Prace poglądowe Telazjoza bydła i żubrów w Polsce

Aleksander W. Demiaszkiewicz, Katarzyna Filip-Hutsch, Bożena Moskwa z Instytutu Parazytologii im. Witolda Stefańskiego Polskiej Akademii Nauk w Warszawie

icienie z rodzaju Thelazia (, Thelazii- Ndae) są przyczyną schorzeń wzroku u zwierząt in and European in Poland domowych i dzikich w Europie, Azji, Afryce, Amery- ce Północnej i Australii. Przedstawicielami tego ro- Demiaszkiewicz A.W., Filip-Hutsch K., Moskwa B., W. Stefański Institute of dzaju w Europie są: Thelazia gulosa (Railiet & Henry, Parasitology, Polish Academy of Sciences, Warsaw 1910), T. rhodesi (Desmarest, 1827) i T. skrjabini (Er- schov, 1928), występujące u bydła, , żubrów, bizo- of the genus Thelazia are the causative agents of eye diseases in nów i bawołów; T. lacrymalis (Gurlt, 1831) u koni i osłów wild and domestic . , occurring in are: Thelazia gulosa, oraz T. callipaeda (Railiet & Henry, 1910), u psów, li- T. rhodesi and T. skrjabini. from the genus Muscidae are intermediate sów, jenotów, kotów i królików. Gatunki z rodza- hosts of the parasite. Pathological changes in eyeballs of infected animals are ju Thelazia, specyficzne dla Bovidae, mogą również caused by mechanical irritation of conjunctiva and cornea, and by toxic effect sporadycznie występować u nietypowych żywicieli, of the parasite metabolites. Infected individuals exhibit lacrimation, eyelid takich jak konie, owce, kozy i jeleniowate, jak rów- edema, acute conjunctivitis and hyperemia, corneal opacity and ulceration, nież u ludzi (1, 2, 3). as well as serous and purulent exudate, causing eyelids clumping. In some cases, parasitosis could lead to blindness. This manuscript has discussed Biologia nicieni z rodzaju Thelazia i ich działanie biology and pathogenicity of Thelazia nematodes, has presented results patogenne of previous studies concerning thelaziasis in European bison and cattle in Poland, and has also considered diagnostic aspects and treatment of this Niewielkie nicienie o barwie białożółtej i długości parasitosis. nieprzekraczającej 20 mm (ryc. 1, 2, 3) umiejscawiają się w worku spojówkowym, na powierzchni rogów- Keywords: nematodes, Thelazia, thelaziasis, European bison, cattle, Poland. ki, pod trzecią powieką oraz w przewodach łzowych. Cykl rozwojowy gatunków z rodzaju Thelazia, wystę- pujących u Bovidae, przebiega z udziałem żywicie- ostre zapalenie i przekrwienie spojówek, światło- li pośrednich i wektorów – much z rodziny Muscidae. wstręt, wysięk surowiczo-śluzowy, a później rop- Rolę tę pełnią gatunki Musca amica, M. autumnalis, ny, powodujący zlepienie powiek. Następnie pojawia M. larvipara, M. osiris, M. vitripennis i M. hervei (1, 4, się zmętnienie rogówki (ryc. 4) oraz jej owrzodze- 5). Dojrzałe samice nicieni z rodzaju Thelazia składają nie. Wtórne infekcje bakterii z rodzajów Moraxella w worku spojówkowym liczne larwy, otoczone roz- i Mycoplasma prowadzą do ropnego zapalenia gał- ciągniętą osłonką jajową, które są spożywane przez ki ocznej (ryc. 5). Również zakażenie herpeswiru- muchy wraz z wydzieliną oka i nosa. W owadach lar- sem bydlęcym typu 1 (BHV-1) może mieć wpływ na wy nicieni rozwijają się do stadium inwazyjnego, od- zaostrzenie przebiegu schorzenia. Całkowite zmęt- bywając dwukrotną linkę. Inwazyjne larwy migrują nienie rogówki oraz ropne zapalenie gałki ocznej do ssawki much, skąd w czasie kolejnego żerowa- (panophtalmitis purulenta) przejawiają się w postaci nia przedostają się do worka spojówkowego kolejne- objawu tzw. białego oka. Niekiedy dochodzi również go żywiciela (1, 6). do perforacji owrzodzeń rogówki. Tak zaawanso- Oddziaływanie chorobotwórcze nicieni z rodza- wane zmiany prowadzą do utraty wzroku i są nie- ju Thelazia u bydła i żubrów polega na mechanicz- odwracalne. Chore zwierzęta odczuwają ogromną nym drażnieniu spojówek i rogówki oraz na tok- bolesność, mają trudności w poruszaniu się i nie po- sycznym i alergogennym działaniu metabolitów bierają pokarmu. Często obserwowana jest niestraw- pasożyta. U zarażonych zwierząt występuje łza- ność i wychudzenie, a u żubrów niekiedy przejawy wienie, obrzęk i podwyższona temperatura powiek, agresji (7, 8, 9, 10).

