kuciel@op. krakow.pl, walusiak(g£op. krakow.pl

Tojad mocny Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. i oblatujące go trzmielowate (Bombini, Apidae) w Tatrzańskim Parku Narodowym

Wstęp. Spośród wielu gatunków roślin kwiatowych, rosną­ cych na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego, zasługuje na uwagę gatunek górski - tojad mocny Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. z rodziny jaskrowatych Ranunculaceae. Spotykany jest nad potokami, przy źródliskach, na brzegach lasów i zarośli, na polanach reglowych, halach górskich oraz na wilgotnych piar­ gach. Kwitnie w drugiej połowie lipca i sierpniu dlatego zalicza­ ny jest gatunków późnoletnich. Obserwowany był zarówno w po­ jedynczych okazach, mniejszych lub większych kępach, jak też w dużych płatach o powierzchni ok. 1 ha, m.in. na Hali Kon- dratowej. Jest gatunkiem o dużym geograficznym zasięgu. Ro­ śnie on w górach środkowej i południowej Europy, w Skandy­ nawii, na Uralu, w Himalajach, Ałtaju, Japonii, w arktycznej Azji oraz arktycznej Ameryce Północnej (Radwańska-Paryska 1953). W Polsce występuje on w Tatrach, a ponadto na Wznie-

5

sieniu Gubałowskim, Babiej Górze, Pilsku, w paśmie Wielkiej Raczy i na Baraniej Górze. Podlega on ścisłej ochronie gatun­ kowej, a jego liczne stanowiska znajdują się m. in. na obsza­ rach chronionych w Tatrzańskim i Babiogórskim Parku Naro­ dowym oraz w rezerwatach przyrody (np. Pod Rysianką, Pilsko). Ponadto jest on prawdopodobnie endemitem karpackim (Pię- koś-Mirek, Mirek 2003), a także odznacza się właściwościa­ mi leczniczymi oraz trującymi. Mapę stanowisk tojadu moc­ nego na obszarze TPN, opracowaną przez Piękoś-Mirkową i Mirka (2003, msc), ilustruje ryc. 1. Uderzają w niej 2 szcze­ gólnie liczne skupiska stanowisk Aconitum firmum, mianowicie na terenach sąsiadujących z pasmem Czerwonych Wierchów oraz Morskiego Oka i Czarnego Stawu, zaś pozostałe stanowi­ ska są mniej lub bardziej rozproszone na niemal całym obsza­ rze TPN. Zarówno tojad mocny, jak i inne gatunki z rodzaju Aconi­ tum, są zapylane wyłącznie przez trzmiele i trzmielce. Fakt ten potwierdzają wyniki badań różnych autorów, zarówno w Polsce (Kosior 1980, 1990, Kosior i in. 1999, Witkowski, Kosior 1996, Piękoś-Mirek, Mirek 2003) jak też w innych krajach Europy (Kosior 1992, Pekkarinen ja Teras 1977). Budowa morfologiczna kwiatu tojadu, mającego kształt hełmu o długo­ ści ok. 20 mm i w dodatku zamkniętego sprawia, że otworzyć go mogą i zarazem zapylić jedynie owady o znacznej wielkości i sile. Temu niełatwemu zadaniu mogą podołać faktycznie tyl­ ko owady trzmielowate. Teren i metoda badań. W latach 1982-1984 badano wpływ wypasu owiec na skład i zagęszczenie trzmieli na wybranych polanach reglowych TPN. Na marginesie tych badań prowa­ dzono również obserwacje kwiatów tojadu mocnego oraz zapy­ lających je owadów trzmielowatych na tych polanach (ryc. 2). W związku z tym, iż uzyskane wyniki były wyrywkowe i nie­ pełne, przeprowadzono w III dekadzie sierpnia 2003 roku wie­ logodzinne badania owadów, odwiedzających kwiaty Aconitum firmum na obszarze - Dolina Kościeliska, pasmo Czerwonych Wierchów i Polana Kondratowa (por. ryc. 2). Wykazano, iż kwia­ ty tojadu mocnego były odwiedzane i zapylane wyłącznie przez gatunki Bombini.

Ryc. 1. Stanowiska tojadu mocnego Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. w Tatrzańskim Parku Narodowym (wg Piekoś-Mirkowej i Mirka 2003, msc) - Stations of Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. in the Tatra National Park (according to Piękoś-Mirkowa and Mirek 2003, msc)

7 Celem poznania rzeczywistej roli trzmielowatych w zapyla­ niu kwiatów tojadu mocnego, przeprowadzono w dniach 22-23 sierpnia 2003 roku ocenę składu i zagęszczenia tych owadów na

8 Polanie Kondratowej. Oba te wskaźniki oceniano metodą prze­ marszów (Dylewska i in. 1970) przez płat Aconitwn firmum, w pasie o długości 200 m i szerokości 1 m. W trakcie przemarszu rejestrowano gatunki trzmielowatych oraz ich liczbę, przy czym badania te powtórzono aż 3-krotnie. Wyniki i podsumowanie. Stwierdzono występowanie łącz­ nie 9 gatunków trzmielowatych, w tym 8 gatunków trzmie­ li i 1 gatunku trzmielca (tab. 1). Liczba gatunków na stanowi­ skach badawczych wahała się od 0 do 8 i była najwyższa na Polanie Kondratowej, zaś na pozostałych stanowiskach oscy­ lowała w granicach 1-4 gatunków. W powyższej tabeli uderza brak trzmiela wysokogórskiego B. pyrenaeus Perez, 1876, któ­ ry jest również gatunkiem dominującym na polanach i halach TPN, jednakże nie oblatywał on tojadu mocnego. W zgrupowa­ niu trzmielowatych oblatujących Aconitwn firmum na stanowi­ skach badawczych dominował natomiast Bombus wurfleini ma- strucatus, który był wykazany na 7 stanowiskach. Z pozostałych gatunków na uwagę zasługuje jeszcze B. pratorum, obserwowa­ ny na 5 stanowiskach, zaś 6 kolejnych gatunków trzmieli i 1 ga­ tunek trzmielca obserwowano tylko na 1 do 3 stanowisk ba­ dawczych. Ustalono listę gatunków Bombini oraz ich zagęszczenie na powierzchni 200 m2. Wśród wykazanych trzmielowatych było 7 gatunków trzmieli i 1 gatunek trzmielca (por. tab. 1). Zagęszczenie średnie tych owadów/ 200 m2 wahało się od 50 do 61 osobników, przy czym zdecydowanie dominował tu Bom­ bus wurfleini mastrucatus, znacznie mniej liczny był B. lucorum, a pozostałe gatunki występowały w liczbie od 1 do kilku osobni­ ków. Należy podkreślić, że zdecydowana większość osobników trzmieli zapylała kwiaty Aconitum firmum w sposób prawidłowy, natomiast niektóre osobniki Bombus wurfleini mastrucatus ra­ bowały nektar z tych roślin. Zachowanie tych osobników pole­ gało na tym, iż przegryzały one rurki kwiatowe tojadów u dołu i przez te otwory wysysały nektar, nie przyczyniając się do za­ pylenia tych kwiatów. Spośród wszystkich gatunków trzmieli, wykazanych na wy­ branych stanowiskach w TPN, 3 gatunki Bombini figurowały na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Pol­ sce (Banaszak 2002): 2 gatunki - B. s. soroeensis i B. subter- raneus były narażone, a 1 gatunek - Bombus wurfleini mastru­ catus miał dane niepełne.

9 Tab. 1. Trzmielowate Bombini oblatujące tojada mocnego Aconitum fir- mum na wybranych stanowiskach Tatrzańskiego Parku Narodowego w latach 1982-84 i 2003* - Bombini sp. individuals visiting Aconitum firmum in choosen localities of the Tatra National Park in the years 1982-84 and 2003*

Status gatunku VU VU DD

\ Gatunek - Species

Stanowisko - Locality \. )mbus hortorum (L. , 1761 ) >mbus lucorum (L. , 1761 ) )mbus pascuorum (Scop. , 1763 ) )mbuspratorum (L. , 1761 ) >mbus s. soroeensis (Fabr. , 1777 ) imbus subterraneus {L., 1758 ) mbus terrestńs (L. , 1758 ) mbus w. mastrucatus Serst. , 186 9 dthyrus sylvestris Lep. , 183 2 czb a gatunkó w w 1. Wielka Polana w Doi. Malej Łąki - 2. Niżnia Polana Kominiarska + + + 3 3. Polana Przysłop Miętusi + + + 3 4. Polana Rusinowa + 1 5. Polana Waksmundzka + 1 6. Dolina Kościeliska - Ciemniak* + + + + 7. Ciemniak* + 1 8. Krzesanica* + 1 9. Małołączniak* + 1 10. Kopa Kondracka* + 1 11. Przełęcz Kondracka* + 1 12. Polana Kondratowa* + + + + + + + + 8 Liczba stanowisk z gatunkiem 3 3 3 5 1 i i 7 1

Objaśnienia: kategorie zagrożenia w Polsce podano wg Banaszak J. 2002; VU - gatunek narażony; DD - gatunek o danych niepełnych - Explanations: categories of threat in Poland given according to Banaszak J. 2002; VU - endangered species; - DD - data not complete

10 Podsumowując należy stwierdzić, że owady trzmielowate były jedynymi i najlepszymi zapylaczami kwiatów tojadu moc­ nego w rejonach badań i przyczyniały się do zachowania sta­ nowisk tej pięknej rośliny w zbiorowiskach Tatrzańskiego Par­ ku Narodowego.

SUMMARY

Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. and Bombini (Apidae) species visiting it in the Tatra National Park

Insects pollinating Aconitum firmum flowers in the Tatra National Park (TNP) were studied in the years 1982-1984 and in the end of August 2003. Map of Aconitum firmum stations in the TNP was worked out (Fig. 1); investigated localities of Bombini sp. are given as well (Fig. 2). Altogether 9 Bombini species were recorded, including 8 Bombus and 1 Psithyrus ones (Tab. 1). The biggest number of Bombini sp. occurred in the Kondratowa Polana glade (8), while in the remaining localities it fluctuated between 1 to 4. Bombus wurfleini mastrucatus (recorded in 7 localities) dominated among species visiting Aconitum firmum. B. pratorum was also worthy of notice (5 localities). Next 7 species were recorded only in 1 to 3 localities. The mean density of Bombini sp. fluctuated between 50 to 61 individuals per 200 square meters. Altogether 3 Bombini species occurring in the given localities are included in the Red list of animals in Poland: B. s. soroeensis and B. subterraneus are endangered and data concerning Bombus wurfleini mastrucatus are not complete. In conclusion, Bombini species as the only insects pollinating Aconitum firmum flowers have an essential importance for conservation of this plant in the Tatra National Park plant communities.

PIŚMIENNICTWO

Banaszak J. 2002. Czerwona Lista Zwierząt - Pszczoły. W: Z. Gło- waciński (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Pol­ sce. IOP PAN, Kraków, ss. 69-75.

11 Dylewska M., Ruszkowski A., Jabłoński B., Biliński M., Sowa S., Wrona S. 1970. Badania nad metodami określania liczebno­ ści owadów zapylających na plantacjach lucerny nasiennej (Studies of methods of determining numbers of pollinating insects on seed alfalfa plantations). Wiad. Ekol. 16, 3: 232-245. Kosior A. 1980. Rola trzmieli (Bombus Latr.) w biocenozach Bieszczadów Zachodnich (The role of bumblebees (Bombus Latr.) in the biocenoses of the West Bieszczady mountain range). Ochr. Przyr. 43: 189-222. Kosior A. 1990. Trzmiele Bombus Latr. wybranych polan reglowych Tatrzańskiego Parku Narodowego. Studia Naturae, A, 34: 113-123. Kosior A. 1992. Trzmiele (Bombus Latr.) i trzmielce (Psithyrus Lep.) wybranych rejonów Wysokich Taurów (Hohe Tauern, Alpy Centralne, Austria) [Bumble-bees (Bombus Latr.) and cuckoo-bees (Psithyrus Lep.) in selected areas of the Hohe Tauern (Central Alps, Austria)]. Ochr. Przyr. 50, II: 153-171. Kosior A., Płonka P., Witkowski Z. 1999. Zgrupowania trzmie- lowatych (Bombini, Apidae) w wybranych zbiorowiskach roślinnych Pienin [Bombini (Apidae) of selected plant communities in the Pieniny Mts.J. Ochr. Przyr. 56: 91-107. Pekkarinen A. ja Terás I. 1977. Suomen kimalaisista ja loiskima- laisista. Luonnon Tutkija 81: 1-24. Piękoś-Mirek H., Mirek Z. 2003. Atlas roślin chronionych. Flora Polski. Multico, Oficyna Wydawnicza, Warszawa, ss. 584. Piękoś-Mirek H., Mirek Z. 2003 (msc). Atlas rozmieszczenia ro­ ślin naczyniowych w Tatrzańskim Parku Narodowym. Tojad mocny Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. Radwańska-Paryska Z. 1953. Zielony Świat Tatr. Nasza Księgar­ nia, Warszawa, ss. 296. Witkowski Z., Kosior A. 1996. Wpływ narciarstwa na wybrane grupy chrząszczy (Coleóptera), pszczołowatych (Apoidea) i motyli (Lepi- doptera) partii szczytowych Pilska [The impact of skiing on selected gro­ ups of beetles (Coleóptera), bees (Apoidea) and butterflies (Lepidoptera) at the top of the Pilsko Massifj. W: A. Łajczak, S. Michalik, Z. Witkow­ ski (red.). Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na przyrodę masywu Pilska. Studia Naturae 41: 205-220. ANNA KLASA*, ANDRZEJ PALACZYK**

* Ojcowski Park Narodowy 32 047 Ojców **Muzeum Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN 31-017 Kraków, ul. św. Sebastiana 9 e-mail: [email protected]. krakow.pl

Ocena zagrożenia ostrożenia siedmiogrodzkiego Cirsium decussatum JANKA (Asteraceae) przez nasionnicę Terellia longicauda [Diptera; Tephńtidae) i inne owady

Wstęp. Ostrożeń siedmiogrodzki Cirsium decussatum jest dwuletnią rośliną o różowo-fioletowych kwiatach dochodzącą w warunkach naturalnych do 1,5 m wysokości. Gatunek ten za­ siedla stosunkowo niewielki obszar - od południowo-wschod­ niego krańca Polski, wschodniej Słowacji (Bukovske Vrchy) i północnej Rumunii na zachodzie, po granicę Ukrainy z Ro­ sją na wschodzie. Obecnie występuje w Polsce tylko na kilku stanowiskach na Pogórzu Przemyskim (Posada Rybotycka, Ry- botycze, Kalwaria Pacławska, Huwniki, Bircza, Brylińce, Ciso­ wa, Rokszyce), które znajdują się na północno-zachodniej gra­ nicy zasięgu tego gatunku. Z uwagi na rzadkość występowania, ostrożenia siedmiogrodzkiego umieszczono w Polskiej Czerwo­ nej Księdze Roślin (Piórecki 2001) w kategorii gatunków LR (o niskim stopniu ryzyka). Autor ten podaje, że w czasie ostat­ niej dekady XX wieku gatunek wielokrotnie zwiększył swój areał i dynamicznie opanowuje nowe tereny. Kwitnie i dobrze rozmna­ ża się także w Arboretum w Bolestraszycach, gdzie jest hodowa­ ny, ale znaczna część nasion tej rośliny jest uszkadzana przez larwy muchówek. Celem pracy było poznanie zespołu owadów zasiedlających koszyczki Cirsium decussatum, zbadanie stop­ nia uszkadzenia jego nasion oraz określenie zagrożenia ostro­ żenia przez larwy muchówek.

13 Ryc. 1. Kwiatostan ostrożenia siedmiogrodzkiego od spodu, z widocznymi kokonami larwalnymi T. longicauda (Fot. A. Palaczyk) - Underside of the flowerhead of Cirsium decussatum, with larval cocoon of T. longicauda Materiały i metodyka. Materiał do badań, w postaci 73 przekwitłych główek kwiatostanowych Cirsium decussatum, został zebrany w Brylińcach [UTM: FA20] na Pogórzu Przemy­ skim 8 października 2002 roku przez Jerzego Pióreckiego, które­ mu składamy podziękowanie za przekazanie materiału. Koszycz­ ki poddano stratyfikacji w nieogrzewanym pomieszczeniu przez okres 4 miesięcy, za wyjątkiem dwóch główek pozostawionych w ogrzewanym budynku. W marcu pojemnik z koszyczkami przeniesiono do laboratorium (temperatura pokojowa) i losowo wybrano 14 główek (20 %). Każdą z nich umieszczono w oddziel­ nym słoiku w celu ustalenia zasiedlenia pojedynczego koszycz­ ka. Pozostałe stratyfikowane główki pozostawiono we wspólnym naczyniu. Naczynia zabezpieczono gazą i folią, co uniemożliwia­ ło wydostanie się wylęgłych owadów. Hodowlę kontrolowano co­ dziennie. Co kilka dni zwilżano ją wodą zapobiegając nadmier­ nemu przesuszeniu. Wyniki. Z koszyczków C. decussatum w czasie hodowli uzyskano następujące gatunki owadów: Terellia longicauda (MEIGEN, 1830) (Diptera; Tephńtidae), Crataepus marbis (WAL-

14 KER, 1839) (Hymenoptera; Eulophidae), Eucosma cana (HAWORTH, 1811), Cochylis posterana (ZELLER, 1847) (Lepidoptera; Tortńci- dae) oraz niezidentyfikowany gatunek błonkówki z rodziny Platygastńdae. Ponadto stwierdzono jeden okaz Tingis cardui (Heteroptera; Tingidae) i liczne larwy muchówek z rodziny pryszczarkowatych Cecidomyiidae. Przynależność gatunkową motyli ustalili M. Kopeć i Ł. Przybyłowicz, a bleskotki B. Wi­ śniowski. Wymienionym osobom składamy podziękowania. Wyloty owadów notowano od 20 marca (Eucosma cana) do 29 kwietnia (Terellia longicauda). Z 71 koszyczków kwiatowych ogółem wyhodowano 124 okazy dorosłych owadów (68 oka­ zów Terellia longicauda, 43 - Crataepus marbis, 2 - Eucosma cana, 1 - Cochylis posterana i 10 okazów gatunku z Platygastń- dae). Dwa kolejne imagines T longicauda otrzymano z dwóch koszyczków, których nie poddano stratyfikacji. Dowodzi to, że przechłodzenie nie jest warunkiem koniecznym do ukończenia rozwoju tej muchówki. Zespół owadów zasiedlających koszyczki ostrożenia sied­ miogrodzkiego w badanym materiale składa się z 3 gatun­ ków fitofagów odżywiających się jego nasionami - muchówki (T. longicauda) i 2 gatunków motyli (E. cana i C. posterana) oraz parazytoida muchówek Crataepus marbis z rodziny Eulo­ phidae. W kwiatostanach stwierdzono również larwy muchó­ wek z rodziny pryszczarkowatych Cecidomyiidae i nieoznaczo­ ny gatunek parazytoida z rodziny Platygastńdae. Pluskwiak (Tingis cardui) znaleziony w główkach ostrożenia najprawdo­ podobniej tam zimował. Charakterystyka wyhodowanych owadów. Terellia lon­ gicauda to muchówka należąca do rodziny nasionnicowatych (Díptera; Tephńtidae). Gatunek ten występuje w Europie za wy­ jątkiem obszaru śródziemnomorskiego (Merz 1994), podawany był również z Kaukazu, Syberii, północnej Afryki i Afganista­ nu (Richter 1970), ale notowania z tych obszarów są niepew­ ne i wymagają weryfikacji. W Polsce rzadki, jedyne udokumen­ towane okazami stanowiska znajdują się w Pieninach (Klasa 2001).W naszym kraju stwierdzony był dotąd tylko na ostroże- niu głowaczu Cirsium eńophorum. Poza Polską podawany tak­ że z Carduus nutans i C. defloratus (Richter 1970), ale dane te są wątpliwe i wymagają potwierdzenia. Ostrożeń siedmiogrodz­ ki C. decussatum jest nową rośliną żywicielską nasionnicy T. longicauda. Muchówki zimują w główkach kwiatostanowych w postaci larw III stadium w kokonach uwitych z puchu kieli­ chowego (ryc. 1).

15 Ryc. 2. Zdrowe owocki ostrożenia siedmiogrodzkiego (Fot. A. Palaczyk) - Non damaged achenes of Cirsium decussatum

Crataepus marbis należy do bleskotek (Chalcidoidea; Eu- lophidae) i jest parazytoidem nasionnicowatych (Tephńtidae) z rodzajów Terellia i Urophora, żyjących w główkach kwiato­ stanowych różnych gatunków Carduus i Cirsium (Gibson i in. 1997). Szeroko rozsiedlony w Holarktyce, w Polsce podawany był tylko z Lublina i okolic (Winiarska 1987), ale prawdopo­ dobnie występuje w całym kraju. Wymieniona autorka bada­ jąc spasożytowane poczwarki nasionnicowatych z kwiatosta­ nów Cirsium aruense stwierdziła, że najliczniejszą błonkówką pasożytniczą był omawiany gatunek bleskotki. W jednej larwie żywiciela rozwijało się od jednego do szesnastu osobników (naj­ częściej 5-9).

16 Ryc. 3. Owocki ostrożenia siedmiogrodzkiego uszkodzone przez lar­ wy T. longicauda (Fot. A. Palaczyk) - Achenes of Cirsium decussatum damaged by larvae of T. longicauda

Eucosma cana - motyl z rodziny zwójkowatych Tortńcidae o rozsiedleniu transpalearktycznym, od Wysp Brytyjskich po Japonię. W Polsce rozpowszechniony. Gąsienice żyją w kwia­ tostanach i główkach nasiennych różnych gatunków ostrożeni Cirsium Mili. i ostów Carduus L. (Razowski 1987) Cochylis posterana - motyl z rodziny zwójkowatych Tortńci­ dae znany z zachodniej Palearktyki i Turkmenistanu (Kopet- Dag). Wykazany z całej Polski za wyjątkiem Tatr. Gąsienice żyją w kwiatach i nasionach ostu (Carduus nutans L.), chabru (Cen­ taurea jacea L.) i ostrożenia (Cirsium vulgare (L.). Scop.) oraz in­ nych (Razowski 1981).

17 Ryc. 4. Porównanie owocków ostrożenia siedmiogrodzkiego z poczwarką T. longicauda: na lewo owocek zdrowy, w środku owocek uszkodzony przez T. longicauda, na prawo pusta poczwarką T. longicauda (Fot. A. Palaczyk) - Comparison of achenes of Cirsium decussatum with pupa of T. longicauda: on the left non damaged, in the middle damaged, on the right slough of pupa of T. longicauda Tingis cardui - pluskwiak należący do rodziny prześwietli- kowatych Tingidae. Gatunek ten występuje w Europie za wy­ jątkiem strefy tundry, na Syberii, w Środkowej części Azji, na Zakaukaziu, w Północnym Iranie i Północnej Afryce (Puckov 1974). W Polsce jeden z najpospolitszych przedstawicieli Tingi­ dae, wykazywany z całego kraju (Lis 2000). Zarówno larwy jak i postacie dorosłe żerują na różnych gatunkach roślin z rodza­ jów: Cirsium, Carduus i Onopordon L. Platygastńdae sp.- wszystkie wyhodowane okazy należą do jednego gatunku, którego nie udało się oznaczyć. Zdecydowa­ na większość gatunków tej rodziny owadziarek rozwija się w ja­ jach i larwach muchówek z rodziny pryszczarkowatych Cecido- myiidae. Najliczniejszym spośród wyhodowanych owadów była na- sionnica - Terellia longicauda. Z 73. główek kwiatostanowych ostrożenia otrzymano 70 osobników dorosłych tej muchów­ ki. Spośród 14. szczegółowo analizowanych koszyczków jeden

18 okazał się płonny, w pięciu nie stwierdzono żadnych uszkodzo­ nych nasion, a w pozostałych ośmiu, procent nasion uszkodzo­ nych przez larwy muchówki wahał się od 1,8 (w dużej główce) do 46,7 (w małej główce) i średnio wynosił 10,5 % (ryc. 2, 3 i 4). W przeliczeniu na 14 główek średni udział nasion uszkodzonych (w stosunku do wszystkich) wynosi 6,9 %; co przy dużej płodno­ ści ostrożenia, sięgającej nawet 235 owocków w jednym owoco- stanie jest liczbą niewielką (tab. 1). W dwóch koszyczkach (5 i 7) stwierdzono uszkodzone nasiona, ale brak było sprawców że­ rów. Można przypuszczać, że larwy zamarły we wczesnych sta­ diach rozwojowych. W 14. analizowanych szczegółowo koszyczkach znalezio­ no łącznie 1512 zdrowych owocków i 125 uszkodzonych przez larwy muchówki. Udział nasion uszkodzonych w stosunku do zdrowych wynosi więc 8,3 % (w stosunku do wszystkich - 6,9 %). Analiza kolejnych 20. koszyczków wykazała, że zawierały one razem 1414 zdrowych owocków i 106 uszkodzonych przez larwy muchówek (procent uszkodzonych nasion wynosił od­ powiednio: 7,5 i 6,3). Analogiczny udział owocków płonnych w stosunku do wszystkich wynosił w pierwszej próbie 7,0 % (127), a w drugiej - 9,6% (161) iw obu przypadkach był wyższy od procentu nasion uszkodzonych przez T. longicauda. Maksymalna liczba muchówek, jaka opuściła pojedynczy koszyczek wyniosła 13, ale w tym samym koszyczku stwier­ dzono jeszcze 202 zdrowe, dobrze wykształcone owocki. Liczba uszkodzonych owocków przypadająca na jedną nasionnicę wy­ niosła od 2,5 do 7,5. Ustalono jednak, że liczba ta dotyczy naj­ prawdopodobniej tylko młodych larw. Szczątki łupin znalezione w niektórych koszyczkach sugerują, że starsze larwy z mocniej­ szym aparatem gębowym mogą zjadać nawet całe owocki (łącz­ nie z łupiną), a wtedy rzeczywista liczba nasion konsumowana przez pojedynczą larwę jest większa, choć trudna do ustalenia. Nie brano pod uwagę koszyczka nr 10, ponieważ nie wiadomo, ile larw muchówek zniszczyły parazytoidy (otrzymano 10 oka­ zów C. marbis). Kinkorowa (2001) badała biologię T. longicauda na ostro- żeniu głowaczu C. eriphorum, spokrewnionym z C. decussatum i o podobnej wielkości główek. Uważa ona, że młode larwy że­ rują na kwiatach w kwiatostanie, a starsze uszkadzają owocki i dno kwiatowe, ale jak wykazały nasze badania, nie powodu­ je to zahamowania rozwoju innych owocków. Ta sama autor­ ka stwierdziła, że maksymalnie aż 45 larw zasiedlało pojedyn-

19 Tab. 1. Analiza wyizolowanych główek kwiatostanowych Cirsium decussation - Analysis of isolated flowerheads of Cirsium decussatum

liczba owocków w koszyczku number of achenes in the single capitulum nr główki uszkodzonych zdrowych przez No of płonnych razem muchówki flower not head barren together damaged damaged by flies

1. 202 33 nie stwierdzono 235

2. 217 221

3. 67 67

4. główka płonna

5. 8 15

6. 85 85

7. 50 2 nie stwierdzono 52

8. 118 25 10 153

9. 182 nie stwierdzono nie stwierdzono 182

10. 191 16 nie stwierdzono 207

11. 184 nie stwierdzono 17 201

12. 10 8 80 98

13. 118 30 20 206

14. 80 nie stwierdzono nie stwierdzono 80

20 cd. tab. 1

liczba gatunki uszkodzonych wyhodowane nasion % nasion liczba poczwarek z koszyczków (z przypadająca uszkodzonych (żywych i wylinek) liczbą okazów) na jedną larwę muchówki % of damaged number of pupae species reared achenes (living and slough) from capitulums number of (with number of achenes specimens) damaged by single larva 13 wylinek 13 T. longicauda 33/235=14,0 33/13=2,5

1 żywa nie stwierdzono 4/221 = 1,8 4/1=4

nie stwierdzono nie stwierdzono - -

nie stwierdzono nie stwierdzono 7/15=46,7 - nie stwierdzono nie stwierdzono - -

nie stwierdzono nie stwierdzono 2/52=3,8 -

4 wylinki i 2 żywe 3 T. longicauda 25/153=16,3 25/6=4,2

nie stwierdzono nie stwierdzono - -

1 wylinka 1 T. longicauda 16/207=7,7 16/1=16 7 C. marbis nie stwierdzono nie stwierdzono - -

2 wylinki 2 T. longicauda 8/98=8,2 8/2=4

3 wylinki i 1 żywa 3 T. longicauda 30/206=14,6 30/4=7,5

nie stwierdzono nie stwierdzono - -

21 czy koszyczek, jednak nie podała, ile nasion uszkodziły. Larwy tej muchówki są atakowane przez parazytoidy, które wg Kin- korowej (2001) nie stanowią istotnego czynnika regulującego populację żywiciela. Sądzi natomiast, że ważniejszym czynni­ kiem ograniczającym liczbę muchówek są ptaki żerujące zimą na główkach ostrożenia. Wnioski. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że ża­ den z gatunków owadów odżywiających się nasionami ostro­ żenia C. decussatum, na badanym stanowisku, nie zagraża jego liczebności. Motyle są oligofagami i występowały nielicz­ nie. Nawet T. longicauda, najliczniejszy spośród wyhodowa­ nych owadów, nie stanowi na stanowisku w Brylińcach waż­ nego czynnika ograniczającego populację C. decussatum. Mu­ chówka uszkadza zaledwie niecałe 7 % owocków ostrożenia, co przy produkcji nasion przekraczającej często 200 w pojedyn­ czym owocostanie jest liczbą niewielką, a liczebność nasionnicy jest ograniczana przez bleskotkę (C. marbis). Bardziej precyzyjne zagrożenie ostrożenia siedmiogrodzkiego przez T. longicauda na Pogórzu Przemyskim będzie można określić po zbadaniu roślin pochodzących z innych stanowisk. Konieczne wydaje się rów­ nież zbadanie główek we wcześniejszych stadiach rozwojowych (zbiór do hodowli w sierpniu lub wrześniu). Umożliwi to określe­ nie zagrożenia przez inne owady żerujące na C. decussatum, ale opuszczające jego kwiatostany przed nadejściem pory chłodnej (np. motyle, Tingis cardui).

SUMMARY

Fruitfly Terellia longicauda {Diptera; Tephritidae) and other insects living in the flowerheads of Cirsium decussatum

Cirsium decussatum is included in the Polish Red Data Book of Plants, because in Poland it occurs only in a few localities in the Przemyśl Foothills (SE Poland). Field observations showed that achenes of C. decussatum were damaged by larvae of flies. The flowerheads of Cirsium decussatum were collected in Brylińce village in October and stratified during 4 month. Adult insects reared from flowerheads of Cirsium decussatum represented 5 species: Terellia longicauda (MEIGEN, 1830) {Diptera; Tephritidae), Crataepus

22 marbis (WALKER, 1839) (Hymenoptera; Eulophidae), Eucosma cana (HAWORTH, 1811), Cochylis posterana (ZELLER, 1847) (Lepidoptera; Tortricidae) and indeterminate hymenopteran species belonging to Platygastridae. Numerous larvae belonging to family Cecidomyiidae and one specimens of Tingis cardui (Heteroptera; Tingidae) (probably overwintering) were also found. Altogether 126 specimens of adult insects were reared from 73 fiowerheads of C. decussation, including 70 specimens of T. longicauda. Among 3 species which larvae ate seeds of C. decussatum (two butterflies and a fly) only fruitfly T. longicauda may be of more serious significance. About 7 % achenes of Cirsium decussatum were damaged by its larvae. The highest number of fruit flies reared from one flowerhead was 13 specimens, and in the same fiowerhead 202 seeds were not damaged (see table). The single larva damaged from 2.5 to 7.5 achenes, but number of seeds which were destroyed may be greater. The little pieces of seed skin were found in several capitulums suggest that the larvae have eaten whole achenes (together with skin). Cirsium decussatum has not been recorded as the host plant of Terellia longicauda so far.

