INSTYTUT OCHRONY PRZYRODY POLSKIEJ AKADEMII NAUK CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ Dwumiesięcznik R. LX (60) - 2004 - Zeszyt 3 (Maj-Czerwiec) ORGAN PAŃSTWOWEJ RADY OCHRONY PRZYRODY Member of The World Conservation Union KRAKÓW Redaktor naczelny: Zygmunt Denisiuk Sekretarz Redakcji: Agata Skoczylas Zespół redakcyjny: Zofia Alexandrowicz, Jerzy Fabijanowski, Róża Kaimierczakowa, Stefan Michalik, Henryk Okarma, Halina Piękoś-Mirkowa, Piotr Profus W „Chrońmy Przyrodę Ojczystą" są publikowane oryginalne prace naukowe i artykuły przeglądowe z zakresu podstaw ochrony przy­ rody, podlegające recenzji. Zamieszcza się również artykuły popular­ nonaukowe, doniesienia i opinie dotyczące ochrony przyrody w Polsce i na świecie Adres Redakcji: 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VHI-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku do bibliotek szkół wszystkich typów Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanych w "Zoological Record" (W. Brytania) Druk i oprawa: Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja" Kraków, ul. Sławkowska 17 Nakład: 1000 egz. „W Polsce stal się Pawlikowski wielkim wycho­ wawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą" (A. Wodziczko). TREŚĆ ZESZYTU TRZECIEGO ARTYKUŁY NAUKOWE Andrzej Kosior, Hanna Kuciel, Edward Walusiak: To­ jad mocny Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. i oblatujące go trzmielowate (Bombini, Apidae) w Tatrzańskim Parku Na­ rodowym 5 Anna Klasa, Andrzej Palaczyk: Ocena zagrożenia ostrożenia siedmiogrodzkiego Cirsium decussatum JANKA (Asteraceae) przez nasionnicę Terellia longicauda {Diptera; Tephńtidae) i inne owady 13 Józef Kiszka: Porosty Lichenes rezerwatu Wysokie Skałki w Małych Pieninach (Karpaty Zachodnie) 25 Anna Paluch, Piotr Profus: Status i rozmieszczenie sala­ mandry plamistej Salamandra salamandra (Linnaeus, 1758) w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem populacji gatunku w Górach Bardzkich (Sudety Środkowe) 50 Robert W. Mysłajek, Sabina Nowak, Korneliusz Kurek: Fauna nietoperzy Kotliny Żywieckiej 79 ARTYKUŁY POPULARNONAUKOWE Zofia Alexandrowicz: Perspektywy rozwoju geoochrony w krajach Wspólnoty Europejskiej 87 3 WIADOMOŚCI Z KRAJU I ZE ŚWIATA Ochrona roślin Krzysztof Spałek: Nowe stanowisko storczyka kukawki Orchis militaris na Śląsku Opolskim 101 Tomasz Skrzydłowski, Małgorzata Kot: Stanowisko storczy­ ka drobnokwiatowego Orchis ustulata w Tatrzańskim Par­ ku Narodowym 103 Katarzyna Sitarz-Makuch: Stanowisko lilii bulwkowatej Li- lium bulbiferum L. na Szklanej Górze w Beskidzie Makow­ skim 105 Ochrona zwierząt Robert Kruszyk, Robert Zbroński: Pierwsze lęgi bielika Haliaeetus albicilla na Śląsku Cieszyńskim 108 Ignacy Kitowski, Maciej Pieńkosz: Godne ochrony zbioro­ we noclegowisko błotniaka stawowego Circus aeruginosus w okolicach Zamościa (południowo-wschodnia Polska) 110 Recenzje Zygmunt Denisiuk: Polskie zabytki kultury i przyrody na li­ ście światowego dziedzictwa UNESCO 114 ARTYKUŁY NAUKOWE ANDRZEJ KOSIOR, HANNA KUCIEL, EDWARD WALUSIAK Instytut Ochrony Przyrody PAN, 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 kosior@iop. krakow.pl, kuciel@op. krakow.pl, walusiak(g£op. krakow.pl Tojad mocny Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. i