Ryc. 1. Przedni koniec T. gulosa Ryc. 2. Tylny koniec samicy T. gulosa Ryc. 3. Tylny koniec samca T. gulosa

Życie Weterynaryjne • 2021 • 96(5) 309 Prace poglądowe

Ryc. 4. Zmętnienie rogówki oka żubra Ryc. 5. Ropne zapalenie gałki ocznej żubra

Badania nad telazjozą bydła i żubrów warszawskiego, białostockiego, olsztyńskiego, lu- przeprowadzone w Polsce belskiego, bydgoskiego i poznańskiego (9). Również w rzeźni warszawskiej, w roku 1963, telazjozę zare- Telazjozę po raz pierwszy zarejestrowano na tere- jestrowano u 25% spośród 400 badanych sztuk bydła nach należących przed wojną do Polski, w wojewódz- pochodzącego głównie z województwa białostockie- twie stanisławowskim. Wykryto ją w 1944 r., najpierw go. Intensywność inwazji wahała się od 1 do 32 nicie- u krów transportowanych z terenów Związku Ra- ni (18). Badania przeprowadzone w następnych la- dzieckiego jako prowiant dla wojska, a następnie rów- tach wykazały zarażenie bydła omawianą parazytozą nież u miejscowego bydła. Za przyczynę parazytozy, na Żuławach (19), ponownie w województwie biało- stwierdzonej wówczas u 328 krów, uznano nicienie stockim (20), a także w rzeszowskim, w tym również Thelazia rhodesi (11). W kolejnych badaniach, nicie- w Bieszczadach (21). nie z rodzaju Thelazia, powodujące keratoconjunctivi- W latach 1983–1986 zbadano 7 żubrów odstrze- Diagnostyka obrazowa klasy PREMIUM tis, zarejestrowano u bydła na terenie województwa lonych w Puszczy Białowieskiej, rejestrując nicienie białostockiego. Nie udało się jednak wówczas okre- T. gulosa u 2 osobników, co stanowi 28%. Intensyw- ślić gatunku pasożyta (12). Następnie Stefański (13) ność inwazji wynosiła wówczas od 1 do 2 egzempla- wspomina o występowaniu T. rhodesi u bydła w dwóch rzy nicieni (22). W ciągu wielu lat restytucji żubrów, Weterynaryjny tomograf komputerowy RTG bezpośredni wsiach w okolicy Puław. W 1954 r. wykryto telazjozę, zarówno w rezerwatach zamkniętych, jak i w hodow- ANIMAGE INTECH SL powodowaną przez T. rhodesi, u 54 krów z wojewódz- li wolnościowej, nie obserwowano klinicznych obja- twa zielonogórskiego (14). Kolejne badania wykaza- wów telazjozy. Pierwszy kliniczny przypadek tela- ły inwazyjne zapalenie oczu u 82 krów z południo- zjozy u żubra spowodowany przez nicienie T. gulosa wo-wschodniej części województwa warszawskiego, zarejestrowano w Bieszczadach w 2013 r. Stwierdzo- również