PIŚMIENNICTWO

Gibson G.A.P., Hubner J.T., Woolley J.B. 1997. Annotated keep to the Genera of Nearctic Chalcidoidea (Hymenoptera). NRC Reserch Press. Ottawa, Ontario, Canada. Kinkorowa J. 2001. Life history of Terellia longicauda (Diptera: Tephritidae) on Cirsium eńophorum (Asteraceae) in the Czech Republic. Acta Universitatis Carolinae Biologica 45: 67-72. Klasa A. 2001. New for Polish fauna and rare fruit-flies (Diptera: Tephritidae) with annotated check-list of this family. Polskie Pismo entomol. 70: 293-305. Lis B. 1999. Prześwietlikowate - Tingidae. Klucze do oznaczania owadów Polski. Cz. XVIII, z. 8. Toruń. Merz B.1994. Tephritidae. Insecta Helvetica, Fauna 10, Geneve. Piórecki J. 2001. Cirsium decussatum Janka Ostrożeń siedmiogrodzki. W: Kazimierczakowa R., Zarzecki K. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Kraków: 386-388. Puckov V. G. 1974. Fauna Ukrainy. T. 21, 4, Kiew. Richter V. A. 1970. Tephritidae (Trypetidae). W: Bei-Bienko G.Ya. (red.) Opredelitel nosecomyh evropeiskoi ceasti SSSR, 5: 132-172, Leningrad.

23 Razowski J. 1981. Motyle (Lepidoptera) Polski, cz. V- Cossoidea i Tortricinae. Monografie Fauny Polski, 10, PAN ZZSiD, Warszawa- Kraków. Razowski J. 1987. Motyle (Lepidoptera) Polski, cz. VII - Uzupełnienia i Eucosmini. Monografie Fauny Polski, 15, PAN ZZSiD, Warszawa-Kraków. Winiarska 1987. Muchówki z rodziny nasionnicowatych (Diptera, Tephritidae) zasiedlające kwiatostany Cirsium awense (L.) Scop. Polskie Pismo entomol., 56: 887-895. JÓZEF KISZKA

Instytut Biologii Akademii Pedagogicznej 31 - 054 Kraków, ul. Podbrzezie 3

Porosty Lichenes rezerwatu Wysokie Skałki w Marych Pieninach (Karpaty Zachodnie)

Wstęp. W Małych Pieninach utworzono w 1961 roku re­ zerwat krajobrazowy, częściowy, Wysokie Skałki o powierzch­ ni 10,91 ha, obejmujący szczyt góry Wysoka (1052 m n.p.m.), wyższy o około 70 m od Trzech Koron w Pieninach Centralnych. Rezerwat znajduje się przy granicy Polski i sąsiaduje po stro­ nie Słowacji z Pienińskim Narodowym Parkiem. Okazałe ściany i kopuła skały szczytowej są zbudowane z wapienia krynoido- wego, wapieni bulastych i kalpionellowych, a także czerwonych i zielonych radiolarytów (Jaguś, Rzętała 2002). Na nagich skałach zwracają uwagę bardzo liczne ugrupowania kalcyfil- nych porostów epilitycznych, zaś na półkach skalnych, szczeli­ nach, załomach itp., gdzie wykształca się warstewka próchnicy, osiedla się naskalna murawa ciepłolubna Festucetum pallentis. W tych miejscach odszukano wiele gatunków porostów kse- rotermicznych i nitrofilnych. W siedliskach silnie ocienionych występują rozległe darnie mchów z małą liczbą gatunków poro­ stów. W niższej części wypiętrzeń skał zalega buczyna karpac­ ka Dentańo glandulosae-Fagetum z okazałymi starymi pnia­ mi buków Fagus syluatica i jaworów Acer pseudoplatanus. Na korze drzew i krzewów osiedlają się plechy porostów epifitycz- nych, charakterystycznych dla roślinności regla dolnego. Oso­ bliwością przyrody żywej rezerwatu Wysokie Skałki są okazałe drzewostany boru świerkowego Polysticho-Piceetum wykształ­ cone na stromych zboczach po północno-zachodniej stronie. Świerczyny te mają skład florystyczny i fizjonomię typowe­ go boru górnoreglowego, charakterystycznego dla Tatr nawa- piennych (Michalik 2000). Rosną one na trudno wietrzejącym

25 Rye. 1. Rozmieszczenie stanowisk porostów w rezerwacie przyrody Wysokie Skałki w Małych Pieninach: 1 - stanowiska. - Localization of lichen stations in the Wysokie Skałki nature reserve in the Małe Pieniny Range: 1 - localities podłożu wapiennym, gdzie w górnej warstwie tworzy się silnie zakwaszona gleba dzięki dużym opadom oraz wymywaniu. Obec­ ność ponad 100-letnich drzewostanów świerkowych z bogatym acidofilnym runem wskazuje na pozostałości naturalnych bo­ rów. Mniejsze fragmenty świerczyn z drzewostanem około 40- letnim powstały w wyniku nasadzeń. Intensywna gospodarka leśna, która miała tu miejsce w przeszłości, spowodowała znacz­ ne zmiany w drzewostanach oraz w otoczeniu rezerwatu, gdzie

26 powstały rozległe polany wypasowe dla owiec. W borach świer­ kowych nie stwierdzono w zasadzie porostów charakterystycz­ nych dla górnego regla. Dotychczas z obszaru rezerwatu Wysokie Skałki i jego otuli­ ny były znane 74 gatunki porostów (Tobolewski 1958, 1982), z których obecnie nie odszukano tylko trzech: Melanelia ace- tabulum, M. exasperata i M. glabra. Celem aktualnych badań było podanie szczegółowej charakterystyki lichenofiory rezer­ watu oraz wskazanie na tle dotychczasowych badań podstawo­ wych możliwości jej ochrony jako ważnego składnika przyro­ dy żywej Małych Pienin, przeznaczonych do włączenia w grani­ ce Pienińskiego PN. Materiał i metoda. Badania porostów na terenie rezerwatu Wysokie Skałki w Małych Pieninach przeprowadzono w 2001 i 2002 roku. Spisu gatunków dokonywano w takich siedliskach jak: kora drzew i krzewów (epifity), murszejące drewno (epiksy- lity), darnie mchów (epibryofity), gleba (epigeity) oraz podłoże skalne (epility). Okazy zielnikowe w formie próbek zbierano tyl­ ko w przypadku gatunków, które do oznaczenia wymagają wy­ konywania preparatów mikroskopowych oraz chemicznych te­ stów w laboratorium. Zebrane i oznaczone zbiory próbek zostały włączone do ziel­ nika KRAP w Zakładzie Botaniki Akademii Pedagogicznej w Kra­ kowie. W zbiorze tym znajdują się również okazy, których nie udało się dotychczas oznaczyć. Materiał z badanych stano­ wisk (ryc. 1) został skatalogowany i w porządku alfabetycznym wszystkie gatunki zestawiono w tabeli 1. Nazewnictwo porostów przyjęto za Fałtynowiczem (1993) i Piśutem i in. (1996). Dla każdego gatunku w tabeli podano zestaw siedlisk, jak też czę­ stość występowania na stanowiskach. Za gatunki bardzo rzad­ kie - vr - uznano te, które odszukano na 1 lub 2 stanowiskach, za rzadkie - r - od 3. do 9. i częste - c-od 10. do 18. stanowisk. Gatunkom przypisano również kategorię zagrożenia wg. Czer­ wonej listy (Cieśliński i in. 1992) oraz stopień wrażliwości na warunki środowiska wg skali biologicznej Hawksworth'a i Ro- se'a (1970), adaptowanej dla warunków Polski (Kiszka 1990). Gatunki wcześniej podane z rezerwatu, zostały w uwagach za­ znaczone odpowiednim rokiem publikacji. Wyniki. W rezerwacie przyrody Wysokie Skałki stwierdzono dotychczas 213 gatunków porostów. Z tej liczby 155 (ok. 73%) taksonów rośnie na pojedynczym typie siedliska, takim jak:

27 Tab. 1. Lista gatunków porostów Lichenes rezerwatu Wysokie Skałki w Małych Pieninach - List of the lichen species of the Wysokie Skałki nature reserve in the Małe Pieniny Range

Kateg. wg Lp. Gatunek Siedlisko Stanowiska czerw, listy Uwaga No. Species Habitat Stations - Red list Note category 1 2 3 4 5 6 1. Absconditella lignicola Vezda & Piśut drewno vr 2. Acarospora cervina A.Massal. skała wap. r 3. A. glaucocarpa (Ach.) Koerb. skała wap. c 1958 4. Acrocordia gemmata (Ach.) A.Massal. kora vr V 5. Agonimia tristicula (Nyl.) Zahlbr. humus, mchy vr 6. Amandinea punctata (Hoffm.) Coppins & Scheid. kora, drewno c 7. Arthonia lapidicola (Tayl.) Branth & Rostr. piaskowiec vr 8. A. radiota (Pers.) Ach. kora vr V 9. A. spadicea Leight. kora, drewno vr 10. Arthothelium ruanum (A.Massal.) Koerb. kora r V 11. Aspicilia calcarea (L.) Mudd skała wap. c 1958 12. A. contorta (Hoffm.) Kremp. skała wap. r 1958 13. A. hqffmannii (Ach.) Flagey skała wap. vr 1958 14. A. moenium (Vain.) G.Thor & Timdal skała wap. vr 15. Bacidia assulata (Koerb.) Vezda kora vr V 16. B. bagliettoana (A.Massal. & de Not. humus, mchy r 1958 in A.Massal.) Jatta 17. B. rubella (Hoffm.) A.Massal. kora vr V 18. B. trachona (Ach.) Lettau piaskowiec vr E 19. Baeomyces rufus (Huds.) Rebent. gleba r 20. Bagliettoa parmigera (J.Steiner) Vézda 86 Poelt skała wap. c 21. B. parmigerella (Zahlbr.) Vézda 86 Poelt skała wap. r 22. Buellia disciformis (Fr.) Mudd kora vr E 23. B. epipolia {Ach.) Mong. skała wap. vr 24. B. griseovirens (Turner 86 Borr. ex Sm.) Almb. kora, drewno c 25. Calicium abietinum Pers. drewno vr V 26. Caloplaca cerina (Ehrh. ex Hedw.) Th.Fr. kora vr E 27. C. chalybaea (Fr.) Muli.Arg. skała wap. c 1958 28. C. cirrochroa (Ach.) Th.Fr. skała wap. r 1958 29. C. citrina (Hoffm.) Th.Fr. skała wap. vr 30. C. decipiens (Arnold) Blomb. & Forssell skała wap. r 31. C. dolomiticola (Hue) Zahlbr. skała wap. c 32. C. flavovirescens (Wulfen) Dalla Torre 8& Sarnth. skała wap. r 1958 33. C. holocarpa (Hoffm.) A.E. Wade skała wap. c 34. C. láctea (A.Massal.) Zahlbr. skała wap. r 35. C. saxícola (Hoffm.) Nordin skała wap. r 36. C. stillicidiorum (Vahl) Lynge humus, mchy vr V 1958 37. C. variabilis (Pers.) Muli.Arg. skała wap. r 1958 w cd. tab. 1 1 2 3 4 5 6 38. C. xantholyta (Nyl.) Jatta skała wap. c 39. Candelaria concolor (Dicks.) Stein kora, drewno vr 1958 40. Candelariella aurella (Hoffm.) Zahlbr. skała wap. c 1958 41. C. reflexa (Nyl.) Lettau kora vr 42. C. vitellina (Hoffm.) Müll.Arg. piaskowiec vr 43. C. xanthostigma (Ach.) Lettau kora, drewno r 44. Catapyrenium rufescens (Ach.) Breuss humus, skała vr wap. 45. C. squamulosum (Ach.) Breuss humus, skała vr 1958 wap. 46. Cetraria islándica (L.) Ach. gleba vr 1958 47. Chaenotheca ferruginea (Turner ex Ach.) Mig. kora, drewno c 48. C. furfuracea (L.) Tibell kora vr V 49. C. xyloxena Nádv. drewno r E 50. Cladonia cenotea (Ach.) Schaer. drewno, gleba r 51. C. chlorophaea (Floerke ex Sommerf.) Spreng. drewno, gleba r 52. C. coniocraea (Floerke) Spreng kora, drewno, c gleba 53. C. digitata (L.) Hoffm. kora, drewno, c gleba 54. C. flmbriata (L.) Fr. kora, drewno, c gleba 55. C. fur cata (Huds.) Schrad. gleba r 56. C. macilenta Hoffm. kora, drewno, vr gleba 57. C. pocillum (Ach.) Gragnot gleba c 58. C. pyxidata (L.) Hoffm. gleba c 59. C. squamosa (Scop.) Hoffm. var. subsquamosa drewno, gleba r (Nyl. ex Leight.) Vain. 60. C. subuîata (L.) Weber in F.H. Wigg. gleba vr 61. C. symphycarpa (Floerke) Fr. gleba vr 1958 62. C. túrgida Hoffm. gleba vr V 1958 63. Clauzadea montícola (Schaer.) Hafellner skała wap. r & Bellem. 64. Collema cristatum (L.) Weber in F.H. Wigg. skała wap. vr 1958 65. C. fuscovirens (With.) J.R. Laundon humus, gleba, c 1958 skała wap. 66. C. polycarpon Hoffm. skała wap. vr 1958 67. C. tenax (Sw.) Ach. em. Dégel. humus, gleba, r 1958 skała wap. 68. C. undulatum Laurer ex Flot. skała wap. r V 69. Dermatocarpon miniatum (L.) W.Mann skała wap. vr 1958 70. Dimerella pineti (Schrad. ex Ach.) Vèzda kora, drewno c 71. Diploschistes gypsaceus (Ach.) Zahlbr. skała wap. vr 1958 72. D. muscorum (Scop.) R.Sant. humus, gleba r 73. D. scruposus (Schreb.) Norman piaskowiec vr cd. tab. 1 1 2 3 4 5 6 74. Endocarpon pusillum Hedw. humus, skała vr V wap. 75. Evernia prunastri (L.) Ach. kora, drewno r V 1958 76. Fellhanera subtilis (Vézda) Diederich & Sérus. kora, szpilki vr 77. Fulgensia schistidii (Anzi) Poelt humus, mchy vr 1958 78. Graphis scripta (L.) Ach. kora r V 79. Gyalecta jenensis (Batsch) Zahlbr. skała wap. vr 80. Hypocenomyce caradocensis (Leight. ex Nyl.) kora vr V P. James & Gotth. Schneid. 81. H. scalaris (Ach.) M.Choisy kora, drewno c 82. Hypogymnia farinácea Zopf kora r V 83. H. physodes (L.) Nyl. kora, drewno, c 1958 humus 84. H. tubulosa (Schaer.) Hav. kora r V 85. Imshaugia aleurites (Ach.) S.L.F.Mey. kora vr 86. Kiliasia athallina (Hepp) Hafellner skała wap. vr R 87. Lecania inundata (Hepp ex Koerb.) H.Mayrhofer skała wap. c 1958 88. Lecanora albescens (Hoffm.) Branth. & Rostr. skała wap. c 89. L. argentata (Ach.) Malme kora, drewno r 90. L. carpinea (L.) Vain. kora r 1958 91. L. chlarotera Nyl. kora r 92. L. conizaeoides Nyl. ex Crombie kora, drewno c 93. L. crenulata Hook skała wap. c 1958 94. L. dispersa (Pers.) Sommerf. skała wap. c 1958 95. L. expallens Ach. kora vr 96. L. leptyrodes (Nyl.) Degel. kora vr 97. L. muralis (Schreb.) Rabenh. skała wap. r 1958 98. L. polytropa (Ehrh.) Rabenh. piaskowiec vr 99. L. pruinosa Chaub. skała wap. r 1958 100. L. pulicaris (Pers.) Ach. kora, drewno c 101. L. sarcopis (Ach.) Ach. kora, drewno r 102. Lecidella elaeochroma (Ach.) M.Choisy kora r 1958 103. L. stigmatea (Ach.) Hertel & Leuckert skała wap. r 104. Lepraria elobata Tonsberg kora r 105. L. incana (L.) Ach. kora, drewno, c skała 106. Leptogium lichenoides (L.) Zahlbr. humus, mchy, r 1958 skala wap. 107. L. plicatile (Ach.) Leight. humus, skała vr wap. 108. Lobothalia radiosa (Hoffm.) Hafellner skała wap. r 1958 109. Loxospora elatina (Ach.) A.Massal. kora r E 110. Melanelia acetabulum (Neck.) Essl. kora nie odsz. E 1958 co co cd. tab. 1

1 2 3 4 5 6 111. M. exasperata (De Not.) Essl. kora nie odsz. E 1958 112. M. exasperatula (Nyl.) Essl. kora r 1958 113. M. fuliginosa (Fr. ex Duby) Essl. kora c 114. M. glabra (Schaer.) Essl. kora nie odsz. J 1958 115. M. subargentifera (Nyl.) Essl. kora vr V 1958 116. M. subaurifera (Nyl.) Essl. kora c 117. Micarea nitschkeana (J.Lahm ex Rabenh.) Harm. kora vr V 118. M. prasina Fr. kora, drewno c 119. Mycobilimbia fusca (A.Massal.) Hafellner mchy, skała r 1958 85 V.Wirth wap. 120. M. sabuletorum (Schreb.) Hafellner mchy, skała c wap. 121 Mycoblastus fucatus (Stirt.) Zahlbr. kora vr 122. Opegrapha dolomitica (Arnold) Clauz. & Roux skała wap. vr 123. O. saxatilis DC. in Lam. & DC. skała wap. vr 124. O. vulgata Ach. var. subsiderella Nyl. kora vr 125. Parmelia saxatilis (L.) Ach. kora r 126. P. su leata Taylor kora, drewno r 1958 127. Parmelina tiliacea (Hoffrn.) Hale kora vr E 128. Parmeliopsis ambigua (Wulfen in Jacq.) Nyl. kora, drewno c 129. Peltigera canina (L.) Willd. gleba vr V 1958 130. P. didactyla (With.) J.R.Laundon gleba vr 131. P. horizontalis (Huds.) Baumg. gleba vr E 132. P. praetextata (Floerke ex Sommerf.) Zopf gleba r E 133. P. rufescens (Weis.) Humb. gleba r 1958 134. Pertusaria albescens (Huds.) M.Choisy kora vr & Werner in Werner 135. P. amara (Ach.) Nyl. kora r 136. P. hemisphaerica (Floerke) Erichsen kora vr V 137. P. leioplaca DC. kora vr V 138. Petractis clausa (Hoffm.) Kremp. skała wap. r R 1958 139. Phaeophyscia endophoenicea (Harm.) Moberg kora vr 140. P. nigricans (Floerke) Moberg kora, skała c 1958 wap. 141. P. orbicularis (Neck.) Moberg kora, drewno, c 1958 skała wap. 142. Phlyctis argena (Spreng.) Flot. kora r 143. Physcia adscendens (Fr.) H.Olivier kora, skała r wap. 144. P. caesia (Hoffm.) Fürnr. skała wap. c 1958 145. P. dubia (Hoffm.) Lettau skała wap. r 146. P. tenella (Scop.) DC. in Lam. & DC. kora c 1958 147. Physconia distorta (With.) Laundon kora vr V 1958 cd. tab. 1 1 2 3 4 5 6 148. P. enteroxantha (Nyl.) Poelt kora vr 149. P. grísea (Lam.) Poelt kora r 1958 150. P. muscigena (Ach.) Poelt mchy, skała r 1958 wap. 151. Placocarpus schaereri (Fr.) Breuss skała wap. r R 1958 152. Placynthiella dasaea (Stirt.) Tonsberg drewno vr 153. P. icmalea (Ach.) Coppins & P.James kora, drewno, c humus 154. P. uliginosa (Schrad.) Coppins & P.James kora, drewno, c humus 155. Placynthium nigrum (Huds.) Gray skała wap. r 1958 156. P. subradiatum (Nyl.) Arnold skała wap. r R 1958 157. P. tremniacum (A.Massal.) Jatta skała wap. r 158. Platismatia glauca (L.) W.L.Culb. & C.Culb. kora vr V 159. Polyblastia amota Arnold skała wap. vr 160. Porina aenea (Wallr.) Zahlbr. kora, drewno c 161. Porpidia cinereoatra (Ach.) Hertel & Knoph piaskowiec vr V 162. P. crustulata (Ach.) Hertel & Knoph piaskowiec r 163. P. glaucophaea (Koerb.) Hertel & Knoph piaskowiec vr 164. P. macrocarpa (DC.) Hertel & A.J.Schwab piaskowiec r V 165. P. soredizodes (Lamy ex Nyl.) J.L.Laundon piaskowiec r 166. Protoblastenia incrustans (DC.) J.Steiner skała wap. vr 167. P. rupestris (Scop.) J.Steiner skała wap. c 1958 168. P. testacea (Hoffm.) Clauzade & Rondon skała wap. r V 1958 169. Pseudevernia furfuracea (L.) Zopf kora r 170. Psora lurida (Ach.) DC. humus, skała vr 1958 wap. 171. Psorotichia schaereri (Massal.) Arnold skała wap. r 172. Pterygium filiforme (Garov.) A. L. Sm. skała wap. vr 1958 173. Pyrenula nitida (Weigel) Ach. kora vr E 174. Ramalina fastigiata (Pers.) Ach. kora vr E 175. JR. intermedia (Delise ex Nyl.) non auct. skała wap. vr J 1958 176. Rhizocarpon polycarpum (Hepp) Th.Fr. piaskowiec vr 177. R. umbilicatum (Ramond) Flagey skała wap. vr 178. Rinodina bischoffii (Hepp) A.Massal. skała wap. c 1958 179. R. immersa (Koerb.) Zahlbr. skała wap. vr 180. JR. pyrina (Ach.) Arnold kora r 181. Sarcogyne regularis Koerb. skała wap. c 1958 182. Sarcosagium campestre (Fr.) Poetsch & Schied. drewno vr J 183. Scoliciosporum chlorococcum (Graeve ex kora, drewno c Stenh.) Vezda 184. Solorina saccata (L.) Ach. mchy, humus vr 1958 185. Strangospora moriformis (Ach.) Stein kora, drewno r cd. tab. 1 1 2 3 4 5 6 186. Synalissa symphorea (Ach.) Nyl. skała wap. vr R 1958 187. Thelidium decipiens (Nyl.) Krem. skała wap. r 188. T. olivaceum (Fr.) Koerb. skała wap. vr 189. T. populare (Fr.) Arnold skała wap. r 190. Thelocarpon epibolum Nyl. drewno vr 191. Toninia aromática (Sm.) A.Massal. humus, skała vr 1958 wap. 192. T. candida (Weber) Th.Fr. skała wap. r 1958 193. T. sedifolia (Scop.) Timdal humus, skała r V 1958 wap. 194. Trapelia coarcata (Sm.) M.Choisy in Werner piaskowiec r 195. T. obtegens (Th.Fr.) Hertel piaskowiec vr 196. Trapeliopsis flexuosa (Fr.) Coppins & P. James kora, drewno c 1958 197. T. granulosa (Hoffm.) Lumbsch drewno, mchy r 198. T. viridescens (Schrad.) Coppins & P. James drewno vr E 199. Verrucaria aethiobola Wahlenb. in Ach. skała wap. r 200. V. calciseda DC. skała wap. r 1958 201. V. caerulea DC. skała wap. vr 1958 202. V. confluens A.Massal. skała wap. c 203. V. dolosa Hepp skała wap. r 204. V. glaucina Ach. skała wap. vr 1958 205. V. muralis Ach. piaskowiec r 206. V. nigrescens Pers. skała wap. c 1958 207. V. procopii Servit skała wap. r 208. V. subfuscella Nyl. plechy r porostu, skała wap. 209. V. velona (A.Massal.) Zahlbr. skała wap. vr 1958 210. Vulpicida pinastri (Scop.) J.-E.Mattson kora, drewno vr & M. J. Lai 211. Xanthoria candelaria (L.) Th.Fr. kora vr V 212. X. elegans (Link.) Th.Fr. skała wap. r 1958 213. X. parietina (L.) Th.Fr. kora, drewno, vr 1958 skała wap.

Objaśnienie: drewno, gleba, humus, kora, mchy, piaskowiec, plecha porostu, skała, vr (1-2 stanowisk) - gatunki bardzo rzadkie, r (3-9 stanowisk) - gatunki rzadkie, c (10-18 stanowisk) - gatunki częste. - Explanations: wood, soil, humus, bark, mosses, sandstone, lichen thalli, rock, vr (1-2 stations) - very rare species, r (3-9 stations) - rare species, c (10-18 stations) - frequent species kora drzew i krzewów, drewno murszejące, gleba lub podłoże skalne. Pozostałe gatunki zostały stwierdzone na wszystkich, albo co najmniej dwóch lub trzech typach siedlisk. Najbardziej charakterystyczną grupą porostów w rezerwacie Wysokie Skałki są gatunki wapieniolubne (kalcyfilne), rosnące bezpośrednio na podłożu skalnym albo na humusie, obumie­ rających mchach, wietrzelinie i wapnistej glebie, skupionych na półkach lub w szczelinach skał. Bezpośrednio na skalnym podłożu występują 102 (47,8%) gatunki epilityczne, z których tylko 14 (6,6%) jest związanych z kamieniami bezwapienny- mi, np. Bacidia trachona, Candelańella uitellina, Diploschistes scruposus, Lecanora polytropa, Porpidia cinereoatra, P. crustu- lata, P. glaucophaea, P. macrocarpa itp. Na humusie i darniach mchów w szczelinach skalnych zanotowano 16 (7,5%) gatun­ ków, np. Agonimia tristicula, Bacidia bagliettoana, Caloplaca stillicidiorum, Collema fuscescens, Diploschistes muscorum, Ful- gensia schistidii, Leptogium lichenoides, L. plicatile. Natomiast na glebie wapiennej (czasem z dala od skał) odszukano tylko 13 (6,1%) gatunków, np. Baeomyces rufus, Cetrańa islándica, Cla- donia furcata, C. pocillum, C. pyxidata, C. subulata. Na korze drzew i krzewów skupia się 80 (37,6%) gatunków porostów epifitycznych, a część z nich (14%) osiedla się również na murszejącym drewnie, glebie lub na skałach. Z tej grupy sie­ dliskowej warto wymienić gatunki, które na badanym terenie są rzadkie lub zostały stwierdzone na pojedynczych stanowiskach w postaci niewielu degenerujących plech; są to np. Acrocordia gemmata, Arthonia radiata, Bacidia assulata, B. ruhella, Buellia disciformis, Caloplaca cerina, Candelańella reflexa, Chaenothe- ca furfuracea, Hypocenomyce caradocensis, Fellhanera subtilis, Micarea nitschkeana, Mycoblastus fucatus, Parmelina tiliacea, Pertusaria hemisphaerica, P. leioplaca, Physconia distorta. Drewno pniaków, kłód, okaleczonych pni żywi 7 (3,3%), w większości rzadkich gatunków porostów, do których należą Absconditella lignicola, Calicium abietinum, Chaenotheca xylo- xena, Placynthiella dasaea, Sarcosagium campestre, Thelocar- pon epibolum. Frekwencja oraz obfitość plech poszczególnych gatun­ ków na przebadanych stanowiskach jest zróżnicowana. Aż 92 (43,2%) gatunki porostów, które określono jako bardzo rzad­ kie, zostały zanotowane na jednym lub dwóch stanowiskach. Z tej grupy, takie gatunki jak: Bacidia assulata, Caloplaca ce­ rina, Candelańella reflexa, Collema cństatum, Fulgensia schi-

40 stidii, Kiliasia athallina, Parmelina tiliacea, Polyblastia amota, Porpidia cinereoatra, Psora luńda, Ramalina fastigiata, R. inter­ media, Rhizocarpon umbilicatum, Synalissa sympharea, Toru­ nia aromatica i Verrucana caerulea, tworzą pojedyncze drobne plechy, czasem z objawami uszkodzeń i nie wytwarzają młodo­ cianych form. Duży udział porostów bardzo rzadkich na bada­ nym terenie jest wynikiem małego areału rezerwatu (10,91 ha), znacznego ocienienia siedlisk oraz oddziaływania czynników antropogenicznych na zbiorowiska leśne i murawowe. Nieco mniej, bo 76 (35,7%) gatunków porostów, które okre­ ślono jako rzadkie zostało odszukanych na 3 do 9 stanowi­ skach. Synantropizacja siedlisk, głównie leśnych, powoduje za­ nikanie porostów wrażliwych na zmianę warunków ekologicz­ nych, co zmniejsza liczbę ich stanowisk oraz umożliwia inten­ sywniejszy rozwój porostów odpornych. Gatunki częste wystę­ pują na 10 do 18 stanowisk i dominują we florze porostów re­ zerwatu. Są to głównie pospolite porosty naskalne, takie jak: Acarospora glaucocarpa, Aspicilia calcarea, Bagliettoa parmige- ra, Caloplaca chalybea, C. dolomiticola, C. holocarapa, Candela- riella aurella itp. oraz odporne epifity, jak: Amandinea puncta­ ta, Buellia griseouirens, Chaenotheca ferruginea, Dimerella pine- ti, Hypocenomyce scalańs, Hypogymnia physodes, Lecanora co- nizaeoides itp. Zwykle porosty częste wytwarzają liczne plechy wyraźnie zaznaczające się na badanych siedliskach. Porosty górskie. Rezerwat Wysokie Skałki jest obszarem najwyżej położonym w obrębie Pienińskiego Pasa Skałkowego (1052 m n.p.m.), w związku z tym stwierdzono tu występowa­ nie 46 (21,6%) gatunków porostów górskich. Z gatunków sub- alpejskich na nielicznych stanowiskach występują: Cladonia squamosa var. subsquamosa, Rhizocarpon umbilicatum i Sy­ nalissa symphorea (Wirth 1995). Z gatunków reglowych od­ notowano: Hypogymnia fańnacea, Loxospora elatina, Micarea prasina, Pyrenula nitida, Thelocarpon epibolum i Trapeliopsis uińdescens. Najliczniejszą grupę reprezentują porosty ogólno- górskie, takie jak: Acarospora glaucocarpa, Agonimia tństicu- la, Bacidia assulata (Wirth 1995), B. bagliettoana, B. trachona, Caloplaca cirrochroa, C. dolomiticola, C. flavouirescens, C. lac- tea, C. stillicidiorum, C. vanabilis, C. xantholyta, Catapyrenium squamulosum, Chaenotheca furfuracea, Cladonia pocillum, C. symphycarpa, Clauzadea monticola, Collema fuscovirens, C. polycarpon, C. undulatum, Dermatocarpon miniatum, Diploschi- stes gypsaceus, Gyalecta jenensis, Lecidella stigmatea, Micarea

41 nitschkeana, Phaeophyscia endophoenicea, Physconia muscige- na, Porpidia cinereoatra, P. macrocarpa, Protoblastenia incru- stans, Rhizocarpon polycarpum, Solońna saccata, Thelidium de- cipiens, T. populare, Torunia aromática, T. candida i Verrucaria aethiobola. Wykazują one większą tolerancję względem czynni­ ków termicznych i wilgotnościowych związanych z wysokością. Porosty apofityczne. Synantropizacja szaty roślinnej na obszarze rezerwatu Wysokie Skałki i w jego otoczeniu rozpoczę­ ła się już kilkaset lat temu, a jej rezultatem jest obecność rozle­ głych polan wypasowych (m.in. Połonina Kiczera, Pod Wysoką, Kapralowa). Na polanach tych pozostały pojedyncze stare pnie drzew (buki, jawory, jesiony, świerki itp.), które zwykle grupują gatunki porostów miejsc otwartych, jak: Melanelia acetabulum, M. exasperata, M. glabra. Gatunków tych obecnie nie odszuka­ no na obrzeżach rezerwatu i w związku z tym można je uznać za wymarłe. W aktualnej liście florystycznej jest natomiast wie­ le gatunków apofitycznych (wg Nowak 1972, Olech 1998) np. Amandinea punctata, Candelaria concolor, Candelariella xan- thostigma, Lecanora expallens, L. sarcopis, Melanelia exaspe- ratula, M. fuliginosa, M. subargentifera, Physcia adscendens, Ph. tenella, Physconia distorta, P. grísea, Placynthiella icmalea, P. uliginosa, Rinodina pyrina, Trapeliopsis flexuosa, Xanthoria candelaria, X. parietina. Na murszejącym drewnie rośnie Mica- rea lignaria, a na podłożu skalnym: Aspicilia moenium, Calopla- ca citrina, C. decipiens, C. holocarpa, C. saxícola, Lecanora albe- scens, L. dispersa, L. muralis, Lecidella stigmatea, Phaeophyscia nigricans, P. orbicularis, Physcia caesia, P. dubia, Placynthium nigrum, Verrucaria nigrescens. Wymienione powyżej gatunki są zwykle nitrofilne, a ich intensywny rozrost jest spowodowany koprofilnością siedlisk. Porosty hemiapofityczne występujące w rezerwacie, to: Aspi­ cilia calcárea, A. contorta, A. hoffmannii, Bacidia rubella, Buellia griseoińrens, Caloplaca flavouirescens, C. láctea, Cladonia conio- craea, C. fimbriata, C. pyxidata, C. subulata, Bvemia prunastri, Hypocenomyce caradocensis, H. scalaris, Hypogymnia physo- des, Lecania inundata, Lecanora chlarotera, L. pulicaris, Lecidel­ la elaeochroma, Lepraria incana, Melanelia subaurifera, Parmelia saxatilis, P. sulcata, Pertusaria amara, Porpidia crustulata, Pro­ toblastenia rupestris, Sarcogyne regularis, Scoliciosporum chlo- rococcum, Verrucaria confluens, V. dolosa i V. subjuscella. Wy­ mienione gatunki rosną zwykle na naturalnych ścianach skał wapiennych oraz na kamieniach w zbiorowiskach leśnych.