oblatujące go trzmielowate (Bombini, Apidae) w Tatrzańskim Parku Narodowym Wstęp. Spośród wielu gatunków roślin kwiatowych, rosną­ cych na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego, zasługuje na uwagę gatunek górski - tojad mocny Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. z rodziny jaskrowatych Ranunculaceae. Spotykany jest nad potokami, przy źródliskach, na brzegach lasów i zarośli, na polanach reglowych, halach górskich oraz na wilgotnych piar­ gach. Kwitnie w drugiej połowie lipca i sierpniu dlatego zalicza­ ny jest gatunków późnoletnich. Obserwowany był zarówno w po­ jedynczych okazach, mniejszych lub większych kępach, jak też w dużych płatach o powierzchni ok. 1 ha, m.in. na Hali Kon- dratowej. Jest gatunkiem o dużym geograficznym zasięgu. Ro­ śnie on w górach środkowej i południowej Europy, w Skandy­ nawii, na Uralu, w Himalajach, Ałtaju, Japonii, w arktycznej Azji oraz arktycznej Ameryce Północnej (Radwańska-Paryska 1953). W Polsce występuje on w Tatrach, a ponadto na Wznie- 5 sieniu Gubałowskim, Babiej Górze, Pilsku, w paśmie Wielkiej Raczy i na Baraniej Górze. Podlega on ścisłej ochronie gatun­ kowej, a jego liczne stanowiska znajdują się m. in. na obsza­ rach chronionych w Tatrzańskim i Babiogórskim Parku Naro­ dowym oraz w rezerwatach przyrody (np. Pod Rysianką, Pilsko). Ponadto jest on prawdopodobnie endemitem karpackim (Pię- koś-Mirek, Mirek 2003), a także odznacza się właściwościa­ mi leczniczymi oraz trującymi. Mapę stanowisk tojadu moc­ nego na obszarze TPN, opracowaną przez Piękoś-Mirkową i Mirka (2003, msc), ilustruje ryc. 1. Uderzają w niej 2 szcze­ gólnie liczne skupiska stanowisk Aconitum firmum, mianowicie na terenach sąsiadujących z pasmem Czerwonych Wierchów oraz Morskiego Oka i Czarnego Stawu, zaś pozostałe stanowi­ ska są mniej lub bardziej rozproszone na niemal całym obsza­ rze TPN. Zarówno tojad mocny, jak i inne gatunki z rodzaju Aconi­ tum, są zapylane wyłącznie przez trzmiele i trzmielce. Fakt ten potwierdzają wyniki badań różnych autorów, zarówno w Polsce (Kosior 1980, 1990, Kosior i in. 1999, Witkowski, Kosior 1996, Piękoś-Mirek, Mirek 2003) jak też w innych krajach Europy (Kosior 1992, Pekkarinen ja Teras 1977). Budowa morfologiczna kwiatu tojadu, mającego kształt hełmu o długo­ ści ok. 20 mm i w dodatku zamkniętego sprawia, że otworzyć go mogą i zarazem zapylić jedynie owady o znacznej wielkości i sile. Temu niełatwemu zadaniu mogą podołać faktycznie tyl­ ko owady trzmielowate. Teren i metoda badań. W latach 1982-1984 badano wpływ wypasu owiec na skład i zagęszczenie trzmieli na wybranych polanach reglowych TPN. Na marginesie tych badań prowa­ dzono również obserwacje kwiatów tojadu mocnego oraz zapy­ lających je owadów trzmielowatych na tych polanach (ryc. 2). W związku z tym, iż uzyskane wyniki były wyrywkowe i nie­ pełne, przeprowadzono w III dekadzie sierpnia 2003 roku wie­ logodzinne badania owadów, odwiedzających kwiaty Aconitum firmum na obszarze - Dolina Kościeliska, pasmo Czerwonych Wierchów i Polana Kondratowa (por. ryc. 2). Wykazano, iż kwia­ ty tojadu mocnego były odwiedzane i zapylane wyłącznie przez gatunki Bombini. Ryc. 1. Stanowiska tojadu mocnego Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. w