spowodowane przez wymieniony gatunek no wówczas zmętnienie rogówki obu oczu, jej owrzo- pasożyta (8). Obserwowano także telazjozę u bydła dzenie, uszkodzenie soczewek i ropne zapalenie ga- w kilku wsiach gminy Gniewoszów, w ówczesnym łek ocznych, co doprowadziło do utraty wzroku i było województwie kieleckim, nie ustalając jednak ga- przyczyną eliminacji żubra (10). Trzeci gatunek z ro- tunku pasożyta (15). dzaju Thelazia zarejestrowany u bydła w Polsce – Nicienie T. gulosa i T. skrjabini zostały po raz pierw- T. rhodesi nie został wykryty u żubrów. Inwazja tego szy stwierdzone na terenie Polski przez Dróżdża w la- gatunku o intensywności od 2 do 20 egzemplarzy ni- tach 1954–1957 u żubrów. W wyniku zbadania 25 żu- cieni była obserwowana u 40 spośród 52 badanych żu- brów stwierdził on u 16% nicienie T. skrjabini, a u 12% brobizonów (krzyżówek żubra z bizonem) w rezer- nicienie T. gulosa. Zarażone żubry pochodziły z Pusz- wacie Askania Nowa na Ukrainie w 1937 r. Zarażone czy Białowieskiej, Niepołomic, Pszczyny i z Ogrodu były wówczas zarówno cielęta, jak i dorosłe oraz sta- Zoologicznego w Płocku (16, 17). W wyniku przepro- re zwierzęta (23).  System trójmodalny: CT + DR + Fluo  Panel DR nr 1 na świecie wadzonych w latach 1960–1961, szeroko zakrojo- W latach 2018–2020 zbadano 16 żubrów obu płci  Nowy system: 6 × szybszy  Oprogramowanie wspierające nych badań 2608 osobników bydła w rzeźni war- w wieku od 3 do 20 lat, wyeliminowanych z powodu szawskiej, inwazję nicieni T. skrjabini stwierdzono widocznych zmian w obrębie gałek ocznych lub śle-  Automatyczna kontrola oddechu DICOM + Worklist u 148 zwierząt (5,6%), o intensywności od 1 do 6 ni- poty. Żubry pochodziły z trzech wolnych populacji:  Dedykowany dla weterynarii cieni, T. gulosa u 115 (4,4%), o intensywności od 6 do z Puszczy Białowieskiej (11), Puszczy Knyszyńskiej (1) 15 pasożytów, a T. rhodesi tylko u jednej krowy w licz- i Bieszczadów (4). Nicienie z rodzaju Thelazia wykry- NISKIE KOSZTY EKSPLOATACJI bie 2 osobników. W omówionych badaniach telazjo- to u 13 żubrów, tak więc prewalencja wynosiła 81,2%. zę wykryto u bydła pochodzącego z województw: W workach spojówkowych, kanalikach łzowych, pod Zadzwoń i zapytaj o szczegóły • Marek: 601 845 055 • Dominika: 726 300 777 310 Życie Weterynaryjne • 2021 • 96(5) www.AnalizatoryWeterynaryjne.pl Prace poglądowe