42 Porosty zagrożone wyginięciem. W rezerwacie Wysokie Skałki stwierdza się podobnie jak w innych obszarach Pie­ nin wymieranie gatunków porostów uważanych za szczegól­ nie wrażliwe na różnorakie zjawiska antropogeniczne (Kiszka 1997, 2000, 2001). Zgodnie z Czerwoną listą porostów zagrożo­ nych w Polsce (Cieśliński i in. 1992) na terenie rezerwatu od­ szukano 49 (2,3%) gatunków. Do kategorii „E" - wymierających - należą tutaj: Bacidia trachona, Buellia disciformis, Calopla- ca cenna, Chaenotheca xyloxena, Loxospora elatina, Melane- lia acetabulum, M. exasperata, Parmelina tiliacea, Peltigera ho- rizontalis, P. praetextata, Pyrenula nitida, Ramalina fastigiata i Trapeliopsis uińdescens. Z wymienionych gatunków obecnie nie potwierdzono stanowisk Melanelia acetabulum i M. exaspe­ rata, które podał Tobolewski (1958); pozostałe gatunki są bar­ dzo rzadkie i występują zwykle w postaci małej ilości degeneru­ jących plech. Z porostów narażonych na wymarcie (kategoria V) odnotowano 29 gatunków. Z grupy tej najbardziej zagrożone są następujące gatunki: Agonimia tństicula, Arthonia radiata, Ba­ cidia assulata, B. rubella, Calicium abietinum, Caloplaca stillici- diorum, Chaenotheca furfuracea, Cladonia turgida, Endocarpon pusillum, Micarea nitschkeana, Peltigera canina, Pertusańa he- misphaeńca, P. leioplaca, Physconia distorta, Platismatia glauca, Porpidia cinereoatra i Xanthoria candelańa; ich nieliczne plechy zostały stwierdzone na jednym lub dwóch stanowiskach. Z gru­ py gatunków rzadkich w Polsce (kategoria R), na badanym ob­ szarze występują: Kiliasia athallina, Petractis clausa, Placocar- pus schaereri, Placynthium subradiatum i Synalissa symphorea. Na podkreślenie zasługuje brak w obrębie rezerwatu plech Me­ lanelia glabra (kategoria I), które były tu notowane przez Tobo- lewskiego (1958). Porosty podlegające prawnej ochronie gatunkowej. W re­ zerwacie odnotowano stanowiska 24 (11,3%) gatunków poro­ stów, które podlegają prawnej ochronie. Z gatunków tych Cetra­ ria islandica znajduje się pod ochroną częściową, pozostałe pod ścisłą. Takie gatunki, jak: Fulgensia schistidii, Imshaugia aleu- ńtes, Melanelia acetabulum, M. exasperata, M. glabra, M. sub- argentifera, Parmelina tiliacea, Peltigera canina, P. horizontalis, Platismatia glauca, Ramalina fastigiata, R. intermedia, Solońna saccata i Vulpicida pinastń, stwierdzone zostały na pojedyn­ czych stanowiskach i są porostami bardzo rzadkimi. Obec­ nie nie odszukano plech: Melanelia acetabulum, M. exaspera­ ta i M. glabra, które tu występowały w latach pięćdziesiątych

43 ubiegłego stulecia (Tobolewski 1958). Utrzymanie w środowi­ sku rezerwatu pozostałych gatunków porostów jest trudne ze względu na zmiany warunków siedliskowych powstałe wsku­ tek przerzedzania starych świerczyn oraz nadmierny ruch tu­ rystyczny. Tylko dwa gatunki, tj.: Melanelia subauńfera i Par- meliopsis ambigua są tu częste, pozostałe występują na 3 do 9 stanowisk i mają szansę dłużej utrzymać się w środowisku rezerwatu. Podsumowanie i wnioski. W rezerwacie krajobrazowym Wysokie Skałki dotychczas zidentyfikowano 213 gatunków po­ rostów. W latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia Tobolew­ ski (1958) stwierdził 74 (34,7%) gatunki porostów, z których do obecnego czasu nie zachowały się: Melanelia acetabulum, M. exasperata i M. glabra, czyli 1,4% ogólnej liczby taksonów. W liście florystycznej dominują porosty epilityczne (47,8%), związane w większości ze skałami wapiennymi. Z tej liczby tylko 6,6% gatunków osiedla się na podłożu bezwapiennym, głównie na kamieniach w przerzedzonych lasach. Z porostów epifitycznych (37,6% gatunków) na wyróżnienie zasługują: Ar- thonia radiata, Bacidia assulata, B. rubella, Caloplaca cen­ na, Candelańella reflexa, Graphis scńpta, Lecanora argentata, L. carpinea, L. leptyrodes, Lecidella elaeochroma, Leprańa elo- bata, Melanelia subargentifera, M. subauńfera, Mycoblastus fu- catus, Opegrapha vulgata var. subsiderella, Parmelina tiliacea, Peńusańa albescens, P. hemisphaeńca, P. leioplaca, Phaeophy- scia endophoenicea, Pyrenula nitida, Ramalina fastigiata, Ri- nodina pyńna, które są związane z buczyną karpacką wystę­ pującą w strefie szczytowej we wschodniej części rezerwatu. W północno-zachodnim skłonie obszaru dominuje las świerko­ wy o cechach nawapiennej świerczyny górnoreglowej (Micha­ lik 2000). Pomimo szczegółowych poszukiwań, w obrębie tej świerczyny nie stwierdzono żadnego gatunku typowego dla gór­ nego regla, np. gatunków z rodzaju Bryońa ssp. i Usnea ssp. Występują tu jedynie: Arthonia spadicea, Chaenotheca ferrugi- nea, Cladonia digitata, Cl. squamosa var. subsquamosa, Dime- rella pineti, Fellhanera subtilis, Hypocenomyce caradocensis, H. scalańs, Hypogymnia fańnacea, H. tubulosa, Lecanora coni- zaeoides, L. pulicańs, Loxospora elatina, Micarea nitschkeana, M. prasina, Parmeliopsis ambigua itp. Występowanie na terenie rezerwatu gatunków monitoringo­ wych stopnia 6, 7 i 8 w skali biologicznej Hawksworth'a i Ro­ se'a (1970), adaptowanej dla porostów Polski (Kiszka 1990),

44 takich jak: Acrocordia gemmata, Bacidia rubella, Caloplaca ce­ nna, Physconia distorta, Parmelina tiliacea, Pseudevemia fur­ furacea, Ramalina fastigiata i Vulpicida pinastń wskazuje, że warunki bioekologiczne są tu nieco lepsze niż w rezerwacie Za- skalskie-Bodnarówka (Kiszka 2003), natomiast podobne jak w rezerwacie Biała Woda. Obecność w rezerwacie wrażliwych gatunków monitoringowych 7 i 8 stopnia skali biologicznej

wskazuje, że stężenie S02 w powietrzu w okresie miesięcy zimo­ wych wynosi około 40 jug/m3. Napływ dużych stężeń związków toksycznych z powietrzem, wzmożony ruch turystyczny, jak też trzebież lasu przez służby leśne itp., może w krótkim czasie wy­ eliminować z rezerwatu część wrażliwych gatunków monitorin­ gowych, chronionych i rzadkich. Najwyżej położony nad poziom morza rezerwat w obrębie Pienińskiego Pasa Skałkowego skupia 21,6% gatunków gór­ skich oraz 11,3% gatunków podlegających prawnej ochronie. Wśród nich jest znaczna liczba gatunków rzadkich stwierdzo­ nych na pojedynczych stanowiskach, a ich plechy wykazują ob­ jawy degeneracji. Na wyjątkowe walory przyrodnicze rezerwatu Wysokie Skał­ ki wpływa duża różnorodność gatunkowa występujących w nim porostów, z których część to gatunki rzadkie w Polsce lub wy­ różniające kalcyfilne środowisko skalne. Spośród nich na szcze­ gólne podkreślenie zasługują: Absconditella lignicola, Acrocor­ dia gemmata, Aspicilia moenium, Bacidia assulata, B. trachona, Buellia disciformis, Caloplaca cenna, Candelańella reflexa, Fell- hanera subtilis, Fulgensia schistidii, Kiliasia athallina, Lepraria elobata, Micarea nitschkeana, Parmelina tiliacea, Pertusaria le- ioplaca, Petractis clausa, Phaeophyscia endophoenicea, Physco­ nia distorta, P. muscigena, Placocarpus schaereń, Placynthiel- la dasaea, Porpidia cinereoatra, P. glaucophaea, P. macrocarpa, Psora lurida, Pteńgium filiforme, Sarcosagium campestre, Stran- gospora mońformis, Synalissa symphorea, Toninia aromática, Trapeliopsis viridescens, Verrucana caerulea i V. glaucina. Do głównych typów zagrożeń lichenoflory rezerwatu Wysokie Skałki należy zaliczyć: 1. Wzrost stężenia związków fitotoksycznych napływają­ cych z powietrzem z bliższych lub dalszych emitorów, głównie z ośrodków miejsko - przemysłowych Polski i Słowacji. 2. Rozrost zarośli na siedliskach muraw ksero termicz­ nych, głównie na skałach i stromych zboczach.

45 Podstawowe zalecenia, konieczne do zabezpieczenia bardzo rzadkich małych populacji porostów występujących w rezerwa­ cie, to: 1. Okresowe przerzedzanie krzewów, które umożliwi za­ chowanie różnorodności gatunkowej porostów preferujących tego typu siedliska. 2. W celu zachowania porostów epifitycznych sukcesywne przerzedzanie silnie zwartych lasów, a także systematyczne do- lesianie w miejscu wiatrołomów i wycinek. 3. Ograniczenie ruchu turystycznego do ściśle oznaczo­ nych ścieżek i szlaków, zbudowanie odpowiednich barier lub schodów w miejscach stromych. 4. Częste sprzątanie rezerwatu z pozostawionych przez tu­ rystów papierów, butelek plastikowych i szklanych.

SUMMARY

The lichens of the Wysokie Skałki nature reserve in the Małe Pieniny Range (Western Carpathians)

The Wysokie Skałki nature reserve with an area of 10.91 ha is situated on the mountain of Wysoka (1052 m a.s.l.) which is part of the hillock of the Małe Pieniny Range - in the Western Carpathians, near the state border of Poland and Slovakia. In the reserve there are calcium hills and communities of Carpathian beech trees - Dentario glandulosae-Fagetum, as well as imposing spruce trees - Polysticto- Piceetum (Michalik 2000). In the years 2001-2002, 213 lichen species were found in the reserve. Out of that number, 47.8% were epilithic lichens, mainly calcareous species, such as: Acarospora cervina, Aspicilia calcárea, Bagliettoa parmigera, Caloplaca chalybaea, Collema cristatum, Dermatocarpon miniatum. On the humus, moss turfs, in the crevices of calcium hills, the thalli of the following species can be found: Agonimia tristicula, Bacidia bagliettoana, Caloplaca stillicidiorum, Diploschistes muscorum, Fulgensia schistidii, Leptogium plicatile. On the soil in the forest communities, the following species are rare to appear: Baeomyces rufus, Cetraria islándica, Cladonia furcata, Peltigera canina etc.

46 On the bark of trees and bushes grow 37,6 % epiphytic lichen species, such as: Arthonia radiota, Bacidia assulata, Caloplaca cerina, Candelariella reflexa, Graphis scripta, Lepraria elobata, Melanelia subargentifera, Mycoblastus fucatus. Rotting wood is the habitat for the thalli of Absconditella lignicola, Calicium abietinum, Chaenotheca xyloxena, Placynthiella dasaea, Sarcosagium campestre, Thelocarpon epibolum, etc. Altogether 46 (21.6 %) mountain species occurin the reserve. There are few montane and subalpine species. In the actual floristic list there are many apophytic species, such as: Amandinea punctata, Candelaria concolor, Lecanora expallens, Melanelia exasperatula, Physcia adscendens, Physconia distorta, Placynthiella icmalea, Rinodina pyrina, Trapeliopsis flexuosa, Xanthoria candelaria, etc. The apophytic lichens occur too, on the rotting, wood, soil and rocks. In the area of the reserve 49 (23 %) species were found, which were given in the Red list of the lichens being in danger of extinction in Poland (Cieśliński et al. 1992) - from categories E, V, R and I. 24 (11,3 %) lichen species found are under strict legal protection. In 1958 Tobolewski gave the localities of 74 lichen species from the reserve area. Out of that number, the thalli of Melanelia acetabulum, M. exasperata and M. glabra, which formely grew on single tree trunks on the outskirts of the reserve, were not presently found. A great biodiversity of lichen species in the Wysokie Skałki reserve is possible to be maintained thanks to the presence of a number of monitoring species. They belong to the 6th, 7th and 8th degrees in the Hawks worth and Rose (1970) biological scale, adapted for Poland by Kiszka (1990). Such monitoring species as Acrocordia gemmata, Bacidia rubella, Caloplaca cerina, Physconia distorta, Parmelina tiliacea, Pseudevernia furjuracea, Ramalina fastigiata and Vulpicida pinastri prove that the bio-ecological conditions of the site are relatively good. The occurrence of mentioned species indicates that the concentration of S02 in the winter months amounts to about 40 jug/m3 of air. Higher concentrations of phytotoxic compounds in the air, increasing number of tourists and felling of old trees may lead, in a short time, to the disappearance from the reserve environment of some sensitive monitoring species, as well as of those which are rare, strictly protected, and in danger of extinction.

PIŚMIENNICTWO

Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J. 1992. Czerwona li­ sta porostów zagrożonych w Polsce. W: K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Heinrich (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Wyd. 2. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków, ss. 57-74.

47 Fałtynowicz W. 1993. A checklist of Polish lichen forming and li- chenicolous fungi including parasitic and saprophytic fungi occurring on lichens. Polish Bot. Stud. 6: 1-65. Hawksworth D.L., Rose F. 1970. Qualitative scale for estimating sulfur dioxide air pollution in England and Wales using epiphytic li­ chens. Nature, 227: 145-148. Jaguś A., Rzętała M. 2002. Szczawnica i okolice. Przyroda i czło­ wiek. F.H.U. „Karpatus", Szczawnica, ss. 1-116. Kiszka J. 1990. Lichenoindykacja obszaru województwa krakow­ skiego. Studia Ośr. Dok. Fizjogr. PAN 18: 201-212, Kraków. Kiszka J. 1997. Porosty (Lichenes) dna i otoczenia zbiorników re­ tencyjnych w dolinie Dunajca w Pieninach. Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 4: 253-323. Kiszka J. 2000. Porosty (Lichenes). W: J. Razowski (red.) Flora i Fauna Pienin. Monografie Pienińskie 1: 55-66. Kiszka J. 2001. Porosty (Lichenes) rezerwatu przyrody „Przełom Białki pod Krempachami" na Podhalu (Karpaty Zachodnie). Chrońmy Przyr. Ojcz. 57, 3: 11-31. Kiszka J. 2003. Porosty rezerwatu Zaskalskie-Bodnarówka w Ma­ łych Pieninach (Karpaty Zachodnie). Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 2: 78- 98. Michalik S. 2000. Pieniny -Park Dwu Narodów. Przewodnik przy­ rodniczy. Pieniński Park Narodowy, Krościenko nad Dunajcem, ss. 1-158. Nowak J. 1972. Problemy i rozmieszczenie porostów (Lichenes) w polskich Beskidach Zachodnich (Podokręg Śląsko-Babiogórski). Fragm. Flor. Geobot. 18, 1: 45-143. Olech M. 1998. Apophytes in the lichen flora of Poland. Phytoco- enosis 10: 251-255. Piśut I., Lackovicova A., Lisicka E. 1996. A second checklist and Bibliography of Slovak Lichens. Biologia, Bratislava 51, 3: 1-79. Tobolewski Z. 1958. Porosty Pienin. Pr. Komis. Biol. Pozn. Tow. Przyj. Nauk. Wydz. Mat.-Przyr. 17, 5: 1-124. Tobolewski Z. 1982. Porosty. W: K. Zarzycki (red.). Przyroda Pie­ nin w obliczu zmian. Stud. Nat., B, 30: 175-188. Wirth V. 1995. Die Flechten Baden-Württembergs. Bd. 1, 2. E. Ulmer GmbH & Co., Stuttgart.

48 ANNA PALUCH*, PIOTR PROFUS**

*03-252 Warszawa, ul. Suwalska 36A/38 **Instytut Ochrony Przyrody PAN, 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 e-mail: profiis@iop. krakow.pl

Status i rozmieszczenie salamandry plamistej Salamandra salamandra (Linnaeus, 1758) w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem populacji gatunku w Górach Bardzkich (Sudety Środkowe)

1. Zarys problemu i cel pracy. Salamandry plamistej, ze względu na swoje kontrastowe ubarwienie, nie da się pomy­ lić z żadnym innym gatunkiem zwierząt. Na czarno zabarwionej powierzchni ciała jaskrawo odcinają się żółte, żółto-pomarańczo- we lub czerwonawe plamy, kropki i pasemka. Wielkość i położe­ nie tych plam są u tego gatunku tak znamienne, iż pozwala to na indywidualne rozróżnianie poszczególnych osobników. Rozsiedlenie geograficzne salamandry plamistej obejmu­ je kontynent europejski, północno-zachodnią Afrykę, północ­ no-zachodnie wybrzeża Azji Mniejszej, a także - izolowane stanowiska w Iranie. U żadnego innego gatunku salamandry zasiedlającej Europę systematyka podgatunkowa nie jest tak skomplikowana jak w przypadku omawianego taksonu. Według aktualnego stanu wiedzy (2002 r.) w obrębie tego gatunku wydzielono 11 podgatunków, a przynależność dwóch innych form jest przedmiotem dalszych dyskusji. Ponadto cztery inne formy uznawane dawniej za podgatunki salamandry plamistej wydzielono niedawno jako samodzielne gatunki (Thiesmeier, Grossenbacher 2004). Pewne wydzielenie gatunków możliwe jest jedynie metodami molekularnymi i genetycznymi (Veith 1992, Thiesmeier, Giinther 1996, Meyer i in. 2003). W Polsce występuje tylko jeden gatunek (i podgatunek) z rodzaju Salamandra (Laurenti, 1786) - salamandra plamista

49 Salamandra salamandra salamandra (Linnaeus, 1758). Nasze populacje bytują blisko północnej granicy zasięgu geograficzne­ go gatunku (Berger 1975, 2000, Juszczyk 1987). Nad biologią i ekologią salamandry plamistej w rozmaitych regionach Europy a w Polsce - w Karpatach - prowadzono dotąd wiele badań (Eiselt 1958, Poluszina 1966, Zakrzew­ ski 1970, 1984, Juszczyk 1982, 1984, 1987, Thiesmeier 1982, 1992, Warburg 1986, Seifert 1991, Baruś, Oliva 1992, Veith 1992). W przypadku populacji sudeckich brak jest jakichkolwiek danych dotyczących morfologii, charakterystyk ekologicznych populacji oraz oceny zagrożeń. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie statusu oraz poziomego i wertykalnego rozmieszczenia różnych populacji salamandry zasiedlających nasz kraj. Innym celem tej pracy jest zbadanie zmienności ubarwienia, opis niektórych parame­ trów populacyjnych, a także poznanie pewnych aspektów biolo­ gii i ekologii tego płaza na terenie Dolnego Śląska. Dokonano tego w oparciu o populację zasiedlającą okolice Morzyszowa w Górach Bardzkich - jedno z pasm górskich Sudetów Środko­ wych (Paluch 1995 r.- msc). 2. Rozmieszczenie salamandry plamistej w Europie i Polsce. Salamandra plamista jest gatunkiem politypowym zasiedlającym znaczne obszary zachodniej, środkowej i połu­ dniowej Europy: od Półwyspu Iberyjskiego po Morze Czar­ ne i Półwysep Peloponez oraz okolice wulkanu Etna na Sycy­ lii, gdzie po około wiekowej przerwie ponownie stwierdzono osobniki dorosłe i larwy (Turrisi, Vaccaro 1998). Występuje niemal w całej Francji dochodząc miejscami prawie do wybrzeża morskiego (m.in. Kanału La Manche). Na północ sięga po środ­ kową Belgię, Limburg w Holandii i niemal po Bremę i Hamburg oraz Saksonię w Niemczech. Brak jej na Wyspach Brytyjskich, Irlandii, Skandynawii na wielu obszarach nizinnych Niemiec i Polski. Brakuje jej też w krajach Bałtyckich, na Białorusi i w Rosji ale występuje w ukraińskich Karpatach. Najwyżej położone stanowiska tego gatunku (2350 m n.p.m.) znane są z Gór Pirin w Bułgarii (Thiesmeier, Grossenbacher 2004) i z gór Sierra de Guadarrama koło Madrytu w których dochodzi do 2280 m n.p.m. (García París, Martin 1987). W Polsce występuje prawie wyłącznie w Karpatach i Sude­ tach, najczęściej na wysokości 350-750 m. n.p.m. (Pax 1925, Głowaciński, Zakrzewski 2003) (rye. 1). W Tatrach należy aktualnie do rzadkości przyrodniczych, a najwyżej położone

50 stanowiska na których ją rejestrowano znajdują się na wyso­ kości 1125 m n.p.m. (Polana Kopieniec). Pod koniec lat sześć­ dziesiątych XX wieku rejestrowano ją jeszcze wyżej: na Rusi- nowej Polanie (1150 m) i w Dolinie Suchej Wody (1350 m). Są

15* 16* 17* Salamandra salamandra • -1 0-2 0-3 0-4 A-5 ®-6

21* 22' 23'

Rye. 1. Rozmieszczenie stanowisk salamandry plamistej w Polsce (głównie wg Pax 1925, Grabski 1990 i Głowaciński, Zakrzewski 2003). Stanowiska z Warmii i Mazur uzupełniono z publikacji Pagasta (1941). 1 - stanowisko aktualne - z lat 1971-2004, 2 - stanowisko z lat 1901-1970, 3 - stanowisko z lat 1830-1900, 4 - stanowisko współcze- se niepewne, 5 - osobniki introdukowane, 6 - osobniki prawdopodob­ nie introdukowane lub zawleczone - Distribution of Salamandra sala­ mandra localities in Poland (mainly according to Pax 1925, Grabski 1990 and Głowaciński, Zakrzewski 2003). Localities of Warmia and Mazury regions were completed with data published by Pagast (1941). 1 - present locality noted in the years 1971-2004, 2 - locality noted in 1901-1970, 3 - locality noted in 1830-1900, 4 - probable locality, not fully documented, 5 - introduced individuals, 6 - individuals probably introduced or accidentally brought by man

51 to najwyższe miejsca stwierdzeń tego płaza w całych Tatrach i Polsce (Świerad 2003, por. też Zavadil 1992). W Tatrach Polskich i ich bliskim sąsiedztwie powyżej 1000 m n.p.m. obser­ wowano salamandry również nad Stawem Toporowym Niżnym (1089 m), na Gubałówce (1020 m) i w Kosarzyskach (1000 m) (Świerad 2003). Ten sam autor przytacza jeszcze dalszych 12- 13 stanowisk na których obserwowano tego płaza w odpowied­ nich siedliskach zlokalizowanych 900-990 m n.p.m. Najwyższe miejsca występowania larw, które są niezbi­ tym dowodem przechodzenia rozrodu, stwierdzono w Stawie Toporowym Niżnym (Sembrat 1955, Świerad 1988) oraz w Brzezinach (996 m), Witowie (850 m) i Kościelisku. Zanikło natomiast stanowisko rozrodu salamandry w zakopiańskich „Stawkach pod Capkami" (895-900 m n.p.m.) oraz w ich sąsiedz­ twie, a które czynne były jeszcze w roku 1968 (Świerad 1995, Młynarski, Zemanek 1996). Wiatach 1998 i 1999 W. Cichoc­ ki i W. Tylka (inf. niepubl.) ponownie stwierdzili dorosłą sala­ mandrę w Księżym Lesie w Zakopanem (890 m n.p.m.) oraz na Gubałówce (2000 r.). Z Beskidów Zachodnich salamandra znana jest z nieco ponad 50-ciu stanowisk rozrodowych (Zakrzewski i in. 1999) a na Babiej Górze rejestrowano ją do wysokości 1125 m (Dziu­ bek 1973, Świerad 1998). Dolną krawędź zasięgu pionowego w Beskidach Śląskim i Żywieckim wyznaczają dla salamandry następujące stanowiska: Cisownica (360 m n.p.m.), Dzięgielów (419 m), Kozy (500 m), Żywiec (380 m), Cisiec (425 m) i Jusz­ czyn (450 m) (Świerad 1998). Stosunkowo liczne są populacje w Bieszczadach oraz w Beskidach: Niskim, Śląskim i Żywieckim. W Bieszczadach zdecydowana większość stwierdzeń (ponad 80%) tego płaza przy­ pada na strefę lasów pomiędzy 500-900 m n.p.m. (Głowaciń- ski i in. 1995). Stosunkowo często można ją jeszcze napotkać w Pieninach i Gorcach lecz w tych ostatnich górach jej liczeb­ ność, w ciągu ostatniego ćwierćwiecza, wyraźnie się zmniejszy­ ła (P. Profus - niepubl.). Zaledwie jeden raz stwierdzono salamandrę na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej (1997 r., Bielany pod Krakowem), dawniej zaś jej obecność wykazano w Byczynie koło Chrzanowa (Głowaciński, Zakrzewski 2003). Ze Śląska salamandra plamista znana już była Schwenck- feldowi (1603). Później, z początku XIX w., podaje ją Kału­ ża (1825) dla powiatu głubczyckiego (gdzie nie została ponownie stwierdzona) i miejscowości Kuchelna w powiecie

52 raciborskim. Miejscowość ta (obecna nazwa: Chuchelna) leży obecnie w Republikce Czeskiej, tuż przy polskiej granicy - z tego powodu stanowisko to nie zostało naniesione na mapie (rye. 1). W pierwszej połowie XIX w. zebrano pierwsze konkretne dane ojej występowaniu na Dolnym Śląsku. Neumann (1831) odno­ tował tego płaza w Leśnej k. Lubania, w okolicy Świeradowa Zdroju, Skarbkowa (obecnie część miasteczka Mirsk) i Pasiecz­ nika k. Lwówka Śląskiego, Kowar, Podgórek k. Wojcieszowa i na Sobótce. Fechner (1851) odnotował ją w Smolniku k. Lubania i potwierdza jej obecność w Leśnej, a Przibilla (1910) znalazł jej stanowiska w Kleczy k. Lwówka Śląskiego oraz w Pilcho­ wicach. Kilka dalszych miejsc jej występowania podaje Arndt (1923), który stwierdził ją na stokach Wołowca (777 m n.p.m.) i Borowej (854 m) oraz w Łomnicy i Rybnicy Małej blisko Głuszy­ ny. Kilkanaście dalszych stanowisk znanych było F. Paxowi, M. Schlottowi i W. Arndtowi z różnych pasm górskich Sude­ tów i otaczających je Pogórzy (Pax 1925). Autor ten salaman­ drę podaje dla okolic Złotego Stoku, m. in. ze Złotego Jaru, Gór Bardzkich - z okolic Barda i Żdanowa, gdzie płaz ten wystę­ pował szczególnie licznie. Znano ją również z Dusznik Zdro­ ju, Karłowa i Międzygórza oraz z Kotliny Jeleniogórskiej, m. in. Cieplic a nadto z Ogorzelca i Lubachowa k. Świdnicy. Stwier­ dzona też została w Górach Kamiennych: na zamku Rogowiec, w Trzech Strugach i na Kruczej Skale (681 m) k. Lubawki oraz koło Pokrzywnej w Górach Opawskich (Pax 1925). W między­ czasie prawdopodobnie miejscami wyginęła w niższych położe­ niach (200-400 m n.p.m.) u podnóża Sudetów, na niektórych stanowiskach podanych przez Paxa (1925). Według Sembrata i in. (1975) salamandrę plamistą można było spotkać w Masywie Śnieżnika, Górach Stołowych i Karko­ noszach. Witkowski i Jabłoński (1985) potwierdzają wcze­ śniejsze fakty, że gatunek ten występuje w Karkonoszach (okolice Cieplic, Kocioł Łomniczki), a Chlebicki (1988) badają­ cy herpetofaunę Wzgórz Strzelińskich nie wspomina o obecno­ ści salamandry na tym terenie. Z uzyskanych informacji ustnych od: J. Błachuty, A. Jabłoń­ skiego i A. Witkowskiego wynika, że gatunek ten występuje w dalszym ciągu w Masywie Ślęży (okolice Górki), Górach Kaczawskich (koło Kaczorowa), w Górach Stołowych (okolice Kudowy, Wambierzyc i Szczytnej Śląskiej) oraz Górach Bardz­ kich, a także w okolicach Jawora (Wąwóz Lipka).