Tatrzańskim Parku Narodowym (wg Piekoś-Mirkowej i Mirka 2003, msc) - Stations of Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. in the Tatra National Park (according to Piękoś-Mirkowa and Mirek 2003, msc) 7 Celem poznania rzeczywistej roli trzmielowatych w zapyla­ niu kwiatów tojadu mocnego, przeprowadzono w dniach 22-23 sierpnia 2003 roku ocenę składu i zagęszczenia tych owadów na 8 Polanie Kondratowej. Oba te wskaźniki oceniano metodą prze­ marszów (Dylewska i in. 1970) przez płat Aconitwn firmum, w pasie o długości 200 m i szerokości 1 m. W trakcie przemarszu rejestrowano gatunki trzmielowatych oraz ich liczbę, przy czym badania te powtórzono aż 3-krotnie. Wyniki i podsumowanie. Stwierdzono występowanie łącz­ nie 9 gatunków trzmielowatych, w tym 8 gatunków trzmie­ li i 1 gatunku trzmielca (tab. 1). Liczba gatunków na stanowi­ skach badawczych wahała się od 0 do 8 i była najwyższa na Polanie Kondratowej, zaś na pozostałych stanowiskach oscy­ lowała w granicach 1-4 gatunków. W powyższej tabeli uderza brak trzmiela wysokogórskiego B. pyrenaeus Perez, 1876, któ­ ry jest również gatunkiem dominującym na polanach i halach TPN, jednakże nie oblatywał on tojadu mocnego. W zgrupowa­ niu trzmielowatych oblatujących Aconitwn firmum na stanowi­ skach badawczych dominował natomiast Bombus wurfleini ma- strucatus, który był wykazany na 7 stanowiskach. Z pozostałych gatunków na uwagę zasługuje jeszcze B. pratorum, obserwowa­ ny na 5 stanowiskach, zaś 6 kolejnych gatunków trzmieli i 1 ga­ tunek trzmielca obserwowano tylko na 1 do 3 stanowisk ba­ dawczych. Ustalono listę gatunków Bombini oraz ich zagęszczenie na powierzchni 200 m2. Wśród wykazanych trzmielowatych było 7 gatunków trzmieli i 1 gatunek trzmielca (por. tab. 1). Zagęszczenie średnie tych owadów/ 200 m2 wahało się od 50 do 61 osobników, przy czym zdecydowanie dominował tu Bom­ bus wurfleini mastrucatus, znacznie mniej liczny był B. lucorum, a pozostałe gatunki występowały w liczbie od 1 do kilku osobni­ ków. Należy podkreślić, że zdecydowana większość osobników trzmieli zapylała kwiaty Aconitum firmum w sposób prawidłowy, natomiast niektóre osobniki Bombus wurfleini mastrucatus ra­ bowały nektar z tych roślin. Zachowanie tych osobników pole­ gało na tym, iż przegryzały one rurki kwiatowe tojadów u dołu i przez te otwory wysysały nektar, nie przyczyniając się do za­ pylenia tych kwiatów. Spośród wszystkich gatunków trzmieli, wykazanych na wy­ branych stanowiskach w TPN, 3 gatunki Bombini figurowały na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Pol­ sce (Banaszak 2002): 2 gatunki - B. s. soroeensis i B. subter- raneus były narażone, a 1 gatunek - Bombus wurfleini mastru­ catus miał dane niepełne. 9 Tab. 1. Trzmielowate Bombini oblatujące tojada mocnego Aconitum fir- mum na wybranych stanowiskach Tatrzańskiego Parku Narodowego w latach 1982-84 i 2003* - Bombini sp. individuals visiting Aconitum firmum in choosen localities of the Tatra National Park in the years 1982-84 and 2003* Status gatunku VU VU DD 9 ) ) 186 ) , 2 1777 , ) ) ) ) 1763 , 1758 183 Serst. , 1758 1761 (Fabr. , 1761 1761 \ Gatunek - Species , , , (Scop. Lep. (L. (L. (L. (L. w mastrucatus Stanowisko - Locality \. soroeensis