trzecią powieką i na powierzchni rogówki żubrów zarażonych zwierząt włóknisto-naczyniową tkankę stwierdzono nicienie należące do gatunków Thelazia ziarninową z naciekiem zapalnym, otaczającą nicienie gulosa i T. skrjabini. W Puszczy Białowieskiej zarażo- (25). Należy przypuszczać, że zmiany takie mogą to- nych było 9 żubrów. U 4 stwierdzono nicienie T. gulosa, warzyszyć bardzo intensywnym inwazjom pasożyta. u 4 T. skrjabini i u jednego koinfekcję T. gulosa i T. skrja- Zarażenie telazjozą obserwowane jest najczęściej bini. U jednego żubra z Puszczy Knyszyńskiej, wystę- w przypadkach dużej koncentracji zwierząt na ograni- powały nicienie T. gulosa, a u 3 żubrów z Bieszczadów czonej przestrzeni. Parazytozę obserwowano u bydła nicienie T. skrjabini. Intensywność inwazji wahała w hodowli wielkostadnej w Państwowych Gospodar- się od 1 do 6 nicieni w przypadku T. skrjabini i od 4 do stwach Rolnych w latach 70. XX wieku, gdzie osiągała 29 nicieni T. gulosa. U zarażonych żubrów obserwo- prewalencje 25–30% (19, 21). Pojawienie się w ostat- wano obustronne przekrwienie worka spojówkowe- nim czasie licznych przypadków klinicznej postaci go, zapalenie rogówki oraz jej zmętnienie, owrzodze- telazjozy u żubrów może być związane z liczebnym nie rogówki i ropne zapalenie gałki ocznej. Niekiedy wzrostem wolnych populacji w Bieszczadach i Pusz- występowała również perforacja owrzodzeń rogów- czy Białowieskiej oraz ich przegęszczeniem, co uła- ki. Wymienione zmiany anatomopatologiczne pro- twia rozprzestrzenienie się przenoszonej przez mu- wadziły do ślepoty zarażonych zwierząt i były przy- chy parazytozy. Istotnym czynnikiem, wpływającym czyną ich eliminacji (24). na intensywność zarażenia, może być również ocie- W 2020 r. objawy telazjozy stwierdzono u około plenie klimatu, w wyniku którego muchy są dłużej 40 żubrów na terenie nadleśnictw Baligród i Komań- aktywne w ciągu roku. Stwierdzenie inwazji nicieni cza w zachodniej części Bieszczadów (S. Kaczor, in- z rodzaju Thelazia na terenie wielu województw po- formacja ustna). Występujące u zarażonych żubrów zwala na przypuszczenie, że pasożyty mogą wystę- zmiany anatomopatologiczne w obrębie oka są ana- pować powszechnie na terenie całego kraju. logiczne do zmian opisywanych u bydła przez innych autorów (8, 9, 21). U żubrów nie zarejestrowano nigdy Diagnozowanie i leczenie telazjozy nietypowych zmian anatomopatologicznych w po- staci uwypuklonych ziarniniaków na powierzchni Skuteczną metodą diagnozowania telazjozy, stoso- worka spojówkowego, zawierających liczne nicienie, waną u bydła, jest przepłukiwanie worka spojówko- stwierdzanych u bydła zarażonego T. gulosa w Ira- wego oraz przewodów łzowych sterylnym roztworem nie. W przeprowadzonych tam badaniach histopato- fizjologicznym, a następnie badanie mikroskopowe logicznych obserwowano na powierzchni spojówki w celu wykrycia w popłuczynach dojrzałych nicieni Diagnostyka obrazowa klasy PREMIUM

Weterynaryjny tomograf komputerowy RTG bezpośredni ANIMAGE INTECH SL

 System trójmodalny: CT + DR + Fluo  Panel DR nr 1 na świecie  Nowy system: 6 × szybszy  Oprogramowanie wspierające  Automatyczna kontrola oddechu DICOM + Worklist  Dedykowany dla weterynarii NISKIE KOSZTY EKSPLOATACJI Zadzwoń i zapytaj o szczegóły • Marek: 601 845 055 • Dominika: 726 300 777 Życie Weterynaryjne • 2021www.Analizatory • 96(5) Weterynaryjne.pl 311 Prace poglądowe