53 Dość nieoczekiwanie stwierdzono ją niedawno blisko Wrocła­ wia (w Samotworze; M. Rak - niepubl.) i po prawej stronie Odry w rejonie Wzgórz Trzebnickich (Głowaciński, Zakrzewski 2003) oraz na północno-zachodnim skraju Wyżyny Wieluńskiej (Zieliński, Hejduk 1995). Na stanowiskach tych nigdy nie stwierdzono form larwalnych, jest zatem podejrzenie, że wyka­ zane tam osobniki dorosłe zostały introdukowane. Osobniki odnotowane w dolinie Odry pod Wrocławiem najprawdopodob­ niej pojawiły się tak nisko w wyniku powodzi, np. tzw. powodzi stulecia w 1997 r. (Głowaciński, Zakrzewski 2003). Ostatnio nie udało się potwierdzić występowania salaman­ dry na Roztoczu Środkowym, która była stąd podawana przez Tenenbauma (1913), a na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych 20. wieku przez K. Izdebskiego (niepubl.). Pod koniec lat 1970. uczniowie zwierzynieckiego Technikum Przemysłu Drzewnego niefortunnie ale zapewne w dobrej inten­ cji (lecz wbrew zasadom reintrodukcji) sprowadzili w obręb Roztoczańskiego Parku Narodowego kilkadziesiąt osobników z Bieszczadów, których los nie jest dziś znany (Głowaciński 1992). W latach 1890-1935 znaleziono salamandry plamiste w kilku miejscach na Warmii i Mazurach (Pagast 1941). Są to nastę­ pujące stanowiska: Miłosna i Stare Dolno k. Pasłęka, Leśnic­ two Lesiny k. Mrągowa i Gierłoż k. Kętrzyna. Jedną salamandrę w miejscowości Nida (obecnie Ruciane-Nida) w 1935 r. odna­ lazł znany przyrodnik i filmowiec prof. Heinz Sielmann (Pagast 1941). Przyjmuje się, iż płazy te nie tworzyły tu populacji auto­ chtonicznej i zostały tu albo przypadkowo zawleczone lub intro­ dukowane (Thiesmeier, Grossenbacher 2004). Północną granicę stałego zasięgu salamandry w Polsce wyznaczają aktualnie stanowiska zlokalizowane w dolnoślą­ skich Sudetach i w Karpatach. Na Dolnym Śląsku najbar­ dziej północnymi miejscami stwierdzeń są w następujące miej­ scowości: Pieńsk, Czerna koło Bolesławca, Leszczyna, Wilków, Prusice w Parku Krajobrazowym „Chełmy", okolice wsi Struga k. Wałbrzycha oraz Masyw Ślęży i miejscowość Morzęcin Wiel­ ki k. Obornik Śląskich. Z Opolszczyzny znana jest z Pokrzyw- nej u podnóża Kopy Biskupiej w Górach Opawskich oraz z doliny Bystrego Potoku, okolic Podlesia, a ponadto z Lasu Prudnickiego (Pax 1925, Nowak 1997, Bobrowicz, Koniecz­ ny 1999, Głowaciński, Zakrzewski 2003, Kartoteka Zakładu Ochrony Fauny IOP PAN w Krakowie).

54 Rye. 2. Mapa terenu badań w okolicach Morzyszowa. Literami A, B, C zaznaczono strumienie - Map of the study area in the vicinity of the village of Morzyszów. Letters A, B, C designe appropriate streams

Większość śląskich (sudeckich) stanowisk tego płaza zlokali­ zowanych było 230-850 m n.p.m. Nieco niżej (220 m) występo­ wała ona w połowie XIX wieku w okolicach Zgorzelca (Fechner 1851), lecz nie wiadomo czy stanowisko to znajdowało się na wschód od Odry, a więc w obecnych granicach naszego kraju. Miejscowość Czerna położona jest zaledwie 180 m n.p.m. Niedawno stwierdzona została w zalesionych, bocznych jarach uchodzących prostopadle do przełomu Nysy Łużyckiej, ale jej stanowiska odnotowano jedynie po niemieckiej stronie tej rzeki (Schiemenz, Gunther 1994).

55 W Karpatach najbardziej północne miejsca stwierdzeń (z zachodu na wschód) odnotowano w: Cieszynie-Marklowicach, pomiędzy Strumieniem a Pawłowicami, w Wadowicach, Kalwa­ rii Zebrzydowskiej, Lipnicy Murowanej, Raciechowicach, Gorz­ kowie, Pogwizdowie, Szczepanowicach, Karwodrzy i Trzemesz­ nie, Jaszczurowej, Czelatycach i w Prałkowcach koło Przemyśla (Głowaciński, Zakrzewski 2003, Kartoteka Zakładu Ochrony Fauny IOP PAN w Krakowie). Rozmieszczenie stanowisk sala­ mandry plamistej w Polsce przedstawiono na ryc. 1. Na całym swoim areale występowania geograficznego sala­ mandra plamista zasiedla środowiska o zbliżonych warunkach biotycznych. Żyje głównie na terenach pogórza i gór, rzadziej spotykana jest na nizinach. Jest charakterystycznym płazem dla średnich partii gór. Typowym środowiskiem życia tego gatunku w Polsce są obszary górzyste pokryte lasami liściastymi lub mieszanymi. Preferuje zaciszne i cieniste miejsca charakteryzujące się znacz­ ną wilgotnością powietrza i podłoża. Jej siedliska muszą obfito­ wać w niewielkie stawki z przepływającą wodą, źródła, strumie­ nie zawsze wolne od drapieżników (głównie pstrągów i głowaczy), które stanowią zagrożenie dla ich larw. Warunki klimatyczne panujące na terenie Polski powodują, że salamandra plami­ sta rozpoczyna okres aktywnego życia wczesną wiosną (koniec marca - początek kwietnia), a kończy go w październiku wędrów­ ką do miejsc zimowania. Dorosłe płazy w ciągu dnia kryją się w różnych zakamarkach, chodnikach kretów, norach gryzoni lub w wygrzebanych przez siebie korytarzach, pod kamieniami, pniami zwalonych drzew i wśród korzeni. Kryjówki opuszczają wieczorem. Aktywne są głównie w czasie zmierzchu i wieczorem, a podczas ciepłej i deszczowej pogody także w dzień. Po lądzie poruszają się powoli. Na czas godów gromadzą się w pobliżu cieków wodnych. W okresie tym nie wykształcają szaty godowej. Samice rodzą larwy w wodzie, od końca marca do połowy kwiet­ nia. Od momentu urodzenia larw do ich przeobrażenia mija zwykle 3-3,5 miesiąca. W niesprzyjających warunkach (niska termika cieku, niewielka ilość pożywienia) do tego momentu może upłynąć nawet do dwóch lat. Larwy zimują w strumieniu, a metamorfozę przechodzą w następnym roku. Dojrzałość płcio­ wą osiągają w 3-4 roku życia. Od uzyskania dojrzałości płcio­ wej do rozpoczęcia reprodukcji upływają dodatkowo 2-3 lata. Maksymalną długość życia salamandry w warunkach natural­ nych określa się na co najmniej 20 lat (Seifert 1991, Warburg

56 1992). W Serbii przeciętny wiek samców oceniono na 7,9 lat (maksimum 13) a dla samic na 8,2 lat (maksimum 14). W terra­ rium 2 osobniki dożyły 43 oraz 50 lat (Schmidtler, Schmid- tler 1969, Bóhme 1979). 3. Opis terenu badań. Teren, na którym prowadzono bada­ nia położony jest w pobliżu wsi Morzyszów (na lewym brzegu Nysy Kłodzkiej), na pograniczu gminy bardzkiej i kłodzkiej (ryc. 2). Obszar ten, należący do zachodniej części Gór Bardz- kich (275-375 m n.p.m.), leży na północnym stoku Kotliny Kłodzkiej, przeciętej antecedentnym przełomem Nysy Kłodz­ kiej. Skały, z których zostały utworzone Góry Bardzkie, zbudo­ wane są ze zlepieńców, piaskowców, łupków, zmetamorfizo- wanych skał kambryjskich, sylurskich i dolnokarbońskich. Ułożone są one poprzecznie w stosunku do dzisiejszej linii grzbietowej (Walczak 1968). Teren zasiedlony przez populację salamandry plamistej stanowią jary oraz wzgórza o płaskich wierzchołkach. Domi­ nującym tu zbiorowiskiem leśnym, które rozwija się na stro­ mej skarpie brzeżnej przełomu Nysy, preferującym spadzi­ ste, skaliste stoki o wystawach południowych i wschodnich jest Aceń-Tilietum - wielogatunkowy, zboczowy las liściasty. W drzewostanie przeważają grab zwyczajny Carpinus betulus, klon zwyczajny Acer platanoides, klon jawor A. pseudoplatanus i lipa drobnolistna Tilia cordata. Charakterystyczne runo skła­ da się z elementów gradowych o charakterze niżowym (gwiazd- nica wielkokwiatowa Stellaria holostea, przytulią Schultesa Galium schultesii), którym towarzyszą liczne gatunki górskie (np. starzec Fuchsa Senecio juchsii, miesiącznica trwała Luna­ ria rediviva, buk zwyczajny Fagus silvática, wiąz górski Ulmus glabra, bez koralowy Sambucus racemosa). Stałą domieszkę, stanowią gatunki lasów łęgowych (czosnek niedźwiedzi Allium ursinum, ziarnopon wiosenny Ficaria vema, śnieżyczka przebi- śnieg Galanthus nivalis), z licznymi gatunkami górskimi (np. starzec nawet w najbardziej acydofilnych postaciach zespo­ łu). Gatunki charakterystyczne Aceri-Tilietum (wyka zaroślowa Vicia dumetorum, dzwonek jednostronny Campanula rapuncu- loides i dzwonek pokrzywolistny C. trachelium) występują tylko w niektórych jego płatach. Wstępna analiza fitosocjologiczna pozwala uznać rozwijającą się w okolicy Morzyszowa postać zespołu za Aceri-Tilietum luzuletosum. Badany teren przecinają trzy niewielkie strumienie (ozna­ czone na ryc. 2. A-C), każdy długości 500-700 m, płynące

57 w głębokich jarach o stromych i wysokich zboczach. Każdy z nich uchodzi osobno do Nysy Kłodzkiej. Strumienie są wolne od drapieżników (ryb, larw innych płazów i dużych bezkręgow­ ców), którzy mogliby zagrozić bytującym w nich larwom sala­ mandry. Szerokość tych strumieni, na całej ich długości, nie przekracza 1 m (średnio 0,5 m), zaś głębokość wynosi ok. 5-8 cm. Wyjątek stanowią nieliczne zagłębienia, głębokie na 15-20 cm, powstałe w wyniku spiętrzenia wody przez głazy, większe kamienie, pnie powalonych drzew i nagromadzonych na nich opadłych liściach. Dno strumieni pokryte jest rumoszem skal­ nym (drobne kamienie i żwir). W miejscach o wolnym prze­ pływie nagromadzone są cienkie warstwy osadów mulistych pochodzących z obumarłych szczątków roślinnych (liście, drob­ ne patyki) oraz spłukana gleba. Na obszarze tym przedwiośnie rozpoczyna się w ostatnich dniach lutego (średnia temperatura dobowa nieco powyżej 0°C), a początek okresu wegetacyjnego, ze średnią tempera­ turą dobową powyżej 5°C, przypada na koniec marca i pierw­ szą połowę kwietnia. Okres letni trwa od 10-12 do 15 tygodni (średnie temperatury dobowe tuż powyżej 15°C). Najcieplej­ szym miesiącem, kiedy notowane są najwyższe średnie dobo­ we temperatury powietrza, jest lipiec. Na tym terenie średnia roczna suma opadów osiąga wartość 600-700 mm. Od maja do sierpnia opady atmosferyczne przewyższają 70% rocznej sumy opadów. Znaczne wahania miesięcznych sum opadów zaznaczają się w przypadku każdego miesiąca w ciągu kolej­ nych lat. Pierwsze opady śniegu mogą mieć miejsce od ok. 25 października - 1 listopada, a ostatnie nawet 20-25 kwiet­ nia. Warstwa śniegu może się utrzymywać przez ponad 50 dni. Dzięki inwersjom termicznym występuje większa częstotliwość pokrywy śnieżnej. W sumie zima trwa tu około 10-12 tygodni. Innym ważnym czynnikiem atmosferycznym jest zachmurzenie wpływające na zmniejszenie nasłonecznienia, stopień nagrza­ nia ziemi, a także stwarza potencjalne warunki do opadów atmosferycznych. W ciągu roku przez około 120 dni niebo jest pochmurne, a najmniej dni zachmurzonych notuje się w sierp­ niu (Walczak 1968). 4. Metody. Badania rozpoczęto w połowie kwietnia 1993 roku, a zakończono w maju 1995. Siedliska, w których stwier­ dzono obecność populacji salamandry plamistej (osobników dorosłych i larw) były kontrolowane regularnie, w następują­ cych odstępach czasowych: w okresie wiosenno-wczesnoletnim

58 (marzec-czerwiec) - jeden raz co dwa tygodnie; w okresie lata i jesieni - jeden raz w miesiącu; a także sporadycznie w zimie (od listopada do końca lutego). Poszukiwania osobników doro­ słych prowadzono we wczesnych godzinach porannych lub wieczorem. Płeć określano na podstawie kształtu i wyglądu warg kloakalnych. U dojrzałego samca są one stosunkowe duże, wypukłe, o gładkiej powierzchni, a otwór kloakalny rozchylo­ ny. Natomiast wargi kloakalne u samic są słabo wykształcone, niskie, płaskie ze szczelnie zamkniętym otworem kloakalnym (Juszczyk 1987). Wszystkie schwytane osobniki dorosłe były: liczone, określa­ na była ich płeć, mierzone (długość całkowita) przy użyciu deski pomiarowej z dokładnością do ±2 mm i ważone. Masę ciała ustalano używając wag sprężynowych firmy Pesola z dokład­ nością do ±lg. Larwy, złowione przy użyciu siatki, były ważo­ ne z dokładnością do ±0,05g i mierzone (długość całkowita) z dokładnością do +0,5 mm. W trakcie każdej kontroli liczono wszystkie napotkane i schwytane osobniki (dorosłe i larwy) oraz odnotowywano czas i miejsce obserwacji. W celu określenia wzoru ubarwienia (pla­ mistości) badanej populacji wykonano fotografie grzbietowej i bocznych stron ciała. Dla oszacowania liczebności populacji salamandry zasiedlającej badany teren przeprowadzono próbę indywidualnego znakowania łowionych osobników opartą na metodzie amputacji palców wszystkich kończyn (Middelburg, Strijbosch 1988). Przyjęto przy tym następujące zasady: w kończynie ucinano najwyżej jeden palec, palce każdej kończy­ ny ponumerowano od Ido 4 (w przypadku przednich) i od 1 do 5 (w przypadku tylnych) licząc je od lewej do prawej strony, kombinacja uciętych palców w czterech kończynach w porządku: przednia lewa (1), przednia prawa(2), tylna lewa (3), tylna prawa (4), tworzy czteroznakowy kod indywidualny dla każdego osobni­ ka, numer uciętego palca jest jednocześnie znakiem tej kończyny w kodzie, nienaruszoną kończynę oznaczano cyfrą „0". Po przeprowadzeniu wszystkich pomiarów i amputacji zwie­ rzęta wypuszczano w miejscu ich złowienia. 5. Wyniki badań Wzór ubarwienia. Analizę wzoru ubarwienia populacji salamandry plamistej z okolic Morzyszowa oparto na doku­ mentacji fotograficznej wykonanej głównie w 1995 roku (w latach 1993 i 1994 sfotografowano tylko kilkanaście osobni-

59 ków). Łącznie wykonano fotografie 126 zwierząt, 74 samic i 52 samców. Szczególną uwagę zwrócono na plamistość grzbieto­ wej strony ciała-wzór, wielkość oraz rozmieszczenie plam. Eiselt (1958) i Juszczyk (1987) wyróżniają u europejskiej populacji Salamandra salamandra 4 typy plamistości o nastę­ pujących podstawowych wzorcach: a) forma paskowana - wzdłuż grzbietu biegną dwa żółte pasy, jednolite lub tylko w niektórych miejscach poprzerywane; w linii wertebralnej ciągnie się pasmo czarnego tła, b) forma plamisto-paskowana - podobnie jak u poprzed­ niej formy żółte pasy zachowują wzdłużny układ choć mogą być kilkakrotnie przerwane, poszczególne odcinki mają podłuż­ ny kształt; w linii wertebralnej występuje jednolite pasmo czar­ nego tła, c) forma paskowano-plamista - grzbiet pokryty plama­ mi różnego kształtu ułożonymi w dwa wyraźne rzędy; czarne pasmo w linii wertebralnej może być zwężone lub przerwane, d) forma plamista - na grzbiecie występują plamy o niere­ gularnych kształtach, rozmaicie rozmieszczone, nie tworzą wzdłużnych rzędów; w linii wertebralnej brak pasma czarnego tła. Charakter plamistości salamander badanej populacji w więk­ szości przypadków odpowiada wyżej wymienionym typom. Każdemu z nich można przyporządkować pewną liczbę osob­ ników. Jednakże w przypadku szesnastu osobników (12,7 %) rozmieszczenie i kształt plam wyróżniał się wyraźnie od wyżej wymienionych wzorców. Dla tej części populacji charaktery­ styczne są: a) plamy pokrywające kręgową i boczne okolice ciała zlewają się ze sobą tworząc podłużny pas biegnący zawsze wzdłuż linii kręgowej, b) w przeciwieństwie do wcześniej wyróżnionych form linia wertebralna nie stanowi czarnego tła, bardzo często kolorem dominującym staje się kolor żółty. Ten typ plamistości określo­ no jako „zygzakowaty". W populacji salamandry z okolic Morzyszowa można więc wyróżnić pięć podstawowych form ubarwienia. Dominuje typ paskowano-plamisty - u 43% badanych osobników. Prawie o połowę mniej (24% populacji) stanowią okazy plamiste, 14,3% osobników reprezentuje ubarwienie plamisto-paskowane, a 12,7% populacji to formy o typie zygzakowatym. Najmniej zwierząt - 4,8% należy do typu paskowanego (ryc. 3).

60 Rye. 3. Typy ubarwienia salamandry plamistej koło Morzyszowa. A - osobnik paskowany, B - forma plamisto-paskowana, C - forma paskowano-plamista, D - osobnik plamisty, E - forma zygzakowata - Some variations in pattern of Salamandra salamandra: A - striped individual, B - spot-striped form, C - strip-spotted form, D - spotted form, E - zigzaggy form Niezależnie od wzoru ubarwienia na grzbietowej części ciała, analizowano także rozmieszczenie plam w innych okolicach ciała oraz ich ewentualne połączenia (topografię i nomenkla-

61 turę nazw plam przyjęto za Juszczykiem (1987). Elementa­ mi stale występującymi, tak u samców jaki i u samic, są plamy oczne, parotydalne, ramieniowe grzbietowe, kręgowe, udowe, ogonowe. Pozostałe plamy (przedramieniowe grzbietowe, bocz­ ne, brzeżne, goleniowe) spotykane są z różną częstotliwością. Plamy te mogą być rozdzielone lub też łączyć się z innymi. Zjawisko zlewania plam zanotowano u 36 osobników (28,6%). Najczęściej plamy oczne stykają się z parotydalnymi (u 24 osob­ ników - 19%). Połączenia plam kręgowych z ogonowymi znale­ ziono u 9 osobników (7,1%). Z podobną częstotliwością (6,3%) można spotkać złączenia plam parotydalnych z kręgowymi (8 przypadków), a tylko u 2 przypadków (1 samica, 1 samiec) nastąpiło zlanie plam ocznych przez parotydalne z kręgowy­ mi. Znaczną część populacji tworzą osobniki, u których brak jakichkolwiek połączeń, a plamy pozostają oddzielne. Struktura populacji Stosunek płci. Od 1993 roku do 1995 złowiono łącznie 213 osobników, w tym 136 samic i 77 samców. Stosunek samic do samców wynosi zatem 1,7:1. Wynik ten prawdopodobnie nie odzwierciedla rzeczywistego stosunku płci badanej popula­ cji. Obarczony jest zapewne błędem spowodowanym różnicami w aktywności rocznej obu płci. Samice wykazują większą aktywność wiosną, kiedy to rodzą młode, i w tym czasie były łowione głównie w najbliższym sąsiedztwie strumieni. Szczyt aktywności samców przypada natomiast w jesieni. Na wyka­ zaną proporcję płci może mieć wpływ również fakt, że w latach 1993 i 1995 obserwacje prowadzono głównie w miesiącach wiosenno-letnich. Rozmiary. Całkowita długość ciała dorosłych osobników salamandry plamistej z okolic Morzyszowa wahała się od 115 (samiec) do 175 mm (samica). U badanej populacji samice są nieco dłuższe i większe niż samce. Ich rozmiary wynoszą od 125 do 175 mm. Samce miały natomiast rozmiary od 115 do 170 mm (średnio 145 mm), a najwięcej osobników znajduje się w klasie długości od 140 do 150 mm (ryc. 4A). Podobnie jak i długość ciała, tak i masa ciała była wyraźnie wyższa u samic niż u samców. Wynosiła ona odpowiednio: 10 do 28,5 g (śred­ nio 19,5 g) i 10 do 24 g (średnio 17,7 g). W przypadku samic i samców najwięcej osobników mieściło się w klasie od 17,8 do 18,5 g (ryc. 4B). W badanej populacji salamander plamistych najmniejsze odłowione osobniki to: samiec o długości ciała 115 mm i masie 10 g i samica o długość ciała 125 mm i ciężarze 17 g. Najwięk-

62 35

• n, 110 115 12n0 m125 130 135 140 145 150 155 160 165 170 175 Długość (mm)

Samce I Samice D

B

Ul X 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 29 Masa (g) Ryc. 4. Rozkład długości ciała (A) i masy (B) dorosłych osobników salamandry plamistej w okolicach Morzyszowa - Distribution of body length (A) and mass (B) in adult individuals of Salamandra salamandrafrom Morzyszów sze osobniki to samica o długości ciała 175 mm i masie 24 g oraz samiec o długości ciała 170 mm i ciężarze 22 g. Najcięż­ szym odłowionym osobnikiem była samica o masie 29 g (dłu­ gość ciała 165 mm), a wśród samców najcięższy osiągnął masę 24 g przy długość ciała 160 mm.

63 Długość oraz masa osobników obu płci łowionych w pobli­ żu obu strumieni (A i B) była podobna, co może wskazywać, że salamandry penetrują cały badany obszar, jak również na jednorodność tej populacji. Obliczona zależność między długością a masą tak samic jak i samców ma charakter prostoliniowy (ryc. 5), choć samice przy tej samej długości mają wyraźnie większą masę. Fakt ten potwierdza również wielkość współczynnika proporcjonalności, który dla samic wynosi 1,1 a dla samców tylko 0,9. Liczebność. W celu oszacowania liczebności populacji sala­ mandry na badanym terenie, w czasie każdego odłowu stara­ no się poznakować wszystkie dorosłe salamandry przez amputa­ cję palców kończyn. Wielkość populacji obliczono na podstawie równania: N = m C/r, gdzie : m - całkowita liczba zwierząt oznakowanych C - całkowita liczba zwierząt złowionych r - liczba zwierząt oznakowanych w próbie. Metoda ta zakłada, że w pojedynczej próbie połowu znajdu­ ją się osobniki już oznakowane i jeszcze nieoznakowane, a więc złowione po raz pierwszy. Posługując się powyższym wzorem, na podstawie wielokrot­ nych odłowów, określono liczebność populacji z Morzyszowa na około 528 dorosłych osobników. Populacja ta żyje na obsza­ rze o powierzchni około 14 hektarów, co daje średnie wyliczo­ ne zagęszczenie 37,7 dorosłych (dojrzałych płciowo) osobników na 1 hektar. Rozród - pora rodzenia larw. W okolicach Morzyszowa pokrywa śnieżna zaczyna ustępować w połowie kwietnia, choć sporadyczne opady śniegu zdarzają się jeszcze po tym okresie. Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że pierwsze salaman­ dry pojawiają się w najbliższej okolicy strumieni pod koniec marca lub na początku kwietnia. W 1994 roku pojedyncze osobniki zaobserwowano już pod koniec marca, a po upływie 3-4 tygodni w obu największych strumieniach (oznaczonych na mapie literami A i B) stwier­ dzono obecność pierwszych larw. W trzecim, najmniejszym strumieniu (C) podczas całego cyklu badawczego nie stwier­ dzono larw. W następnym sezonie rozrodczym (obserwacja z 14.04.1995), w związku z opóźnionym okresem wegetacyj­ nym i opadami śniegu, początek aktywności rozrodczej sala­ mandry plamistej miał miejsce dopiero w drugiej połowie kwiet­ nia, a pierwsze larwy znajdowały się w strumieniach już po

64 110 120 130 140 150 160 170 190 Długość (mm) Ryc. 5. Zależność między długością a masą samców (M) i samic (F) salamandry plamistej w okolicach Morzyszowa - Relation between body length and weight of Salamandra salamandra males (M) and females (F) tygodniu od tego momentu, tj. w ostatnich dniach kwietnia. W obu sezonach badawczych rodzenie larw rozpoczynało się więc dopiero w trzeciej dekadzie kwietnia. Od tego momentu w miarę upływu czasu stale zwiększała się ilość samic przebywających w pobliżu cieków. Powoduje to, że liczba świeżo urodzonych larw na przełomie kwietnia i maja jest największa. Ostatnie składanie larw ma miejsce w połowie maja. Po tym terminie nie obserwowano już świeżo urodzonych larw. Okres rozrodu badanej populacji trwa więc około 1 miesiąca, w trakcie które­ go stale wzrasta liczba larw w strumieniach, a nasilenie poro­ dów przypada na koniec kwietnia i początek maja. Siedliska, w których bytują larwy. W ciągu trzech kolej­ nych lat badań stwierdzono, że samice rodziły larwy tylko w dwóch największych strumieniach. W ciekach tych w obu

65 sezonach odnotowano podobną liczbę larw. W górnej części strumieni odnotowano wyraźnie mniej larw, co było związane z niewielką ilością odpowiednich siedlisk, natomiast w środko­ wej i dolnej partii (o wyraźnie mniejszym spadku) występowa­ ło najwięcej. Ich liczba zmniejsza się w miarę zbliżania się do ujścia tych strumieni do Nysy Kłodzkiej. Przy samym ujściu nie wykryto obecności larw, tak w okresie wiosennym jak i później­ szych porach roku. Ilość i położenie mikrosiedlisk zasiedlonych przez larwy w ciągu roku może ulegać niewielkim zmianom. Zależy to głów­ nie od poziomu wody w strumieniach, oraz częściowo od inge­ rencji człowieka polegającej na (nieumyślnym) niszczeniu koryta potoków przez traktory wywożące drewno. W poszcze­ gólnych siedliskach występowało maksymalnie do 10 larw. Są to zwykle głębsze fragmenty strumieni powstałe w wyniku spię­ trzenia wody na naturalnych przeszkodach takich jak głazy, większe kamienie, pnie powalonych drzew, gałęzie uszczelnio­ ne przez opadłe liście, drobne kamyczki, żwir i muł. Idealnymi miejscami bytowania mogą być także naturalne rozszerzenia koryta z nieznacznie pogłębionym dnem powstałym w wyni­ ku działalności prądu wody. Głębokość wody w takich miej­ scach nie przekracza 15 cm, a średnio wynosi około 5 cm. Dno pokrywają niewielkie warstwy osadów mulistych ze szczątkami obumarłych roślin oraz spłukana gleba. Larwy unikają otwar­ tego nurtu strumieni i preferują miejsca o wolnym przepływie korzystając z różnych schronień. Ukrywają się pomiędzy liśćmi częściowo zanurzonymi w mule, pod pniami zwalonych drzew. Wszystkie trzy strumienie pozbawione są roślinności wodnej. Także roślinność znajdująca się na ich brzegach nie dochodzi do samej wody. Ze względu na położenie tych cieków wodnych w głębokich jarach ani siedliska ani larwy nie są poddawa­ ne bezpośredniemu działaniu promieni słonecznych, a także ochronione przed wiatrem. W kilku przypadkach lustro wody w miejscach przebywania larw osłaniały gałęzie powalonych drzew oraz krzewów leżących na brzegach lub zboczach wąwo­ zów. W trzecim strumieniu (najmniejszym) brak jest miejsc gwarantujących tak złożenie larw jak i ich dalszą bezpieczną egzystencję. Wzrost larw. Wzrost larw obserwowano w ciągu jednego sezonu rozrodczego (1994 r.) w obrębie pierwszego (A) i drugie­ go strumienia (B). Pierwsze porody larw nastąpiły na począt­ ku kwietnia i były kontynuowane do połowy maja. Długość

66 świeżo urodzonych larw zawierała się w granicach 26-32 mm. W tym czasie średni ciężar ich ciała wynosił ok. 0,3 g (mini­ malna wartość to 0,18 g, a maksymalna 0,64 g). W przypadku opóźnienia czasu porodów, przynajmniej o trzy tygodnie (maj), wielkość larw była identyczna jak na początku kwietnia. Sytu­ ację taką obserwowano w 1995 r. Porównując larwy z obu cieków nie zaobserwowano istotnych różnic w ich rozmiarach. Ich tempo wzrostu przebiegało ze zbli­ żoną szybkością, choć przy podobnej długości w początkowym okresie larwy ze strumienia A były nieco cięższe niż w strumie­ niu B. W późniejszym okresie (od pierwszej dekady maja) w obu strumieniach ich wzrost był bardzo podobny (ryc. 6). Na podstawie uzyskanych pomiarów wykonano wykres przedstawiający tempo wzrostu larw w okresie od kwietnia do czerwca. Po wykreśleniu krzywej regresji widać, że wzrost długości ciała w tym czasie ma charakter prostoliniowy (współ­ czynnik proporcjonalności wynosi 0,22). Podobne oblicze­ nia przeprowadzono w odniesieniu do masy ciała. Posługu­ jąc się równaniem krzywej regresji wyznaczono długość larw w momencie ich przeobrażenia. W związku z tym, że metamor­ foza prawdopodobnie nastąpiła między końcem lipca a począt­ kiem czwartego tygodnia sierpnia (obserwacja z 24.08.1994 nie wykazała już obecności larw w strumieniach), larwy mogły mieć wtedy 50-55 mm (ryc. 7). Wynik ten potwierdza też długość jednorocznych salamander, która wynosi dla badanej popula­ cji około 57 mm. Zimowanie. Badania mające dać odpowiedź czy w popu­ lacji salamandry z okolic Morzyszowa larwy zimują w poto­ kach, prowadzone były w miesiącach jesiennych i zimowych na przełomie lat 1994-95. Kontrole prowadzone na całej długości wszystkich cieków w październiku, a także w styczniu i lutym 1995 r. nie wykazały obecności larw w żadnym z trzech stru­ mieni. Obserwacje te wskazują, że w lipcu i sierpniu następuje tam przeobrażenie larw i opuszczanie środowiska wodnego. 6. Dyskusja. Areał występowania oraz wzór ubarwienia salamandry plamistej był podstawą wyodrębnienia jej podga- tunków (Eiselt 1958, Thiesmeier, Giinther 1996, Thie- smeier, Grossenbacher 2004). Obszar Polski znajduje się w zasięgu podgatunku nominatywnego Salamandra salaman­ dra salamandra. Aby rozstrzygnąć pozycję systematyczną badanej populacji dokonano porównań z populacją karpacką (z Bystrej koło Makowa Podhalańskiego) (Juszczyk 1987),

67 0,9 o o 0,8 y = 0,0049x-167,01 ® 0,7 O

O) 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 y = 0,0067x - 229,6 0,1 0 16.04 26.04 06.05 16.05 26.05 05.06 15.06 25.06

^ Strumień A H Strumień B

Ryc. 6. Wzrost masy ciała larw salamandry plamistej w strumieniach A i B koło Morzyszowa w 1994 - Increase of body weight of fire sala­ mander larvae in the streams A and B nearby Morzyszów in 1994

reprezentującą podgatunek nominatywny oraz populacją z Waldecker Schlo^grund ze wschodniej Turyngii (Niemcy), która żyje na obszarze nakładania się zasięgów S.s. salamandra i S. s. terrestris (Seifert 1991). Obie populacje z terenu Polski w swoim ubarwieniu wykazują wiele cech wspólnych, choć obserwuje się też pewne różnice. Okazy plamisto-paskowane spotykane są rzadko u osobników populacji z Bystrej, podczas gdy w okolicach Morzyszowa stanowią 14,3%. Przyjmując suge­ stię Juszczyka (1987) odnośnie zaliczenia form zygzakowatych do typu plamisto-paskowanego, to takie osobniki w morzyszow- skiej populacji stanowić będą aż 27%. Występujące u salaman­ dry z Waldecker Schlopgrund wzory ubarwienia są podob­ ne jak u populacji z Morzyszowa, a szczególnie występowanie u obu z nich plamistości zygzakowatej. Kilka osobników u bada­ nej populacji miało na grzbiecie wyjątkowo szerokie pasy, przez co dominującą barwą tej części ciała jest kolor żółty. Według Juszczyka (1987) taki wzór ubarwienia występuje u niektó­ rych zachodnich podgatunków (S. s. terrestris, S. s. fastuosa) i nie był obserwowany u dotychczas zbadanych polskich (kar­ packich) populacji. Obecność oraz rozmieszczenie stałych plam ocznych, paro- tydalnych, ramieniowych i udowych u badanej populacji jest zgodna z danymi literaturowymi (Eiselt 1958). Ponadto zaob­ serwowano, że również plamy ogonowe występują tam stale.

68 60

25

20 J 1 1 1 1 1 M 1 06.04 26.04 16.05 05.06 25.06 15.07 04.08 24.08

Rye. 6. Wzrost larw salamandry plamistej koło Morzyszowa w 1995 r. Przerywaną linią zaznaczono prawdopodobny moment przeobraże­ nia i długość larw - Growth of Salamandra salamandra larvae near Morzyszów in 1995. Dotted line designe probable time of metamorpho­ sis and length of larvae

W badanym materiale stwierdzono fakt łączenia się trzech plam w okolicy oczno-parotydalno-kręgowej. Taki wzór występuje też u osobników salamandry z Waldecker Schlo(3grund (Seifert 1991), a brak go u karpackich populacji (Zakrzewski, Wójcik 1992, Juszczyk 1987).

69 Z przeprowadzonych badań wynika, że salamandra plamista z Gór Bardzkich reprezentuje w większości cech fenotyp podga- tunku nominatywnego, to jednak u części osobników obserwu­ je się ubarwienie wykazujące pewne podobieństwo do zachod­ niego podgatunku S. s. terrestńs. Z piśmiennictwa wynika, że u różnych populacji salaman­ dry plamistej liczebność samców i samic nie zawsze przyjmu­ je stosunek 1:1. Warburg (1986) i Seifert (1991) podają, że samce są liczniejsze, natomiast według Juszczyka (1987) u karpackich populacji obserwuje się więcej samic. Również więcej samic stwierdzono w populacji z Morzyszowa. Jednak wynik ten może być obarczony błędem, ponieważ większość obserwacji prowadzonych było w okresie marzec-czerwiec, tj. w okresie gdy samice są aktywniejsze i grupują się w pobliżu strumieni. W tym czasie samce prowadzą bardziej skryty tryb życia. Rozmiary osiągane przez dorosłe salamandry badanej popu­ lacji są nieco mniejsze niż w populacjach z Pogórza Karpac­ kiego, Beskidów czy wschodnich Niemiec (Juszczyk 1987, Seifert 1991). Populacje z tego obszaru nie osiągają tak dużych rozmiarów jak na obszarze południowej Europy gdzie największe osobniki osiągają długość około 28 cm, a w niektó­ rych regionach (Siedmiogród, Izrael - Mt. Carmel) spotykane są jeszcze większe okazy (30,0-32,0 cm) (Eiselt 1958). Tak duże osobniki są z reguły samicami. Natomiast samce są wyraźnie mniejsze. Fakt ten został potwierdzony również u populacji z Morzyszowa, jak i wcześniej u karpackich populacjach (Jusz­ czyk 1987) gdzie różnice w długości dojrzałych płciowo osobni­ ków obu płci wynoszą około 2 cm na korzyść samic. Oszacowane zagęszczenie morzyszowskiej populacji wyno­ szące około 38 osobników/ha należy uznać za średnie. Na innych obszarach (Waldecker Schlo^grund) zagęszczenie sala­ mandry było znacznie wyższe (196 osobników/ha, Seifert 1991). Prawdopodobnie tak wysoka liczebność związana jest z korzystnymi warunkami abiotycznymi i biotycznymi panu­ jącymi na tym terenie. Jak podaje Seifert (1991) i Warburg (1986) liczebność dorosłych osobników uzależniona jest od charakteru siedliska, lokalnych warunków klimatycznych oraz obecności drapieżników. Na liczebność dorosłych osobników istotny wpływ wywiera również okres larwalny. Dostateczna ilość strumieni z optymalną dla tego gatunku termiką wody,

70 duża ilość pokarmu (wodne bezkręgowce) oraz brak natural­ nych wrogów (drapieżne ryby) gwarantuje wysoką przeżywal- ność larw aż do momentu przeobrażenia. W okolicach Morzyszowa rodzenie larw ma miejsce w okre­ sie od połowy kwietnia do połowy maja, przy czym najwięcej świeżo urodzonych larw ma miejsce w pierwszych dniach maja. Obserwacje te w dużym stopniu pokrywają się z wynikami innych autorów (Seifert 1991, Juszczyk 1987), choć na Pogó­ rzu Karpackim (400-500 m n.p.m.) jeszcze pod koniec czerw­ ca stwierdzano obecność pojedynczych świeżo urodzonych larw (Zakrzewski 1970). Na badanym terenie mikrosiedliska, w których rodziły się oraz przebywały larwy salamandry plami­ stej są typowymi dla tego gatunku (głęboczki, o maksymal­ nej głębokości do kilkunastu cm, o wolnym przepływie z licz­ nymi kryjówkami - kamienie, gałęzie, patyki), zapewniają im największe bezpieczeństwo oraz obfitość pokarmu (Juszczyk 1987, Seifert 1991, Zakrzewski 1970). Rozmiary oraz masa świeżo urodzonych larw w strumie­ niach w okolicy Morzyszowa są zbliżone do podawanych w lite­ raturze (Zakrzewski 1970, Juszczyk 1987, Seifert 1991, Baruś, Oliva 1992, Thiesmeier, Grossenbacher 2004). Autorzy ci podają, że w tym czasie długość larw wynosi od 22 do 36 mm, masa nie przekracza 1 g. U badanej populacji wartości te wynosiły odpowiednio: 26-32 mm, zaś średnia masa 0,3 g. Według Polusziny (1997) i Zakrzewskiego (1970) w warun­ kach naturalnych okres życia larwalnego (do przeobrażenia) u tego gatunku trwa 3 do 3,5 miesiąca. Znalazło to potwier­ dzenie również u populacji z Morzyszowa, bowiem już w sierp­ niu w potokach nie odnotowano obecności larw. Fakt ten może świadczyć o dobrych warunkach termicznych i pokarmowych w obu potokach. W skrajnie niekorzystnych warunkach i przy późnym terminie rozrodu (niektóre strumienie Pogórza Karpac­ kiego i Beskidów Zachodnich), larwy mogą zimować w strumie­ niach i przeobrażają się dopiero w następnym roku. Znane są nawet przypadki ukończenia rozwoju larwalnego dopiero po dwóch latach (Juszczyk 1987). Uwagi końcowe. Salamandry plamiste są jedynymi obecnie żyjącymi płazami ogoniastymi rodzącymi larwy (= larwiparwia). Rozwój larw następuje w przewodzie Mullera. Populacje sala­ mandry zasiedlające Pireneje i Półwysep Iberyjski najczęściej rodzą nie larwy lecz już całkowicie zmetamorfizowane i w pełni wykształcone młode osobniki (=juviparia). W organizmie sami­ cy ma zatem miejsce nie tylko rozwój embrionalny ale również faza larwalna - włącznie z metamorfozą.

71 Po kopulacji plemniki są gromadzone i przechowywane w spermatekach (Receptaculum seminis) a panujące w nich szczególne warunki pozwalają na to, iż są zdolne do zapłodnie­ nie przez 2 lata. Do zapłodnienia jaj może zatem dochodzić po wielu miesiącach po kopulacji (Thiesmeier, Grossenbacher 2004). Mimo iż salamandra plamista należy w Polsce do zwie­ rząt chronionych rejestruje się jej zanik, zwłaszcza na ob­ szarach niżej położonych. Płaz ten wykazuje cechy typowego K-stratega: relatywnie niską śmiertelność osobników doro­ słych, długowieczność, ponadto posiada gruczoły jadowe przez co ma niewielką liczbę naturalnych wrogów a rozwój zarodków przebiega wewnątrz ciała samicy. Mimo tych adaptacji spora liczba tych płazów ginie nie z przyczyn naturalnych lecz antropogenicznych - przejechana przez pojazdy mechaniczne na szosach i duktach leśnych, co jest zjawiskiem ogólnie znanym. Zdarza się to najczęściej w cza­ sie transportu drewna na stokach Gorców i Bieszczadów. Obec­ nie częściej niż dawniej salamandry tracą życie pod kołami rowerów i innych pojazdów jednośladowych (Thiesmeier, Giinther 1996). W latach 1980. nie mniej niż kilkadziesiąt dorosłych osob­ ników salamandry odłowiono nielegalnie w Beskidzie Sądeckim (rezerwat przyrody „Kłodne" i tereny z nim sąsiadujące pomiędzy Krościenkiem a Tylmanowa). Osoby zajmujące się tym procede­ rem łowiły je na zamówienie; płazy sprzedawano do hodowli ter- rarystom z byłych Niemiec Wschodnich. Zanik salamandry związany jest również z likwidacją miejsc rozrodu lub ich niedostatecznym stanem sanitarnym. Okres roz­ woju larwalnego jest u tego gatunku najbardziej newralgiczny. Część larw urodzona i przechodząca rozwój w koleinach zostaje zabita, przez przejeżdżające ciągniki i wozy. Do swojego rozwoju larwy potrzebują potoczków, zalewisk i stawków źródlanych o wysokich parametrach wody (dobre na­ tlenienie, brak polutantów, pH zbliżone do neutralnego) wolnych nadto od drapieżnych ryb (Swierad 1998, Thiesmeier, Gros­ senbacher 2004), a takich miejsc jest w naszych Karpatach i Sudetach coraz mniej.

Uprzejmie dziękujemy J. Błachucie, W. Cichockiemu, W. Tylkowi i A. Witkowskiemu za udostępnienie swoich niepublikowanych obserwacji.

72 SUMMARY

Status and distribution of Salamandra salamandra (Linna• eus, 1758) in Poland with special regard to the population of the Gory Bardzkie Mts. (Central Sudety Mts.)

The fire salamander is one of the most widely distributed amphibian species in Europe, but lives mainly in mountain regions. It occurs from the Iberian Peninsula to Iran, and from North Africa to N Germany. In Poland it occurs almost exlusively in the mountains: regionally in the Sudetes, while in the Carpathians is more widespread (rye. 1). Some former localities are known from the Krakow-Czestochowa Upland and Roztocze region. The species inhabits a broad altitudinal range between 230 and 1350 m a.s.l. (Tatra Mts.). Population of Salamandra salamandra from the environs of Moryszow in the Gory Bardzkie Mts. was carefully investigated (Sudety Mts.; Fig. 2). Analysis of its colour patterns is based on 126 animal photographs, including 74 females and 52 males. Altogether 5 pattern types of back sides are distinguished: striped, spot-striped, strip-spotted, spotted and zigzaggy form. (Fig. 3). Body length of adult individuals was from 115 to 175 mm. Males (115-170 mm, mean length 145) were smaller than females (125-175 mm). Females were also heavier (10-28.5 g, mean weight 19.5 g) than males (10-24 g, mean weight 17.7 g). The population numbers 528 individuals and its mean density is about 38 adult animals per 1 hectare. Salamandra salamandra has an unusual mode of reproduction. Females retain eggs in their oviducts and give birth to aquatic larvae or, in some populations, to fully metamorphosed iuveniles. Births of larvae started in the last decade of April and the biggest number of newborn larvae was observed in the turn of April and May. Last births took place in the middle of May. The newborn larvae were 26-32 mm in length and weighted 0.18-0.64 g (mean value 0.3 g ). Growth of their body length has a rectilinear character and directly before the metamorphosis the length was 50-55 mm. Metamorphoses were observed from the end of July to about 20th August. 24.08. not a single larva was recorded. The fire salamander is mainly restricted to deciduous and mixed forests; however, in some areas coniferous forests are inhabited. It is a vulnerable species. Pollution of breeding waters by fertilizers, pesticides and acid rain is expected to become the most important factor of population decline. Protected by law.

73 PIŚMIENNICTWO

Arndt W. 1923. Bemerkungen über die Verbreitung niederer Wirbeltiere der deutschen Fauna. II. Die Reptilien- und Amphibienfauna des oberen Bobertales. Archiv f. Naturgesch., 89: Baruś V., Oliva O. 1992. Fauna ĆSFR. Obojzivelnici-Amphibia. Ceskoslovenské Akademie. Praha, 96-107. Berger L., Jaskowska J., Młynarski M. 1969. Płazy i gady. Katalog fauny Polski. 39. Warszawa, PWN. Bobrowicz G., Konieczny K. 1999. Występowanie salamandry plamistej (Salamandra salamandra) w Parku Krajobrazowym „ Chełmy" na Pogórzu Kaczawskim. Przyroda Sudetów Zachodnich 2: 69-72. Böhme W. 1979. Zum Höchstalter des Feuersalamanders Salamandra salamandra (Linnaeus, 1758): ein wiederentdecktes Dokument aus der Frühzeit der Terraristik. Salamandra 15: 176-179. Chlebicki A. 1988. Herpetofauna Wzgórz Strzelińskich na Dolnym Śląsku. Acta Univ. Wratisl. Pr. Zool. 19: 37-52. Dziubek K. 1973. Płazy i gady masywu Babiej Góry. Przegl. Zool. 17: 69-72. Eiselt J. 1958. Der Feuersalamander, Salamandra salamandra (L.). Beiträge zu einer taxonomischen Synthese. Abh. Ber. Naturkd. Vorgesch. Magdeburg 10: 77-154. Fechner C. 1851. Versuch einer Naturgeschichte der Umgegend von Görlitz. 14. Jahresber. Höh. Bürgerschule. Görlitz. García París M., Martin C. 1987. Amphibians del Sierra de Guadarrama (1800-2430 m altitude). Proc. 4th Ord. Meet. SEH: 135- 138. Głowaciński Z. 1992. Waloryzacja faunistyczna Zamojszczyzny - propozycje do przestrzennego zagospodarowania regionu. Studia Ośrod. Dokum. Fizjogr. 20: 315-352. Głowaciński Z., Profus P., Fijał J. 1995. Herpetofau­ na Bieszczadów Polskich i jej ochrona. Roczniki Bieszczadzkie 4: 264-270. Głowaciński Z., Zakrzewski M. 2003. Salamandra plamista - Salamandra salamandra (Linnaeus, 1758). W: Głowaciński Z., Rafiń- ski J. (red.). Atlas rozmieszczenia płazów i gadów Polski. Wyd. IOŚ i IOP PAN, Kraków., ss. Xx-xx. Grabski M. 1990. Nowe stanowiska salamandry plamistej (Sala­ mandra salamandra) w Sudetach. Lubuski Przegląd Przyrodniczy 1, 4: 17-19. Juszczyk W. 1982. Characteństics and nomenclature of main regions of adult amphibian body area. Acta Biol. Cracov., Zool. 24: 9-13.

74 Juszczyk W. 1987. Płazy i gady krajowe. Warszawa. PWN. Juszczyk W., Zakrzewski M., Świerad J. 1984. The hiberna­ tion and survival of larwae the spotted salamander Salamandra sala­ mandra (Linneaus, 1758) in a natural water reservoirs of the Carpa- tian Uplands and West Beskids in Poland. Acta Biol. Cracov., Zool. 27: 61-72. Kaluza A. 1825. Systematische Beschreibung der schlesischen Amphibien und Fische. Breslau. Meyer F., Buschendorf J., Zuppke, Braumann F., Schädler, Grosse W.-R. (Hrsg.) 2004. Die Lurche und Kriechtiere Sachsen- Anhalts. Laurenti Verlag, Bielefeld, ss. 240. Middelburg J.J., Strijbosch H. 1988. The reliability of the toe- clipping method with the common lizard (Lacerta vivipara). Herpetologi- cal Journal 1: 291-293. Młynarski M., Zemanek M. 1996. Płazy i gady. W: Mirek Z., Głowaciński Z., Klimek K., Piękoś-Mirkowa H. (red. ). Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatry i Podtatrze 3: 475-484. TPN, Kraków-Zakopane. Neumann J.G. 1831. Naturgeschichte der schlesisch-lausitzischen Amphibien. Lausitz. Mag. 9. Nowak A. (red.) 1997. Przyroda województwa opolskiego. Urząd Woj. w Opolu. Opole. Pagast F. 1941. Über die Lurch- und Kriechtierfauna Ostpreussens. Sehr. Phys.-ökon. Ges. Königsberg 72: 173-197. Pax F. 1921. Die Tierwelt Schlesiens. Gustav Fischer Verlag. Jena. Pax F. 1925. Wirbeltierfauna von Schlesien. Gebrüder Borntraeger. Berlin. Poluszina N. A. 1966. Reproduction of Salamandra salamandra (L.) and its relation to the enviroment. Zool. Zurn. 45: 144-146. Przibilla P. 1910. Aus Schlesiens niederer Tierwelt. Schlesien, 3: 599-602. Kattowitz. Schiemenz H., Günther R. 1994. Verbreitungsatlas der Amphibien und Reptilien Ostdeutschlands. Natur et Text. Rangsdorf. Schmidtler J.J., Schmidtler J.F. 1969. Ein Feuersalamander (Salamandra s. terrestris) 43 Jahre lang in Gefangenschaft. Salamandra 5: 71. Schwenckfeld C. 1603. Theriotropheum Silesiae. Lignicii. Seifert D. 1991. Untersuchungen an einer osthüringischen Popu­ lation des Feuersalamanders (Salamandra salamandra). Artenschutz Report 1: 1-16. Sembrat K. 1955. Płazy i gady. W: Szafer W. (red.) Tatrzański Park Narodowy. Wyd. 1. Zakł. Ochrony Przyrody PAN, Wyd. Popular- nonauk. 10: 224-234.

75 Sembrat K., Sarosiek J., Wiktor A. 1975. Sudety. P.W. Wiedza Powszechna, Warszawa. Świerad J. 1988. Płazy Karpat polskich w ujęciu wertykalnym. Instytut Kształcenia Nauczycieli im. W. Spasowskiego w Warszawie, Katowice, 1-195. Świerad J. 1995. O ochronę Stawków pod Capkami w Zakopanem. Chrońmy Przyr. Ojcz. 51, 2: 51-59. Świerad J. 1998. Herpetofauna na Górnym Śląsku. Przestrzeń i Wartości. T. 2. Wyd. Fundacji Przestrzeni Górnego Śląska, Katowi­ ce, ss. 51-65. Świerad J. 2003. Płazy i gady Tatr, Podhala, doliny Dunajca oraz ich ochrona. Wyd. Naukowe AP, Kraków, ss. 155 + 15 tabl. Świerkosz K. 1995. Flora i roślinność przełomu Nysy Kłodzkiej w pobliżu Morzyszowa. (maszynopis) Tenenbaum S. 1913. Spis gadów, płazów i ssaków, zebranych w Ordynacyi Zamojskiej w gub. Lubelskiej. Pam. Fizjogr. 2, 3: 75-80. Thiesmeier B. 1982. Beitrag zur Nahrungsbiologie der Larven des Feursalamanders, Salamandra salamandra (L.) (Amphibia: Caudata: Salamandridae). Salamandra 18 (12) 86-88. Thiesmeier B. 1992. Ökologie des Feursalamanders. Essen (Westarp), 125 S. Thiesmeier B., Grossenbacher K. 2004. Salamandra salaman­ dra (Linnaeus, 1758) - Feuersalamander. In: Thiesmeier B., Grossen­ bacher K. (Hrsg.). Handbuch der Reptilien und Amphibien Europas. AULA-Verlag, ss. 1059-1132. Thiesmeier, B., Günther R.1996. Feuersalamander-Salamandra salamandra (Linnaeus, 1758). In: Günther R. (Hrsg.). Handbuch der Amphibien und Reptilien Deutschlands. Gustav Fischer. Jena, ss. 82- 104. Turrisi G.F., Vaccaro A. 1998. Contributo alla conoscenza degli anfibi e dei rettili di Sicilia. Boll. Accad. Gioenia nat., Catania, 30:5-88. Veith M. 1992. The fire salamandrę, Salamandra salamandra L., in central Europe: subspecies distńbution and intergradation. Amphi- bia-Reptilia 13: 297-313. Walczak W. 1968. Dolny Śląsk cz.l. Sudety. Warszawa. PWN. Warburg M. R. 1986. A relict population of Salamandra salaman­ dra on Mt. Carmel: A ten-year study. Herpetologica 42: 174-179. Warburg M. R. 1992. Longevity of Salamandra salamandra on Mt. Carmel. Proc. Sixth Ord. Gen. Meet. S.E.H., Budapest 1991: 485- 487. Witkowski A., Jabłoński A. 1985. Kręgowce niższe. W: Jahn A. (red.). Karkonosze polskie. Wyd. Ossolineum, Wrocław, ss. 363-376.

76 Zakrzewski M. 1970. Dates of the appearance and development of larvae of spotted salamander Salamandra salamandra (L.) in natural habitat. Acta Biol. Cracov., Zool. 13: 161-173. Zakrzewski M., Guzik M., Schimscheiner L., Stawarz R. 1999. Ocena stanu liczebności salamandry plamistej Salamandra salaman­ dra (L.) w naturalnym środowisku na obszarze Beskidów Zachodnich. Bioróżnorodność, zasoby i potrzeby ochrony fauny Polski. Streszczenia referatów i posterów ogólnopolskiego sympozjum. Słupsk, 20-23 wrze­ sień 1999 r., ss. 309-312. Zavadil V. 1993 [1992]. Vertikale Verbreitung der Amphibien in der Tschechoslowakei. Salamandra, Bonn, 28, 3-4: 201-221. ROBERT W. MYSŁAJEK, SABINA NOWAK, KORNELIUSZ KUREK

Stowarzyszenie dla Natury WILK ul. Górska 69, 43-376 Godziszka e-mail: rwm@u>olf. most. org.pl

Fauna nietoperzy Kotliny Żywieckiej

W Polsce stwierdzono występowanie 22 gatunków nietope­ rzy (Wołoszyn 2001). W myśl rozporządzenia o ochronie ga­ tunkowej zwierząt {Rozporządzenie... 2001) wszystkie objęte są ochroną ścisłą. Osiem z nich uznano za szczególnie rzad­ kie i umieszczono w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Gło- waciński 2001) oraz na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Głowaciński 2002). Pomimo gwał­ townego w ostatnich latach wzrostu liczby publikacji fauni­ stycznych, nadal nasza wiedza na temat składu gatunkowe­ go chiropterofauny wielu regionów Polski jest bardzo skromna. W polskiej części Karpat badania skupiały się przede wszyst­ kim na faunie masywów górskich (Mleczek i in. 1994, Woło­ szyn i in. 1994, Wołoszyn i in. 1996, Paszkiewicz i in. 1998, Mysłajek 2003, Węgiel i in. 2001, Wołoszyn, Postawa 2003, i in.), natomiast niewiele jest informacji odnoszących się do ko­ tlin śródgórskich. Jedną z okazalszych kotlin górskich jest leżąca w wojewódz­ twie śląskim Kotlina Żywiecka. Do tej pory wykazano stąd za­ ledwie kilka gatunków. Pierwsze obserwacje dotyczyły kolonii podkowca małego Rhinolophus hipposideros w kościele para­ fialnym w Radziechowach (Wołoszyn i in. 1994). Następnie Mysłajek (2001) podał kolejne cztery gatunki: nocka rudego Myotis daubentonii, nocka wąsatka M. mystacinus, gacka sza­ rego Plecotus austriacus i gacka brunatnego P. auritus. Niniej­ sza praca ma na celu poznanie możliwie pełnego spektrum ga­ tunków nietoperzy zamieszkujących Kotlinę Żywiecką.

78 Teren badań. Kotlina Żywiecka jest obniżeniem śródgór- skim o powierzchni ok. 320 km2, położonym w zachodniej części polskich Karpat, w granicach woj. śląskiego. Zgodnie z podziałem fizyczno geograficznym Polski (Kondracki 1998) zalicza się ją do prowincji Karpat i Podkarpacia, podprowin- cji Zewnętrznych Karpat Zachodnich i makroregionu Beskidów Zachodnich. W regionalizacji faunistycznej należy do regionu Sudecko-Karpackiego, podregionu górskiego i okręgu zachod- niokarpackiego (Kostrowicki 1991). Kotlina od północy gra­ niczy z Beskidem Małym, od zachodu z Beskidem Śląskim, od południa z Beskidem Żywieckim, a od wschodu z Beskidem Makowskim. W północno-zachodnim narożniku poprzez Bramę Wilkowicką, łączy się z Pogórzem Śląskim. Teren wyniesiony jest od ok. 340 m n.p.m. w dolinie rzeki Soły do 612 m n.p.m. na najwyższym wyniesieniu, którym jest góra Grójec. Sieć hy­ drograficzną tworzy rzeka Soła oraz jej dopływy. Na Sole utwo­ rzono także sztuczne jezioro zaporowe - jezioro Żywieckie, o pow. 10,6 km2. Kotlina Żywiecka leży w umiarkowanie ciepłym piętrze kli­ matycznym, z średnią temperaturą roczną wynoszącą 6-8 °C, roczną sumą opadów 800-1000 mm i okresem wegetacyjnym trwającym 200-220 dni (Hess 1965). Nieckowate ukształtowa­ nie terenu sprzyja powstawaniu zastoisk zimnego powietrza, a także kumulacji zanieczyszczeń atmosferycznych (Kondracki 1998). Kotlina poddana została intensywnej urbanizacji. Teren prawie całkowicie odlesiono, a krajobraz zdominowały pola uprawne oraz liczne miejscowości wraz z ponad 30 tysięcznym miastem Żywiec leżącym w jej centrum. Średnia gęstość zalud­ nienia wynosi ok. 150 osób na 1 km2 {Rocznik statystyczny wo­ jewództwa śląskiego 2002). Materiał i metody. Podstawą rozpoznania fauny nietoperzy Kotliny Żywieckiej były odłowy nietoperzy w sieci, prowadzone w roku 2000 oraz w 2003 na następujących stanowiskach (nu­ meracja stanowisk zgodna z tab. 1). 1) Ostre, rzeka Leśnianka, most koło leśniczówki (UTM CA 60); 2) Ostre, rzeka Leśnianka, rozlewisko (UTM CA 60); 3) Lipowa, rzeka Leśnianka, most (UTM CA 60); 4) Lipowa, ujście potoku Twardorzeczka do rzeki Leśnianki (UTM CA 60); 5) Pietrzykowice, rzeka Żylica, przy ujściu do jez. Żywiec­ kiego (UTM CA 60);

79 6) Pietrzykowice, potok Kalonka, most kolejowy (UTM CA 60); 7) Cisiec, rzeka Soła, most (UTM CV 69); 8) Żywiec, potok Moszczanica, ujście do jez. Żywieckiego (UTM CA 70); 9) Oczków, ujście Wilczego Jaru do jez. Żywieckiego (UTM CA 71); 10) Przybędza-Juraszki, potok Przybędza, most (UTM CV 69). Na każdym stanowisku wykorzystywano 2-4 sieci (Ecotone 719/7, 3 x 7 m). Odłowy prowadzono zasadniczo od zachodu słońca do północy, jeżeli nastąpiło gwałtowne pogorszenie po­ gody odłowy kończono odpowiednio wcześniej. Sieci kontrolo­ wane były co 10-15 minut. Każdy nietoperz był delikatnie wy- plątywany z sieci. Następnie wykonywano oznaczenie gatunku, płci i statusu rozrodczego samic, który określano na podstawie obecności śladów karmienia młodych. Metodą uzupełniającą były nasłuchy detektorami ultraso- nicznymi D-220 i D-240 (Pettersson Elektronik AB, Szwecja) prowadzone w miejscach odłowu nietoperzy w sieci. Wykorzy­ stano również dane z kontroli kolonii podkowca małego w Ra­ dziechowach oraz informacje z interwencji w sprawach nieto­ perzy odnalezionych w budynkach, z lat 1992-2003. Wstępne wyniki tych obserwacji zawarto w publikacji Mysłajka (2001). Wyniki. W Kotlinie Żywieckiej wykazano występowanie 11 gatunków nietoperzy, w tym 1 gatunku z rodziny podkowcowa- tych Rhinolophidae - podkowiec mały Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800) oraz 10 gatunków z rodziny mroczkowatych Vespertilionidae - nocek Natterera Myotis nattereń (Kuhl, 1817), nocek wąsatek M. mystacinus (Kuhl, 1817), nocek Brandta M. brandtii (Eversmann, 1845), nocek rudy M. daubentonii (Kuhl, 1817), mroczek posrebrzany Vespertilio murinus Linnaeus, 1758, mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii (Keyserling et Bla- sius, 1839), borowiec wielki Nyctalus noctula (Schreber, 1774), borowiaczek N. leisleń (Kuhl, 1817), gacek brunatny Plecotus auritus (Linnaeus, 1758) i gacek szary P. austriacus (Fischer, 1829). W trakcie odłowów stwierdzono 8 gatunków nietoperzy. Wy­ raźnie dominował nocek rudy, stanowiący 60% wszystkich zła­ panych osobników. Stosunkowo duży udział w odłowach miał również nocek Brandta. Pozostałe gatunki odławiane były spo­ radycznie (tab. 1).

80 Tab. 1. Wyniki odłowów nietoperzy w Kotlinie Żywieckiej. Akronimy nietoperzy za Wołoszynem (1992): MYN - M. nattereń, MYS - M. mystacinus, MYB - M. brandtii, MDA - M. daubentonii, VMU - V. muńnus, ENI - E. nilssonii, NYL - N. leisleri, PAR - P. auńtus. Opis stanowisk w „Materiałach i metodach". - Results of bat mist-netting in the Żywiecka Basin. Acronyms of bats after Wołoszyn (1992). Description of localities in "Materials and methods".