z rodzaju Thelazia lub ich larw. Jednak w przypadku realizowanego przez Instytut Ochrony Środowiska– żubrów metodę tę można zastosować tylko po wy- Państwowy Instytut Badawczy oraz Instytut Para- konaniu immobilizacji zwierząt, co w środowisku zytologii im. Witolda Stefańskiego Polskiej Akade- naturalnym jest bardzo trudne. Jedyną przyżycio- mii Nauk w Warszawie. wą metodą diagnostyczną możliwą do wykorzysta- nia u żubrów ze stad wolnościowych jest obserwacja Piśmiennictwo objawów klinicznych. Występujące u żubrów obu- stronne zmiany, takie jak intensywne zmętnienie 1. Anderson R.C.: parasites of vertebrates. Their development and transmission. CAB International, Wallingford. 1992. rogówki, rozległe i głębokie owrzodzenia rogów- 2. Bradbury R.S., Breen K.V., Bonura E.M., Hoyt J.W., Bishop H.S.: Case ki, ropne zapalenie gałki ocznej lub jej perforacja, są report: Conjunctival infestation with Thelazia gulosa: A novel agent nieodwracalne, prowadzą do ślepoty i na tym etapie of thelaziasis in the United States. Am. J. Trop. Med. Hyg. 2018, 98, 1171–1174. choroby wyleczenie zwierząt nie jest możliwe. Para- 3. Bradbury R.S., Gustafson D.T., Sapp S.G.H., Fox M., de Almeida M., zytoza przenoszona przez muchy jest bardzo inwa- Boyce M., Iwen P., Herrera V., Ndubuisi M.K., Bishop H.S.: A second zyjna, dlatego żubry z opisanymi zmianami należy case of human conjunctival infestation with Thelazia gulosa and a re- viev of T. gulosa in North America. Clin. Inf. Dis. 2020, 70, 518–520. bezwzględnie zakwalifikować do eliminacji, mając 4. O`Hara J.E., Kennedy M.J.: Prevalence and intensity of Thelasia spp. na uwadze dbałość o dobrostan całej populacji, w celu (Nematoda: Thelazioidea) in a (Diptera: Musci- przerwania cyklu rozwojowego pasożyta i zapobieże- dae) population from central Alberta. J. Parasit. 1991, 75, 803–806. 5. Otranto D., Traversa D.: Thelazia eyeworm: an original endo- and nia możliwości zarażenia kolejnych zwierząt. W każ- ecto-parasitic nematode. Tr. Parasit. 2005, 21, 1–4. dym przypadku eliminacji żubra­ należy przeprowa- 6. Stefański W.: Parazytologia weterynaryjna. Państwowe Wydawnic- dzić badanie parazytologiczne, w celu potwierdzenia two Rolnicze i Leśne, Warszawa, 1968. 7. Piórkowski J., Wawrzkiewicz J.: Keratokonjunctivitis u bydła wywo- rozpoznania klinicznego. łany przez Moraxella bovis. Med. Weter. 1978, 34, 454–459. Leczenie telazjozy u bydła polega na działaniu miej- 8. Kostyra J.: Przebieg i leczenie telazjozy u bydła. Med. Weter. 1960, 16, scowym oraz ogólnym, przez zastosowanie antyhel- 584–587. 9. Rosłan J.: Badania nad telazjozą bydła w Polsce. Wiad. Parazyt. 1965, mintyków. Działanie miejscowe to przepłukiwanie 11, 73–79. worka spojówkowego 3% roztworem kwasu borne- 10. Demiaszkiewicz A.W., Kaczor S.: Przypadek telazjozy u żubra w Biesz- go, 1% roztworem lewamizolu wraz z próbą usunię- czadach. Życie Weter. 2015, 90, 108–110. 11. Donigiewicz K.: Inwazyjne schorzenia oczu u bydła rogatego. Med. cia pasożytów oraz dospojówkowe podanie 3% roz- Weter. 1946, 2 (3), 92–93. tworu adipinianu piperazyny, 1% maści jodoformowej 12. Wilczyński M.: Pasożytnicze zapalenie spojówek bydła. Med. Weter. lub 6% maści kalomelowej (20). Wysoką skuteczność 1948, 4, 608–609. 13. Stefański W. Parazytologia weterynaryjna wobec Kongresu Nauki. w eliminowaniu nicieni z rodzaju Thelazia wykazu- Med. Weter. 1950, 6, 713–717. ją następujące antyhelmintyki: lewamizol w dawce 14. Patyk S., Grzywiński L.: Masowe zachorowanie bydła na telazjozę. 