Numer Liczba odłowionych osobników stanowiska Number of caught individuals Number of Razem MYN MYS MYB MDA VMU ENI NYL PAR locality Total 1 1 1 2 2 1 2 1 7 4 2 2 3 22 3 1 6 16 22 3 48 4 4 13 17 5 5 5 6 6 35 1 2 44 Razem n 2 9 27 83 5 4 2 6 138 Total % 1,4 6,5 19,6 60,1 3,6 2,9 1,4 4,3 100,0

Za pomocą detektorów ultrasonicznych stwierdzono obec­ ność nocka rudego na stanowiskach 1-9 oraz borowca wielkie­ go na stanowiskach nr 2, 3, 6 i 9. Dwukrotnie interweniowano w sprawie odnalezienia nie­ toperzy w budynkach: 17.08.1996. 1 gacka szarego znale­ ziono w budynku mieszkalnym w Godziszce (UTM CA 60), a 05.11.2003. 1 mroczka posrebrzanego obserwowano w szko­ le podstawowej nr 5 w Żywcu (UTM CA 70). Kontrole kolonii rozrodczej podkowca małego w kościele parafialnym w Radziechowach (UTM CA 60) prowadzono nie­ regularnie w miesiącu czerwcu w latach 1992-2000. Stwier­ dzono następujące liczebności nietoperzy: 16.06.1992. - 25 osobników, 18.06.1993. - 45 osobn., 04.06.1997. - 44 osobn., 20.06.2000. - 73 osobn. W 1992 roku pod kolonią odnaleziono również 2 martwe podkowce małe. Rozród wykazano dla podkowca małego, nocka Natterera, nocka wąsatka, nocka Brandta, mroczka pozłocistego, gacka brunatnego i borowiaczka. Dyskusja. W polskiej części Karpat zanotowano występowa­ nie nieomal wszystkich krajowych gatunków nietoperzy, z wy­ jątkiem borowca olbrzymiego Nyctalus lasiopterus (Wołoszyn,

81 Bashta 2001). 11 gatunków nietoperzy stwierdzonych w Ko­ tlinie Żywieckiej stanowi połowę chiropterofauny Polski i nie­ wiele więcej ponad połowę fauny nietoperzy polskiej części Kar­ pat (Wołoszyn 2001, Wołoszyn, Bashta 2001). Na szczególne podkreślenie zasługuje stwierdzenie w Kotlinie Żywieckiej czte­ rech gatunków zaliczonych do Polskiej Czerwonej Księgi Zwie­ rząt (Głowaciński 2001) i umieszczonych na Czerwonej li­ ście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Głowaciński 2002). Z kategorii gatunków zagrożonych (threatened) są to: podkowiec mały (zagrożony, endangered) i borowiaczek (nara­ żony, vulnerable); natomiast z kategorii gatunków niższego ry­ zyka (lower risk) - mroczek pozłocisty (bliski zagrożenia, near threatened) i mroczek posrebrzany (najmniejszej troski, least concern). O ile jednak podkowiec mały, mroczek pozłocisty i mroczek posrebrzany obserwowane były w całej polskiej czę­ ści Karpat (por. Mleczek i in. 1994, Wołoszyn i in. 1994, Wo­ łoszyn i in. 1996, Paszkiewicz i in. 1998, Mysłajek 2000, 2003, Węgiel i in. 2001, Wołoszyn, Postawa 2003, i in.), 0 tyle borowiaczek stwierdzony został jedynie w Tatrach (Ko­ walski 1962) oraz w Beskidzie Małym (Mysłajek 2002). Po raz pierwszy wykazano także rozród tego gatunku w Polskich Kar­ patach. Odłowy w sieci są jedną ze standardowych metod stosowa­ nych w badaniach nad nietoperzami (Rachwald 1995), jed­ nakże Wołoszyn i współpracownicy (1996) sugerują, że odło­ wy w górach dają niewielkie rezultaty. Według nich wynika to z mniejszej w porównaniu do nizin liczebności nietoperzy. Do tej pory, oprócz niniejszej pracy, opublikowano wyniki odłowów nietoperzy z Pienin (Paszkiewicz i in. 1998) i Beskidu Małego (Mysłajek 2002). Daje to okazję do porównania struktury ga­ tunkowej i dominacji poszczególnych gatunków w zachodniej części polskich Karpat. Zdecydowanym dominantem jest tu no­ cek rudy. Wynika to zapewne zarówno z jego wysokiej liczeb­ ności, jak i lokalizacji miejsc odłowu nad zbiornikami i ciekami wodnymi, które są preferowanymi przez niego miejscami żero­ wania (Bogdanowicz 1994). Stosunkowo liczne i odławiane we wszystkich trzech regionach są nocek Brandta, gacek brunat­ ny i nocek wąsatek. Brak nocka dużego w Kotlinie Żywieckiej, pomimo jego stosunkowo licznego występowania w Pieninach 1 Beskidzie Małym, może wynikać z braku terenów leśnych na tym obszarze. Nocek duży jest bowiem gatunkiem preferują­ cym lasy, gdzie poluje przede wszystkim na chrząszcze z rodzi-

82 ny biegaczowatych Carabidae (Kowalski, Le s iń s ki 2000). Li­ czebności pozostałych gatunków są znacząco mniejsze, choć lokalnie mogą stanowić większy udział w odłowach, jak np. karlik malutki s.l. i mroczek posrebrzany w Pieninach. Do największych zagrożeń dla nietoperzy zalicza się: dewa­ stację i niszczenie ich naturalnych siedlisk i kryjówek, skaże­ nie środowiska substancjami chemicznymi oraz ich płoszenie i zabijanie przez ludzi (Wołoszyn, Głowaciński 1996, Neu- weiler 2000). Szczególnie zachowanie naturalnych miejsc żero­ wania i rozrodu odgrywa ważną rolę w ochronie nietoperzy (Ra- cey 1998a). W Kotlinie Żywieckiej zdecydowanie niekorzystnie oddziaływuje na nietoperze brak terenów leśnych. Równie ne­ gatywny wpływ ma intensywne zagospodarowanie dolin rzecz­ nych, stanowiących dla nietoperzy jeden z najważniejszych ele­ mentów środowiska (Racey 1998b).

Badania finansowane były z budżetu Stowarzyszenia dla Natu­ ry WILK oraz dotacji Global Environmental Facility/Small Grant Pro­ gramme. Zakup detektorów sponsorował International Fund for Animal Welfare. W pracach terenowych pomagali: E. Bennit, T. Bennet, H. Fe­ renc, Y. Krummheuer, T. Nowacki, M. Nowak, K. Płomińska, A. Preka- niak, K. Sołtysek, Sz. Twardak, R. Urban i A. Wower. Wszystkim spon­ sorom i współpracownikom serdecznie dziękujemy.

SUMMARY

Bat fauna of the Kotlina Żywiecka basin

The Kotlina Żywiecka basin is situated in the western part of the Carpathians (southern Poland). Occurrence of bat species was investigated there in 1992-2003. Netting, ultrasound detectors and inspections of summer shelters were used. Altogether 11 species were recorded: Rhinolophus hipposideros, Myotis nattered, M. mystacinus, M. brandtii, M. daubentonii, Vespertilio murinus, Eptesicus nilssonii, Nyctalus noctula, N. leisleń, Plecotus auritus, P. austriacus. The most numerously mist-netted were M. daubentonii and M. brandtii (Tab. 1). The main threats of bats in the Kotlina Żywiecka basin are lack of forests and urbanisation of river valleys.

83 PIŚMIENNICTWO

Bogdanowicz W. 1994. Myotis daubentonii. Mammal. Species 475: 1-9. Głowaciński Z. (red.). 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa. Głowaciński Z. (red.). 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. Hess M. 1965. Piętra klimatyczne w polskich Karpatach Zachod­ nich. Zesz. Nauk. Uniw. Jagiell. 115. Prace Geograficzne 11: 1-267. Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. Wydawn. Nauk. PWN, Warszawa. Kostrowicki A.S. 1991. Próba regionalizacji faunistycznej Pol­ ski. W: Starkel L. (red.). Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. Państw. Wydawn. Nauk., Warszawa, ss. 512-514. Kowalski K. 1962. Ssaki. W: Szafer W. (red.). Tatrzański Park Na­ rodowy. Zakł. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 365-388. Kowalski M., Lesiński G. (red.). 2000. Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie. Ogólnopol. Tow. Ochr. Nietop., Warszawa. Mleczek T., Szatkowski B., Węgiel W. 1994. Zimowe spisy nieto­ perzy w Beskidzie Niskim i Pogórzu. W: Wołoszyn B.W. (red.). Zimowe spisy nietoperzy w Polsce 1988-1992. Centr. Inform. Chiropt. Inst. System. Ewol. Zwierz. PAN, Kraków: 123-129. Mysłajek R.W. 2000. Rzadkie gatunki nietoperzy na Pogórzu Ślą­ skim. Przyr. Górnego Śląska 21: 11. Mysłajek R.W. 2001. Nietoperze w okolicach Żywca. Przyr. Górne­ go Śląska 25: 11. Mysłajek R.W. 2002. Nietoperze Chiroptera Parku Krajobrazowego Beskidu Małego. Nietoperze 2: 263-269. Mysłajek R.W. 2003. Nietoperze Chiroptera parków krajo­ brazowych Beskidów Zachodnich - stan poznania, zagrożenia i propozycje ochrony. W: Broda M., Mastaj J. (red.). Wybrane gatunki zagrożonych zwierząt na terenie parków krajobrazowych w Beskidach Zespół Parków Krajobraz. Woj. Śląskiego, Będzin: 20-23. Neuweiler G. 2000. The biology of bats. Oxford University Press, New York-Oxford. Paszkiewicz R., Szkudlarek R., Węgiel A., Węgiel J., Węgiel W. 1998. Materiały do chiropterofauny Pienin - letnie stanowiska nieto­ perzy. Pieniny Przyr. Czł. 3: 43-49. Racey P. A. 1998a. Ecology ofeuropean bats in relation to their con­ servation. W: Kunz T. H., Racey P. A. (red.). Bat biology and conserva­ tion. Smitshonian Institution Press, Washington-London: 249-260.

84 Racey P. A. 1998b. The importance ofthe ńpańan enuironment as a habitat for British bats. W: Dunstone N., Gorman M. L. (red.). Beha- viour and ecology of ńpańan mammals. Symp. Zool. Soc. London 71: 69-91. Rachwald A. 1995. Wybrane zagadnienia metodyki terenowych badań nad nietoperzami. I. Poszukiwanie kryjówek nietoperzy, odło­ wy, znakowanie, środki ostrożności. Przegl. Zool. 1-2: 35-45. Rocznik statystyczny województwa śląskiego. 2002. Tom I. Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko wystę­ pujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zaka­ zów dla danych gatunków oraz odstępstw od tych zakazów. Dziennik Ustaw nr 130. Poz. 1455 i 1456. Węgiel A., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 2001. Nietoperze Be­ skidu Wyspowego, Beskidu Sądeckiego, Beskidu Niskiego i Pogórza Karpackiego - letnie schronienia nietoperzy w budynkach. Nietoperze 2: 75-84. Wołoszyn B. W. 1992. Akronimy nietoperzy. Wszechświat 91, 10: 267-268. Wołoszyn B. W. 2001. Nietoperze Polski - występowanie, środo­ wisko, status ochronny. Centr. Inform. Chiropt. Inst. System. Ewol. Zwierz. PAN, Kraków. Wołoszyn B.W., Bashta A-T, V. 2001. Nietoperze Karpat. Polowy klucz do oznaczania gatunków. Centr. Inform. Chiropt. Inst. System. Ewol. Zwierz. PAN, Kraków. Wołoszyn B.W., Głowaciński Z. 1996. Teońa i praktyka ochro­ ny nietoperzy w Polsce. W: Wołoszyn B. W. (red.). Aktualne problemy ochrony nietoperzy w Polsce. Mat. IX Ogólnopol. Konf. Chiropterolog., Kraków 25-26.11.1995. Centr. Inform. Chiropt. Inst. System. Ewol. Zwierz. PAN, Kraków: 209-230. Wołoszyn B.W., Postawa T. 2003. Drobne ssaki: owadożerne, nie­ toperze i gryzonie (Insectívora, Chiroptera, Rodentia) masywu Babiej Góry. W: Wołoszyn B. W., Wołoszyn D., Celary W. (red.). Monografia fauny Babiej Góry. Komitet Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 441-463. Wołoszyn B.W., Gałosz W., Labocha M., Postawa T. 1994. Wstępne wyniki badań nietoperzy w województwie bielskim oraz po­ stulaty ich ochrony. Chrońmy Przyr. Ojcz. 3: 94-102. Wołoszyn B.W., Labocha M., Gałosz W., Postawa T. 1996. Stan zbadania chiropterofauny Bieszczadów w polskiej części Międzynaro­ dowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie". W: Wołoszyn B. W. (red.). Aktualne problemy ochrony nietoperzy w Polsce. Centr. Inform. Chiropt. Inst. System. Ewol. Zwierz. PAN, Kraków: 157-180.

85 ARTYKUŁY POPULARNONAUKOWE

ZOFIA ALEXANDROWICZ

Instytut Ochrony Przyrody PAN, 31-120 Kraków, al. A.Mickiewicza 33 alexandrowicz@iop. krakow.pl

Perspektywy rozwoju geoochrony w krajach Wspólnoty Europejskiej

Wstęp

Rada Europejska wspiera i inicjuje programy badawcze, które umożliwiają koordynację i integrację określonych prac oraz dzia­ łalność w obrębie krajów Wspólnoty Europejskiej. W zakresie ochrony przyrody są to przede wszystkim programy, które do­ tyczą występowania zagrożonych oraz rzadkich gatunków roślin i zwierząt, ich siedlisk, zachowania bioróżnorodności, a także ob­ szarów o zróżnicowanych krajobrazach. Dopiero ostatnio proble­ matyka ochrony dziedzictwa geologicznego stała się przedmiotem konkretnego zainteresowania Rady Europejskiej. Pierwszym za­ miarem było, aby geologiczne stanowiska włączyć w europejską sieć ekologiczną EMERALD, składającą się z obszarów chronio­ nych o szczególnym znaczeniu dla utrzymania różnych typów siedlisk dzikiej fauny i flory, objętych Konwencją Berneńską. Jednakże Stały Komitet tej Konwencji nie wyraził zgody na ta­ kie rozszerzenie. Kształtująca się obecnie w krajach Wspólno-

86 ty Europejskiej sieć ekologiczna NATURA 2000, odpowiadająca sieci EMERALD, również nie uwzględnia stanowisk i obszarów ważnych z punktu widzenia nauk geologicznych. Ich włącze­ niem w europejskie struktury ochrony zająła się dopiero Komi­ sja Działalności Rady Europy d.s. Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej (CO-DBP), tworząc w swoich ramach Grupę Ro­ boczą Dziedzictwa Geologicznego (CO-DBG/GEO) pod przewod­ nictwem J. Gunnar Ottoson (Islandia). W czasie jej pierwszego spotkania (13 września 2002 r.) stwierdzono, że w Europie po­ wstało wiele inicjatyw ukierunkowanych na geoochronę, a za­ tem dla ich wsparcia istnieje konieczność wykreowania nowych zasad działania. Powzięto wówczas myśl przygotowania odpo­ wiedniej rekomendacji i na posiedzeniu CO-DBP (styczeń 2003 r.) zapadła ostateczna decyzja jej opracowania, którego podjął się T. Weighell (Anglia). Dokument pod nazwą: „Wstępna Reko­ mendacja No. 1 (2003) ochrony dziedzictwa geologicznego i ob­ szarów o specjalnym geologicznym znaczeniu w Europie" został zamieszczony w internecie (www.coe.int). Był on podstawą dys­ kusji, jaka odbyła się w czasie drugiego spotkania Grupy Robo­ czej Dziedzictwa Geologicznego (Strasburg, 15 września 2003 r.). Wcześniej dokument ten został zaaprobowany przez Dyrek­ toriat Kultury i Kulturalnego oraz Przyrodniczego Dziedzictwa. Uczestnicy posiedzenia przedstawili swoje uwagi dotyczące tre­ ści i formy Rekomendacji. Pomogły one w przygotowaniu dru­ giej wersji dokumentu, w całości zamieszczonego w raporcie ro­ zesłanym do członków Grupy Roboczej Dziedzictwa oraz osób zainteresowanych. Wersja ta została przedstawiona Komitetowi Ministrów Rady Europejskiej i przyjęta jako Rekomendacja na spotkaniu w maju 2004 r. z propozycją zastosowania jej w poli­ tyce i zakresie działalności krajów członkowskich.

Rekomendacja UE w zakresie ochrony dziedzictwa geologicznego

Rekomendacja, jako pierwszy tego typu dokument, powin­ na wpływać na rozwój geoochrony w krajach Wspólnoty Eu­ ropejskiej. Należy się spodziewać, że z czasem niektóre jej za­ lecenia będą miały charakter dyrektyw w formie bardziej obligatoryjnych działań adresowanych do rządów członkow­ skich Unii Europejskiej. Dokument składa się z części wstęp­ nej i sześciu przedmiotowych załączników.

87 Wstęp zawiera przesłania odwołujące się do: - przypomnienia Deklaracji Millennium Narodów Zjedno­ czonych, a w szczególności jej nakazu „uszanowania przyrody" w gospodarowaniu wszystkimi żyjącymi gatunkami i natural­ nymi zasobami; - przypomnienia, że dziedzictwo geologiczne jest elementem dziedzictwa przyrodniczego obejmującego podstawowe wartości naukowe, kulturalne, estetyczne, krajobrazowe i ekonomiczne, które powinny być chronione i zabezpieczone dla przyszłych po­ koleń; - uznania ważnej roli ochrony wartości geologicznych i geo­ morfologicznych w utrzymaniu charakteru wielu europejskich krajobrazów; - uznania, że ochronę i zarządzanie dziedzictwem geolo­ gicznym należy wziąć pod uwagę przez rządy w realizowaniu celów i programów narodowych; - stwierdzenia, że niektóre obszary o wartościach geolo­ gicznych ulegną zniszczeniu, jeśli nie będą uwzględnione w po­ lityce planowania i rozwoju; - świadomości potrzeby promowania ochrony i odpowied­ niego zarządzania dziedzictwem geologicznym Europy, w szcze­ gólności na obszarach o specjalnych tego rodzaju wartościach; - uznania ideowych podstaw i praktycznych działań w ochronie wartości geologicznych i geomorfologicznych (za­ łącznik 1 dokumentu); - rozpoznania potrzeby wzmocnienia w Europie regional­ nego współdziałania w zakresie ochrony dziedzictwa geologicz­ nego. W nawiązaniu do wymienionych stwierdzeń rządom krajów europejskich zaleca się określone działania, omówione szczegó­ łowo w pięciu kolejnych załącznikach (załączniki 2-6). Ponadto wskazana została potrzeba przeznaczenia odpowiednich środ­ ków finansowych dla skutecznego wsparcia tych działań. Załącznik nr 2 jest szczególnie ważny i rozbudowany, przed­ stawia bowiem ogólne kryteria selekcji obszarów (stanowisk) o specjalnym geologicznym znaczeniu, a następnie główne za­ łożenia istniejących programów ich ochrony. W poszczególnych krajach rozwijane są programy zmierzające do identyfikacji, opisu i ochrony ważnych geologicznych obszarów. Odzwiercie­ dlają one narodowy poziom nauk geologicznych w szczególno­ ści, a krajobrazu w ogólności. Wyróżnia się kryteria dla usta­ nawiania parków narodowych, rezerwatów przyrody i innych krajowych kategorii ochrony. Najczęściej jednak bierze się pod

88 uwagę takie cechy klasyfikacyjne, jak: zasięg występowania ważnych elementów i zjawisk geologicznych dla których stano­ wisko (obszar) są reprezentatywne, wartość naukowa stanowi­ ska (obszaru), wartość dydaktyczno-edukacyjna, rzadkość wy­ stępowania typowego dla regionu elementu geologicznego (geo­ morfologicznego), stopień zniszczenia i potencjalne zagrożenie oraz wielkość stanowiska (obszaru). W skali międzynarodowej działalność w zakresie geoochrony ma znacznie mniejsze wsparcie niż ochrona przyrody ożywio­ nej, którą ułatwiają liczne konwencje i porozumienia. Promocja geoochrony w Europie opiera się głównie na: 1) projekcie geostanowisk (GEOSITES project), 2) programie europejskich geoparków (EUROPEAN GEO- PARKS programme), 3) Europejskiej Konwencji Krajobrazu (EUROPEAN LAND- SCAPE CONVENTION), 4) wyróżnieniu chronionych obszarów europejskim dyplo­ mem (EUROPEAN DIPLOMA OF PROTECTED AREAS), 5) Konwencji Światowego Dziedzictwa (WORLD HERITA­ GE CONVENTION). Ad 1. Projekt dotyczący geostanowisk (GEOSITES project) został zainicjowany w 1996 roku przez Międzynarodową Unię Nauk Geologicznych (IUGS) dla poparcia prac zmierzających do identyfikacji geologicznych obszarów/stanowisk o między­ narodowym znaczeniu. Pośrednim jego celem jest dążenie do równowagi pomiędzy ochroną przyrody ożywionej i przyrody nieożywionej. Odczuwalny brak takiej równowagi jest spowodo­ wany tym, że narodowe i międzynarodowe wysiłki są skierowa­ ne przede wszystkim na biologiczną ochronę bez odpowiednie­ go zwrócenia uwagi na wartości geologiczne. Projekt promuje inwentaryzację stanowisk na poziomie narodowym i regional­ nym oraz wspiera studia porównawcze w obszarach transgra- nicznych, a jego kluczowym celem jest zapewnienie naukowych podstaw uzasadniających wybór stanowisk (obszarów) w celu ich ochrony. Geostanowiska w każdym kraju są typowane i do­ kumentowane przez geologów i geomorfologów, a efektem tego jest przeprowadzona selekcja w regionalnym, geologicznym kontekście ich wartości. Rozwój globalnej inwentaryzacji i banku danych stanowisk geologicznych jest celem projektu GEOSITES i powołanej dla tego przedsięwzięcia Global Geosites Working Group. Program rozwija się aktywnie w Europie dzięki promocji i bezpośrednie­ mu zaangażowaniu Europejskiej Asocjacji Ochrony Dziedzic-

89 twa Geologicznego - ProGEO, będącej organizacją pozarządową. W jej obrębie działają grupy robocze obejmujące poszczególne części Europy. Polska przewodzi krajom w Europie Środkowej. Międzynarodowa Unia Nauk Geologicznych (IUGS) zapropo­ nowała utworzenie nowej struktury, obejmującej zagadnienia ochrony dziedzictwa geologicznego i zastąpienia nią dotychczas działającej globalnej grupy roboczej. Jednym z jej głównych, przewidywanych zadań jest przezwyciężenie rozbieżności mię­ dzy ekonomicznym rozwojem obszarów a potrzebami geoochro- ny uzasadnionej postulatami naukowymi. Ewentualna progra­ mowa zmiana była rozważana na spotkaniu zorganizowanym przez IUGS w Utrechcie (listopad 2003 r.), ale nie została ona definitywnie przyjęta. Unia dąży do nawiązania ścisłej współ­ pracy z UNESCO dla uzyskania wsparcia narodowych geopar- ków oraz inicjatyw Rady Europejskiej dotyczących ochrony dziedzictwa geologicznego i stanowisk geologicznych. Dla realizacji programu GEOSITES proponuje się rządom krajów członkowskich, aby poprzez władze regionalne i w opar­ ciu o własną jurysdykcję, wspierały inicjatywy IUGS, pozarzą­ dowych organizacji - NGOs i innych struktur. W szczególności powinny one ułatwiać działalność grupom roboczym ProGEO w celu rozwoju naukowych podstaw pan-europejskiej inwen­ taryzacji stanowisk i tworzenia ich baz danych oraz popierać nowe inicjatywy IUGS dla promocji geologicznej ochrony w Eu­ ropie. Ad 2. Europejskie geoparki (EUROPEAN GEOPARKS pro­ gramme) są ustanawiane zgodnie z założeniami programu, we współpracy z UNESCO dla promocji geologicznego dziedzictwa Europy z równoczesnym uwzględnieniem socjalnych i ekono­ micznych czynników warunkujących rozwój danego obszaru. Geopark jest obszarem objętym krajową ochroną i musi zawie­ rać sieć geologicznych stanowisk odznaczających się wartością naukową, rzadkością występowania, estetyką, przydatnością do edukacji, a dodatkowymi jego cechami winny być walory archeologiczne, ekologiczne, historyczne i kulturalne. Obszar odpowiadający tej definicji musi mieć ściśle określone grani­ ce, strukturę zarządzania oraz zasady powiązań umożliwiające trwały rozwój regionu w obrębie którego znajduje się geopark. Zadaniem geoparku jest rozwijanie, doświadczanie i dosko­ nalenie metod umożliwiających zachowanie dziedzictwa geo­ logicznego. Jego podstawowymi funkcjami są: geoturystyka, edukacja, badania naukowe w zakresie różnych dyscyplin i w

90 powiązaniu z naturalnym środowiskiem oraz zrównoważonym rozwojem obszaru. Geopark ma oddziaływać bezpośrednio na polepszenie warunków środowiska życia społeczeństwa uświa­ damiając mu równocześnie wartości rodzimego dziedzictwa i ak­ tywizując jego udział w rewitalizacji kulturalnej obszaru. Zasadnicza różnica między geostanowiskami a geoparkami polega na tym, że w działalności tych drugich uwzględnia się czynniki społeczno-ekonomiczne rozwoju regionów. Rządy po­ szczególnych krajów członkowskich UE powinny włączyć się w program w celu identyfikacji terenów, które zasługują na wy­ różnienie jako geoparki o różnej randze wartości. Ad 3. Europejska Konwencja Krajobrazu (EUROPEAN LANDSCAPE CONVENTION) promuje jego ochronę z uwzględ­ nieniem sposobów zarządzania, planowania i współdziałania w obrębie Europy. W ogólności konwencja ma na celu zabezpie­ czanie krajobrazów będących zasadniczymi składnikami śro­ dowiska człowieka, z jego specyficznymi cechami i czynnikami transformacji. Geologiczne i geomorfologiczne elementy decy­ dujące o strukturze krajobrazów składają się na ich charakte­ rystykę i ocenę ważności w świetle zasad Konwencji. Brane są pod uwagę szczególne jego wartości, które w licznych przypad­ kach mają bezpośredni związek z geologicznymi cechami i dzie­ dzictwem krajobrazu. Omawiany dokument rekomendacji nie­ stety nie odwołuje się do tej konwencji, ale należy mieć nadzieję, że jej cele zostaną uwzględnione w ostatecznej jego wersji. Ad 4. Europejski Dyplom Obszarów Chronionych (EUROPEAN DIPLOMA OF PROTECTED AREAS) jest przyzna­ wany przez Radę Europejską obszarom o przyrodniczym i kra­ jobrazowym dziedzictwie typowym w skali kontynentu, rzadziej 0 znaczeniu krajowym lub regionalnym. Jest to uznanie warto­ ści tego dziedzictwa, a także poziomu jego ochrony i stanu za­ chowania. Dyplomem mogą być wyróżniane obszary naturalne 1 pół-naturalne, które reprezentują ważne cechy biologiczne, geo­ logiczne lub krajobrazowe o walorach naukowych, kulturalnych lub estetycznych. We wszystkich przypadkach obszary muszą być objęte krajowym systemem ochrony. Dyplom jest przyzna­ wany na określony czas, jego odnowienie wymaga potwierdze­ nia spełnionych warunków, co zapewnia wysoki poziom tego wyróżnienia. Dyplom sprzyja integrowaniu biologicznych i geo­ logicznych składników, naturalnego dziedzictwa i łączeniu ich w jednolity system ochrony. W przekonaniu Rady Europejskiej

91 przyznawane dyplomy podkreślają znaczenie współdziałania dotychczasowych programów ochrony przyjętych przez UNE­ SCO i IUCN na poziomie europejskim. Ad 5. Konwencja Światowego Dziedzictwa (WORLD HE­ RITAGE CONVENTION) ustanowiona w 1972 roku przez UNESCO dotyczy ochrony dziedzictwa kulturalnego i przyrod­ niczego, ich wybitnych wartości uniwersalnych w skali global­ nej. Zasady tej Konwencji definiują m.in. przyrodnicze dzie­ dzictwo uwzględniając w jego pojęciu także aspekty geologiczne i geomorfologiczne, ale w kontekście kulturalnych i przyrodni­ czych wartości krajobrazu. Tymczasem niektóre obszary objęte Konwencją charakteryzują się także wybitnymi i uniwersalny­ mi wartościami geologicznymi lub geomorfologicznymi. Wstęp­ nie przeanalizowana lista światowego dziedzictwa Europy za­ wiera 11 takich obiektów. Rządy krajów członkowskich powinny w obrębie swoich ju­ rysdykcji wykazywać geologiczne i geomorfologiczne wartości obszarów, odpowiadających statutowi światowego dziedzictwa. Należy włączać je do proponowanych narodowych list dziedzic­ twa, które są pierwszym etapem na drodze do nominacji. Istot­ nie ważne cechy abiotyczne wyróżnione i scharakteryzowane w nominacyjnych lub rewizyjnych dokumentach światowego dziedzictwa, są podstawą dla rozpoznania w nim roli geologii i geomorfologii w aspektach naukowych, czy też ich pośredniego znaczenia dla istnienia biologicznych i kulturowych wartości. W podsumowaniu przedstawionych programów i inicjatyw stymulujących rozwój ochrony dziedzictwa geologicznego w Eu­ ropie, omawiany dokument określa następujące postępowanie: poszczególne kraje członkowskie powinny uczestniczyć w każ­ dym z wymienionych programów wykazując obszary o specjal­ nym geologicznym znaczeniu, a szczególnie wspierać program najbardziej odpowiedni; rządy poprzez swoje statutowe instytu­ cje powinny zabezpieczać najlepiej rozpoznany obszar promu­ jąc jego ochronę; rządy mogą również zlecić rozpoznanie chro­ nionych obszarów pod względem możliwości ich wyróżnienia europejskim dyplomem, a wynik przeprowadzenia takiej anali­ zy powinien być modelem dla ochrony dziedzictwa geologiczne­ go w europejskim kontekście. Załącznik nr 3 omawianego dokumentu zawiera zasady do­ tyczące zarządzania obszarami o specjalnym geologicznym zna­ czeniu. Muszą być one dostosowane do geologicznych cech obszaru, różnorodności biologicznej, a także uwzględniać kul­ turowe walory. Podstawą efektywnego zarządzania jest zrozu-

92 mienie i uznanie naukowych wartości stanowisk. Ważnymi czynnościami w kontekście narodowym i europejskim potrzeb­ nymi do sprawnego zarządzania obszarem są: 1 - rozpoznanie przyrodnicze, 2 - klasyfikacja obszaru (stanowiska) pod wzglę­ dem naukowej wartości fizycznych cech i potrzeb specjalnego zarządzania, 3 - rozwój metod określających zagrożenia i mo­ nitorowania degradacji geologicznego dziedzictwa, 4 - włącze­ nie specyficznego typu stanowiska do programu monitoringu, który, jeśli to możliwe, powinien być wykonywany łącznie z mo­ nitoringiem bioróżnorodności, 5 - tworzenie narodowych (re­ gionalnych) baz danych i udostępnienie ich poprzez internet, 6 - włączanie narodowych obszarów o specjalnym geologicznym znaczeniu do baz danych regionalnego i lokalnego planowania oraz baz danych bioróżnorodności. Rządy krajów członkowskich powinny rozwijać narodowe metody zarządzania obszarami geo­ logicznie ważnymi stosując wyżej wymienione zasady inwentary­ zacji, klasyfikacji stanowisk, tworzenia baz danych i programów monitoringowych. Załącznik nr 4 Rekomendacji Rady Europejskiej dotyczy także ustawodawstwa w zakresie ochrony obszarów o specjal­ nych geologicznych cechach i ruchomych (muzealnych) zabyt­ ków. Prawne regulacje ochrony przyrody różnią się w poszczegól­ nych państwach, odzwierciedlają bowiem w ogólności narodowe systemy prawne, różne podejścia do ochrony środowiska, zróż­ nicowanie fizyczne krajobrazów, aspekty historyczne tworzące podstawę prawa, tradycję ochrony przyrody i aktywność działa­ nia w rym zakresie. Rządy krajów członkowskich powinny: roz­ wijać i ustanawiać nowe prawa jeśli jakikolwiek obszar nie może być wzięty pod ochronę istniejącym aktem, wzmacniać stoso­ wane prawa dla osiągnięcia bardziej efektywnej ochrony, in­ tegrować prawne przepisy ochrony geologicznych obszarów z ochroną bioróżnorodności, użyć istniejący zakres możliwo­ ści międzynarodowych dla włączania chronionych stanowisk w światowe dziedzictwo, europejską konwencję krajobrazu i dyrektywę siedliskową, zastosować nowe przepisy lub działają­ ce już ustawodawstwo dla ochrony obszarów ważnych z punk­ tu widzenia geologii i geomorfologii w celach rozwoju narodowej inwentaryzacji tego typu stanowisk i ich baz danych. Ponadto rządy krajów członkowskich winny dokonać przeglądu istnie­ jących praw i metod kontroli mających na celu zabezpiecze­ nie ruchomych (ex situ) elementów dziedzictwa geologicznego, chronionych odpowiednimi przepisami w kontekście narodo­ wym i międzynarodowym.

93 Załącznik nr 5 omawianego dokumentu dotyczy promo­ cji programów informacyjnych i edukacyjnych jako spełniają­ cych ważną i integrującą rolę w ochronie dziedzictwa geologicz­ nego. Obowiązkiem rządów jest wspieranie rozwoju takich pro­ gramów zarówno w obrębie ich własnych jurysdykcji, jak i re­ gionów zaktywizowanych w tym celu przez Radę Europejską lub inne odpowiednie międzynarodowe czy europejskie organi­ zacje. Załącznik nr 6 zwraca uwagę na potrzebę wzmocnienia przez rządy współpracy z międzynarodowymi organizacjami, in­ stytucjami naukowymi i organizacjami pozarządowymi (NGO) zaangażowanymi w ochronę dziedzictwa geologicznego, poprzez udział w programach i promocji działalności.

Geoochrona w Polsce w nawiązaniu do rekomendacji UE

Polska należy do nielicznej grupy krajów europejskich, w których ochrona przyrody nieożywionej ma długą trady­ cję i znaczące osiągnięcia. Włączona jest ona aktywnie w nurt kształtowania współczesnych pojęć, celów i zadań tej działal­ ności, aczkolwiek jej wspieranie przez służby państwowe, jak również zainteresowanie społeczne, są zawsze w cieniu innych zagadnień ochrony przyrody. W świetle przedstawionej reko­ mendacji UE promującej ochronę dziedzictwa geologicznego i obszarów o specjalnym geologicznym znaczeniu, w naszym kraju z wyprzedzeniem są już realizowane jej niektóre zalecenia. Znaczącymi osiągnięciami w tym zakresie są zestawione listy geostanowisk reprezentatywnych dla poszczególnych regionów Polski oraz zaawansowane prace w Instytucie Ochrony Przyrody PAN ich banku danych w języku angielskim (Alexandrowicz red. 1999, Alexandrowicz 2003, 2004, Miśkiewicz 2004). Kryteria waloryzacji i selekcji stanowisk oraz zapis danych są zgodne z ogólnymi wytycznymi europejskiego projektu IUGS - GEOSITES (Johansson i in. 1998, Wimbledon 1999, Wim- bledon i in. 1999). Polskie listy regionalne pod koniec 2003 roku zawierały łącznie 150 pojedynczych stanowisk i ich ze­ społów skupionych w obszarach o dużej georóżnorodności re­ gionalnej (Alexandrowicz 2003). Prawie połowa z nich (44%) znajduje się dotychczas poza jakąkolwiek ochroną. Zapewnie­ nie jej jest pilnym obowiązkiem, jak również dalsze uzupełnia­ nie list i banku danych, które będą podstawą do opracowania

94 polskiej czerwonej księgi geostanowisk. Zamiar ten jest nowa­ torską propozycją, a jego realizacja będzie wzorem dla innych krajów. W Polsce umożliwi ona ponadto ocenę rozmieszczenia reprezentatywnych geostanowisk względem sieci NATURA 2000 (Alexandrowicz 2004). Sukcesywnie, aczkolwiek w zwolnio­ nym tempie, są prowadzone prace uzupełniające krajową sieć geoochrony podstawowej. Niektóre, uwzględnione w niej obiek­ ty mogą w przyszłości być włączane na listę europejską. Szczególną rolę w zachowaniu różnorodności geologicznej Europy mają spełniać geoparki, jako nowa kategoria w mię­ dzynarodowej sieci ochrony przyrody. Procedura tworzenia ta­ kich obszarów wymaga jeszcze dopracowania. Ta forma ochro­ ny, przydatna dla rozwoju geoturystyki i edukacji w zakresie szeroko pojętych nauk o środowisku, wzbudza ostatnio w wielu krajach duże zainteresowanie społeczne z uwagi m.in. na moż­ liwość rozszerzenia zakresu usług turystycznych. Pod wzglę­ dem rangi ważności naukowej i atrakcyjności krajobrazowej, geoparki można zaklasyfikować do trzech typów, których defi­ nicje różnicujące je nie zostały jeszcze oficjalnie i dostatecznie sprecyzowane. Są to: UNESCO geopark (najwyższej rangi świa­ towej), europejski geopark (prawdopodobnie w limitowanej licz­ bie 1 lub 2 w poszczególnych krajach) i krajowy geopark (liczeb­ ność dowolna). Wszystkie one powinny stanowić wspólną sieć. Dotychczasowy postęp tworzenia tego systemu dotyczy euro­ pejskich geoparków. Ich centrum organizacyjne znajduje się w Digne (Francja) przy geoparku obejmującym obszar Re­ zerwatu Geologicznego Górnej Prowansji (www.europeange- opark.org). Pod koniec 2003 roku na liście europejskich geo­ parków umieszczonych zostało 15 chronionych obszarów z siedmiu krajów należących do UE. W odniesieniu do prawne­ go systemu ochrony przyrody w Polsce, parki krajobrazowe są obszarami najbardziej zbliżonymi do kategorii geoparków (Ale­ xandrowicz Z, Alexandrowicz S.W. 2004, Gawlikowska i in. 2004, Urban, Wróblewski 2004). Wstępnie zapropono­ wana ich lista w czasie międzynarodowej konferencji w Krako­ wie (październik 2003 r.), prezentuje siedem obszarów w Polsce południowej, spośród których tylko trzy były wcześniej pro­ ponowane: Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych wraz z Ojcowskim Parkiem Narodowym (Alexandrowicz Z, Ale­ xandrowicz S.W. 2000, 2001), Park Krajobrazowy Małych Pie­ nin łącznie z parkami narodowymi w Pieninach po stronie pol­ skiej i słowackiej, Ślężański P.K., Śnieżnicki P.K., Kopalnia Soli

95 Wieliczka, Chęcińsko-Kielecki P.K. (Wróblewski 1997, 2000) i Park Krajobrazowy Łuk Mużakowa (Badura i in. 2003). Pro­ pozycję geoparków należy uzupełnić o niektóre obszary na Niżu Polskim, a także we Wschodnich Karpatach, dla których Prze­ myski P.K. jest szczególnie godnym reprezentantem z uwagi na zróżnicowane formacje geologiczne i formy rzeźby oraz liczne ich stanowiska podlegające indywidualnej ochronie (Kotlar- czyk 1993, Alexandrowicz, Poprawa red. 2000). Uzupełnio­ ne zestawienie obszarów proponowanych jako przyszłe geopar- ki, będzie dopiero właściwą podstawą dla ich selekcji, promocji i starań potrzebnych do międzynarodowego uznania i zaklasy­ fikowania według rangi wartości. Polska na liście Światowego Dziedzictwa UNESCO (WH - World Heritage) jest reprezentowana przez 11 obiektów. Są to prawie wyłącznie obiekty reprezentujące zabytki kultury, a jedynie Białowieski Park Narodowy został wyróżniony jako obszar o uniwersalnym znaczeniu przyrodniczym. W ciągu naj­ bliższych lat światowa lista ma być zweryfikowana i uzupełnio­ na do ostatecznie określonej liczby, t.j. 1000 obiektów. Wery­ fikacja jej będzie polegała m.in. na rozszerzeniu argumentacji merytorycznej, uwzględniającej także inne niż dotychczas war­ tości o ważnym znaczeniu przyrodniczym i kulturowym, w tym geologiczne i geomorfologiczne. Jest zatem okazja dla promo­ cji unikatowych cech formacji solonośnej kopalni w Wieliczce, uznanej w rejestrze światowego dziedzictwa jedynie jako zaby­ tek kultury materialnej (1978). Znajdujące się w jej obrębie takie obiekty, jak rezerwat przyrody „Groty Kryształowe", chronione odsłonięcia geologiczne, podziemne muzeum przyrodnicze i gór­ nicze oraz bardzo licznie zwiedzana trasa turystyczna, stanowią nigdzie nie spotykaną scenerię skalną dla poznania historii po­ wstania i wielowiekowej eksploatacji mioceńskiego złoża soli ka­ miennej rozciągającego się u podnóża Karpat. Rozważany jest ponadto zamysł włączenia w światowe dziedzictwo zabytkowej Kopalni Soli w Bochni, co mogłoby być możliwe w formie uzu­ pełniającej dokumentacji do aktu uznania wielickiej kopalni. Niedawno wpisane na listę światowego dziedzictwa okolice Kalwarii i Lanckorony, z uwagi na ich znaczenie sakralne i kul­ turowe, także zasługują na uwagę jako teren dwóch wyosobnio­ nych wzgórz (Żarek, Góra Lanckorońska), wyróżniających się w krajobrazie dzięki niezwykłej strukturze i różnej odporności występujących tu fliszowych formacji skalnych.

96 Z biegiem lat wprowadzane do ochrony przyrody różne sys­ temy, kategorie, programy i konwencje sprawiają, że z czasem ich cele nakładają się na siebie. Wiążące się z tym coraz to now­ sze wyzwania i obowiązki uświadamiają rządom i społeczeń­ stwom doniosłość zachowania ojczystej przyrody, skłaniając do jej holistycznego pojmowania zarówno w skali krajowej, jak i międzynarodowej oraz do integracji działań ochronnych.

SUMMARY

Perspective of the geoconservation development in European Communities

The Committee for the activities of the Council of Europe in the field of biological and landscape diversity (CO-DBP) appointed the Working Group on the Geological Heritage at 2002. The first document is the Draft Recommendation No 1 (2003) on conservation of the geological heritage and areas of special geological interest in Europe, established by the Directorate of Culture and Cultural and Natural Heritage. This document is addressed to Committee of Ministers of the Council of Europe. The Recommendation begins with recall to mind that geological heritage constitutes a natural heritage and should be preserved in respect of individual values and for maintaining the character of many European landscapes. The referred document composes with six appendixes. One of them, app. 2 - Criteria for selecting areas of special geological interest and existing geoconservation programmes, is particularly important. The promotion and development of the geoconservation in Europe base mostly on: IUGS Geosites project, European Geoparks programme, European Landscape Convention (not distinguished in Draft Recommendation), European Diploma of Protected Areas and World Heritage Convention. Member States may work with each of these programmes to identify sites/areas of special significance and support ones most appropriates in particularly. Governments of Member States may support the activity of the Association ProGEO in witch working groups realise Geosites project to develop scientifically based pan-European site inventories with databases and monitoring programmes. They should be helpful in the formation of European Geoparks network. In Poland some tasks recommended by EU are ahead in relation to many countries. About 150 most valuable and representative geosites or set-geosites (areas) were selected according to the methodology of

97 the IUGS Geosites project (Alexandrowicz - ed. 1999, Wimbledon et al. 1999, Alexandrowicz 2003). Subsequently the database of geosites is prepared in English by the team of geoscientists in special format of global inventory and scientific valorisation (Miśkiewicz 2004). Protected landscape parks in Poland are most adequate to the European Geoparks programme. In the preliminary list of geoparks seven areas from Southern Poland are indicated and suggested (Alexandrowicz, Alexandrowicz 2004, Gawlikowska et al. 2004, Urban, Wróblewski 2004). The referred EU document proposes also the supplementation and verification of the UNESCO list of World Heritage (WH) in respect to different values. Poland is represented on the WH list with one exception (Białowieża National Park) only by objects classified as cultural monuments. The Salt Mine Wieliczka introduced on the first WH list (1978) should be distinguished as the unique saliferous formation of Middle Miocene age, situated at the Carpathians thrust front, too.

PIŚMIENNICTWO

Alexandrowicz Z. (ed.) 1999. Representative geosites of Central Europe. Polish Geol. Inst. Special Papers 2: 1-102. Alexandrowicz Z. 2003. Ochrona dziedzictwa geologicznego Pol­ ski w koncepcji europejskiej sieci geostanowisk. Przegląd Geol. 51,3: 224-230. Alexandrowicz Z. 2004. Important geosites of Poland in relation to the ecological network NATURA 2000. Polish Geol. Inst. Special Papers. Alexandrowicz Z., Alexandrowicz S.W. 2000. Draft project of Jurassic Geopark in the Kraków-Częstochowa Upland (Southern Poland). Ann. Meeting ProGEO, Prague. Vol. abstr.: 6-7. Alexandrowicz Z., Alexandrowicz S.W. 2001. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska w koncepcji międzynarodowej sieci UNESCO - GEOPARK. W: Partyka J. (red.). Badania naukowe w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Ojcowski Park Narodowy, Ojców, ss 15-17. Alexandrowicz Z., Alexandrowicz S.W. 2004. Geoparks - most valuable landscape parks in Southern Poland. Polish Geol. Inst. Special Papers. Alexandrowicz Z., Poprawa D. (red.). 2000. Ochrona georóżnorodności w polskich Karpatach. Państw. Inst. Geol., Warszawa, ss. 1-141.

98 Badura J., Gawlikowska E., Kasiński J.R., Koźma J., Kupetz M., Piwocki M., Rascher J. 2003. Geopark „Łuk Mużakowa" - pro­ ponowany transgraniczny obszar ochrony georóżnorodności. Przegląd Geol. 51, 1: 54-58. Gawlikowska E., Kasiński J.R., Koźma J. 2004. Inventory, clas­ sification and evaluation of geotopes in the Polish part of the projected Muskau Arch Geopark. Polish Geol. Inst. Special Papers. Johansson C.E., Andersen S., Alexandrowicz Z., Erikstad L., Federe I., Freden C, Gonggrijp G.P., Grube A., Karis L., Raudsep R., Sadkunas J., Suominen V., Wimbledon W.A.P. 1998. Frame­ work for geosites in Northern Europe. ProGEO'97 Proceedings: 22-28, Geological Survey of Estonia. Kotlarczyk J. 1993. Budowa geologiczna, rzeźba i krajobraz. W: Michalik S. (red.). Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody PRO NATURA, Kraków, ss. 15-40. Miśkiewicz K. 2004. Polish database of representative geosites for the European framework. Polish Geol. Inst. Special Papers. Urban J., Wróblewski T. 2004. Chęciny-Kielce Landscape Park - an example of officially not proclaimed geopark. Polish Geol. Inst. Special Papers. Wróblewski T. 1997. Dokumentacja projektowa geologicznego parku krajobrazowego w Górach Świętokrzyskich. Posiedzenia Nauk. Państw. Inst. Geol. 53: 129-131. Wróblewski T. 2000. Ochrona georóżnorodności w regionie święto­ krzyskim. Państw. Inst. Geol., Warszawa, ss. 1-88. Wimbledon W.A.P. 1999. GEOSITES - an International Union of Geological Sciences initiative to conserve our geological heritage. In: Alexandrowicz Z. (ed.). Representative geosites of Central Europe. Polish Geol. Inst. Special Papers 2: 5-8. Wimbledon W.A.P., Andersen S., Cleal C.J., Cowie J.W., Erikstad L., Gonggrijp G.P., Johansson C.E., Karis L.O., Suominen V. 1999. Geological World Heritage: GEOSITES - a global comparative site inventory to enable prioritisation for conservation. Memorie Descrittive della Carta Geológica dltalia 54: 45-60. WIADOMOŚCI Z KRAJU I ZE ŚWIATA

OCHRONA ROŚLIN

Nowe stanowisko storczyka kukawki Orchis militańs na Śląsku Opolskim

Storczyk kukawka występuje w Polsce bardzo rzadko na rozpro­ szonych stanowiskach, przy czym stosunkowo najczęściej w pasie wy­ żyn w jej południowej części (Wyżyna Małopolska, Wyżyna Lubelska), rzadziej w dzielnicach północnych, np. w Wielkopolsce, na Pomorzu Zachodnim, czy wzdłuż Wisły, na północ od Torunia po Gdańsk (Za­ jąc A., Zając M. 1997, 2001). W skali kraju gatunek ten uznawa­ ny jest za narażony na wymarcie - kategoria V (Zarzycki, Szeląg 1992). Znajduje się również na regionalnych listach gatunków zagro­ żonych. Na „czerwonych listach" Górnego Śląska (Parusel i in. 1996) oraz województwa opolskiego (Spałek 1997) zaliczony został do kate­ gorii gatunków wymarłych (EX), na Pomorzu Zachodnim do wymierają­ cych (E) i w Wielkopolsce do narażonych (V) (Żukowski, Jackowiak 1995). Jest również gatunkiem wymierającym w Czechach (Prochaz- ka 2001) oraz silnie zagrożonym wymarciem w Niemczech (Korneck i in. 1996). Storczyk kukawka to wieloletnia roślina bulwiasta, dorastająca do 40 cm wysokości. Jej dolne, podłużnie eliptyczne liście skupione są rozetowato przy nasadzie łodygi. Kwiatostan tego gatunku jest po­ czątkowo gęsty, później luźniejszy, walcowaty. Roślina kwitnie w maju i w pierwszej połowie czerwca (Szlachetko, Skakuj 1996, Rutkow­ ski 1998). Jest to gatunek europejsko-zachodnioazjatycki (Meusel i in. 1965). Rośnie zazwyczaj w murawach kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea i na łąkach trzęślicowych ze związku Molinion, rza­ dziej w widnych lasach i zaroślach (Oberdorfer 1994). Jedyne dotychczas znane stanowisko storczyka kukawki na Ślą­ sku Opolskim znajdowało się w okolicach Otmuchowa, na terenie obecnego zbiornika retencyjnego (kwadrat ATPOL BF29) (Schube 1903, Dajdok i in. 1998).

100 W 2002 r. znaleziono na Śląsku Opolskim nowe stanowisko stor­ czyka kukawki, położone w Ozimku (kwadrat ATPOL CE97, współrzęd­ ne geograficzne SO'HO'N/ 18°12'E), na obszarze mezoregionu Równina Opolska, wchodzącego w skład Niziny Śląskiej (Kondracki 1998). Storczyk kukawka rośnie na terenie piaszczystego nieużytku, na­ leżącego do Huty Małapanew. W runie tej fitocenozy dominuje trzcin- nik piaskowy Calamagrostis epigejos, cieciorka pstra Coronilla varia i kostrzewa owcza Festuca ovina, którym towarzyszą: koniczyna bia­ ła Tńfolium repens, mietlica pospolita Agrostis capillańs, jastrzębiec ko- smaczek Hieracium pilosella, krwawnik pospolity Achillea millefolium, turzyca owłosiona Carex hirta, kłosówka wełnista Holcus lanatus, kup­ kówka pospolita Dactylis glomerata, babka lancetowata Plantago lan- ceolata, lucerna nerkowata Medicago lupulina, ostrożeń polny Cirsium arven.se, nostrzyk biały Melilotus alba i nawłoć późna Solidago gigan- tea. Populacja storczyka kukawki na omawianym stanowisku w 2002 r. liczyła 24 osobniki, rok później stwierdzono już tylko 9 okazów. Zagrożeniem dla tego stanowiska są wszelkie prace ziemne wyko­ nywane w miejscu występowania gatunku lub w najbliższym otocze­ niu oraz penetracja ludzi, gdyż znajduje się ono w sąsiedztwie drogi zakładowej. Krzysztof S pałek

PIŚMIENNICTWO

Dajdok Z., Kącki Z., Nowak A., Nowak S., Spałek K. 1998. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych prawnie chronionych w wojewódz­ twie opolskim. Uniwersytet Opolski, Opole. Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Korneck D., Schnittler M., Vollmer I. 1996. Rote Liste der Farn- und Blütenpflanzen (Pteridophyta et Spermatophyta) Deutschlands. W: Ludwig G., Schnittler M. (red.). Rote Liste gefährdeter Pflanzen Deutschlands. Schr.-R. f. Vegetationskde. 28: 21-187. Meusel H., Jäger E., Weinert E. 1965. Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. Veb Gustaw Fischer Verlag, Jena. Oberdorfer E. 1994. Pflanzensoziologische Exkursionsflora. 7 Auflage, Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart. Parusel J.B., Wika S., Bula R. (red.). 1996. Czerwona lista ro­ ślin naczyniowych Górnego Śląska. Raporty Opinie, Centrum Dziedz. Przyr. Górn. Śl., Katowice, 1: 8-42. Prochazka F. (red.). 2001. Ćerny a ćeweny seznam cevnatych ro- stlin Ćeske republiky (stau u roce 2000). Pfiroda, 18:. 1-166.

101 Rutkowski L. 1998. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Pol­ ski niżowej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Schübe T. 1903. Die Verbreitung der Gefässpßanzen in Schlesien, preussischen und österreichischen Anteils. Druck von R. Nischowsky, Breslau. Spałek K. 1997. Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożo­ nych w województwie opolskim. Natura Silesiae Superioris, Centrum Dziedz. Przyr. Górn. Śl., Katowice, 1: 17-32. Szlachetko D.L., Skakuj M. 1996. Storczyki Polski. Wyd. 2, Wy­ dawnictwo Sorus, Poznań. Zając A., Zając M. (red.). 1997. Atlas rozmieszczenia roślin naczy­ niowych chronionych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków. Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczy­ niowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Wyd. 2. Inst. Bot. PAN im. W. Sza­ fera, Kraków. Żukowski W., Jackowiak B. (red.). 1995. Ginące i zagrożone ro­ śliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zakł. Taksonomii Uniw. A. Mickiewicza, 3: 1-141.

102 Stanowisko storczyka drobnokwiatowego Orchis ustulata w Tatrzańskim Parku Narodowym

Storczyk drobnokwiatowy jest gatunkiem europejsko-zachodnio- azjatyckim. Występuje w całej Europie z wyjątkiem części północnej oraz krańców SW, S i SE. Jego kwiaty są drobne, pachnące i przyjmu­ ją barwy w tonacji biało-czerwonej, dzięki czemu łatwo można go od­ różnić od innych storczyków. W Polsce storczyk drobnokwiatowy występuje na pojedynczych sta­ nowiskach, przy czym w ostatnich latach, ze 130 dotychczas znanych potwierdzono istnienie zaledwie 20. Większość z nich znajduje się na Wyżynie Małopolskiej, zwłaszcza w Niecce Nidziańskiej oraz w Pie­ ninach (Szlachetko, Skakuj 1996, Bernacki, Krukowski 2001). W literaturze można znaleźć informację, że w Tatrach gatunek ten no­ towany był z dwóch stanowisk na Hrubym Reglu (Pawłowski 1928, Piękoś-Mirkowa 1982) oraz na zachodnim stoku Suchego Wierchu,

102 powyżej Końskiego Żlebu (Delimat, Nedorub 1999). W Polskiej Czer­ wonej Księdze Roślin gatunek ten posiada status gatunku zagrożo­ nego. W 2003 r. stanowisko storczyka drobnokwiatowego (tylko jeden eg­ zemplarz) zostało stwierdzone przez pracowników Tatrzańskiego Parku Narodowego w górnej części Doliny Jaworzynki w tzw. Żlebie pod Czer­ wienicą. Opisywany storczyk jest zatem trzecim gatunkiem z rodzaju Orchis (storczyk), opisanym z terenu Tatrzańskiego P.N. W granicach Parku spotkać można jeszcze dwa inne gatunki należące do tego ro­ dzaju: storczyk męski Orchis mascula, który występuje dosyć rzadko, natomiast stanowisko storczyka bladego Orchis pallens podane przed ponad pół wiekiem (Pawłowski 1949) wymaga potwierdzenia. Storczyk drobnokwiatowy spotkać można przede wszystkim na łą­ kach i w murawach naskalnych, na podłożu zasobnym w węglan wap­ nia. Jest gatunkiem siedlisk otwartych, światłolubnym. Na nowo od­ krytym stanowisku w Tatrzańskim P.N. storczyk ten rośnie w murawie porastającej wapienne zbocze o południowej ekspozycji. Stanowisko znajduje się w strefie kosodrzewiny, na wysokości ok. 1400 m n.p.m. W sąsiedztwie storczyka drobnokwiatowego spotkać można także ga­ tunki należące do kilku innych rodzajów z rodziny storczykowatych, z których najliczniejsze to: gołka długoostrogowa Gymnadenia conop- sea, listera jajowata Listera ouata, kruszczyk rdzawoczerwony Epipac- tis atrorubens oraz storczyca kulisa Traunsteinera globosa. Stanowisko storczyka drobnokwiatowego znajduje się w dużym od­ daleniu od szlaków turystycznych, dzięki czemu nie jest bezpośrednio zagrożone ze strony człowieka. W XVII i XVIII w., podczas eksploata­ cji rud żelaza prowadzonej pod Kopą Magury, obszar, na którym wy­ stępuje opisywane stanowisko, został pozbawiony drzew i kosodrze­ winy. W przeszłości wypasano tu również owce. Od lat sześćdziesią­ tych XX wieku, po zaprzestaniu wypasu, roślinność uległa samoczyn­ nej regeneracji. Obecnie obserwuje się wyraźną sukcesję zarośli koso­ drzewiny, co w dalszej perspektywie może stanowić pewne zagrożenie dla opisanego stanowiska, gdyż znajduje się ono kilka metrów poniżej zwartych jej zarośli. Tomasz Skrzydłowski, Małgorzata Kot

PIŚMIENNICTWO

Bernacki L., Krukowski M. 2001. Orchis ustulata L. - storczyk drobnokwiatowy. W: R. Kaźmierczakowa, K. Zarzycki (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Inst. Bot. im. Władysława Szafera PAN, Kra­ ków.

103 Delimat A., Nedorub O. 1999. Nowe stanowiska storczyka drob- nokwiatowego Orchis ustulata i jarzębu nieszpulkowego Sorbus cha- maemespilus w Tatrzańskim Parku Narodowym. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55, 4: 77-79. Pawłowski B. 1928. O kilku nowo odkrytych lub mało znanych ro­ ślinach polskich. Sur quelques plantes nouvelles ou peu connues de la flore polonaise. Spraw. Komis. Fizjogr. PAU 62: 209-217. Pawłowski B. 1949. Zapiski florystyczne z Tatr. TV. Notulae ad flo­ rom Tatrorum pertinentes. TV. Mater, do Fizjogr. Kraju PAU 20: 1-44. Piękoś-Mirkowa H. 1982. Rzadkie taksony roślin naczyniowych na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego - ich zagrożenie ze strony turystyki oraz problemy ochrony. W: K. Zabierowski (red.). Zachowanie walorów przyrodniczych a pojemność turystyczna górskich parków na­ rodowych w Polsce. Stud. Nat, A, 22: 79-132. Szlachetko L.D., Skakuj M. 1996. Storczyki Polski. Wyd. Sorus. Poznań.

104 Stanowisko lilii bulwkowatej Lilium bulbiferum L. na Szklanej Górze w Beskidzie Makowskim

W roku 1996 odnaleziono w okolicach Harbutowic (gmina Sułkowi­ ce, powiat myślenicki) stanowisko rzadkiej i pięknej rośliny naczynio­ wej, lilii bulwkowatej, wymienianej na liście roślin zagrożonych w Pol­ sce jako gatunek narażony (Zarzycki 1992). Jest to wieloletnia roślina o dużych, prosto wzniesionych, poma­ rańczowych, nakrapianych kwiatach, dochodzących do 10 cm śred­ nicy. Na łodydze może ich być od 1 do 5. Organem przetrwalnikowym jest biaława, dość duża, jajowata cebula, tworząca się co roku na nowo obok starej, która ginie (Radwańska-Paryska 1970). Łodyga osiąga wysokość od 40 do 130 cm, najczęściej jednak jej wzrost wynosi ok. 50 cm. Równowąskie liście osadzone są gęsto, skrętolegle, w ich ką­ tach pojawiają się rozmnóżki w postaci jasnozielonych, brunatnieją­ cych z czasem bulwek. Kwiaty i bulwki można zaobserwować już od połowy czerwca. Lilia bulwkowata jest gatunkiem śródziemnomorsko-środkowo- europejskim związanym z górami (Apeniny, Alpy, Karpaty, Sudety) (Meusel i in. 1965). Można ją spotkać na leśnych polanach, pastwi­ skach, brzegach łąk, ugorach i przydrożach. W Polsce jej stanowiska występują na Dolnym Śląsku oraz na Podtatrzu, w okolicy Witowa i Dzianisza, gdzie przez miejscową ludność nazywana jest smolinosem

104 Ryc. 1. Położenie stanowiska lilii bulwkowatej Lilium bulbiferum Sta­ nowisko oznaczono trójkątem - Localization of the Lilium bulbiferum station (triangle)

(Radwańska-Paryska 1970). Tylko stanowiska podtatrzańske oraz w Kotlinie Kłodzkiej traktowane są jako naturalne, pozostałe mają po­ chodzenie antropogeniczne (Zając A , Zając M. red. 2001). Omawiane stanowisko znajduje się na kośnej łące położonej nie­ opodal szczytu Szklanej Góry, na wysokości około 550 m n.p.m., przy ekspozycji północno-zachodniej (ryc. 1). Lilii bulwkowatej towa­ rzyszy kilka innych rzadkich gatunków, co podwyższa jeszcze walo­ ry tego płatu. Rośnie tu m.in. podkolan biały Platanthera bifolia (L.) Rich., podkolan zielonawy Platanthera chloranta (Custer) Rchb., stor­ czyk męski Orchis mascula L., kukułka Fuchsa Dactylorhiza fuchsii

105 (Druce) Soó, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus L. W przyle­ głym lesie występują jeszcze takie gatunki jak: kruszczyk szerokolist- ny Epipactis hellebońne (L.) Crantz, buławnik mieczolistny Cephalan- thera longifolia (L.) Fritsch i buławnik wielkokwiatowy C. damasonium (Mili.) Druce. Nieznane jest pochodzenie lilii bulwkowatej w okolicy Harbutowic, zwłaszcza że najbliższe jej stanowiska są dosyć odległe. Najbardziej prawdopodobne wydaje się zawleczenie przez właścicieli łąki bulwek z ogrodu, np. z obornikiem. Z informacji uzyskanych od okolicznych mieszkańców wynika, że gatunek ten był dawniej uprawiany w ogród­ kach. Łąka przestała być koszona w 1996 r. i wówczas po raz pierwszy zaobserwowano pojedynczy kwitnący osobnik. Od 1998 r. prowadzo­ ne są regularne obserwacje stanowiska. Obserwacje prowadzone są od wczesnej wiosny, co pozwala na dokładniejsze określenie liczby ro­ ślin, zanim zostaną zerwane lub wykopane przez okolicznych miesz­ kańców. Liczebność w poszczególnych latach przedstawiała się nastę­ pująco: 1998 r. - 3 osobniki kwitnące, 2 osobniki płonne, 1999 r. - 2 osobniki kwitnące, 6 osobników płonnych, 2000 r. - 7 osobników kwitnących, 8 osobników płonnych, 2001 r. - 6 osobników kwitnących, 8 osobników płonnych, 2002 r. - 2 osobniki kwitnące, 6 osobników płonnych, 2003 r. - 1 osobnik kwitnący, 2 osobniki płonne. Rzadko zauważa się, aby co roku kwitł ten sam osobnik. Bulwki w kątach liści stwierdzono u 7 osobników (w 1999 r. u dwóch, w 2000 r. u dwóch, w 2001 r. u trzech). Zdarzają się przypadki zrywania kwit­ nących okazów przez okolicznych mieszkańców, np. w 1998 r. wszyst­ kie 3 kwitnące rośliny zostały zniszczone, z czego dwie wykopano wraz z podłożem. W 2002 r nastąpił wyraźny spadek liczby osobników. Bez­ pośrednią tego przyczyną jest wydobycie piaskowca z odkrywki znajdu­ jącej się w obrębie stanowiska i mechaniczne zniszczenie części płatu. Poza wspomnianymi wyżej niebezpieczeństwami lilii bulwkowatej oraz innym rzadkim gatunkom na opisywanym stanowisku zagraża­ ją zmiany roślinności związane z zaprzestaniem tradycyjnej gospodarki kośnej. Jedna część łąki zarasta ekspansywnymi trawami (np. kupków­ ką Dactylis glomerata) i innymi bylinami, zaś na drugiej, bogatszej flo- rystycznie, pojawiają się siewki drzew, zwłaszcza sosny pospolitej {Pi- nus sylvestris). Niezbędne jest koszenie łąki raz w roku, latem, aby mogło docho­ dzić do kwitnięcia Lilium bulbiferum. Taki zabieg pozwoliłby na ograni­ czenie sukcesji i uratowanie stanowiska wielu rzadkich roślin.