7,5 mg/kg m.c. podany doustnie, tetramizol w dawce Pamiętnik IV Zjazdu PTP, 1954, 65–66. 15. Bielawski M.: O leczeniu telazjozy bydła. Med. Weter. 1962, 18, 19. 12,5–15 mg/kg m.c. oraz doramektyna lub iwermektyna 16. Dróżdż J.: Helmintofauna żubra, Bison bonasus (L.), w Polsce. Wiad. w dawce 0,2 mg/kg m.c. podane podskórnie (8, 21, 26). Parazytol. 1958. 4, 717–719. Specyfika dzikich przeżuwaczy, jakimi są żu- 17. Dróżdż J.: A study on helminth and helminthiases in bison, Bison bonasus (L.) in Poland. Acta Parasitol. Pol. 1961, 9, 55–96. bry, nie pozwala na podanie leków drogą iniekcyjną. 18. Gajewski D.: Przypadki telazjozy bydła na terenie rzeźni warszaw- Również w środowisku otwartym nie można zasto- skiej. Med. Weter. 1963, 19, 259–260. sować antyhelmintyków doustnych, ze względu na 19. Kozakiewicz B.: Telazjoza bydła na Żuławach. Med. Weter. 1971, 27, 241–243. brak możliwości podania odpowiedniej dawki, nie- 20. Sobolewska M., Gajda T.: Uwagi o wynikach leczenia telazjozy by- bezpieczeństwa przedawkowania, jak również spo- dła. Med. Weter. 1970, 26, 172–174. życia leku przez inne zwierzęta. Próbę leczenia żu- 21. Michalski L.: Skuteczność terapeutyczna levamisolu i tetramisolu przy telazjozie bydła. Med. Weter. 1976, 32, 417–419. brów zarażonych telazjozą można podjąć wyłącznie 22. Dróżdż J., Demiaszkiewicz A.W., Lachowicz J.: The helminth fauna w przypadku umieszczenia ich w zagrodzie zamknię- of free-ranging European bison, Bison bonasus (L.). Acta Parasitol. tej lub podczas immobilizacji. Pol. 1989, 34, 117–124. 23. Ruchljadev D.P.: Gel`mintofauna dikich parnokopytnych Kryma i Ka- vkaza w ekologo-zoogeograficeskom osveshchenii. Izdatelstvo Sara- Podsumowanie tovskogo Universiteta, Saratov, 1964. 24. Demiaszkiewicz A.W., Moskwa B., Gralak A., Laskowski Z., Myczka A.W., Kołodziej-Sobocińska M., Kaczor S.W., Plis-Kuprianowicz E., Ze względów profilaktycznych, w rejonach wystę- Krzysiak M., Filip-Hutsch K.: Nematodes Thelazia gulosa Railiet & powania telazjozy zaleca się przeprowadzenie od- Henry, 1910 and Thelazia skrjabini Erschov, 1928 as a causative agent robaczania całego pogłowia bydła przed sezonem of blindness in European bison (Bison bonasus L.) in Poland. Acta Pa- rasitol. 2020, 65, 963–968, pastwiskowym i okresem wylęgu much, zwłaszcza 25. Hassan E.B., Moshaverinia A., Sheedfar F., McCovan Ch., Bazargani w sąsiedztwie ostoi żubrów. Podczas diagnozowania T.T., Hosseinzadeh A., Saghari R., Ashrafihelan J., Beveridge I.: A re- schorzeń oczu występujących u żubrów i bydła, na- port of the unusual laesions caused by Thelazia gulosa in cattle. Vet. Parasitol: Reg. St. Rep. 2017, 7, 62–65. leży zawsze brać pod uwagę możliwość wystąpienia 26. Bowman D.D.: Georgis` Parasitology for veterinarians. Saunders Ele- telazjozy. Parazytoza ta jest zoonozą, a więc nicie- svier, St. Louis, Missouri, 2009. nie z rodzaju Thelazia stanowią również potencjal- ne zagrożenie dla człowieka (2, 3). Dlatego konieczne są dalsze, kompleksowe badania nad epizootiologią, patogenezą i patologią telazjozy występującej u żu- brów i ­bydła w Polsce. W wyniku inicjatywy Gene- ralnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w 2021 r. rozpo- częto badania w ramach projektu dotyczącego oceny Prof. dr hab. Aleksander Demiaszkiewicz, sytuacji epidemicznej telazjozy żubrów w Polsce, e-mail: [email protected]

312 Życie Weterynaryjne • 2021 • 96(5)