Katarzyna Sitarz-Makuch

106 PIŚMIENNICTWO

Meusel H., Jäger E., Weinert E. 1965. Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. Veb Gustav fischer Verlag, Jena, ss. 258. Radwańska-Paryska Z. 1970. Rośliny tatrzańskie. PZWS, War­ szawa, s. 50. Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczy­ niowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komput. Inst. Bot. UJ, Kraków, ss. 714. Zarzycki K., Szeląg Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN, Kra­ kow, ss. 87-98.

107 OCHRONA ZWIERZĄT

Pierwsze lęgi bielika Haliaeetus albicilla na Śląsku Cieszyńskim

Bielik uważany za naszego herbowego ptaka zamieszkuje głów­ nie północną część Polski w pasie pojezierzy, na Nizinie Śląskiej, Pole­ siu Lubelskim, Kotlinie Sandomierskiej a obecnie kolonizuje centrum kraju (Mizera 1999, Mizera i in. 2001, Tomiałołojć, Stawarczyk 2003). W kraju najdalej na południe wysunięte stanowiska lęgowe tego ptaka stwierdzono w Karkonoszach, okolicach Zamościa i Raciborza (Pałucki 1999, Mizera i in. 2001). W dniu 18.05.2003 r. prowadząc obserwacje ptaków na jednym z kompleksów stawów hodowlanych na południe od Zbiornika Goczał- kowickiego obserwowano polującego bielika. Po kilku minutach ob­ serwacji ptak upolował rybę i odleciał ze zdobyczą prosto do pobliskie­ go lasu. Po kilku minutach ptak wrócił nad stawy bez ryby i ponownie polował. Zachowanie ptaka wskazywało na duże prawdopodobieństwo lęgu w lasach sąsiadujących ze stawami. Podczas poszukiwań w dniu 25 maja znaleziono gniazdo na sośnie z dwoma w pełni opierzonymi pisklętami (głowa opierzona brak śladów puchu). W dniu 8 czerwca w gnieździe nadal przebywały dwa duże pisklęta. Potem gniazda już

107 nie odwiedzano aż do 27 lipca, kiedy to stwierdzono, że gniazdo spa­ dło, a jego resztki leżały pod drzewem. Trudno ocenić co było przyczy­ ną i kiedy nastąpił upadek gniazda. Było ono nowe, na co wskazywała wielkość i konstrukcja, a spaść mogło w wyniku silnego wiatru. Pisklę­ ta prawdopodobnie zdołały opuścić gniazdo, bo w dniu ostatniej kon­ troli w czerwcu były na tyle duże że mogłyby odlecieć w obliczu nie­ bezpieczeństwa. Jednak później bieliki ponownie zbudowały gniazdo na innej sośnie. W dniu 06.06.2004 r. w gnieździe było jedno w pełni opierzone pisklę, a obok na świerku siedział dorosły ptak. To pozwala mieć nadzieje na stałe zasiedlenie okolicy przez bieliki. Według infor­ macji leśniczego bieliki gnieździły się w tych lasach już w 2002 r., ale nie wiadomo czy z sukcesem. Sosny, na których umieszczone były gniazda rosną w borze so- snowo-świerkowym w Nadleśnictwie Ustroń, obejmującym swym za­ sięgiem również lasy Beskidu Śląskiego. Są to dotychczas najbardziej na południe (ryci) stwierdzone lęgi tego gatunku w Polsce. (Mizera iin. 2001). Okoliczne lasy, stawy i Zbiornik Goczałkowicki leżą na terenie ostoi Dolina Górnej Wisły (Gromadzki i in. 1994) i obfitują zarówno w po­ karm jak i korzystne dla bielików siedliska. Dlatego należałoby zaprze­ stać wyrębów, utworzyć w strefę ochronną w oddziale leśnym (wyko­ nano dokumentację fotograficzną lęgów z 2003 r. i 2004 r.), w którym znajduje się gniazdo. Taka strefa jest przygotowywana w porozumie­ niu z Nadleśnictwem Ustroń (K. Henel). Polska populacja bielika obecnie szacowana jest na ok. 500 par i nasz kraj stanowi ważną ostoję tego gatunku w skali Europy, po Nor­ wegii i Rosji (Tomiałojć, Folkestad 1994, Helander, Mizera 1997, Mi­ zera i in. 2001).

Robert Kruszyk, Robert Zbroński

Praca Ornitologicznej Grupy Roboczej Doliny Górnej Wisły CZAPLON

PIŚMIENNICTWO

Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., Wieloch M. 1994. Ostoje ptaków w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Gdańsk. Helander B., Mizera T. 1997. Haliaeetus albicilla White-tailed eagle. In: Hagemeijer W.J.M, Blair M.J (eds). The EBCC atlas of European breeding birds: their distribution and abundance. T and A.D. Poyser, London.

108 Mizera T. 1999. Bielik. Monografie przyrodnicze, nr 4. Wydawnic­ two Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin. Mizera T., Wacławek K., Kalisiński M. 2001. Haliaeetus albicilla (L., 1758) Bielik. W: Głowaciński Z. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa. Pałucki A. 1999. Pierwsze stwierdzenie lęgowego bielika Halia­ eetus albicilla w Karkonoszach. Przyroda Sudetów Zach. 2: 81-83. Tomiałojć L., Folkestad A.O. 1994. White-tailed eagle Haliaeetus albicilla. In: Tucker G.M., Heath M.F. Birds inEurope: their conservation status. Cambridge, UK: BirdLife International (BirdLife Conservation No. 3). Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmiesz­ czenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro Natura", Wrocław.

109 Godne ochrony zbiorowe noclegowisko błotniaka stawowego Circus aeruginosus w okolicach Zamościa (południowo-wschodnia Polska)

Ostatnio na wielu obszarach Polski oraz Europy (Bavoux i in. 1997a, Krogulec 1998, Heath i in. 2000, Kitowski 2000) zauważa się wzrost liczebności błotniaka stawowego, wynikający głównie z obję­ cia tego gatunku ochroną prawną oraz zakazem stosowania DDT i jego pochodnych (początek lat 70. minionego stulecia). Powyższym zmia­ nom liczebności towarzyszyły (od początku lat 90.) procesy ogranicza­ nia intensywnej produkcji łąkarskiej i rybackiej w Polsce, prowadzące do dynamicznego wzrostu obszarów pokrytych trzcinowiskami na łą­ kach i stawach. Ptaki tego gatunku, podobnie jak inne błotniaki w okresie wędró­ wek i zimowania, spędzają noc zbiorowo na ziemi (Gurr 1968, Cramp, Simmons 1980, Ciarkę 1996). Jednakże, w przeciwieństwie do błot­ niaka zbożowego Circus cyaneus, o którego zbiorowych noclegowi- skach zgromadzono pokaźną literaturę z wielu krajów (Watson 1977, Ciarkę, Watson 1990, Kitowski, Wojtak 1998, Walk 1998), wie­ dza o ekologii i problemach ochrony zbiorowych noclegowisk błotniaka stawowego w okresie pozalęgowym jest niezwykle skromna. Krajowa literatura ornitologiczna nie ustosunkowuje się szczegółowo do pro­ blemu spędzania nocy przez błotniaki stawowe poza okresem rozro­ du. Poważniejsze europejskie opracowania dotyczące tego zagadnienia pochodzą z środkowo-zachodniej Francji, gdzie badano w okresie poza­ lęgowym osobniki z osiadłej populacji błotniaków stawowych (Bavoux

109 Ryc 1. Lokalizacja odkrytego zbiorowego noclegowiska błotniaków sta­ wowych Circus aeruginosus - Localization of a new night aggregation area of Circus aeruginosus i in. 1997b) oraz z Holandii, skąd opisano skład pokarmu w okresie zi­ mowym na podstawie zrzutek znalezionych na zbiorowym noclegowisku (Ciarkę i in. 1993). W niniejszej pracy przedstawiamy wstępne wyniki badań na pierwszym znalezionym w Polsce zbiorowym noclegowisku błotników stawowych oraz porównujemy je z danymi innych autorów. Wykryte noclegowisko zlokalizowane jest na rozległych łąkach po­ łożonych na północny-wschód od Zamościa, ograniczanych przez wsie: Kornelówka, Sitaniec, Majdan (ryc. 1). Wskazane łąki cechuje wysokie zróżnicowanie sposobu wykorzystania. Objawia się to występowaniem mozaiki regularnie koszonych działek (pokrytych niską roślinnością) oraz nieużytków o wysokiej roślinności. Noclegowisko stanowi dział­ ka około 1,5 ha porośnięta trzcinami Phragmites australis, trzcinnika- mi Calamagrostis spp., turzycami Carex spp, trześlicą modrą Molinia caerulea oraz pokrzywami Urtica spp. Ptaki wykorzystują jednak tylko około 20% tego obszaru. Znalezione platformy noclegowe błotniaków

110 Tab. 1. Dynamika liczebności błotniaków stawowych Circus aeru­ ginosas spędzających noc na zbiorowym noclegowisku w okolicach Zamościa - Number of Circus aeruginosas individuals passing night at aggregation near Zamość town Inne obserwowane błotniaki Data Błotniak stawowy - other observed Circus sp. - Date Circus aeruginosus individuals 2002.08.14 5 os. Circus pygargus - 2 juv. 2002.08.16 6 os. Circus cyaneus - 1 samiec ad. 2002.08.17 7 os. - 2002.08.19 28 os. Circus cyaneus - 1 samica ad. 2002.08.21 25 os. - 2002.08.22 7 os. Circus pygargus - 1 juv. 2002.08.23 12 os. Circus pygargus - 1 juv. Circus pygargus - 1 samica ad. 2002.08.26 15 os. Circus pygargus - 1 juv. Circus pygargus - 1 samica ad. 2002.08.27 13 os. Circus pygargus - 1 juv. Circus cyaneus - 1 samica ad. 2002.09.07 15 os. Circus pygargus - 1 juv. 2002.09.21. brak ptaków - 2003.08.13 15 os. - 2003.08.14 18 os. - 2003.08.26 11 os. - 2003.08.30 14 os. - 2003.09.01 15 os. Circus pygargus - 1 samiec ad. 2003.09.03 8 os. - 2003.09.05 5 os Circus pygargus - 1 samiec ad. 2003.09.09 brak ptaków stawowych w zdecydowanej większości były zlokalizowane na niewiel­ kim wzgórku. Wskazane rośliny należą do często wykorzystywanych przez nocujące błotniaki stawowe i błotniaki zbożowe w Europie (Ba- voux i in. 1997b, Ciarkę, Watson 1990, Ciarkę i in.1993). Poszczególne miejsca wybierane przez ptaki do spędzania nocy na ziemi były zlokalizowane w roślinności o wysokości: 50-197 cm, 91.0±26.3 cm (n=64). Miejsca te są z całą pewnością użytkowane wie­ lokrotnie. Dowodzą tego zrzutki znajdowane w liczbie 1-4 oraz liczne

111 skupienia odchodów. Również obserwacje z noclegowisk błotniaków zbożowych wskazują na wielokrotne wykorzystywanie poszczególnych miejsc przez nocujące ptaki (Watson 1977, Ciarkę, Watson 1990, Kitowski, Woj tak 1998). Jednak roślinność użytkowana przez błot- niaki stawowe na wskazanym stanowisku była zdecydowanie wyższa w porównaniu z roślinnością wykorzystywaną przez błotniaki zbożowe w okresie pozalęgowym na obszarze Lubelszczyzny (Kitowski, Woj- tak 1998). W rozważanym miejscu nocowało 5-28 osobników błot­ niaków stawowych, średnio 12.9 ± 7.9, n=17. Ptaki były obserwowane od 14 sierpnia 2002 do 14 września 2002 (n=10) oraz od 13 sierpnia 2003 do 14 września 2003, (n=7). Najwięcej błotniaków odnotowano 19 sierpnia 2002 r. (tab. 1). Data ta zbiega się jednoznacznie z końcem okresu emancypacji podlotów błotniaka stawowego w Europie środko­ wej i rozpoczęciem przez nie jesiennych wędrówek (Cramp, Simmons 1980, Witkowski 1989, Kitowski - dane niepubl.) (tab. 1). Zapadające ciemności i odległość od noclegowiska nie zawsze po­ zwalały autorom do końca określić kolor upierzenia nocujących błot­ niaków (trudności w odróżnianiu samic od ptaków pierwszorocznych). Dlatego w tabeli 1 wszystkie błotniaki stawowe połączono w jedną ka­ tegorię. Jednak oszacowano, że osobniki młodociane, które odbywały pierwszą w życiu wędrówkę na zimowiska, stanowiły około 50% nocu­ jących ptaków podczas każdej obserwacji, a w okresie zanikania noc­ legowiska z początkiem września ich liczba z pewnością przekraczała wskazany odsetek. W tabeli przedstawiono również obserwacje innych gatunków błotniaków odnotowanych na noclegowisku. Było ono użyt­ kowane przez błotniaki stawowe, ale odnotowano też nieliczne przy­ padki spędzania nocy przez błotniaki łąkowe Circus pygargus oraz błotniaki zbożowe (tab. 1). W literaturze opisywane są przypadki mie­ szanych zbiorowych noclegowisk z udziałem błotniaków stawowych, jednak zarówno liczba nocujących ptaków jak i proporcje gatunków wspólnie spędzających noce były wysoce odmienne od obserwowanych pod Zamościem (Ciarkę 1996, Cramp, Simmons 1980). Niewątpliwie najistotniejszym zagrożeniem dla istnienia noclegowi­ ska są częste pożary łąk. Dotyczą one zarówno roślinności, jak i zalega­ jących tam pokładów torfu. Innym zagrożeniem jest silna penetracja ob­ szaru noclegowiska przez lisy Vulpes uulpes. Ich odchody znajdowane były w zagłębieniach gdzie błotniaki spędzały noc. Takie same niebez­ pieczeństwa dotyczą zbiorowych noclegowisk innych gatunków błot­ niaków przyczyniając się do spadku liczebności lub przenosin ptaków winne miejsca (Ciarkę, Watson 1990, Kitowski, Cierech 2003). Istnieje pilna potrzeba poddania rozważanego miejsca ochronie z racji funkcji pełnionych przez zbiorowe noclegowiska u ptaków dra­ pieżnych w okresie pozalęgowym (Ward, Zahavi 1973, Watson

112 1977, Hiraldo i in. 1993). Wydaje się, że najodpowiedniejszą formą ochrony jest w tym przypadku użytek ekologiczny. Jednakże, kwestia powyższa musi zostać uzgodniona z właścicielem wskazanego obsza­ ru. Podstawowe znaczenie ma tu zachowanie roślinności, która wca­ le nie powinna być koszona, a zawsze przynajmniej 40-50% obszaru działki w danym sezonie wegetacyjnym winno być zachowane dla no­ cujących ptaków. Ignacy Kitowski, Maciej Pieńkosz

PIŚMIENNICTWO

Bavoux C, Burneleau G., Nicolau-Gillaumet P. 1997a. Marsh Harrier Circus aeruginosus. W: Hagemeijer W.J.M., Blair M. (eds.). The EBCC Atlas of European Breeding Birds: their distribution and abundance.!. & A.D.Poyser, London, 146-147. Bavoux C, Burneleau G., Picard M. 1997b. Le gite nocturne du Busard des Roseaux Circus a. aeruginosus. Modalité de fréquentation en Charente-Maritime (France). Alauda 65: 321-336. Clarke R. 1996. Montagu's Harrier. Arlequin Press, Chelmsford. Clarke R., Watson D. 1990. The Hen Harrier winter roost survey in Britain and Ireland. Bird Study 37: 84-100. Clarke R., Bourgonnje A., Castelans H. 1993. Food niches sympatric Marsh Harriers Circus aeruginosus and Hen Harriers C. cyaneus on the Duch coast in winter. Ibis 135: 424-431. Cramp S., Simmons, R. (eds.). 1980. The Birds of Western Palearc- tic, the Middle East and North Africa.Vol. 2. Oxford University Press, Oxford. Gurr L. 1968. Communal roosting behaviour Australasian Harrier Circus approximans in New Zealand. Ibis 110: 332-337. Heath M., Borggreve C, Peet N., Hagemeijer W. 2000. European bird populations: estimates and trends. BirdLife Series 10, BirdLife International, Cambridge. Hiraldo F., Heredia B., Alonso J.C. 1993. Communal roosting of Wintering Red Kites Milvus milvus (Aves, Accipitridae): social Feeding Strategies for exploitation of food resources. Ethology 93: 117-124. Kitowski I. 2000. Zmiany liczebności błotniaka stawowego Circus aeruginosus na Zamojszczyźnie (południowo-wschodnia Polska) w la­ tach 1972-97. Przegląd Przyrodniczy 11: 3-14. Kitowski I., Wojtak E. 1998. Platformy noclegowe błotniakówzbo­ żowych Circus cyaneus w okresie pozalęgowym oraz ich wykorzysta­ nie przez inne kręgowce. Not .Orn. 39: 113-115.

113 Kitowski I., Cierech A. 2003. Zanik noclegowisk błotniaka zbożo­ wego Circus cyaneus na Lubelszczyźnie. Not. Om. 44: 61-64. Krogulec J. 1998. Ptaki bagien i mokradeł Polski. Stan populacji, zagrożenia i perspektywy. Fundacja IUCN Polska, Warszawa. Walk J.W. 1998. Winter roost sites of Northern Harriers and Short-eared Owls in Illinois grasslands. J. Rapt. Res. 32: 116-119. Watson D. 1977. The Hen Harrier. T & A.D Poyser. Berkhamsted. Ward P., Zahavi A. 1973. The importance of certain assemblages of birds as "information centres" for food finding. Ibis 115: 517-534. Witkowski J. 1989. Breeding biology and ecology of the Marsh Harrier Circus aeruginosus in the Barycz valley, Poland. Acta Orn. 25: 223-320.

114 RECENZJE

Polskie zabytki kultury i przyrody na liście światowego dziedzictwa UNESCO

Bujak A. 2004. Światowe dziedzictwo. Polska na liście UNESCO. Wyd. Biały Kruk, Kraków, pp. 320.

Na rynku wydawnictw artystycznych ukazał się niezwykle interesu­ jący album, opracowany przez znanego krakowskiego artystę w dzie­ dzinie fotografii Adama Bujaka, poświęcony polskim zabytkom kultu­ ry i przyrody, wpisanym na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Na 320 stronach dużego formatu (A4) autor prezentuje blisko 360 kolo­ rowych fotografii, przedstawiających w bardzo sugestywnym stylu wa­ lory estetyczne, urodę, bogactwo i historię 11 polskich ostoi kultury i przyrody, obejmujących 17 zespolonych obiektów zabytkowych, znaj­ dujących się na liście UNESCO. Krótki tekst wprowadzający do tematu i objaśniający cele oraz idee światowego dziedzictwa UNESCO opraco­ wał Tomasz Orłowski, szczegółowsze charakterystyki każdego obiektu przedstawił Krzysztof Czyżewski, a nad koncepcją i grafiką czuwał Le­ szek Sosnowski. Jest to jedna z licznych pozycji albumowych Adama Bujaka, współpracującego z oficyną wydawniczą „Biały Kruk", znaną z publikacji dzieł na najwyższym, europejskim poziomie edytorskim.

114 Pomysł skatalogowania najcenniejszych zabytków kultury i przyro­ dy na poszczególnych kontynentach jest jedną z dwóch fundamental­ nych, ogólnoświatowych inicjatyw UNESCO. Pierwszą było powołanie w 1970 r. programu Człowiek i Biosfera (Man and Biosphère, MaB), w ramach którego zainicjowano m.in. utworzenie światowej sieci rezer­ watów biosfery. Do końca 2003 r. powołano w 95 krajach 440 rezerwa­ tów biosfery, z czego 9 znajduje się w Polsce (Babia Góra, Białowieża, Jezioro Łuknajno, Słowiński PN, Karpaty Wschodnie, Tatry, Karkono­ sze, Puszcza Kampinoska, Polesie Zachodnie). Dwa lata później (1972 r.) na Konferencji Generalnej UNESCO w Paryżu przyjęto Konwencję o Ochronie Światowego Dziedzictwa Kul­ turowego i Przyrodniczego (Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Héritage), zwaną też Konwencją Świa­ towego Dziedzictwa Ludzkości (The World Héritage Convention). W ra­ mach Konwencji powstała lista Światowego Dziedzictwa UNESCO, obejmująca ostoje przyrody i pomniki kultury, mające znaczenie ogól­ noświatowe i tym samym stanowiące dorobek ludzkości. Po 15 latach, w 1987 r. dokonano przeglądu działalności tego programu. Wynikało z niego, że Konwencję ratyfikowały 92 kraje, w tym Polska. Lista świa­ towego dziedzictwa liczyła około 170 obiektów, wśród których znajdo­ wały się 72 obszary przyrodnicze, w tym około 40 parków narodowych. Dominowały więc pomniki kultury, a zwłaszcza architektury świeckiej i sakralnej. Z Polski na liście umieszczono 5 obiektów: Kopalnia Soli w Wieliczce, Historyczne Centrum Krakowa, Białowieski Park Narodo­ wy, Obóz Koncentracyjny w Oświęcimiu i Historyczne Centrum Warsza­ wy. W ostatnich 16 latach (do 2003 r.) liczba krajów, które ratyfikowały Konwencję zwiększyła się dwukrotnie, a liczebność obiektów wpisanych na listę pomnożyła się ponad czterokrotnie. Do dziś Konwencję raty­ fikowało 177 państw świata, a lista światowego dziedzictwa UNESCO zamyka się liczbą 754 obiektów pochodzących ze 129 państw. Zarówno program MaB, jak i Konwencja paryska o światowym dziedzictwie kulturowym i przyrodniczym zapisały się w historii jako wybitne i niezwykle uniwersalne akty normatywne, stanowiące cenny dorobek Organizacji Narodów Zjednoczonych. Konwencja o ochronie światowego dziedzictwa kulturowego i przy­ rodniczego UNESCO niewątpliwie przyczyniła się do wzrostu zaintere­ sowań społecznych i narodowych wartościami zabytków historycznych oraz pomnikami i ostojami przyrody żywej i nieożywionej na poziomie lokalnym, regionalnym i międzynarodowym. O głębokich zmianach w świadomości społeczeństw w postrzeganiu i waloryzowaniu zabytków świadczą konsekwentne i coraz liczniejsze dążenia państw i narodów do wpisania na listę światowego dziedzictwa nowych obiektów i obsza­ rów, będące odbiciem programów działań lokalnych społeczeństw. Na-

115 leży tu stwierdzić, że przepisy UNESCO w tej dziedzinie ulegały syste­ matycznej ewolucji i doskonaleniu. Konwencja wprowadziła kryteria, na podstawie których możliwe jest określenie uniwersalnych wartości proponowanych zabytków oraz ich zaliczenie do światowego dziedzic­ twa. Obiekty kulturowe szacuje się według 6 kryteriów (a - świadectwo geniuszu twórczego, b - wpływ na dalszy rozwój architektury, c - repre­ zentacja unikatowego świadectwa kultury, d - wybitne dzieło ilustrujące okres historyczny, e - reprezentacja tradycyjnych form zagospodarowa­ nia terenu, f- świadectwo związku z wielkimi wydarzeniami historyczny­ mi). Obiekty i obszary przyrodnicze oceniane są w oparciu o 4 kryteria (a - reprezentacja ważnego etapu dziejów Ziemi, b - świadectwo pro­ cesów ekologicznych i biologicznych, c - wyjątkowe walory estetyczne zjawiska przyrodniczego, d - obszar różnorodności biologicznej, wyma­ gającej szczególnej ochrony). Układ albumu odpowiada chronologii wydarzeń i konsekwentnie ilustruje poszczególne zabytkowe obszary, czy zespoły architektonicz­ ne w kolejności wpisania ich na listę UNESCO. Obszerną część do- kumentacyjno-fotograficzną poprzedza krótki wstęp autorstwa To­ masza Orłowskiego, w którym omówiono cele i idee Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO oraz w kilku zdaniach scharakteryzowano każ­ dy obiekt. Po wstępie następuje spis treści oraz rozkładowa mapa roz­ mieszczenia poszczególnych zabytków - zwraca uwagę szczególne ich bogactwo w Polsce południowej. Zasadnicza część albumowa obejmuje 11 rozdziałów ilustrujących 11 wpisanych na listę zabytków. Zwraca uwagę jednolity układ treści każdego rozdziału. Na pierwszych dwóch stronach przedstawiono rys historyczny i najważniejsze cechy charakterystyczne omawianego za­ bytku, po czym następuje bogata część ilustracyjna. Otwierają duża, rozkładowa (obejmująca 2 strony) fotografia, a za nią ukazują się foto­ grafie jednostronicowe oraz liczne mniejsze pokazujące różne aspek­ ty zabytków oraz ich szczegółowe detale. Ciekawostką jest ujęcie wie­ lu tematów w różnych porach roku. Oczywiście przy każdym obrazie widnieje odpowiedni podpis. W całym albumie zaprezentowano łącznie 356 fotogramów, przy czym najobficiej ilustrowany jest Kraków (41 foto­ grafii), a najuboższy jest Zamość (26 zdjęć). Do oficjalnej nazwy każdego zabytku i roku wpisania na listę UNESCO, autor podaje dodatkowe ce­ chy szczególne, w związku z czym polski rejestr zabytków przybiera bar­ dzo oryginalny wydźwięk. Rejestr ten wygląda następująco (w nawiasie na końcu podano liczbę zdjęć w albumie): 1. Stare Miasto w Krakowie (1978) - Metropolia Królestwa Pol­ skiego (41 zdjęć) 2. Kopalnia Soli w Wieliczce (1978) - Klejnot w Koronie Rzeczy­ pospolitej (30)

116 3. Auschwitz-Birkenau (1979) - Świadectwo hitlerowskiego lu­ dobójstwa (29) 4. Białowieża (1979) - Relikt pierwotnej puszczy, Białowieski Park Narodowy (35) 5. Stare Miasto w Warszawie (1980) - Stolica unicestwiona i wskrzeszona (34) 6. Stare Miasto w Zamościu (1992) - Renesansowe miasto ideal­ ne (26) 7. Średniowieczny Toruń (1997) - Port w głębi lądu (31) 8. Zamek Krzyżacki w Malborku (1997) - Stolica zakonnego pań­ stwa (32) 9. Kalwaria Zebrzydowska (1999) - Polska Jerozolima (28) 10. Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy (2001) - (33) 11. Drewniane Kościoły Gotyckie Południowej Małopolski (2003) - (36). Najnowszy album Adama Bujaka zasługuje na szczególną uwagę z dwóch względów. Jest to przede wszystkim dzieło o bardzo bogatej różnorodności tematycznej, dokumentujące walory i historię wielu za­ bytków polskiej kultury i przyrody, posiadających uniwersalną war­ tość ogólnoświatową i z tego względu powinno ono zainteresować różne środowiska społeczne, nawet te, które na ogół nie mają bezpośrednich kontaktów z zabytkowym otoczeniem. Ponadto album ten przybliża w bardzo sugestywny sposób tematykę dziedzictwa kultury i przyro­ dy każdemu, kto interesuje się dokumentacją zjawisk przyrodniczych i społecznych za pomocą obrazów. Przez to album może spełnić nieoce­ nioną rolę w kształtowaniu odpowiednich postaw społecznych wzglę­ dem własnych i ogólnoludzkich dóbr kultury. Bogata dokumentacja fotograficzna 11 polskich zabytków wpisa­ nych na listę UNESCO nie wyczerpuje naszych możliwości zaprezen­ towania dalszych obiektów godnych uznania za dziedzictwo ogólno­ światowe. Jak pisze Tomasz Orłowski we wstępie: Praca nad nowymi kandydaturami, ich dokumentacją i argumentacją uniwersalnej warto­ ści trwa. Liczymy na znaczne zwiększenie liczby naszych wpisów na Listę, nie tylko dla prestiżu Polski i obiektów nagrodzonych wpisem, ale dla dobra ochrony dziedzictwa, którego jesteśmy dysponentami w imię pokoleń minionych dla pokoleń kolejnych. Oby nadzieje te speł­ niły się jak najobficiej.

Zygmunt Denisiuk

117 Institute of Nature Conservation of the Polish Academy of Science

Chrońmy Przyrodę Ojczystą

(Let's protect Our Indigenous Nature) Bi-monthly publication, organ of the State Council for the Conservation of Nature in Poland

Vol. LX (60) 2004 No. 3

CONTENTS

SCIENTIFIC ARTICLES

Andrzej Kosior, Hanna Kuciel, Edward Walusiak: Aconitum flrmum (Rchb.) Neilr. and Bombini {Apidae) species visiting it in the Tatra National Park Anna Klasa, Andrzej Palaczyk: Fruitfly Terellia longicauda (Diptera; Tephritidae) and other insects living in the flowerheads of Cirsium decussation Józef Kiszka: The lichens of the Wysokie Skałki nature reserve in the Małe Pieniny Range (Western Carpathians) Anna Paluch, Piotr Profus: Status and distribution of Salamandra salamandra (Linnaeus, 1758) in Poland with special regard to the population of the Góry Bardzkie Mts. (Central Sudety Mts.) Robert W. Mysłajek, Sabina Nowak, Korneliusz Kurek: Bat fauna of the Kotlina Żywiecka basin

POPULAR SCIENTIFIC ARTICLES

Zofia Alexandrowicz: Perspective of the geoconservation development in European Communities

118 HOME AND FOREIGN NEWS

Protection of Plants

Krzysztof Spałek: A new station of Orchis militańs in the Opole Silesia region Tomasz Skrzydłowski, Małgorzata Kot: A station of Orchis ustulata in the Tatra National Park Katarzyna Sitarz-Makuch: A station of Lilium bulbiferum L. on the Szklana Góra mount in the Beskid Makowski Mts.

Protection of Animals

Robert Kruszyk, Robert Zbroński: First brood of Haliaeetus albicilla in the Cieszyn Silesia region Ignacy Kitowski, Maciej Pieńkosz: Worthy of protection night aggregation area of Circus aeruginosus in the vicinity of Zamość town (south-eastern Poland)

Reviews

Zygmunt Denisiuk: Polish monuments of culture and nature on the list of UNESCO world heritage. (Bujak A. 2004. World heritage. Poland on the UNESCO list. Edited by Biały Kruk, Kraków) Objaśnienia rycin na okładce Explanations of figures on front and back cover

Str. 1. Krajobraz doliny Wisły koło Czernichowa. Na pierwszym planie kwitnące maki polne Papaver rhoeas - Landscape of the Wisła River valley near Czernichów village. Flowering Papaver rhoeas in the foreground. Photo Małgorzata Denisiuk

Str. 2. Tojad mocny Aconitwn firmum w Tatrzańskim Parku Narodowym - Aconitum firmum in the Tatra National Park. Photo Hanna Kuciel

Str. 3. Kosaciec syberyjski Iris sibirica na wilgotnych łąkach w dolinie Wisły koło Krakowa - Iris sibirica in humid meadows in the vicinity of Kraków town. Photo Zygmunt Denisiuk

Str. 4. Nasionnica Terellia longicauda - muchówka rozwijająca się w koszyczkach kwiatowych ostrożenia siedmiogrodzkiego Cirsium decussatum - Terellia longicauda - a Dipteran developping in capitulum of Cirsium decussatum. Photo Andrzej Palaczyk